Опытные онлайн-репетиторы

Nitqimizdə dialekt sözlərdən, arxaizmlərdən, vulqarizm və varvarizmlərdən istifadə də leksik normanın pozulması deməkdir. Buna görə də gözəl nitqə yiyələnmək üçün leksik normanın tələbərinə yiyələnmək vacibdir.
Qrammatik norma isə sözlər və cümlələr arasında əlaqənin nitqdə düzgün qurulmasını tələb edir. Cümlədə söz sırasının pozulması, mübtəda ilə xəbərin uzlaşmasında yol verilən səhvlər, şəkilçilərin ardıcıllığı prinsipinə əməl olunmaması qrammatik normanın pozulması hesab olunur.Fonetik və leksik normaların pozulması birbaşa qrammatik normanın pozulması deməkdir.
Ədəbi dilin normaları tarixi kateqoriyadır və sabitdir. Ancaq bu normalar dildə nisbi sabitlik yaradır, onlar mütləq deyil, dəyişkəndir. Bu hal özünü daha çox orfoqrafik və leksik normalarda göstərir. Orfoqrafiya qaydalarında edilən dəyişikliklər, sözün yeni qaydada yazılması, dilimizin lüğət tərkibindən bəzi sözlərin çıxması, yeni sözlərin dilimizə daxil olması bunun bariz nümunəsidir.

Ədəbi dilin normaları

Ədəbi dil xalq dilinin ciddi fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik normaları əsasında fəaliyyət göstərən formasıdır, yəni xalq dilinin cilalanmış təzahürüdür. Bu cəhətdən ədəbi dil dialektə qarşı durur və ondan fərqlənir. Ədəbi dil bütün üslubların sistemidir.

Ədəbi dilin yazılı və şifahi formaları var.

Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin normaları mükəmməl, sabit normalara malikdir. Həmin normalar müəyyən tarixi təkamülün məhsuludur. Bu cür normalılıq (normativlik) ədəbi dilin nisbi sabitliyindən, əhatəliliyindən və dilin daxili quruluşunu əks etdirməsindən irəli gəlir.

Dilin daxili quruluşunu onun fonetikası, leksikası (lüğət tərkibi) və qrammatikası təşkil edir. Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin normaları da buna uyğundur:

• fonetik norma (orfoqrafik və orfoepik).
• leksik, yaxud leksik-semantik norma.
• qrammatik

Fonetik norma

Sözün ədəbi dildəki yazılış qaydası orfoqrafik norma, tələffüz qaydası isə orfoepik norma adlanır.

Fonetik normada dəyişmə gec olur. Orfoepik və orfoqrafik normanın pozulması fonetik normanın pozulması deməkdir.

Leksik norma

Leksik norma hər bir şəxsdən sözün mənasına bələd olmağı, onu düzgün, yerində işlətməyi tələb edir.

Leksik (leksik-semantik) normanın keyfiyyətini milli leksika müəyyən edir. Alınma sözlərin forma və məzmunca milliləşməsi həmin leksik mühitdə gedir. Fonetik və qrammatik norma ilə müqayisədə leksik normada dəyişkənlik daha tez olur.

Milli leksika (əsl türk sözləri) ədəbi dildə alınma sözlərlə müqayisədə daha fəaldır, yüksək işlənmə tezliyinə malikdir. İkinci yeri milliləşmiş alınma leksika tutur.

Ədəbi dildə söyüşlərə, kobud və loru sözlərə yer verilmir.

Dilimizdə özləşmə meylləri

Özləşmə deyəndə alınma sözlərin yerində millisini işlətmə meyli nəzərdə tutulur. Dilimizdə XX əsrin 60-cı illərindən başlayaraq özləşmə meyilləri müşahidə olunur.

Özləşmə hər cür yeni söz yaradıcılığı demək deyil. Bu proses daha çox mövcud alınma sözlərin işlədilməsi əleyhinə yönəlir və məhz həmin sözlər üçün qarşılıq tapmaq cəhdindən ibarət olur.

Özləşmə üç yolla gedir:

• 1) hər hansı yazıçının qədim mənbələrdən, xalq dilindən söz götürməsi və ya mövcud oxşarlıq əsasında söz yaratmasıyolu ilə;
• 2) cəmiyyətin özündə müəyyən hadisə ilə bağlı «söz partlayışı» yolu ilə;
• 3) türk dillərinin təsiri ilə

Vaxtilə qurultay, bildiriş, görüntü, seçki, ildönümü kimi sözlərin yaranması türkləşdirilmə prosesi ilə bağlı olmuşdur. Son zamanlar isə leksik vahidlər öz qeyri-türk mənşəli qarşılıqları ilə paralel işlənir və həmin sözlərin sinonimlik imkanlarını artırır:

duracaq, əyləc (tormoz), saxlanc (maliyyə termini kimi), dönəm (mərhələ), çağdaş (müasir), durum (vəziyyət), yüzillik (əsr), qaynaq (mənbə), özəlləşmə (xüsusiləşmə), soyqırım (genosid) nəfəslik (fortuçka), açıqca (otkrıtka), bölgə (ərazi), çimərlik.

