Cəfərov N. Q, Yusifoğlu R. Ana dili 1 (əlifba, oxu)

Ch. Darvin oʻzining «Turlarning kelib chiqishi» (1859) asari bilan Seleksiyaning ilmiy asosini yaratdi (q. Evolyutsion taʼlimot), hayvonlar va oʻsimliklar dunyosida yangi shakllarning paydo boʻlishida tanlaitit ahamiyatini koʻrsatib berdi.

SELEKSIYA

SELEKSIYA (lot. selectio — tanlash, saralash) — yuqori mahsuldor oʻsimliklar navlari va duragaylarini, hayvonlar zotlarini va mikroorganizmlar shtammlarini yaratish nazariyasi va amaliyoti. Seleksiyaning ilmiynazariy bazasi genetika hisoblanadi. Oʻsimliklar Seleksiyasi botanika, sitologiya, embriologiya, gistologiya, fiziologiya, fitopatologiya, entomologiya, ekologiya, biokimyo, oʻsimlikshunoslik va q. x. maxsulotlarini qayta ishlash texnologiyasi bilan chambarchas bogʻliq. Ibtidoiy Seleksiya koʻrinishlari (beixtiyor tanlash) dehqonchilik paydo boʻlgan davrlardan boshlangan. Bunday Seleksiya astasekin muayyan maqsadli yoʻnalishlarda olib borilgan.

Xalq seleksiyasi Oʻrta Osiyoda ham rivojlanib, gʻoʻza, zigʻir, don, beda, sabzavotpoliz ekinlari, tok va mevali daraxtlarning qimmatli navlari yaratilgan. 3—4-a. larda afrikaosiyo gʻoʻzasining qattiq quruq iqlimga moslashgan ertapishar shakllari chiqarilgan. Yumshoq bugʻdoyning Qizil bugʻdoy, Tuyatish navlari hosildorligi, qurgʻoqchilik va kasalliklarga chidamliligi hamda donining sifati bilan mashqurdir. Tok (Soyaki, Sohibi, Parkent va b. navlari), oʻrik (Koʻrsodiq, Obinovvot), arpa (Toshkallak), sholi (Arpa sholi, Xoʻjaahmad, Qozoqi), joʻxori (Xoʻraki, Kattabosh), qovun (Joʻjaburun), tarvuz (Qoʻzivoy), sabzi (Mirzoi, Mushak), piyoz (Oq piyoz) va b. ning sifatli mahsulot beradigan, mevasi uzoq saqlanadigan koʻpchilik navlari hozir ham ekiladi. Beda seleksiyasi sohasida, ayniqsa, katta yutuqlarga erishilgan. Xorazm va Samarqand bedalari butun dunyoga mashhur boʻlib, hozir ham juda qimmatli navlar hisoblanadi. Chorvachilikda uzoq tanlash yoʻli bilan qorakoʻl, hisori qoʻy zotlari, qorabayir, laqay ot zotlari va b. yaratildi. Keyinchalik koʻpgina muhim xoʻjalik xususiyatlarga ega boʻlgan bu navlar va zotlardan Seleksiya ishlarida qimmatli boshlangʻich material sifatida foydalanildi.

Ch. Darvin oʻzining «Turlarning kelib chiqishi» (1859) asari bilan Seleksiyaning ilmiy asosini yaratdi (q. Evolyutsion taʼlimot), hayvonlar va oʻsimliklar dunyosida yangi shakllarning paydo boʻlishida tanlaitit ahamiyatini koʻrsatib berdi.

Seleksiyaning keyingi rivojlanish bosqichlarida irsiyat qonunlarining kashf etilishi katta ahamiyatga ega boʻldi. Shuningdek, Seleksiyaning rivojlanishida I. V. Michurinnit ishlari ham muhim rol oʻynadi. Irsiy oʻzgaruvchanlikning gomologik katorlar qonuni hamda madaniy oʻsimliklarning kelib chiqish markazlari toʻgʻrisidagi taʼlimot muallifi N. I. Vavilov S. ning rivojiga katta hissa qoʻshdi.

Yevropa va Amerikada Seleksiya 19-a. da rivojlana boshladi. Fransiyada L. Vilmoren koʻp marta tanlash yoʻli bilan qand lavlagining tanlab olingan shakllari qandliligini 3 hissa oshirishga erishdi. Shved seleksioneri G. NilsonEle oʻzidan changlanuvchi oʻsimliklarda yakka tanlash usulini qoʻllab, sulining qimmatli navini yaratdi. AQSHdaL. Byorbank duragaylashni qatʼiy tanlash bilan qoʻshgan holda mevali oʻsimliklar va b. ekinlarning eng yaxshi navlarini yaratdi. Rossiyada Seleksiya ishlari 19-a. oxiridan rivojlana boshladi.

Oʻzbekistonda ilmiy Seleksiyaning boshlanishi 20-a. boshlariga toʻgʻri keladi. Rossiya imperiyasi sanoatining paxta xom ashyosiga boʻlgan katta ehtiyojlari taʼsirida dastlab gʻoʻza S. si bilan shugʻullanadigan muassasalar tashkil etildi. 1898-y. da ish boshlagan Turkiston q. x. tajriba st-yasida (hoz. Shreder nomidagi Bogʻdorchilik, uzumchilik va vinochilik i. t. inti) R. R. Shreder q. x. sohasida koʻp qirrali ilmiy faoliyat bilan birga gʻoʻza, gʻalla, sholi Seleksiya ishlariga asos soldi. 1899-y. da Andijon tajriba dalasi. 1900-y. da Mirzachoʻl tajriba dalasi, 1913-y. da Namangan sh. yaqinidagi Paxtalikoʻlda gʻoʻza boʻyicha maxsus Fargʻona seleksiya st-yasi tashkil etildi. M. M. Bushuyev, G. S. Zaysev, Ye. L. Navroskiy kabi olimlar gʻoʻza, gʻalla ekinlari, qoramolchilik boʻyicha Seleksiya ishlarini faol olib borishdi va gʻoʻzaning yangi mahalliy 169 (Dehqon), 182 (Oq joʻra), Amerikadan keltirilgan Rusel navidan «Navroskiy», Triumf navidan «Navroskiy zafari» navlari, Bushuyev koramol zoti yaratildi.

