Ədəbiyyat xronologiya
aniq astronomik vaqt o’rnatiladi. Uning asosida soniya, daqiqa, soat, kecha-
Xronologiya – Chronology
Boshqa maqsadlar uchun qarang Xronologiya (ajralish). Hodisalarning aniq ro’yxatlari uchun qarang Xronologiya.
Hodisalarni vujudga kelish tartibida tartibga solish haqidagi fan
Bu maqola uchun qo’shimcha iqtiboslar kerak tekshirish. Iltimos yordam bering ushbu maqolani yaxshilang tomonidan ishonchli manbalarga iqtiboslarni qo’shish. Ma’lumot manbasi bo’lmagan material shubha ostiga olinishi va olib tashlanishi mumkin.
Manbalarni toping: “Xronologiya” – Yangiliklar · gazetalar · kitoblar · olim · JSTOR ( 2008 yil yanvar ) (Ushbu shablon xabarini qanday va qachon olib tashlashni bilib oling)
Jozef Skaliger “s De emendatione temporum (1583) zamonaviy xronologiya fanini boshladi [1]
Xronologiya (dan.) Lotin xronologiya, dan Qadimgi yunoncha rόνoz , xronos, “vaqt”; va -λosa , -logiya ) [2] bo’ladi fan voqealarni ularning tartibida tartibga solish vaqt. Masalan, a dan foydalanishni ko’rib chiqing vaqt jadvali yoki voqealar ketma-ketligi. Shuningdek, bu “o’tgan voqealarning vaqtinchalik ketma-ketligini aniqlash” dir. [3]
Xronologiya uning bir qismidir davriylashtirish. Shuningdek, u intizomning bir qismidir tarix shu jumladan er tarixi, er haqidagi fanlar, va o’rganish geologik vaqt shkalasi.
Mundarija
- 1 Tegishli maydonlar
- 2 Taqvim va davr
- 2.1 Ab Urbe kondita davri
- 2.2 Astronomik davr
- 5.1 Misollar
- 5.2 Xristian xronologiyasi
- 5.3 Umumiy
- 5.4 Badiiy adabiyot
- 8.1 18-19 asrlarda nashr etilgan
- 8.2 20-asrda nashr etilgan
- 8.3 21-asrda nashr etilgan
Tegishli maydonlar
Xronologiya – tarixiy voqealarni o’z vaqtida aniqlash haqidagi fan. Bu ishonadi xronometriya, shuningdek, vaqtni saqlash deb nomlanadi va tarixshunoslik, bu tarixni yozishni va tarixiy usullardan foydalanishni tekshiradi. Radiokarbon bilan tanishish ulushini o’lchash orqali ilgari tirik mavjudotlarning yoshini taxmin qiladi uglerod-14 izotop ularning ichida uglerod tarkib. Dendroxronologiya tomonidan daraxtlarning yoshi taxmin qilinadi o’zaro bog’liqlik turli xil o’sish uzuklari Yog’ochlarida mintaqadagi yildan-yilga ma’lum bo’lgan ma’lumotlarning ketma-ketliklari yil-yilga o’zgarib turadigan iqlim o’zgarishini aks ettiradi. Dendroxronologiya o’z navbatida a sifatida ishlatiladi kalibrlash uchun mos yozuvlar radiokarbonli uchrashuv chiziqlar.
Taqvim va davr
Asosiy maqola: Taqvim
Tanish shartlar taqvim va davr (sanab o’tilgan taqvimiy yillarning izchil tizimi ma’nosida) xronologiyaning ikkita bir-birini to’ldiruvchi asosiy tushunchalariga tegishli. Masalan, sakkiz asr davomida Xristian davri, qaysi davr 8-asrda foydalanishga olingan Bede, Julian taqvimi edi, ammo 1582 yildan keyin bu Gregorian kalendaridir. Dionisiy Exiguus (taxminan 500 yil) hozirgi davrda er yuzida eng keng tarqalgan tanishuv tizimi bo’lgan davrning asoschisi bo’lgan. An davr davr boshlangan sana (odatda yil).
Ab Urbe kondita davri
Asosiy maqola: Ab urbe kondita
Ab Urbe kondita bu Lotin uchun “dan ta’sis shaharning (Rim )”, [4] an’anaviy ravishda miloddan avvalgi 753 yilda o’rnatilgan. Bu bir necha Rim tarixchilari tomonidan Rim yilini aniqlash uchun ishlatilgan. Zamonaviy tarixchilar buni rimliklarga qaraganda ancha tez-tez ishlatadilar; Rim yillarini aniqlashning dominant usuli bu ikkitasini nomlash edi konsullar o’sha yili kim lavozimda ishlagan. Tarixiy Rim asarlarining zamonaviy tanqidiy nashri paydo bo’lishidan oldin, avvalgi tahrirlovchilar tomonidan AUC ularga bexosdan qo’shilib, uni aslidan ko’ra ko’proq ishlatilgan ko’rinishga keltirdi.
Iberiya tarixchisi tomonidan 400 yilga yaqin birinchi marta u muntazam ravishda ishlatilgan Orosius. Papa Bonifas IV Taxminan 600 yilda, bu davr bilan birinchi bo’lib aloqani o’rnatgan ko’rinadi Anno Domini. (AD 1 = AUC 754.)
Astronomik davr
Asosiy maqola: Astronomik yillarni raqamlash
Dionisiy Exiguusning Anno Domini davri (unda faqat kalendar yillari bor Mil) tomonidan kengaytirildi Bede to’liq Xristian davri (unda qo’shimcha ravishda barcha kalendar yillari mavjud Miloddan avvalgi, lekin yoq yil nol). Bedadan o’n asr o’tgach, frantsuz astronomlari Filipp de la Hire (1702 yilda) va Jak Kassini (1740 yilda), aniq hisob-kitoblarni soddalashtirish uchun Julian Tanishuv tizimi (tomonidan 1583 yilda taklif qilingan Jozef Skaliger ) va u bilan birga o’z ichiga olgan astronomik davr pog’ona yili nol, bu 1 (milodiy) yil oldin keladi. [5]
Tarixdan oldingi xronologiyalar
Tarixchi uchun juda muhim ahamiyatga ega bo’lsa-da, xronologiyani aniqlash usullari fanning ko’pgina fanlarida, ayniqsa, qo’llaniladi astronomiya, geologiya, paleontologiya va arxeologiya.
