Tarixi anlayış və terminlərin izahlı

Glosbe sizi deyil bilərsiniz tərcümə cümlələr paralel corpora (tərcümə mətnləri ilə böyük məlumat bazaları) -dən gəlir. Tərcümə yaddaşı saniyənin kiçik bir hissəsində minlərlə tərcüməçinin dəstəyinə sahib olmaq kimidir.

Əfqanıstanın arxasında yüz minlərlə insanın acı taleyi dayanan tarixi “termin”ləri – şuravi, düşmən, 200 nömrəli yük.

Sovet hərbi kontingentinin 10 il ərzində Əfqanıstanda olması, “beynəlmiləl borc” adı altında 10 il davam edən Əfqanıstan müharibəsi tarixə bir çox hadisələrlə həkk olunub. Bu hadisələr arasında siyasi manevrlər, çoxsaylı insan itkiləri, hesablanması mümkün olmayan vəsaitlər, iri miqyaslı hərbi əməliyyatlarla yanaşı bəzi “termin”lər də yer alıb. 10 il ərzində Əfqanıstanda olan 100 minlərlə istər mülki, istərsə də hərbiçi olan sovet vətəndaşlarının leksikonunda məşhurlaşan bu sözlər bu gün də onların yaddaşından silinməyib.

Söhbət hansı “termin”lərdən gedir?

Əfqanıstanda işləmiş və hərbçi kimi xidmət etmiş sovet vətəndaşlarının ilk gündən bu ölkədə əfqanlar tərəfindən eşitdikləri söz “şuravi” olub. Bu, “şura” sözündən götürülüb, yəni sovetlər. Hələ 1920-ci illərdən əfqanlar SSRİ-ni “şuravilər hökuməti” adlandırıb. 1980-ci illərdə isə bu ifadə növbəti dəfə populyarlaşıb. Əfqan mücahidlərinin şuravilərlə bağlı şüarı da olub: “Marg bar shouravi” (tərcümədə “şuravilərə ölüm bəxş et” deməkdir). 1980-ci ilin əvvəllərində Əfqanıstanda şuravilərə kütləvi nifrət hissi olsa da, sonralar sıravi əfqanların onlara münasibəti dəyişib. Sovet hərbi kontingenti 1989-cu ildə Əfqanıstanı tərk edəndə “bizi tərk etməyin” deyən əfqanlar da az olmayıb.

Bu gün də Əfqanıstan veteranları bir çox tədbirlərdə özlərini şuravi kimi təqdim edirlər, bu adla qürur duyurlar və bu münasibətlə fikirlərini ümumi olaraq aşağıdakı kimi ifadə edirlər:

“Şuravilər Əfqanıstanda yol çəkdilər, məktəb və xəstəxanalar tikdilər, əfqanların haqqını yeyən düşmənlərlə döyüşdülər. Belə bir missiyanı həyata keçirmək şərəfli işdir. ”

Əfqanıstan müharibəsi illərində məşhurlaşan digər “termin”lərdən biri “düşmən” sözü olub. Bu ifadə Əfqanıstan Demokratik Respublikasının ordusu tərəfindən mücahidlərin ünvanına deyilib. Çox tez bir zamanda sovet hərbi kontingentində də bu ifadə məşhurlaşıb. 40-cı orduda xidmət edən əsgər və zabitlər isə “düşmən”i bir az da qısaldaraq , “dux” kimi ifadə ediblər. Əfqan mücahidləri “düşmən” ifadəsini həzm edə bilməyiblər və onlar özlərini mücahid adlandırıblar.