Dili tərk etmiş bir sıra türk mənşəli sözlərin yenidən qayıtması da (bunlara dirilən sözlər deyilir) özləşmə prosesinin təsiri ilə baş verir: çavuş, yarlıq, ulu, ulus, dürlü, araşdırma.

Qrammatik norma

Qrammatik norma sözlərin düzgün əlaqələndirilməsidir:

• Miqdar saylarından sonra gələn isimlər təkdə işlədilir: üç adam, beş şagird (üç adamlar, beş şagirdlər demək yanlışdır). Belə halda qrammatik forma pozulur.
• Adlara (isim, sifət, say və s.) kəmiyyət, mənsubiyyət, hal, xəbər kateqoriyasının əlaməti (şəkilçisi) ardıcıl artırılır: şagird-lər-iniz-in-dir; dost-lar-mız-dan-am;
• Fel kökünə təsirlilik, növ, şəkil, şəxs-xəbər əlaməti (şəkilçisi) ardıcıl artırılır: gül-dür-ül-məli-dir; (gərək) yaz-ış-a-q;
  Onlar tez-tez bizə gələrlərdi — cümləsində qrammatik norma pozulub. Çünki idi hissəciyinin şəkilçiləşmiş variantı olan -di sırasını pozub. Bu şəkilçi -lar 2 şəkilçisindən əvvəl gəlməli idi.
• Mübtəda ilə xəbər cümlədə şəxsə, müəyyən dərəcədə isə kəmiyyətə görə uzlaşır; Sən müəllim-sən; Onlar şagird-dirlər;
• Cümlədə əvvəl mübtəda, sonra tamamlıq, daha sonra xəbər gəlir; təyin təyin olunan cümlə üzvünün önündə işlənir; zərflik, əsasən, xəbərdən əvvələ düşür.

Nitq normalarının tarixiliyi

Norma tarixi kateqoriyadır. Məsələn, XX əsrin 30-cu illərinə qədər Azərbaycan ədəbi dilinin fonetikasında sağır nun adlı bir səs var idi, əlifbada xüsusi hərflə göstərilirdi: (H). Bu səs XX əsrin 30-cu illərindən sonra fonetik normativliyini itirdi.

Yaxud bir neçə il bundan əvvəl ədəbi dildə fəal işlənən sosializm, kommunizm, kolxoz, sovxoz və s. kimi sözlər artıq fəal nitq prosesindən çıxmışdır.

Ədəbi dilə aid müəyyən istisnalar da mövcuddur:

• öz dövrünü keçirmiş nitq vahidləri üslublarda «ilişib» qalır;
• yeni nitq vahidləri bir müddət normativləşmir.

Müəllif: KAMRAN ƏLİYEV
Mənbə: AZƏRBAYCAN DİLİ, abituriyentlər üçün köməkçi vəsait, Bakı — «Elm» — 2011, ISBN 978-9952-453-30-0

• Teqlər:
• Azərbaycan dili
• , leksik norma
• , fonetik norma
• , qrammatik norma

Опытные
онлайн-репетиторы

Инфоурок › Иностранные языки › Статьи › Müasir Azərbaycan ədəbi dili dünyanın inkişaf etmiş dillərindən biri kimi mükəmməl, sabit normalara malikdir. Həmin normalar müəyyən tarixi təkamülün məhsuludur. Dilin daxili quruluşunu onun səs tərkibi (fonetikası), leksikası (lüğət tərkibi) və qrammatik

Müasir Azərbaycan ədəbi dili dünyanın inkişaf etmiş dillərindən biri kimi mükəmməl, sabit normalara malikdir. Həmin normalar müəyyən tarixi təkamülün məhsuludur. Dilin daxili quruluşunu onun səs tərkibi (fonetikası), leksikası (lüğət tərkibi) və qrammatik

Azərbaycan ədəbi dilinin normaları

Müasir Azərbaycan ədəbi dili dünyanın inkişaf etmiş dillərindən biri kimi mükəmməl, sabit normalara malikdir. Həmin normalar müəyyən tarixi təkamülün məhsuludur. Dilin daxili quruluşunu onun səs tərkibi (fonetikası), leksikası (lüğət tərkibi) və qrammatikası təşkil edir. Ədəbi dilin normaları da bunlara uyğundur:

Fonetik norma özü iki yerə bölünür:

Orfoqrafik və orfoepik normalar dilin fonetik və qrammatik (morfoloji) normaları əsasında yaranır. Azərbaycan dilinin iltisaqi tipə aid olması onun ədəbi normalarının xarakterini, tipologiyasını müəyyən edir. Sözün ədəbi dildəki tələffüz variantı orfoepik norma adlanır. Bu normalar orfoepiya lüğətində əks olunur. Sözün ədəbi dildəki yazılış variantı orfoqrafik norma adlanır. Bu normalar orfoqrafik lüğətlərdə təsbit olunur.