Yo’qligida yozma tarix, uning bilan xronikalar va qirol ro’yxatlari, 19-asr oxiri arxeologlar kulolchilik texnikasi va uslublariga asoslangan nisbiy xronologiyalarni ishlab chiqishlari mumkinligini aniqladilar. Sohasida Misrshunoslik, Uilyam Flinders Petri avvalgi sulolalarga kirib borish uchun kashshof ketma-ketlik Neolitik Bir vaqtning o’zida qabrlarga to’plangan zamonaviy asarlar guruhlaridan foydalangan holda va Misrning dastlabki tarixiy bosqichlaridan uslubiy ravishda orqaga qarab ishlagan. Tanishuvning ushbu usuli sifatida tanilgan seriya.
Savdo mahsuloti bo’lgan, ba’zan juda uzoq joylardagi qatlamlarda topilgan ma’lum mahsulotlar xronologiyalar tarmog’ini kengaytirishga yordam berdi. Ba’zi madaniyatlar o’ziga xos shakllarga nisbatan o’zlariga tegishli bo’lgan nomni saqlab qolishdi, chunki ular o’zlarini qanday deb atashlari haqida tasavvurga ega emas edilar: ” Kastryulkalar “Shimoliy Evropada miloddan avvalgi III ming yillikda. Masalan, sopol idishlar va boshqa madaniy ashyolarni qandaydir tartibda joylashtirish vositalarini o’rganish ikki bosqichda, tasnif va tipologiyada davom etadi: Tasniflash tavsiflash va tipologiya uchun toifalarni yaratadi. artefaktlarni ketma-ket joylashtirishga imkon beradigan o’zgarishlarni aniqlash va tahlil qilishga intiladi. [6]
20-asr o’rtalaridan keyin ishlab chiqilgan laboratoriya texnikasi muayyan madaniy sohalar uchun ishlab chiqilgan xronologiyalarni doimiy ravishda qayta ko’rib chiqishga va takomillashtirishga yordam berdi. O’zaro bog’liq bo’lmagan tanishish usullari xronologiyani, tasdiqlovchi aksiomani mustahkamlashga yordam beradi dalil. Ideal holda, saytni tanishish uchun foydalaniladigan arxeologik materiallar bir-birini to’ldirishi va o’zaro tekshiruv vositasini taqdim etishi kerak. Faqat bitta qo’llab-quvvatlanmaydigan texnikadan olingan xulosalar odatda ishonchsiz deb hisoblanadi.
Xronologik sinxronizm
Xronologiyaning asosiy muammosi voqealarni sinxronlashtirishdir. Voqeani sinxronlashtirish orqali uni hozirgi vaqt bilan bog’lash va hodisani boshqa hodisalar bilan taqqoslash mumkin bo’ladi. Tarixchilar orasida, odatda, bir mamlakat yoki mintaqa tarixini boshqasi bilan bog’lash uchun shohlar va rahbarlar hukmronligini sinxronlashtirish odatiy ehtiyojdir. Masalan, Evseviyning xronikasi (325 hijriy) tarixiy sinxronizmning yirik asarlaridan biridir. Ushbu ish ikki bo’limdan iborat. Birinchisida to’qqizta turli xil qirolliklar: Xaldey, Ossuriya, Median, Lidiya, Fors, Ibroniy, Yunon, Peloponnesiya, Osiyo va Rim podshohliklari haqidagi rivoyat yilnomalari mavjud. Ikkinchi qism – to’qqiz qirollikning har birida parallel ustunlardagi voqealarni sinxronlashtiradigan uzun jadval.
Parallel ustunlarni taqqoslab, o’quvchi qaysi voqealar zamondosh bo’lganligini yoki ikki xil voqeani necha yil ajratganligini aniqlay oladi. Barcha tadbirlarni bir xil vaqt miqyosida joylashtirish uchun Evseviy an Anno Mundi (A.M.) davri, ya’ni dunyoning taxmin qilingan boshlanishidan boshlab voqealar sanab o’tilgan Ibtido kitobi ibroniy tilida Pentateuch. Eusebius tomonidan qo’llanilgan hisob-kitoblarga ko’ra, bu miloddan avvalgi 5199 yilda sodir bo’lgan. Evseviyning xronikasi O’rta asrlar dunyosida tarixiy voqealar sanalari va vaqtlarini belgilashda keng qo’llanilgan. Keyingi xronograflar, masalan Jorj Syncellus (taxminan 811 yilda vafot etgan), boshqa xronologiyalar bilan taqqoslab Xronikonni tahlil qildi va ishlab chiqdi. Oxirgi buyuk xronograf edi Jozef Yustus Skaliger (1540-1609) yo’qolgan Xronikoni qayta tiklagan va o’zining ikkita asosiy asarida barcha qadimiy tarixni sinxronlashtirgan, De emendatione temporum (1583) va Thesaurus temporum (1606). Qadimgi dunyoning zamonaviy tarixiy ma’lumotlari va xronologiyalarining aksariyati oxir-oqibat ushbu ikkita asarga asoslanadi. [7] Scaliger. Kontseptsiyasini ixtiro qildi Julian Day bu hali ham tarixchilar, ham astronomlar uchun standart birlashgan vaqt o’lchovi sifatida ishlatilmoqda. [ iqtibos kerak ]
Eusebius, Syncellus va Scaliger kabi an’anaviy xronograflar tomonidan qo’llaniladigan sinxronizmning adabiy usullaridan tashqari, voqealarni arxeologik yoki astronomik vositalar bilan sinxronlashtirish mumkin. Masalan, Falesning tutilishi, ning birinchi kitobida tasvirlangan Gerodot Lidiya urushini boshlash uchun potentsial ravishda foydalanish mumkin, chunki tutilish o’sha urushdagi muhim jangning o’rtasida sodir bo’lgan. Xuddi shunday, qadimgi yozuvlarda tasvirlangan turli xil tutilishlar va boshqa astronomik hodisalar tarixiy voqealarni astronomik ravishda sinxronlashtirish uchun ishlatilishi mumkin. [8] Voqealarni sinxronlashtirishning yana bir usuli – bu kulolchilik kabi arxeologik topilmalardan foydalanish ketma-ket tanishish.