20-a. ning 20y. laridan boshlab Oʻzbekistonda oʻsimlikshunoslik, chorvachilik, yilqichilik, qorakoʻlchilik, pillachilik va b. yoʻnalishlarida tajriba va Seleksiya st-yalari, i. t. muassasalari tashkil etila boshladi. 1922-y. da Turkiston seleksiya st-yasi (1965-y. dan Butunittifoq gʻoʻza seleksiya va urugʻchiligi i. t. inti), 1924-y. da Butunittifoq oʻsimlikshunoslik in-tining Oʻrta Osiyo tajriba st-yasi, 1925-y. da Milyutin (hoz. Gʻallaorol gʻalla ekinlari) tajriba st-yasi, 1927-y. da Oʻrta Osiyo ipakchilik inti, 1929-y. da Butunittifoq paxtachilik in-ti (SoyuzNIXI), 1932-y. da Oʻzbekiston sholichilik tajriba st-yasi, 1934-y. da Oʻzbekiston sabzavot va kartoshka ekinlari tajriba st-yasi, 1935-y. da Butunittifoq qorakoʻlchilik inti, 1940-y. da Oʻzbekiston chorvachilik in-ti va ularning respublikaning turli zonalarida joylashgan keng tarmokli styalari ish boshladi.

Chorvachilikda Seleksiya mollarning mahsuldorlik va mahsulotlari sifati, kasalliklarga bardoshi, sharoitlarga moslashishi, yem-xashakdan samarali foydalanishi boʻyicha olib boriladi. Yalpi, yakka, yakkaqarindoshlik, guruhliqarindoshlik belgilari majmui boʻyicha tanlash Seleksiyaning asosi hisoblanadi (q. Duragaylash, Naslchilik, Saralash).

Oʻsimliklar Seleksiyada navning asosiy yaroqlilik belgisi uning hosildorligi va hosili tarkibida koʻzlangan zarur moddalar (mas, bugʻdoyda oqsil, kartoshkada kraxmal)ning koʻpligi hisoblanadi. Shuningdek, tanlashda oʻsimliklarning noqulay omillarga (qurgʻoqchilik, sovuqqa chidamlilik, kasalliklar va zararkunandalarga) bardoshlik, mexanizatsiya bilan ishlov berishga qulaylik, agrotexnologiyaga moyilligi ham muhim belgilar hisoblanadi.

Oʻsimliklar Seleksiyasi boshlangʻich material yaratish yoki tanlashdan boshlanadi. Ular tabiiy va duragay populyatsiyalar, ilgari yaratilgan navlar, oʻzidan changlangan liniyalar, poliploidlar, mutantlar boʻlishi mumkin. Boshlangʻich materialdan tanlab olingan oʻsimliklar avlodi dastlabki baholash, baʼzan qayta tanlash uchun seleksion koʻchatzorlarga ekiladi. Ularning eng yaxshilari nav sinash uchun (dastlabki, stansion, konkurs) tanlab olinadi. Soʻngra ular yakuniy baholash va r-nlashtirish uchun Davlat sinoviga oʻtkaziladi (q. Davlat nav sinash tarmogʻi, Nav). Makkajoʻxori S. da geterozisi yuqori boʻlgan liniyalararo va nav liniyalari duragaylari yaratiladi. Qand lavlagining yuqori geterozisli shakllarini yaratish uchun diploidlar tetraploidlar bilan chatishtiriladi. Sorgo, pomidor, garmdori, piyoz, poliz va boshqa ekinlar. Seleksiyasida ham geterozis duragaylari chiqariladi.

Gʻoʻza Seleksiyasi yalpi tanlash, yakka tanlash usullari bilan serhosil va tezpishar navlar yaratish yoʻnalishida olib boriladi. Bunda navlarning sifat belgilariga (kasallik va zararkunandalarga, qurgʻoqchilikka, shoʻrga chidamliligi, tola chiqishi, mashinada terishga qulayligi va b.) eʼtibor beriladi. Boshlangʻich material sifatida chet el Seleksiya navlaridan, tur ichida va turlararo madaniy, yovvoyi, yarim yovvoyi nusxalarni va turlarni chatishtirish yoʻli bilan olingan populyatsiyalardan, radioaktiv nurlanishlar va kimyoviy mutagenlar taʼsirida chiqarilgan populyatsiyalardan foydalaniladi. Bir qancha mamlakatlarda geterozis samaradorligidan yoki turlararo va tur ichidagi duragaylar birinchi boʻgʻinining yuqori biologikxoʻjalik mahsuldorligidan foydalaniladi. Gʻoʻza Seleksiyasida oddiy yoki juft, pogʻonali, duragaylar ichida, duragaylararo, takroriy (bekkross), murakkab chatishtirish usullari qoʻllaniladi.