1979-1989-cu illərdə Əfqanıstanda məşhurlaşan ifadələrdən biri də “müşavir” olub. SSRİ-dən Əfqanıstana göndərilən müşavirlərin sayı o qədər çox olub ki, bütün məsələlərdə bu şəxslərə rast gəlmək mümkün olub. Müşavirlər Əfqanıstana hələ 1979-cu ilin yanvar ayından göndərilib. Həmin vaxt onların sayı 400-ə çatıb. 1980-ci ilin ortalarında isə Əfqanıstanda 4500-dən artıq müşavir fəaliyyət göstərib. Məsələn, 1980-ci ilin iyul ayında Əfqanıstan ordusunun bir piyada diviziyasında 60 sovet hərbçisi müşavir qismində xidmət edib. Hər diviziya, polk, batalyon, rota komandirinin, qərargah rəisinin öz müşaviri olub. Bununla yanaşı bütün dövlət qurumlarında, hüquq mühafizə və xüsusi xidmət orqanlarında da çoxsaylı sovet müşavirləri fəaliyyət göstərib. Hətta aqrar, nəqliyyat, tikinti, təhsil sahələrinin də sovet müşavirləri olub. Müşavirlərə daha çox güzəşt və imtiyazlar verilib, onlar ikiqat əməkhaqqı alıblar, mənzil, istirahət, tibb, ərzaq təminatı dövlət hesabına ödənilib. Müşavirlərə hərbçilərdən fərqli olaraq öz ailə üzvlərini də Əfqanıstana aparmağa icazə verilib. Bir sözlə müşavirlər Əfqanıstanda ikinci SSRİ-ni yaratmaqla məşğul olublar. Yəqin elə buna görə də “müşavir” ən çox işlədilən sözlərdən biri olub.

Əfqanıstanda işləyən və xidmət edən sovet vətəndaşları arasında daha çox işlədilən sözlərdən biri də “dükan” olub. Bu ölkədə bütün satış məntəqələri məhz dükan adlanıb. Hərbçilər, o cümlədən mülki sovet vətəndaşları dükanlardan istədikləri ərzağı və əşyanı ala biliblər. Saqqızdan tutmuş, ərzaq məhsullarına, cins şalvara, videomaqnitofona qədər bu dükanlardan almaq mümkün olub. Dükanlar həm də təhlükəli yer sayılıb. 40-cı ordunun hərbi hissələrinin siyasi işlər üzrə komandir müavinləri (zampolit) əsgərlərə və zabitlərə dükanlara tez-tez getməyi qadağan ediblər. Məhz “düşmən”lər dükanlarda tez-tez sovet hərbçiləri üçün tələ qurublar.

Dükanların digər bir “funksiyası” da olub. Sovet xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşları bir çox sövdələşmələri məhz burada aparıblar. Dükan sahibləri daha çox informasiyaya malik olduqları üçün onlar pul qarşılığında DTK əməkdaşlarına informasiya ötürməkdən imtina etməyiblər.

Əfqanıstan müharibəsi illərində yadda qalan digər “termin”lərdən biri də “200 nömrəli yük” olub. Məhz Əfqanıstanda həlak olan sovet döyüşçülərinin tabutu “200 nömrəli yük” adlandırılıb. Həlak olan döyüşçülərin meyitləri SSRİ-yə, doğulduqları yerə sinkdən hazırlanmış tabutlarda gətirilib. Sink tabut hər tərəfdən qaynaq edildikdən sonra taxta qutulara qoyulub. Bu cür “yük”lərin çəkisi təxminən 200 kiloqram ağırlığında olub. Bu da bir faktdır ki, içərisi boş olan tabutlar da ailələrə təhvil verilib. Döyüş meydanlarında bəzi hallarda meyitlərin çıxarılması mümkün olmadığından və döyüşçünün ailə üzvlərini “narazı” salmamaq üçün sink tabutlara sadəcə uyğun çəkidə kütlə qoyularaq ailəyə verilib.

Göründüyü kimi, Əfqanıstan müharibəsinin 1979-1989-cu illərdə dillər əzbərinə çevirdiyi terminlərin hər birinin arxasında yüz minlərlə insanın acı taleyi dayanıb.
Maraqlıdır, görəsən Əfqanıstanda bu ağır durumundan sonra hansı “termin”lər meydana çıxacaq? Bunu zaman göstərəcək. Bizdən isə bu “bəxtsiz” ölkəyə sülh arzulamaq qalır.