1-Mavzu: Xronologiya fanining vujudga kelishi va taraqqiyoti
1-Mavzu : Xronologiya fanining vujudga kelishi va taraqqiyoti.
Peja:
1. Xronologiya haqida tushuncha bering. Tarixiy xronologiyaning ahamiyati, astronomik xronologiyaning predmeti va geoxronologik davrlashtirish haqida tushuncha bering.Xronologiya vaqt o’lchovi haqidagi fan. Xronologiya so’zi grekcha “xronos” –
vaqt, “logos” – fan deganidir. Xronologiya ikkiga bo’linadi: matematik (astronomik)
va tarixiy xronologiya. Astronomik xronologiya osmon jismlari harakatini hisoblab
aniq astronomik vaqt o’rnatiladi. Uning asosida soniya, daqiqa, soat, kecha-
kunduz, sutka, xafta, oy, yillar, asr, eralar bilan hisoblaydi. Vaqtni hisoblash
kalendar (taqvim) lar asosida hisoblanadi.
Tarixiy voqealar sanalari haqidagi to’g’ri va noto’g’ri ma’lumotlarni o’zida
talkin etgan manbalar tarixiy xronologiyaning ob’yekti hisoblanadi.
Bu ilmiy fanning predmeti bo’lib, u yoki bu shaklda
berilgan sana axboroti xizmat qiladi. Shu axborotlarga asoslanib, xronolgiya
ma’lumotlari va uslublarini qo’llab, olimlar tarixiy faktlar va xujjatlarning paydo
bo’lish vaqtini aniqlaydilar. Buning uchun esa har bir xalq yoki davlatning u yoki
bu davr (tarixiy davr) dagi vaqt sanog’i kelib chiqishi va xususiyatlarini bilish
zarur. Tarixiy xronologiya o’z oldiga ikki vazifani qo`yadi: nazariy va amaliy.
Birinchi vazifa shundan iborotki, tarixiy taraqqiyotda vaqt sanoq sistemasini
o’rganish, hamda ular o’zaro munosabatni o’rnatish va bir xronologik sanadan
ikkinchisiga o’tish prinsiplarini ishlab chiqishdir.
Ikkinchisi shundan iboratki, yuqorida qayd etilganlarni amalga oshirish
uchun voqealar sanasini hozirgi zamon erasiga va umumiy qabul qilingan yil
sanoq sistemasiga ko’chirish orqali tarixiy voqealar sanasini tavsiflash va aniqlik
Xronologiyaning asta-sekin taraqqiy eta borishi natijasida uning vazifalari
ham ancha kengayadi; olimlar uning ma’lumotlari va uslublaridan
manbashunoslik va tarixiy muammolarga doir masalalarni hal etishda
Yordamchi tarix fanlar orasida xronologiya muhim fanlardan biri
hisoblanadi, chunki tarixning istalgan bir bo’lagini o’rganishning asosiy sharti
voqealar ketma-ketligi va sanani aniqlash ilmini o’rganishdir. Xronologiya
uslublariga tayanib, tarixchi tarixiy xujjatlar va raqamlarning aniq sanasini
o’rnatadi. Bu vazifani to’g’ri yechish uchun ma’lum bir xalqning u yoki bu tarixiy
davr bo’yicha shakllanishi va o’ziga xos xususiyatlari davrini sanashi bilan zarur.
Shuni hisoinga olish kerakki, vaqtni hisoblash masalasini birgina davlat
chegarasida ko’rib chiqish jiddiy qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Dunyo
xalqlarining ko’p asrlardan buyon mavjudligi ular o’rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va
madaniy aloqalar kalendar sistemalaridagi ko’pgina elementlarning qo’shilib
ketishiga hamda bir xalqning ikkinchi xalq kalendarini o’zlashtirib olishini
tezlashtirdi. Bundan tashqari, ko’p millatli davlatlardan vaqt hisobi turli
millatlarda turlicha bo’lishi mumkin. Ba’zi mamlakatlarda kalendar sistemasida
quyosh vaqti hisobi hukmron bo’lsa, boshqalarida vaqt hisobi oy taqvimi bo’yicha
olib borilgan. Bu vaqt usullarini o’rganish uchun har bir tarixchi yer shari
xalqlarida vaqt hisobi paydo bo’lish va taraqqiy etish jarayoni bilan hamda barcha
asosiy kalendar sistemalari bilan tanishuvi lozim.
Vaqt va uni hisoinga olish zarurligi haqidagi tasavvur odamlarda qadim
zamonlarda xo’jalik hayoti zaruriyati asosida vujudga kelgan. Vaqt hisobi birliklari
qilib doimiy takrorlanib turgan tabiat hodisalari olingan. Bular: kun va tundan
iborat bo’lgan sutkalar, osmonda oyning paydo bo’lishi, fazalarining almashinuvi,
ko’rinmay qolishi, ya’ni oy va yerning quyosh atrofida yillik aylanishi edi.
Asta-sekin vaqtni aniqlash ehtiyoji oshgan. Buning uchun esa osmon jismlari
harakatini ko’proq kuzatish zarur edi va bu esa o’z navbatida astronomiya fanining
rivojlanishini talab etadi. Shuning bilan birga boshqa masala paydo bo’ladi: ya’ni
sutkalar, oylar, yillar o’rtasidagi munosabatni aniqlash kerak edi. Bu masalani
yechish uchun murakkab matematik hisob-kitoblarni olib borishga to’g’ri keldi.