Leksik norma

Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi çox zəngindir. Dünyanın başqa inkişaf etmiş ədəbi dilləri kimi, Azərbaycan ədəbi dilində də leksik normanın keyfiyyətini milli sözlər müəyyən edir. Leksik norma hər kəsdən sözün mənası və ya mənaları ilə yaxşı tanış olmağı, onu yerində, düzgün işlətməyi tələb edir. Belə ki, dildəki sözlər tarixi inkişaf sayəsində müəyyən mənaya malik olur. Sözün lüzumsuz şəkildə mətnə daxil edilməsi nitq nöqsanıdır. Söz onun üçün xarakterik olan mənada işlənmirsə, demək, fikir düzgün anlaşılmayacaq, beləliklə, nitq mədəniyyətinin leksik normasi pozulacaq. Ədəbi dildə loru, kobud söz və ifadələr işlədilməməlidir. Leksik norma dialekt sözlərində, varvarizm və vulqar sözlərin islənmsəində diqqətli olmağı tələb edir. Sözdən düzgün istifadəsi ilə yanaşı, onun dəqiq, yerinə görə ifadəli və emosional işlədilməsi də leksik normanın tələblərindəndir.

Qrammatik norma

Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin qrammatik norması ümumxalq dilinin iltisaqilik prinsipinə əsaslanan qrammatik quruluşunu əks etdirir. Qrammatik norma sözlər və cümlələr arasındakı əlaqlərin nitqdə düzgün qurulmasını tələb edir, onu normaya salır. Müasir ədəbi dilimizin qrammatik normalarını təxminən aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1)İsimlərə əvvəl cəm, sonra mənsubiyyət, hal şəkilçiləri və s. artırılır: kəndli-lər-imiz-in

2)Təyini müəyyən miqdar sayı olan isim təkdə işlənir: on uşaq, üç dəftər

3)Fel köklərinə əvvəl təsirlik, sonra növ, şəkil, daha sonra isə şəxs (xəbərlik) şəkilçiləri artırılır: dayan-dı-rıl-ma-lı-dır; döy-üş-çü-lər-imiz-in-dir

4)Mübtəda ilə xəbər arasında şəxsə, qismən də kəmiyyətə görə uzlaşma gözlənilir: Sən sagirdsən. Onlar sagirddirlər.

Nitq mədəniyyəti və müasir gənclik

Gözəl nitq mədəniyyətinə malik olmaq ücün ədəbi dilin normalarına bələd olmaq lazımdır.Bildiyimiz kimi, ədəbi dil xalq dilinin ciddi fonetik, leksık və qrammatik normaları əsasında fəaliyyət göstərən formasıdır. İnternet səhifələrində yer almış dərsliklər, mühazirələr bu haqda olan anlayışlarımızı daha da dərinləşdirdi.

Yazılı və şifahi formada
özünü göstərən ədəbi dil
normalara əsaslanır:
1.Fonetik norma
2.Leksik norma
3.Qrammatik norma