İlham Cəmiloğlu, Musavat.com

tarixi anlayış və terminlərin izahlı lüğəti.pdf

1 ƏKBƏR QOCAYEV, ġƏHLA QULĠYEVA, SEVDA ƏLĠYEVA TARĠXĠ ANLAYIġ VƏ TERMĠNLƏRĠN ĠZAHLI LÜĞƏTĠ Orta məktəb Ģagirdləri və abituriyentlər üçün vəsait Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq olunmuş proqram və dərsliklər əsasında tərtib olunmuşdur “MAARĠF” NƏġRĠYYATI BAKI – 2003 4602030000 — 06 Q——————— Qrifli nəĢr M 652-2003

Post on 26-Oct-2015

Documents

• 1 KBR QOCAYEV, HLA QULYEVA, SEVDA LYEVA TARX ANLAYI V TERMNLRN ZAHLI LT Orta mktb agirdlri v abituriyentlr n vsait Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi trfindn tsdiq olunmu proqram v drsliklr sasnda trtib olunmudur “MAARF” NRYYATI BAKI 2003 460203000006 Q ——————— Qrifli nr M 652-2003
• 2 N SZ Hr bir uaq onu hat edn insanlarn dilini mnimsyir. Ancaq uan yrndiyi dil adi danq dilidir. O, gzl nitq mdniyytin yalnz thsil prosesind sahib ola bilr. Demli, nitq mdniyytinin tmli mktbd qoyulur. Nitq mdniyytinin inkiafnda humanitar elmlrin, ktlvi mlumat vasitlrinin rolu vzsizdir. Mhtrm Prezidentimiz H..liyev nitq mdniyytinin hmiyytini xsusi qeyd edrk demidir: “Azrbaycan dbi dilinin saflna, ktllrin nitq mdniyytin daim qay gstrilmlidir”. Dil hmi insanlar arasnda n mhm nsiyyt vasitsi hesab olunub v indi d beldir. Hr bir dilin znmxsus lt trkibi var. Cmiyytin inkiaf il laqdar olaraq dilin lt trkibi d dyiir v znginlir. Mllimlrin balca vziflrindn biri d dilimizin lt trkibin daxil olmu mxtlif szlr, terminlr haqqnda agirdlr mlumat vermk, onlarda zruri sz ehtiyat bolluu yaratmaqdr. Terminlri yrnmyin bir hmiyyti d budur ki, bir ox terminlr dnya miqyasnda v ya bir ox dillrd eyni mnada baa dlr. “Termin” sz latn sz olub, hrfi mnas hdd, srhd demkdir. slind “termin” mxtlif sahlr aid anlaylar ifad edn sz v ya sz birlmsidir. agirdlr bilmlidirlr ki, bir ox terminlrin stri trcmsi il, onun baa ddymz mnas bir-birin uyun glmir. Biz lazm olan slind stri trcm deyil, baa ddymz mnadr. Msln, latn sz olan “sivilizasiya” sznn stri trcmsi “mlki”, “ictimai” demkdir. Ancaq slind sivilizasiya dedikd bu v ya digr lklr v xalqlar qrupuna xas olan maddi, mnvi v ictimai hyatn myyn inkiaf mrhlsi baa dlr. agirdlrd n qdr siyasi sz lti bolluu, anlay bolluu olarsa, bir o qdr d onlar dvrn hadislrindn yax ba aar, mhakim yrd bilrlr. Tarixi fakt v hadislrin yrnilmsind, sbb-ntic laqlrinin yaranmasnda, mntiqi tfkkrn inkiafnda da terminlr byk rol oynayr. Tsadfi deyil ki, tarix fnni zr hazrlanm testlrd, habel ali mktblr tlb qbulu zaman imtahan suallarnda da bir ox terminlrin izahn bilmk tlb olunur. Bu kitabada bzi lavlrl orta mktb drsliklrindki terminlri, sasn, hat etmy almq. Burada 800 termin v anlayn izah verilmidir. Kitaba haqqnda arzu, irad v tkliflrinizi gzlyirik.