Natijada qadim zamonlardan amaliy xronologiya sohasida astronomiya va
matematik ma’lumotlarning qo’llanila boshlanishi asta sekin bu bilimlar
sistemasini ilmiy fanga aylantira boradi.
Tarixiy xronologiya masalalarini yechish bilan shug’ullangan insonlarning
nomlarini asrab qola olmagan. Biroq, bizga ma’lumki Qadimgi Gretsiyada
Eratosfen, Kalipp, Qadimgi Rimda esa Varron, Senzorin, Ptolemey, Manrobiy
asarlarida xronologiya masalalari yoritilgan. Rim kalendarini yaxshilashda
astronom Sozigen (er.avv. I asr)ning katta xizmatlari bor. Uning ishlab chiqqan
kalendari Yuliy Sezar tomonidan er.avv. 48-yilda qabul qilingan va u Yuliy
kalendari nomini olgan. Bu kalendar hozirgi zamon yil hisobiga asoslanadi.
O’rta asrlarda iqtisodiyot va madaniyatning, diniy urf-odatlarning
rivojlanishi xronologiyaning kelgusida yanada mukammallashuviga olib kelgan.
O’rta asrlarda mavjud bo’lgan xilma-xil xronologik va kalendar sistemasini turli
mumlakatlar va turli xalqlarning xo’jalik va madaniy jixatdan o’zaro
munosabatlarida to’sqinlik qilar edi. Shu sababdan ham VI asrda bu sistemalarni
bir xil qilish, ya’ni xalqlar uchun 525-yilda Rim monaxi kichik Dionisiy yechadi,
ya’ni u Iso payg’ambarning tug’ilish sanasini hisoinga olib, xristian erasiga asos
soladi. VII asr boshida esa islom dini asoschisi Muhammad zamonidan barcha
musulmonlar uchun yagona oy kalendari qonuniylashtirilgan va har bir yangi oy
va yangi yil oyning tug’ilganidan (hiloldan) boshlangan.
VII asr oxiri va VIII asr birinchi choragida angliyalik monax solnomachi
Bedniyning xronologiya haqidagi asari dunyoga keladi. U “Olamning olti yoshi”
haqidagi asarida xristian erasi asosini himoya qilib chiqadi.
XI asr boshida ensiklopedist olim Abu Rayxon Beruniyning “O’tmish
xalqlardan qolgan yodgorliklar” asari yaratiladi va unda barcha xalqlarga oid
bo’lgan eralar va diniy bayramlar yoritilgan edi.
XI asr ikkinchi yarmida yashab o’tgan shoir Umar Xayyom ham musulmon yil
hisobi sistemasi tarixini o’rganish va bu sistemani ishlab chiqishda o’z xissasini
qo’shgan edi. U aniq quyosh taqvimini tuzib chiqdi va “Jalol” yoki “Malik” erasini
tuzdi, bu era 1079-yil 15-martdan boshlandi.
XII asrda o`rta asr rusiyasida cherkov bayramlarini o’tkazish va xususan
solnomadagi voqealarni sanalash bilan bog’liq masalalarni yechish uchun
xronologiya masalalariga qiziqish paydo bo’ladi. Xuddi shu davrda novgorodlik
Kirikning xronologik asari yaratilgan. Pravoslav cherkovi uchun Rus davlatida bir
necha marta kalendar ma’lumotlarini tuzish ishlari olib borilgan.
Italiyalik A.Lili va I.Dantilarning mehnati natijasida 1582 yilda yangi
kalendar sistemasi yaratiladi va uni Rim papasi nomi bilan “Grigoriy kalendari”
deb ataladi. 1583-yilda esa Fransuz olimi J.Skaligerning “Vaqt hisobini yaxshilash
haqida” deb nomlangan asari nashrdan chiqdi.
Eratosfen Kirenskiy (eramizgacha 276-194-yillar) taniqli qadimgi matematik
bo’lib Aleksandriya va Afrikada ishlagan, o’z vaqtida Misrdagi Aleksandriya
Grek matematigi Klavdiy Ptolomey (eramizgacha II asr) astronomiyaga oid
,,Almagesta,, asarini yozadi.
Varron qomusiy olim edi. U 600 dan ziyod kitob yozgan bo’lib, ularning ko’pi
xronologiyaga bag’ishlangan.Tarixiy xronologiya fani rivojiga Abu Rayhon
Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy ham katta xissa qo’shgan. Beruniy arab , fors
tillarida asar yozgan. U sansikrit , grek , suriya va Qadimgi yahudiy tillarini bilgan.
Solnomalar tavsifi haqidagi ko’plab tadqiqotlar XVII asrda Fransuz monaxi D.Petavi
tomonidan amalga oshirildi. Umumiy tarif va xronologiya tarixini XIX asrda nemis
olimi L. Ideler keyinroq esa nemis olimi Ortinsed tomonidan yaratilgan. XIX asrda
xronologiya sohasidagi ishlar avvalo alohida turdagi solnomalarni chuqurroq
o’rganish va xalq kalendarlari asosida vaqtni belgilashga bag’ishlandi. Ko’plab
ishlar qadimgi tarixdagi solnomalarni hozirgi sistemamizga o`girish, mashhur
manbalar asosida boshqaruv yillarini, masalan: fir’avnlar (Misrda), Arxondlar
(Afinada), konsul va imperatorlar (Rimda), Rim papasi, Patriarxallar faoliyatini
aniqladilar. Tarixiy xronologiyaning rivojlanishida uning arxeologiya va boshqa
fanlar bilan aloqasi muxim ahamiyatga egadir. Yangi ko’proq tarixiy xronologiyada
informatsion hisoblash texnikalarining qo’llanilishi ham ahamiyatlidir.