Fonetik norma sözlərin düzgün yazılışını və tələffüzünü tələb edir. Bunlar da orfoqrafik və orfoepik normalarla tənzimlənir. Hamı öz nitqində bu qaydalara əməl etməlidir.
Yazarkən orfoqrafiya qaydalarına əməl etmək hər bir şəxsin savad dərəcəsini göstərir. Hər hansı bir yazını oxuyanda rastlaşdığımız hərf və durğu işarələri səhvi yazı müəllifi haqqında oxucuda fikir yaradır. Həmin şəxsə qarşı içimizdə onun savadına şübhə hissi yaranır.
Məsələn: Stolun üsdünə yığılmış qalax qalax kitap lara uşağ maraxnan baxırdı.
Və yaxud : oxuyacam, lahiyə, kiprik, səlnamə, orjinal, konstusiya və s. kimi sözlərin yazılışı müəllif haqqında, əlbəttə ki, müsbət rəy yarada bilməz.
Sözlərin düzgün yazılışı, durğu işarələrindən istifadə, sözlərin sətirdən-sətrə keçirilməsi, xüsusi isimlərin böyük hərflə yazılması, dırnaq işarsəininn qoyulması orfoqrafik norma ilə tənzimlənir.
Dilimizin orfoeipik normasına əməl etmək ətrafdakı insanlarda rəğbət hissi oyadır. Müəllimlər, diktorlar, şərhçilər, jurnalistlər, natiqlər bu mənada xüsusi məsuliyyət daşıyırlar və bizim üçün örnək rolunu oynayırlar. Ancaq çox təəssüf ki, bu sahədə də hələ durum o qədər yaxşı deyil. Düzdür, son illərdə diktorlarımızın, jurnalistlərimizin, fəal gənclərimizin böyük əksəriyyətinin nitq mədəniyyəti sahəsindəki inkişafı bizdə qürur hissi doğurur. Onların dannışıq mədəniyyəti, fikirlərini aydın, cəlbedici və lakonik şıkildə çatdırmaq qabiliyyəti diqqəti cəlb edir. Lakin bunu hamıya aid etmək olmaz. Gənclərimizin düzgün mədəniyyətinə yiyələnməsi sahəsində ən ağır yük, əlbəttə ki, müəllimlərin üzərinə düşür.
Sözün düzgün tələffüzü, vurğunun istifadəsi orfoepik normalarla müəyyənləşir. Məsələn: tüstü [tüsdü]
gəlmişsiniz [gəlmisiz]
müəllim [mə:llim ] və s.
qaçer, gəldux, gedəjəh, babon, nöşün və s. kimi dialekt ünsürlərinə rast gəlmək də fonetik normanın pozulmasıdır.
Leksin norma isə hər birimizdən sözün leksik mənasına bələd olmağı və onu düzgün, yerində işlətməyi tələb edir. Əks təqdirdə leksik norma pozulmuş olur.
Məsələn: Sevil boşqablara aş qoydu (çəkdi).
Toyuqlar dama (hinə) doluşdular.

Nitqimizdə dialekt sözlərdən, arxaizmlərdən, vulqarizm və varvarizmlərdən istifadə də leksik normanın pozulması deməkdir. Buna görə də gözəl nitqə yiyələnmək üçün leksik normanın tələbərinə yiyələnmək vacibdir.
Qrammatik norma isə sözlər və cümlələr arasında əlaqənin nitqdə düzgün qurulmasını tələb edir. Cümlədə söz sırasının pozulması, mübtəda ilə xəbərin uzlaşmasında yol verilən səhvlər, şəkilçilərin ardıcıllığı prinsipinə əməl olunmaması qrammatik normanın pozulması hesab olunur.Fonetik və leksik normaların pozulması birbaşa qrammatik normanın pozulması deməkdir.
Ədəbi dilin normaları tarixi kateqoriyadır və sabitdir. Ancaq bu normalar dildə nisbi sabitlik yaradır, onlar mütləq deyil, dəyişkəndir. Bu hal özünü daha çox orfoqrafik və leksik normalarda göstərir. Orfoqrafiya qaydalarında edilən dəyişikliklər, sözün yeni qaydada yazılması, dilimizin lüğət tərkibindən bəzi sözlərin çıxması, yeni sözlərin dilimizə daxil olması bunun bariz nümunəsidir.

Məsələn, 2013-cü ildə orfoqrafiya qaydalarında edilmiş dəyişikliyə görə bir sıra sözlərin yazılışı dəyişilmişdir:
fel – feil
nəqarət – nəqərat
metafora – metafor
dzü-do – cüdo
tabaşir – təbaşir
kompyuter – kompüter və s.
Eyni zamanda dilimizdəki bir sıra sözlər ümumişləkliyini itirmiş, eyni zamanda elm və texnikanın inkişafı digər xalqlarla ünsiyyətin və əlaqələrin genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq dilimizə yeni sözlər daxil olmuş, özləşmə meyilləri əsasında yaradılmış sözlər lüğət tərkibimizi daha da zənginləşdirmişdir. Məsələn: familiya, pioner, kolxoz, komsomol və s kimi sözlər köhnəlmişdir. Əksinə, yetərsay, soyqırım, öndər, toplu, soyad, durum, dönəm, dəstəkləmək və s kimi sözlər lüğət tərkibimizə daxil olmuşdur.
Ədəbi dilin normaları haqqında əldə etdiyimiz məlumatlardan bu qənaətə gəldik ki, gözəl nitqə malik olmaq üçün bu normaları gözləmək əsas şərtlərdən biridir. Ancaq bunun üçün nitq üslubi cəhətdən də düzgün qurulmalıdır. Yəni biz düşüncələrimizi çatdırmaq üçün sözləri elə seçməli, elə əlaqaləndirməliyik ki, fikrimiz aydın ifadə olunsun. İntonasiyamıza, jest və mimikamıza da diqqət yetirməli, yoruculuqdan uzaq olmalıyıq.