20-a. da Oʻzbekiston olimlari Seleksiyaning nazariy va amaliy masalalarini ishlab chiqishga munosib hissa qoʻshdilar. Gʻoʻza Seleksiyasida S. S. Kanash, A. I. Avtonomov, L. V. Rumshevich, A. Dadaboyev, S. S. Sodiqov, S. M. Mirahmedov, O. Jalilovvab., mevalar va tok Seleksiyasida M. Mirzayev, M. S. Juravel, A. M. Negrul, subtropik ekinlar (limon) S. sida 3. Faxriddinov, sabzavot, poliz ekinlari kartoshka Seleksiyasida D. Abdukarimov, A. Obidov, K. Yusupov, Ye. V. Yermolova, A. S. Hakimov va b., krramolchilik Seleksiyasida U. Nosirov, parranda (tovuq) S. sida S. Gʻ. Azimov, qoʻychilik S. sida I. N. Dyachkov, ipak qurtining yangi zotlari va duragaylarini yaratishda B. L. Astaurov, V. A. Strunnikov, U. Nasrillayev va b. ning xizmatlari katta.

Oʻzbekistonda Seleksiya ishlari Oʻzbekiston FA Genetika va oʻsimliklar eksperimental biologiyasi instituti, Oʻzbekiston Qishloq va suv xoʻjaligi vazirligi huzuridagi ilmiyishlab chiqarish Markazining paxtachilik; gʻoʻza seleksiyasi va urugʻchiligi; oʻrmon xoʻjaligi; sholichilik; oʻsimlikshunoslik; bogʻdorchilik, uzumchilik va vinochilik; sabzavot, poliz ekinlari va kartoshkachilik; sugʻoriladigan yerlarda don va dukkakli ekinlar; chorvachilik; krrakoʻlchilik; ipakchilik i. t. intlarida; lub ekinlari tajriba st-yasida; K,oraqalpogʻiston dehqonchilik i. t. in-tida; Toshkent agrar un-ti, Andijon, Samarqand qishloq xoʻjaligi intlari Seleksiya kafedralarida olib boriladi. Oʻzbekistonda Seleksiya amaliyoti, uni tashkil etish va Seleksiya yutuqlari (oʻsimliklar navi, hayvonlar zoti)ga doir huquqiy munosabatlar Oʻzbekiston Respublikasining «Seleksiya yutuqlari toʻgʻrisida» qonuni (1996-y. 30 avg.) bilan tartibga solinadi.

Chet el mamlakatlarida Seleksiya ishlarini davlat seleksiyatajriba muassasalari va xususiy urugʻchilik firmalari amalga oshiradi. Meksikada yaratilgan kalta poyali bahori bugʻdoy navi (Sonora 63, Lerma Roxo va b.) boshqa mamlakatlarda bahori bugʻdoy S. sida foydalaniladi. Bunday navlarni yaratish burdoy hosildorligini ancha oshirish imkoniyatini berdi. Makkajoʻxorining (AQSH) yuqori hosilli duragaylari, qand lavlagining liniyalararo duragaylari (AQSH, Shvetsiya), kalta poyali javdarbugʻdoy amfidiploidlari (Kanada), serkraxmal kartoshka navlari (Gollandiya, GFR, Polsha), uy parrandalari inbred liniyalari (AQSH) muhim oʻrinda turadi.

Ad.: Simongulyan N. G., Shafrin A. N., Muhammadxonov Seleksiya, Gʻoʻza genetikasi, seleksiyasi va urugʻchiligi, T., 1974; Miraxmedov S, Mirjurayev M ., Kachestvo volokna i seleksiya sortov xlopchatnika, T., 1986; Yigitaliyev M ., Muhammadxonov S, Dala ekinlari seleksiyasi va urugʻchiligi, T., 1981; Abdukarimov D., Safarov T., Ostonaqulov T., Dala ekinlari seleksiyasi, urugʻchiligi va genetika asoslari, T., 1989; Seleksiya yutuklariga oid qonunlar va meʼyoriy hujjatlar toʻplami, T., 2001; Oʻzbekiston Respublikasi hududida ekish uchun tavsiya etilgan qishloqxoʻjaligi ekinlari taʼrifi, T., 2001.

Cəfərov N.Q., Yusifoğlu R. Ana dili 1 (əlifba, oxu)

Gəlin tanış olaq
Mən məktəbə gedirəm
Birinci dərs
Mənim ailəm
Mənim otağım
Təmizlik sağlamlıqdır
Bizim mətbəximiz
Bizim kənd
Bizim şəhər
Küçede
Zooparkda
A səsi və hərfi
N səsi və hərfi
T səsi və hərfi
Ə səsi və hərfi
L səsi və hərfi
R səsi və hərfi
I səsi və hərfi
İ səsi və hərfi
B səsi və hərfi
Y səsi və hərfi
U səsi və hərfi
D səsi və hərfi
O səsi və hərfi
X səsi və hərfi
K səsi və hərfi
K səsi və hərfi
M səsi və hərfi
Q səsi və hərfi
S səsi və hərfi
Es əsi və hərfi
Ş səsi və hərfi
C səsi və hərfi
Ç səsi və hərfi
V səsi və hərfi
Z səsi və hərfi
Ü səsi və hərfi
F səsi və hərfi
G səsi və hərfi
Ö səsi və hərfi
Ğ səsi və hərfi
P səsi və hərfi
H səsi və hərfi
J səsi və hərfi

Əlifbam

Fəsillər

Vətənimizin tarixindən

Azərbaycan – Vətənim mənim

Ailə

Mənəvi dəyərlərimiz

DƏYİŞGƏNLİK-MUTASIYA VƏ MODIFIKASIYA

Dəyişkənlik haqqında anlayış. Dəyişkənliyin tipləri. Populyasiyalar və təmiz xətlər haqqında İoahansen təlimi.Əlamət və xüsusiyyətlərin formalaşmasında mühit və irsiyyət təsirinin nisbəti. Modifikasiya dəyişkənliyi (paratipik). Uzun müddətli modifikasiya. Morfozlar. Genotip-xarici mühitin müəyyən şəraitində genotipin meydana gəlməsidir. Genotipin reaksiya norması. Ontogenetik adoptasiya. Orqanizmlərin dəyişgənliyinin statistik analizi.