O’zbekistonning mustaqillikka erishishi respublikamiz xronologiya sohasida
jiddiy xronologiyasini chuqur va to’laqonli o’rganishga imkoniyat yaratdi. Tarix
sohasining rivojlanishida mamlakatimiz rahbariyati ayniqsa respublikamiz
Prezidenti I.A. Karimovning e’tibori katta bo’lib bu esa tarixiy xronologiyaning
rivojlanishida yangi qirralarini ochmoqda. Tarixiy xronologiya kalendarning
rivojlanishi va o’zgarishi bilan chambarchas bog’liqdir. Turli xalqlar turli tarixiy
vaqtni xilma–xil tarzda hisoblaganlar.
Hozirgi paytda kalendar bu – turli mamlakatlarda vaqt hisobi sistemasi bo’lib
uning asosida tabiatning davriy hodisalari osmon jismlari harakatlari, vaqt
oraliqlarining hisobi olib boriladi. Kalendar rivojida aniqrog`i kalendar sistemasida
turli tarixiy jarayonlar xo’jalik sharoitlari xalqlarning hayoti o’z aksini topgan.
Kalendarni o’rganish tarix fanining xronologiyasiga kirib uning vazifasi turli
hodisalar va xujjatlar sanalarini tuzishdan aniqlashdan iborat.
XVII asrda Fransuz olimi D.Petaviy va boshqa yevropalik olimlar o’z asarlarida
yil hisobi sistemalarini amaliy maqsadlarda o’rganish masalalarini yoritganlar.
XVIII asrda esa Rossiya olimlarining tarixiy asarlarida xronologiyaga e’tibor
kuchayadi. V.N.Tatihev “Rossiya tarixi” asarida maxsus bob ajratadi va uni “Vaqt
hisobi va yil boshi” deb ataydi.
Yevropada xronologiya mustaqil ilmiy tarixiy fan sifatida XVIII asrda
shakllanadi. Rossiyada esa XIX asr boshidan boshlab xronologiya maxsus tarixiy
fan sifatida rivojlana boshlaydi.
Yaqin va O`rta Sharqda esa xronologiyaga ilm sifatida qiziqish IX-X asrlarda
Abbosiylar sulolasi xalifaligida paydo bo’lgan, tarixnavislik bilan bog’liqdir. Bu
davrda yashagan arab tarixchilari o’zlariga xos bo’lgan “dunyo tarixlarini”
yaratishgan. Ularning kitoblarida bo’lib o’tgan voqealar tarixning dastlabki nuqtasi
“dunyo yaratilishi” va payg’ambarlar davriga, keyingi pog’onasi Qadimgi Eron
shoxlari va Sosoniy podshoxlari tarixiga, oxirgi qismi esa bevosita arablar va islom
tarixiga bag’ishlangan.
2. Yevropada xronologiya fanining vujudga kelishi va taraqqiyoti.XVI asrda fransuz olimi J. Skaliger tarixiy xronologiyada tizimlashtirishni
amalga oshirdi. U yulian uslubidagi solnomalar tahririni ishlab chiqadi.
1583-yilda J. Skaliger «Vaqtni hisoblash yuzasidan yangi tadqiqot» nomli
ими ini с ’Ion qiladi. 1582-yilda italyan olimlari A. Liliya va I. Danti yangi
knlendarni tuzib chiqadi. Bu kalendar tarixda Grigoriy kalendari nomi
Inlan shuhrat qozonadi. XVII asrda fransuz monaxi D. Petavi ham vaqtni
hisoblash yuzasidan tadqiqotlar olib boradi.XVIII asrda Rossiya olimlari ham xronologiya faniga oid ko’plab tadqiqotlar olib borgan. «Rossiya tarixi» kitobining birinci jildida V.N. latishev yozgan maxsus bir bob «Yilning boshida vaqtni hisoblash»deb nomlanadi. Bu davrda M. V. Lomonosov, M.M. Sherbatov, I.N. Boltin va
Л .1.. Shleser xronologiya bilan jiddiy shug’ullandilar. XVIII asrga kelib
Ycvropada xronologiya mustaqil tarixiy fanga aylandi. Bunga bir qator
ungliyalik matematik va astronomlar o’z hissasini qo‘shdilar. XVIII asr
o’rtalarida lord Chesterfildning tashabbusi bilan mamlakatda Grigoriy
kalendari qabul qilindi.
1825-1826-yillarda nemis astronomi X.L. ldeler tomonidan yozil-
gnn ikki jildlik «Matematik va texnik xronologiya», L. Brossening
«Xronologiya texnikasiga doir» (SPb., 1868), F. Kaltenbrunnerning «Gri
goriy kalendari islohoti tarixidan» (Vena, 1876), О . E. Gartmanning
«Rim kalendari» (Leypsig., 1882), Y.I. Makdonaldning «Xronologiya va
kalendar» (London., 1897) asarlari xronologiya fanining taraqqiyotida
asosiy o’rinni egalladi.
«Rossiya davlati tarixi» kitobining birinchi jildida N.M. Karamzin
Oadimgi Rusda yil hisobi to‘g‘risida ma’Iumot beradi. XIX asrning
birinchi yarmida V. Shteyngel va K. Trominlar yilnoma va kalendar
masalasini tadqiq qiladi. P.V. Xavskiy Rusda yilnomalar tarixiga oid
tadqiqotlar va yulian kalendarini Grigoriy kalendariga taqqoslashga
doir xronologik jadvallarni tuzadi. 1850-yilda D.M. Perevoshikovning
«Pravoslav cherkovida qabul qilingan vaqtni hisoblash qoidasi» nomli
kitobi nashr qilindi. XIX asr oxirlarida D. I. Prozovskiy nasroniylikkacha
bo’lgan davrda slavyan-rus vaqt hisobi va Qadimgi Rusda soatni hisoblash
asoslarini ishlab chiqdi.
XX asrga kelib xronologiya tarixning asosiy yordamchi fanlaridan
hiriga aylanadi. Bu davrda Quyosh. Oy-quyosh va Oy kalendarlariga doir
tadqiqotlar yuzaga keladi. 1906-1914-yillarda nemis olimi F. Ginsel uch
iilddan iborat «Matematik va texnik xronologiya» nomli kitobini yozadi.