Mutasiya dəyişgənliyi. Mutasiyalar təkamülün başlanğıc materialı kimi. De-Friz və başqalarına görə mutasiya nəzəriyyəsinin əsas müddəaları. Təbii (spontan)mutagenez. Genotipin və orqanizmin fizioloji vəziyyətinin spontan dəyişkənliyə təsiri. N.İ.Vavilov tərəfindən kəşf edilmiş irsi dəyişkənliyin homoloji sıralar qanunu.

İnduksiya olunmuş mutagenez.Mutagenlər haqqında anlayış və onların təsnifatı. Əsas mutagenlərin növləri, təsir üsulları və dozaları.Fiziki mutagenlər. Canlı orqanizmlərə ionlaşdıriçi radiasiyanın təsiri. Xromosomların mutasiya qabağı potensial dəyişmələri. Genetik materialın zədələnmələrinin reparasiyası. DNT-nin müxtəlif zədələrini reperasiyaedici (düzəldici) fermentlər. Mutasiyanın başvermə tezliyinin şüalanma dozasından asıllığı.

Spontan və induksiya olunmuş mutasiyaların başvermə tezliyinə təsir edən amillər.Kimyəvi mutagenlər.Kimyəvi mutagenlərin təsnifatı və onların təsir etmə xüsusiyyətləri. Super mutagenlər. Kimyəvi mutagenlərin dozası və onların təsiretmə xüsusiyyətləri. Mutagenez və insan irsiyyəti. Avtomutagenlər. Mühit mutagenləri.

Mutasiyaların əsas tipləri və onların təsnifat prinsipləri. Hüceyrənin irsi strukturlarına təsirinə görə mutasiyaların təsnifatı. Genom mutasiyaları (xromosom aberrasiyaları) translokasiyalar, inversiyalar, delesiyalar (çatışmazlıqlar). Gen yaxud nöqtəvi mutasiyalar. Orqanizmə təsirinə görə mutasiyaların təsnifatı, morfoloji, fizioloji və biokimyəvi mutasiyalar. Zərərli, neytral və faydalı mutasiyalar. Dominant və resessiv, düzünə və geri dönən mutasiyalar. Generativ və somatik mutasiyalar. Mutasiyaların miqdarca hesaba alınma üsulları.

Genin yerləşmə effekti. Çoxqatlı allelizm. Seleksiyada süni mutagenezdən istifadə edilməsi. İstiqamətli mutasiyaların alınma problemləri. Transgen bitkilərin alınması və onun becərilmə texnologiyaları.
POLİPLODİYA

Poliplodiya haqqında anlayış. Poliploidlərin morfobioloji xüsusiyyətləri. Poliploid sıraları. Poliploidlərin təsnifatı. Təkamül və seleksiyada poliploidiyanın rolu. Xromosom saylarının dəyişmə mexanizmi. Mitotik, ziqotik və meyotik poliploidiyalar. Poliploidlərin alınmasında kolxisindən istifadə edilməsi.

Avtopoliploidiya. Avtopoliploidlərdə meyozun xüsusiyyətləri. Mono və dihibrid qovuşmalar zamanı tetraploid formalarda parçalanmanın xarakteri. Avtoploidlərdə döllülüyün aşağı olması və onun yüksəldilməsi üsulları. Triploidiya. Bitki seleksiyasında avtopoliploidlərdən istifadə edilməsi.

Allopoliploidiya. Allopoliploidlərinin tipləri. Uzaq hibridlərdə döllülüyün bərpa edilməsi amfidiploidiyanın rolu. Turp –kələm hibridinin yaradılmasında Karpaçenkonun işləri. Çovdar –buğda amfidiploidlərinin alınması və istifadə edilməsi (tritikale). Bitkilərin təkamülündə və seleksiyasında allopoliploidiyanın rolu.

Aneupiodiya. Aneuploidlərin əməkləgəlmə mexanizmi.

Aneuploidlərin tipləri. Aneuploid bitkilərin təcrübə yolu ilə alınması. Genetik tətqiqatlarda aneuploidlərin əhəmiyyəti tamamlanmış və əvəzedilmiş xətlərin alınması və onlardan təcrübəvi istifadə olunması. Monosom analiz üsulu.

Haploidiya. Haploid bitkilərin morfonatomik xüsusiyyətləri və identləşdrilməsi. Haploidlərin təsnifatı. Haploidlərdə meyozun xarakteri. Haploidlərin spontan meydanagəlmə tezliyi. Haploidlərin təcrübə yolu ilə alınma üsulları. Haploidiyadan genetikada və seleksiyada istifadə edilməsi.
FƏRDİ İNKİŞAFIN GENETİK ƏSASLARI
Ontogenez haqqında anlayış. Ontogenezin əsas mərhələləri. Fərdi inkişafın genetik proqramı. Xromosomların funksional təşkili və genlərin differensial fəallığı. Sitoplazmanın tərkib müxtəlifliyi. Embrional induksiya. Genlərin təsirinin hormonal tənzimi. Canlı orqanizm öz –özünü tənzimləyən və bərpa edən bioloji sistem kimi. Ontogenezin idarə olunma prinsipləri. Ontogenezin keçmə şəraitinin bitkilərdə əlamət və xüsusiyyətlərinin əmələ gəlməsinə təsiri.

Ontogenezin biogenetik qanun.Böyümə və differensiyasiya proseslərinin müxtəlif vaxtda qeyri-müntəzəm getməsi.Somatik hüceyrələrin və toxumaların differensiyasiya prosesinin geri dönməsi və dönməməsi. Ontogenezin ilkin mərhələlrində genetik məlumatın rolu. Ontogenezin inkişafında böhran mərhələlər. Penentrantlıq və ekspresivlik.