Zamonaviy xronologiyaning rivojlanishida E. Meyer (1904), R. Parker
(1950) Misr kalendarlari), M.M. Underxil (1921)hindlarda xronologiya
lani, M. Maler yahudiy kalendarlari. S.G. Morley (1954) maya xalqlarida
vaqt hisobi, X. Mitsman Rim xronologiyasi (1957), E. Bikerman qadimgi
dunyo xronologiyasi (1966), R. Noygebauer, A.E. Shtamp, V. Grumel kabi
tadqiqotchilarning xronologiya uslublari va nazariyasiga oid tadqiqotlari
katta ahamiyat kasb etdi.XIX asr oxirlarida Rossiyada Yulian kalendariniisloh qilish bo;yicha
maxsus komissiya tuziladi. Unga mashhur olim D. I. Mendeleyev
boshchilik qiladi. XX asr boshlarida xronologiya faniga oid ko‘plab ilmiy
tadqiqotlar olib borildi. N. V. Stepanov «Yangi uslub va provaslav pasxasi»
(1907) nomli kitobida yangi kalendarga o‘tish zaruratini ta’kidlaydi. Olim
tomonidan 1909—1915-yillarda rus solnomalari kalendari, Qadimgi Rus
yil hisobi, mart va sentabr ultramart uslublari o’rganiladi va tadqiqotlar
jamlanib, 1917-yilda «Kalendar-xronologiya ma’lumotnomasi» nashr
qilinadi.
1918-yilda Rossiyada Grigoriy kalendari qabul qilinadi. Natijada
yangi kalendar sistemasiga oid ko’plab ilmiy-ommabop tadqiqotlar
olib boriladi. I.F. Polak «Kalendarning o‘zgarishi» (1918) va «Vaqt va
kalendar» (1928), O. A. Doblash-Rojdestvenskiy «Insonlar qanday qilib
yilni hisoblashni o‘rganadilar» (1922), N. I. Idelson «Kalendar tarixi»
(1925), M. Mate, N. Sholkolarning «Hozirgi, o‘tmishdagi va kelajakdagi
kalendarlar» (1931) kabi asarlari o’sha izlanishlar mevasidir.
1938-yilda V. K. Nikolskiyning «Bizning yil hisobimizning paydo
bo’lishi», 1941-yilda L. Klimovichning «Bayramlar va islom ro’zalari»
nomli kitoblari nashr qilinadi. N. G. Berejkovning «XV asrgacha bo’lgan
rus solnomalari xronologiyasi» nomli maqolasi va «Rus solnomalari
xronologiyasi» (M., 1963) nomli monografiyalari xronologiya faniga oid
muhim taqiqotlardan biridir. Muallif rus solnomalarida mart, sentabr
va ultramart uslublarida berilganligini isbotlaydi va rus solnomalari
xronologiyasini o’rganishning uslublarini ishlab chiqadi.
1954-1956-yillarda Birlashgan Millatlar Tashkilotida yanada mu-
kammal va barcha xalqlar uchun yagona bo‘lgan yangi kalendarni
yaratish masalasi muhokama qilinadi.’ Natijada bir qator mamlakatlarda
kalendarlarning astronomik asosi va yilni hisoblashning yangi uslublariga
oid ilmiy tadqiqotlar yuzaga keladi. Jumladan, G. D. Mamedbeyli (1961),
I. A. Orbeli (1961) musulmon yil hisobi, M.R. Rahimov tojiklarda yil
hisobi (1957) va G. Mcherlidze qadimgi gruzin yil hisobi bo‘yicha
tadqiqotlar olib boradilar3. O‘rta Osiyo olimlarining xronologiya fani rivojlanishiga qo‘shgan hissalari.
O’rta asrlarda xronologiya yanada rivojlanib bordi. Xronologiya
rivojiga O’rta Osivolik olimlar, jumladan Ahmad al-Farg‘oniy (797-865),
Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Umar Xayyom (1048-1131) va Mirzo
l ilug’bek (1394-1449) katta hissa qo‘shdi.
Ahmad al-Farg‘oniy. Ahmad al-Farg‘oniy ilmi-hay’at (falakiyotshu-
noslik – astronomiya, riyoziyot – matematika) va jo‘g‘rofiya (geografiya)
lanlari bilan shug‘ullandi hamda qator ilmiy asarlar yozib qoldirdi.
Ahmad al-Farg‘oniy al-Ma’mun topshirig’iga binoan Damashqdagi
rasadxonada osmon jismlari harakati va ularni aniqlash, yangicha «zij»
yaratish ishlariga rahbarlik qildi.
Ahmad al-Farg‘oniyning «Kitob al-harakat as-samoviya va javomi’
ilm an-nujum» (Samoviv harakatlar va umumiy ilmi nujum kitobi) asari
astronomik asar hisoblanadi. Bu asar «Astronomiya asoslari haqidagi
kitob» nomi bilan ma’lum bo‘lib, 1145—1175-yillardan Yevropada lotin
tiliga tarjima etilgan. Olim «Alfraganus» nomi bilan G‘arbda shuhrat
topadi. Uning mazkur asaridan asrlar davomida Yevropa universitetlarida
asosiy darslik sifatida foydalanilgan, chunki bu kitob zamonasining
astronomiya haqidagi eng muhim va zarur boigan bilimlarini o’z ichiga
olgan edi. Ahmad al-Farg‘oniyning «Yerdagi ma’lum mamlakatlar va
shaharlarning nomlari va har bir iqlimdagi hodisalar haqida» asari ham
mashhur. Asarda Yerning yumaloqligi, bir xil osmon yoritqichlarining
turli vaqtda ko’tarilishi. tutilishi va bu tutilishlar har bir joyda turlicha
ko’rinishi. masofalar o’zgarishi bilan ularning ko’rinishi ham o’zgarishi
haqida qimmatli mulohazalar bildiriladi.
Abu Rayhon Beruniy. Abu Rayhon Beruniy Sharqning eng yorqin va
ulug’ siymolaridan biri hisoblanadi. Uning «Al-osor al-boqiya ani-l-qurun
al-holiya» («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»), («Xronologiya»),
«Qonuni Mas’udiy» asarlarida xronologiya faniga oid ko’plab ma’lumotlar
berilgan.
Abu Rayhon Beruniy «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»
asarida arab, eron, so’g’d. xorazm, vunon kalendari hamda asosiy vaqt
birliklari, turli vaqt o’lchovi tartiblari haqida batafsil ma’lumot bergan.
Olim har bir xalqning o‘z tarixi borligini ta’kidlar ekan, ularning nafaqat
tarixi, balki vaqt hisobi hamda kalendarlari ham bir-biridan farq qilishini
ta’kidlaydi. Abu Rayhon Beruniy «Movarounnahr otashparastlari, ya’ni Xorazm va
So’g’d aholisi ishlatadigan oylarni» bayon etadi, Movarounnahr]iklarning
kalendaridagi oylarining soni va yilning, uzunligiga ko‘ra eronliklar
kalendariga o’xshashi, faqat ovlarning boshlanishi orasida farq borligini
ko’rsatib o’tadi. Abu Rayhon Beruniy xorazmliklar kalendaridagi oylar
va kunlarining nomlarini ham keltirib o‘tadi. Xorazmliklar «isfandorajiy»
(o‘n ikkinchi) oyining oxiriga qo’shiladigan ortiqcha besh kunning
birinchisini oyning birinchi kuni nomi bilan atab, qolgan kunlarga ham
birin-ketin keyingi kunlarning nomlarini berishlarini aniqlaganini
ta’kidlaydi. «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asaridan turkiy xalqlar
o’n ikki hayvon nomi bilan ataluvchi muchal kalendari va ularning
nomlari haqida ham ma’lumot olish mumkin. Qolaversa, eronliklarning
kalendaridagi o‘n ikkita oy nomini ham shu asarda uchratish mumkin.
Eronliklar tuzgan kalendarda har bir oy 30 kundan hisoblanib,
qo‘shimcha 5 kun o’n ikkinchi oy oxiriga qo’shilgan. Abu Rayhon
Beruniyning ko‘rsatishicha, bu 5 kun qadimgi eron tilida «panji»,
«andargoh» deb atalgan. Keyinchalik. bu nom arabchalashib, «andarjoh»
deb o‘zgartirilgan. Bu besh kun «o’g’irlangan kun», deb ham atalgan,
ular biror oy kunlari hisoblanmagan. Eronliklar ularni «obonmoh» bilan
«ozarmoh» olrtasiga qo’yib, har bir oy kunlariga berilgan nomlardan
boshqa nomlar bilan ataganlar. Eron kalendarida bir yil uch yuz oltmish
besh kun boMgan. Ular chorak kunlar bir oy boMmaguncha hisobga
olmaganlar. Bu bir yuz yigirma yilda bir marta bo’lgan. Shunda ortiqcha
oyni yil oylari qatoriga qo‘shganlar va u o‘n uchinchi oy bo‘lgan. 0 ‘sha
yilni kabisa yil deb, ortiqcha oy kunlarini boshqa oylar nomlari bilan
ataganlar. Abu Rayhon Beruniyning ma’lumot berishicha, ular dastlab
haftadan foydalanmaganlar. Olim bu haqida shunday ma’lumot beradi:
«Dastlab haftalarni ishlatganlar g’arb tomon aholisi, ayniqsa Shorn
va uning tevaragida yashovchilar bo’lganlar. Bunga sabab. u tomonda
payg’ambarlar yuzaga chiqib, Tavrotd^aytilganidek, birinchi hafta va bu
haftada olam paydo bodganidan xabar berganlar. Keyin bu odat ulardan
boshqa millatlarga tarqalgan».
Abu Rayhon Beruniy Misr kalendariga ham to’xtalib o’tgan. U
Misr kalendaridagi eski va yangi oy nomlarini o‘z asarida berib o’tadi.
Misrliklar qo’shimcha besh kunni «abag’amno» (kichik oy), kabisali yilni
esa «anqnaqt» (alomat) deb ataganlar. Qo’shimcha kun so’nggi «musriy»
nvining oxiriga qo‘shilgan. Abu Rayhon Beruniy «Shorn mamlakati»
iSiiriya) kalendaridagi o‘n ikki oy nomlari va to‘rt yilda bir marta
be.sliinchi (shubat) oyga bir kun qo‘shib hisoblashlari haqida yozadi.
Ilu manbaga ko‘ra «Shorn mamlakati» kalendaridagi oy nomlari keng
Inrqalgan, hatto arablar ham «dala ishlariga tegishli vaqtlarni» shu oylar
biIan belgilar ekan.
Abu Rayhon Beruniy «Qonuni Mas’udiy» asarida qadimgi arab
kalendaridagi o‘n ikkita oy nomini keltiradi, lekin ularning faqat
ikkiiasining lug’aviy ma’nosini berib o’tadi. «Qadimgi xalqlardan
qolgan yodgorliklar»da zamonaviv arab kalendaridagi o’n ikkita oy va
vetti liafta kunining nomi va o’z ta’riflari ham keltiriladi. Abu Rayhon
Beruniyning vozishicha. arablar yahudiylardan yilga qo‘shimcha oy
qo’shishni o’rganganlar va bu oyni «ayyom an-nasi» deb ataganlar. Abu
Kayhon Beruniy o’z asarida milodiy yil hisobiga ham to‘xtalib o’tadi.
I i mazkur kalendarni «rumiy kalendari» deb ataydi va bu kalendarga
hirmchi marta kabisa yilini Yuliy Sezar kiritgan, deb yozadi. Olim
milodiy yil hisobini qadimgi xalqlarning qator yil hisoblari bilan
qiyoslaydi. «Qonuni Ma’sudiy» asarining ikkinchi kitobi xronologiya
masalalariga bag’ishlangan bo’lib, unda «Qadimgi xalqlardan qolgan
vodgorliklar» asarida ko’rilgan masalalar to’ldirilib, davom ettiriladi.