POPULYASİYALARDA GENETİK PROSESLƏR
Populyasiyalar haqqında anlayış. Populyasiya genetikası üzrə Çetverikovun işlərinin əhəmiyyəti. Öz –özünü tozlayan növ populyasiyalarında genetik sistemin xüsusiyyətləri. Hardi–Vayrıberq qanunu. Populyasiyaların dinamikası. Populyasiyaların genetik dinamikasının amilləri. Mutasiya prosesi. Genetik yük haqqında anlayış. Seçmənin formaları. Populyasiyaların strukturuna seçmənin təsiri. Genlərin adaptiv qiymətləndrilməsi və seçmə əmsalı. İrsilik. Əlamətlərin irsilik əmsalının imkanından asılı olaraq populyasiyalarda seçmənin səmərəliliyi. Populyasiyalarda genetiki –avtomatik proseslər. Miqrasiyalar onların populyasiyaların strukturuna təsiri.

Təcridetmə təsiri altında populyasiyaların srukturunun dəyişməsi. Təcridetmə amilləri: coğrafi, ekoloji, bioloji. Təcridetmənin genetik amilləri: poliploidiya, xromosomların yenidən qurulması, fizioloji uyuşmazlıq. Populyasiyaların genetik homeostaz və polimorfizmi. Balanslaşdrılmış polimorfizm. Filogenetik adaptasiya haqqında anlayış.

UZAQ HIBRIDLƏŞDIRMƏ , İNBRİDİNQ VƏ HETEROZIS
Uzaq hibridləşdirmənin mahiyyəti. Uzaq hibridləşdirmədə İ.V.Miçurinin işlərinin əhəmiyyəti. İnbridinq və autbridinq haqqında anlayış Ç.Darvin çarpaz tozlamanın əhəmiyyəti haqqında. Bitkilərin növarasi hibridlərində dölsüzlüyün aradan qaldırımlısının mahiyyəti. Ev heyvanlarinin uzaq hibridləşdirməinin əhəmiyyəti. Heterozisin mahiyyəti. Çoxlu genlərə görə heteroziqot vəziyyət. Dominant əlverişli genlərin qarşılıqlı təsiri. Üstün dominantlıq hipotezləri.

Ali bitkilərin öz –özünə uyuşmazlıqlar sistemi. Qametofit, sporofit və heteromorf uyuşmazlıqlar. Öz–özünə uyuşmazlığın genetik təbiəti. Bitki seleksiyasında uyuşmazlıqlardan istifadə edilməsi.

İnbridinq (insuxt). İnbridinqin genetik mahiyyəti inbridinq əmsalı. Çarpaz tozlanan bitkilərdə inbridinqin nəticələri. İnbred minimumu. İnsuxt –xətlərin xarakteristikası və onların təcrübəvi istifadəsi.

İNSAN GENETİKASI
Genetik tədqiqatların obyekti kimi insanın xüsusiyyətləri.İnsan irsiyyətinin öyrənilmə metodları. Genealoji, qohumluq, kariotipik, biokimyəvi metodları. İnsanın genetik kartlarının yaradılması üçün biotexnologiya nailiyyətlərinin istifadəsi.

Normal əlamətlərin genetikası. İnsanın molekulya genetikası. İnsanın ekogenetikası. Farmakogenetika və genetik toksikologiya. Etnogenetika və etnogenomika . Psixogenetika. İnsanın şəxsi potensialının erkən diaqnostika imkanı.

Tibbi genetika. Genetik xəstəliklər. İrsi meyl ilə çoxfaktorlu xəstəliklər. Bədxassəli şişlərin genetikası. Genetik xəstəliklərin erkən diagnostikasinin müasir metodları. Əhalilərdə və ailələrdə genetik xəstəliklərin riskinin təxmini qiyməti. Genetik düzəlişin imkanları. Yevgenikanın problemləri və bioetikanın problemləri şəxsin genetikası ilə birləşdi. Köməkçi reproduksiya texnologiyaların problemləri.
GEN MÜHƏNDİSLİYİ BIOTEXNOLOGIYA
Biotexnologiyanın əsasları .Biotexnologiyanın tərifi. Biotexnologiyanın problemləri. Müasir biotexnologiyanın strukturu. Aşağı səviyyənin biotexnologiyaları. Yüksək səviyyənin biotexnologiyaları: mikrobioloji sintez, hüceyrə və gen mühəndisliyi.

Gen mühəndisliyii. Gen mühəndisliyiynin problemləri və metodları. Genetik dəyişdirilən (transgene) orqanizmlər və genetik dəyişdirilən mənbələr. Geni köşürülmüş orqanizimlərinin alınma üsulları və onlarının xüsusiyyətləri

Gen mühəndisliyinin nailiyyətləri. Gen mühəndisliyinin inkişaf perspektivləri. Gen mühəndisliyinin etik və texnoloji (texniki) problemləri.

Gen mühəndisliyi genetik proqramları quraşdıran metod kimi. Müasir biotexnologiya sənaye texnologiyasının yeni forması kimi. Genetik mühəndislik molekulyar genetikanın bir sahəsi kimi. Gen mühəndisliyinin etik və texnoloji problemləri. Gen mühəndisliyinin biokimya, mikrobiologiya və digər bioloji elmlərlə əlaqəsi.

Genlərin sintezi və ayrılması.Gen və xromosom səviyyəsində genetik mühəndislik. Somatik hüceyrələrin hibridləşməsi. Allofen heyvanların alınması.