Asarda Eron, Bobil, Rum podshohi va arab xalifalari hukmronlik qilgan
yillarining xronologik jadvallari keltirilib, ularning nomlari yunoncha
iranskripsiyada berilgan. Shuningdek, mazkur asarda insoniyat
lomonidan qo’llanilgan eralar, jumladan Yazdigard, Iskandar, Filipp.
«Buxtunassar» (Nabonassar) erasini aniqlash masalalari xususida ham
so’z boradi.
Abu Rayhon Beruniyning «Hindiston» asarida bu o’lkada yashovchi
xalqlarning urf-odatlari, geografiyasi va u bilan bog’liq astronomiyasi
ko’rsatib o’tilgan. Shuningdek, olim burjlar. oy fazalarining o’zgarishi,
hind eralari. Oy va Quyosh kalendarlari va oltmish yillik Yupiter
davriyligi nomlarini keltirib o’tgan.
Umar Xayyom. Sharqning eng yirik rasadxonalaridan biri bo‘lgan
Isfaxon rasadxonasini 1076-yili Umar Xayyomning iltimosiga ko‘ra
Malikshoh qurdirgan edi. Olim bu rasadxonada olib borilgan ko‘p yillik
kuzatishlari natijasida o’zining «Malikshoh ziji» asarini yozadi. Umar
Xayyomning xronologiya faniga qo’shgan katta hissasi kalendar islohotiga
tegishlidir. Malikshoh Umar Xayyomga yil boshi Navro’zga, bahorgitengkunlik bilan mos tushadigan yangi kalendar tuzishni topshiradi. Umar
Xayyom bu davrda qo’llanib kelingan mashbur Yulian kalendarining
xatosi 128 yilda bir kunga teng ekanligi va bu xatoni takrorlamaslik
uchun, yangi kalendarning kabisa yillarini yangi kombinatsiyada tuzishni
taklif qiladi. Yangi kalendar loyihasiga ko’ra har o’ttiz uch yillik davrning
dastlabki yigirma sakkiz vilida kabisa yillari xuddi Yulian kalendaridek
yetti kabisa yildan. sakkizinchi kabisa vili esa odatdagidek uch yildan
so’ng emas, to’rt yildan so’ng beshinchi vili qabul qilinadigan bo‘ldi.
Natijada. Umar Xayyom tuzgan kalendarning yil uzunligi 365 sutka
5 soat 49 minut 5,5 sekundga teng bo’ldi. Ayni vaqtda Umar Xayyom
kalendarining xatoligi aniqlangan bo’lib, u 19.5 sekundni tashkil etdi. Bu,
kalendardagi xatolik 4500 yildagina bir sutkani tashkil qiladi. demakdir.
Mazkur natija kalendar qanchalik mukammal tuzilganligidan dalolat
beradi. Umar Xayyom kalendari Malikshoh tomonidan 1079- yil (hijriy
qamariy 471-yil)da qabul qilindi. Umar Xayyom kalendari Eronda
XIX asrning o’rtalariga qadar qoMlanilgan. Bu kalendar Umar Xayyom
kalendari deyilishi bilan birga Malikshoh sharafiga «Jaloliy kalendari»
ham deb yuritilgan.
Umar Xayyomning xronologiya faniga oid yana bir mashhur asari
«Navro‘znoma»dir. Asarda Quyosh kalendari tarixi batafsil bayon
qilinadi. Navro‘z kunining qanday belgilangani, bayram qanday
nishonlangani to’g’risida ma’lumotlar keltiriladi hamda oy nomlarining
lug’aviy ma’nosi ham beriladiXronologiyaning ma’nosi
Nima xronologiya deyiladi tarixiy voqealar tartibi va sanalarini aniqlash uchun javobgar bo’lgan Tarixning yordamchi intizomi. Bu so’z yunoncha “xronologiya” dan kelib chiqqan bo’lib, u “vaqt” degan ma’noni anglatuvchi (chrónos) va “o’rganish” yoki “ilm” ni tarjima qiladigan λόγos (logos) ildizlaridan tashkil topgan.
Tarixni o’rganish uchun xronologiya intizomiga ehtiyoj tarix davomida turli xil tsivilizatsiyalar va jamiyatlar rivojlangan turli xil tanishish tizimlarida yotadi. U erdan tarixiy voqealar va hodisalarni o’rganish va tushunish uchun vaqt chegarasida joylashishiga imkon beradigan universal xronologiyani yaratish zarurati paydo bo’ladi.
Bizning tsivilizatsiyamizning ikkita eng muhim tanishuv tizimlari quyidagilardir Julian taqvimi, Rim kelib chiqishi va Gregorian taqvimi, bugungi kungacha kuchga kirgan, bu nasroniydir.
Xronologiya, bu ma’noda, barcha hodisalar bir-biri bilan bog’liq degan printsipga asoslanadi, shuning uchun ularni buyurtma qilish orqali biz ularning evolyutsiyasini yaxshiroq tushunamiz.
Xronologiya shuningdek voqealarni tartibda, voqealar sodir bo’lgan tartibda bog’lash vositasi bo’lib xizmat qiladi: “Maqola voqealar xronologiyasi bilan birga nashr etilishi kerak”.
Boshqa tomondan, xronologiya sifatida, u tarixga ko’ra buyurtma qilingan tarixiy odamlar yoki voqealarning ketma-ket ketma-ketligi deb ham ataladi: “Biz Jeyms Joys hayotining xronologiyasini tayyorlamoqdamiz”.
Nisbiy va mutlaq xronologiya
Arxeologiyada nisbiy xronologiya Ob’ekt yoki madaniyatning oldingi yoki orqa tomonini boshqasiga nisbatan o’rnatilishi mumkin bo’lgan protsedura deyiladi. Shunday qilib, bu sizning topilmalaringizni ketma-ketlikda saralashga imkon beradi. O’z navbatida, mutlaq xronologiya U universal xronologik tizimga muvofiq ob’ektni ishlab chiqarish yoki undan foydalanishning aniq sanasini belgilashga imkon beradigan narsadir.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.