MÜASİR GENETİKANIN PROBLEMLƏRİ
Genom şifrinin açılma problemi. Ontogenezin idarə edilmə problemləri. Genetik xəstəliklər zamanı genotipin problemi. Ali heyvanların klonlaşdırma problemləri. İnsanın genetik təhlükəsizliyinin problemləri, süni və təbii ekosistmin problemləri.
LABORATORİYA İŞLƏRİNİN TƏXMİNİ

Müvəqqəti və daimi preparatların hazırlanması, bitki hüceyrələrinin quruluşu və həyatı, hüceyrənin struktur quruluşu və irsiyyətdə onun rolu. Mitoz bölünmə. Meyoz bölünmə. Cinsi çoxalmanın sitoloji əsasları. İrsi əlamətlərin nəsildən-nəslə keçirilmə qanunauyğunluqları. İrsiyyətin xromosom nəzəriyyəsi. İrsiyyətin molekulyar əsasları. Mutasiya dəyişkənliyi. Modifikasiya. Poliplodiya. Uzaq hibridləşdirmə.İnbridinq və heterozis. Dominantlıq və ressesivlik. Bitkilərdə sporogenez və qametogenez, meqasporogenez və meqaqametogenez. Örtülü toxumlu bitkilərdə mikrosporogenez və mikroqametogenez, makrosporogenez və makroqametogenez. Dəyişkənlik və onun öyrənilmə üsulları. Populyasiyanın genetikası. Sindrom xəstəlikləri. İnsan genetikasının mahiyyəti.

Müxtəlif mövzular üzrə seminar məşğələlərinin aparılması müəllim tərəfindən müəyyən olunur.
MÜHAZİRƏLƏRİN TEMATİK PLANI

Mövzuların adları Saatlar

Aqronomluq Digər ixtisaslar.

1.Genetikanın predmeti 2 2

2.İrsiyyətin sitoloji əsasları 2 2

3. Qeyri cinsi çoxalmanın sitoloji əsasları 2 2

4. Cinsi çoxalmanın sitoloji əsasları 2 2

5. Genlərin ilişkənliyi və krossinqover 2 2

6.İrsiyyətin molekulyar əsasları 2 2

7.Növdaxili hibridləşdirmədə irsiyyətin

əsas qanunauyğunluqları 2 2

8.İrsiyyətin xromosom nəzəriyyəsi 2 2

9. Mutasiya və modifikasiya 4 2

10. Poliploidiya 2

11. Fərdi inkişafın genetik əsasları 2 2

12. Populyasiyada genetik proseslər 2 2

13. Uzaq hibridləşdirmə, inbridinq və heterozis 2

14. Gen mühəndisliyi və biotexnologiya 2

15.İnsan genetikası 2 2

LABORATORİYA MƏŞĞƏLƏLƏRİNİN TEMATİK PLANI
Mövzuların adları Saatlar
İxtisaslar Aqronomluq Digər
1.Bitki hüceyrələrinin quruluşu və həyatı 2

2. Hüceyrənin struktur quruluşu və irsiyyətdə rolu 2 2

3.Mitoz bölünmə 2 2

4. Meyoz bölünmə 2 2

5. İkiqat mayalanma 2 2

6. Monohibrid çarpazlaşması 2 2

7. Dihibrid və polihibrid çarpazlaşması 2 2

8. Qeyri -allel genlərin qarşılıqlı təsiri 2

9. İrsi əlamətlərin nəsildən nəsilə keçirilmə

10. Cinsi çoxalmanın sitoloji əsasları 2 2

11. Fərdi inkişafın genetikası 2 2

12. Zülalın biosintezi 2 2

13. İrsiyyətin xromosom nəzəriyyəsi 2

14. İrsiyyətin molekulyar nəzəriyyəsi 2

15. DNT –nin ikiləşməsi 2

146 Mutasiya dəyişgənliyi 2 2

17. Modifikasiya dəyişkənliyi 2

18. Poliplodiya 2 2

19.Uzaq hibridləşdirmə 2 2

20.Dəyişgənliyin tipləri. Gen və xromosom mutasiyaları 2 2

21. Populyasiyada genetik qanunauyğunluqlar 2 2

22. İnsan genetikası və sindromlar 2 2

1. Seyidəliyev N.Y. Genetika, seleksiya və toxumçuluq. Bakı, 2010

2. Seyidəliyev N. Y. Genetika. Dərslik, Gəncə, 2005.

3. Seyidəliyev N. Y. Genetika 100 sual və 100 cavab. Dərs vəsaiti, Bakı, 2001

4. Qurbanov F.H. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin seleksiya və toxumçuluğu. Bakı, 2011.

5. İbrahimov. A.Q., Qurbanov F.H., “Seleksiya və toxumçuluq” laborator-praktikum – Bakı, 2012, 383 səh.

6. Seyidəliyev N.Y., Qurbanov F.H., Məmmədova. Toxumşünaslıq M.Z. Bakı, “MBM”, 2014, 312 səh.

7. Cəfərov N. A. Çəkilin seleksiyası. Gəncə, 2008.

8. Abbasov S.S. Maldarlıqda hibridləşmənin genetik əsasları. Gəncə,20087.

9. Спицын В.А. Экологическая генетика человека. – М.: Наука, 2008. – 503 с.

10. Axundova Е.М. Ekoloji genetika. Bakı “Təhsil”, 2006, 264S.

11 Гуттман Б., Гриффитс Э., Сузуки Д., Куллис Т., Генетика – М.: ФАИР-ПРЕСС, 2004. – 448с.

12. Шевченко В.А., Топорнина., Н.А.. Стволинская Н.С Генетика человека. – М.: ВЛАДОС, 2004. – 240 с.

13. Корочкина Л.И Геном, клонирование, происхождение человека.– Фрязино: «Век 2», 2004. – 224 с.

14. Quliyev R. Ə. Genetikanın əsasları ilə bitkilərin seleksiyası. Bakı, 2003.

15. Quliyev R. Ə., Əliyeva K. Ə. Genetika. Dərslik, Bakı, 2002.

16. Жимулев И.Ф. Общая и молекулярная генетика. Новосибирск, изд-во Новосибирского ун-та, 2002, 458 с.

GENETİKA SELEKSİYA TOXUMÇULUĞUN NƏZƏRİ ƏSASLARI KİMİ

Seleksiya sözü latınca Selectio – seçmə deməkdir. Seleksiya seçmədən bəhs edən bir elmdir. Canlı təbiətdən bəhs edən bütün elmlər bütün elmlər bir-birilə əlaqədə inkişaf etmişdir. Bu baxımdan deyə bilərik ki, seleksiya elmi bütün bioloji və kənd təsərrüfatı elmləri ilə sıx əlaqədə inkişaf etmişdir. Bu baxımdan deyə bilərik ki, seleksiya elmi bütün başqa bioloji və kənd təsərrüfatı elmləri ilə sıx əlaqədə inkişaf etmişdir. Lakin seleksiya elminin genetika elmi ilə əlaqəsi daha sıxdır. Hətta, deyə bilərik ki, genetika – seleksiya elminin nəzəri əsaslarını verir.

İnsanlar yabanı bitkiləri becərməyə və vəhşi heyvanları əhliləşdirməyə başladıqları çox qədim vaxtlardan seleksiyanın bünövrəsi qoyulmağa başlamışdır.

Bizim qədim əcdadlarımız öz inkişafının ilk dövrlərində onları əhatə edən təbiətdən bir sıra bitkilərlə və ovladıqları heyvanlarla dolanırdılar. Get-gedə insanlar müxtəlif heyvanları ələ alışdırmağa, əhliləşdirməyə, əvvəllər primitiv, sonradan mədəni heyvandarlıq təsərrüfatları yaratmağa başladılar. Beləcə də, faydalı bitki növlərinin öz təsərrüfatlarına gətirib becərməyə başladılar. Əlbəttə, bizim qədim əcdadlarımız becərdikləri bitkilər içərisində daha məhsuldar olanlarını görmüş və onları saxlamağa və nəsil almağa çalışmışlar.

Ümumiyyətlə, bitkilərin insanlar tərəfindən mədəniləşdirilməsinin, daha doğrusu təsərrüfata gətirilməsinin tarixi çox qədimdir. Mədəni bitki qalıqlarının arxeoloji materiallar içərisində tapılması göstərir ki, onların becərilməsinə tariximizdən 8000-10000 il əvvəl başlanmışdır. Məs., qədim Misirdə və Çində buğda, Asiyanın Cənubi Şərqində çəltik (düyü) becərilmişdir. Çində tut ağacları və ipək qurdu 5000 il bundan əvvəl yetişdirilmiş və təbii ipək istehsal edilmişdir. Bəzi bitkilər, məs., kartof Amerikanın kəşfindən sonra Avropa ölkələrinə gətirilmişdir. XVIII əsrin ortalarında şəkər çuğundurunda şəkər olması aşkara çıxarılmışdır.

Respublikamızın ərazisində bir sıra mədəni bitkilərin becərilməsinə min illər bundan əvvəl başlanmışdır. Burada Azərbaycanın öz iqlim və coğrafi şəraiti, florasının zənginliyi də mühüm rol oynamışdır.

Mingəçevirdə tapılan arxeoloji materiallarda buğda və s. taxıl bitkilərinin izləri, qaralmış, kömürlənmiş dənləri tapılmışdır. Həmin tapıntılar göstərir ki, Azərbaycanda 5 000 il bundan əvvəl əkinçilik mühüm yer tutmuşdur. (İ.D. Mustafayev, 1956).

Seçmə haqqındakı elmin banisi C. Darvin sayılır. Darvin “Növlərin mənşəyi” (1859) və “Əhliləşdirmə şəraitində heyvanların və bitkilərin dəyişkənliyi” (1868) adlı klassik əsərlərində seçmənin yaradıcı rol oynadığını sübut etmişdir. Darvin seçməni iki yerə ayrılmışdır: təbii seçmə və süni seçmə.

İnsanlar təbii seçmənin məhsulu olan müxtəlif heyvan və bitki növlərini təbiətdən götürüb əhliləşdirmişlər. Əlbəttə, insanlar rast gəldikləri hər heyvan və ya hər bitki növünü öz təsərrüfatlarına gətirməmişlər. Məməlilər sinfindən qaramalı, qoyun, keçi, at, donuz, dovşan, it, pişik və s., quşlar sinfindən toyuq, ördək, qaz, hind toyuğu, göyərçin və s., balıqlar sinfindən akvarium balıqlarını, həştərxanlardan arıları, ipək qurdunu və s., əhliləşdirmişlər. Başqa heyvan növlərinə nisbətən daha faydalı və ələ asan alışan, xüsusən, sürü halında yaşayan növləri əhliləşdirmişlər. Eləcə də, insanlar bitkilər aləmindən bir sıra taxıl növlərini, meyvə və giləmeyvə növlərini, tərəvəz-bostan bitkilərini, texniki bitkilərin növlərini mədəniləşdirməyə çalışmışlar.

Seleksiyanın predmeti

Seleksiya aşağıdakı bölmələrdən: 1. bitki, heyvan və mikroorqanizmlərin növ, cins sort tərkibinin öyrənilməsindən; 2. Hibridləşdirmədə və mutasiya prosesində irsi dəyişkənliklərin qanunauyğunluqlarının analizindən; 3. bitkilərin, heyvanların və mikroorqanizmlərin əlamət və xüsusiyyətlərinin inkişafında mühitin rolunun tədqiqindən 4 müxtəlif tipdə çoxalan orqanizmlərdə arzu olunan əlamətlərin möhkəmlənməsi və qüvvətlənməsin ə imkan yaradan süni seçmə sisteminin işlənib hazırlanmasından ibarətdir.

Mövcud fəsildə seleksiyanın genetika ilə sıx əlaqədar olan bölmələri: irsi dəyişkənliklər, çarpazlaşma sistemləri, seçmə nəzəriyyəsi və üsulları veriləcəkdir.

Seleksiya və ilkin material cins, sort və ştamn.

Mövcud olan cins sort və ştamnlarının təkmilləşdirilməsi və yeni heyvan cinsləri, bitki sortları və mikroorqanizm ştamnlarının yaradılması onların mənşəyi və təkamülü öyrənilmədən və ilkin seleksiya materialları müəyyənləşdirilmədən mümkün deyil.

N.İ. Vavilov bütün dünya bitki ehtiyatlarının öyrənilməkdə mədəni bitkilərin mənşə mərkəzlərini üzə çıxardı. O, mədəni bitkilərin yeddi mərkəzinin ayırd etdi. (cədvəl 1)

Sonrakı aparılan tədqiqatlar əsasənda sovet alimi P.M. Jukovski və Amerika alimi Xarlan mədəni bitkilərin mənşə mərkəzlərini bir qədər mədəni bitkilərin mənşə mərkəzlərini bir qədər genişləndirmişlər.

(Hindistanın tropik sahələri, hind-Çin, Asiyanın Ç.Ş. adaları).

(Çinin mərkəzi və şərqi. Yaponiya, Tayvan adaları, Koreya)

(Kiçik Asiya, Orta Asiya, İran, Əfqanıstan, Hindistan, Şimal-Şərq ölkələri)

Bu mərkəzlər bütün dünyada kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsində mühüm rol oynamışdır. Ev heyvanları üçün də belə mənşə mərkəzləri (əhliləşmə mərkəzləri) müəyyən edilmişdir.

N.İ. Vavilov müxtəlif növlərin irsi dəyişkənliklərini müqayisəli sürətdə öyrənərək 1920-ci ildə homoloji sıralar qanunu kəşf etdi. Bu qanunun əsas mahiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir:

Genetik cəhətdən yaxın növlərdə və cinslərdə bir sıra irsi dəyişkənliklər də oxşar olur. Bu oxşarlıq o qədər dəqiqdir ki, bir növ daxilində bir sıra formaları gördükdə başqa yaxın növlərdə də, cinslərdə də paralel olaraq həmin formaları əvvəlcədən gözləmək mümkündür. Ümumi sistemdə cinslər, linneonlar bir-birinə nə qədər yaxın olsalar, onların arasındakı bir sıra dəyişkənliklərdəki oxşarlıq da bir qədər tam olar.

Bütün bitki fəsilələri müəyyən irsi dəyişkənlik xüsusiyyətlərinə görə xarakterizə olunur. Bu dəyişkənliklər fəsiləyə daxil olan cinslər və növlər içərisindən keçir.

Akademik Vavilov 1920-ci ildə ümumi Rusiya seleksiya qurultayında homoloji sıralar qanunu haqqında məruzə etdikdə professor V.V. Zelenski demişdir: “Bu tarixi bir qurultay oldu. Bioloqlar öz Mendeleyevini təbrik edə bilərlər. Çox gözəl deyilmiş bu fikir homoloji sıralar qanunun əsas mahiyyətini şərh edir. Mendeleyev ədvəlində bir sıraya düzülmüş elementlərin xassələri məlum olduqda həmin sıraya daxil ola biləcək, lakin hələ tapılmayan elementlərin də xarakter xüsusiyyətlərini əvvəlcədən qeyd etmək mümkündür. Vavilovun qanununa görə bir fəsiləyə, məsələn, taxıllar fəsiləsinə mənsub olan bir növdə müəyyən bir mutasiya görünmüşsə, həmin fəsiləyə mənsub başqa cinslərdə və növlərdə də bu cür mutasiyaları gözləmək olar.

Bu qanuna görə genetik oxşar olan formalarda oxşar da mutasiyalar, yəni seçmə üçün material olan irsi dəyişkənliklər baş verir. Hələ heç tədqiq edilməyən cinslərdə və və növlərdə əvvəlcədən nə kimi mutasiyalar baş verəcəyini bilmək ümükündür. Aşağıdakı cədvəli diqqətlə gözdən keçdikdə Vavilovun homoloji sıralar qanununun nə qədər dəqiq olduğunu görmək mümkündür. (Cədvəl 2)

Cədvəldə “+” işarəsi əlamətin olmasını, “–” işarəsi isə olmamasını göstərir. Cədvəldə hansı əlaməti izləsək, öyrənilən ailəyə mənsub növlərin və sortların çoxunda onun mövcud olduğunu görərik.

Homoloji sıralar qanununu aşağıdakı sxemlə ifadə edirlər.

S₁ S₂ S₃ işarələri eyni cinsin müxtəlif növlərini, a, v, s isə variasiyalaşan əlamətləri göstərir. Bu qanun əsas bitkilər aləminin tədqiqatları nəticəsində formalaşmışsa da, lakin ümumi bioloji xarakter daşıyır. Məlumdur ki, cədvəldə qeyd edilən əlamətlər mutasiyalar nəticəsində meydana gəlmiş, təbii və süni seçəm yolu ilə saxlanılmışdır.

Giramineae fəsiləsinə mənsub növlərin sortlarında