• 3 A Abbas XVII-XVIII srlrd ran v Cnubi Qafqazda ildilmi gm sikk. Sfvi ah I Abbasn hakimiyyti dvrnd tsis olunmu v onun ad il adlandrlmdr. Abbasilr Mhmmd peymbrin misi Abbasn ad il adlanan rb xliflri slalsi (750 1258). rb xilafti ox vaxt Abbasilr xilafti adlandrlmdr. Abbat katolik kilssind monastr rahibi. Abdallar Lan hrinin kemi ad (1923-c ildk) Abeskun orta srlrd Xzr dnizinin cnub-rqind eyniadl adada liman hri. Bu hrin ad il Xzr dnizin Abeskun dnizi d deyilirdi. Xarabal su altndadr. Abid 1) snt v tarixi dyri olan tikili; 2) xsiyyt v hadislrin rfin yaradlan heykltralq v memarlq sri. Abituriyent (latnca) “getmy hazrlaan”. Bir ox lklrd orta mktbi bitirn xs v ya ali v orta ixtisas mktbin daxil olmaq istyn xs. Abolisionist (ingilisc) quldarln lv edilmsi trfdar. Bu ad AB-da quldarln lv edilmsi trfdarlarna verilmidi. Abordaj (franszca) “gmi bortu”. Avarl v yelknli gmilrl dy sulu. Hcum edn gmi qarmaqla o birin balanr v dyn nticsi lbyaxa vurumadan asl olurdu. Uzaqvuran toplarn v buxarla ilyn gmilrin meydana xmas il XIX srdn abordaj sulu z hmiyytini itirmidi. Aborigenlr (latnca, zldn) lknin qdim, yerli sakinlri. Aq qap 1899-cu ild AB dvlt katibi hey verdiyi notada “aq qap” doktrinasn elan etdi. Burada tlb edilirdi ki, indki dvltlrin btn “nfuz dairlri” imali Amerika mallarnn gtirilmsi n aq olmaldr. Bununla AB rqiblrini indn sxdrb xarmaq istyirdi. Aeropaq (yunanca) Attikan idar edn asaqqallar uras. Abil trblri Quba rayonunun Abil kndind XVI sr aid memarlq abidlri. Amscid indiki Simferopol hri. Axill qdim yunan mifologiyasnda Troya mharibsi dvrnd n gcl qhrmanlardan biri. Axill daban “n zif yer” mnasnda ilnir. fsany gr Axillin anas dniz ilahsi Fetida olunu lmz v yenilmz etmk n onu Yeralt Stiks aynn mqdds suyuna salmdr. Anas onun dabanndan tutduuna gr ora mqdds su dymmi v daban Axillin yegan zif yeri olmudur. Parisin atd zhrli ox dabanna dyrk onu ldrmdr. Aid qdim yunanlarda yeralt sltnt hkmranlq edn allah. Guya bu
• 4 sltnt ln insanlarn ruhlar krm. Aidin ayaqlar altnda oturmu bal kpk hamn yeralt sltnt buraxr, lakin he kimi oradan qaytmaa qoymurmu. Akademiya qdim yunan satirinin qhrman Akademikin adndandr. Alim Platonun mktbin veriln ad. Sonradan bu ad yksk elmi tkilata verilmidir. Akn Qazaxstanda v Mrkzi Asiyada xalq nmkar. Akropol (yunanca) “yuxar hr” tpnin zrind yerlir, ah saray v adl-sanl adamlarn evlri burada ucalrd. Aqora Afinann n izdihaml v ss-kyl yeri, bazar meydan. Aqrar 1) torpaq sahibliyin, torpaqdan istifady aidiyyti bildirir; 2) knd tsrrfat istehsalnn snayedn stn olmasn sciyylndirir. Aqrar evrili tsrrfatnda muzdlu myin ktlvi kild ttbiqi nticsind kapitalist mnasibtlrinin brqrar olmas. Alanlar Kuban trafnda yaayan tayfalar. Alagz yaylaqlar ouzlar Gy gl il Arpa ay arasndak dalar “Alagz yaylaqlar” adlandrrdlar. Hazrda Ermnistan razisind olan bu razinin adn ermni danaklar saxtakarcasna dyirk “Vardenis” adlandrmlar. Ali ba komandan mharib zaman, bzn is dinc raitd n yksk hrbi vzif. lk df 1914-c ild Rusiyada tsis edilmidir. Bir sra lkd konstitusiyaya uyun olaraq Ali ba komandan prezident (AB, Fransa, Azrbaycan), kansler (AFR) v b. icra edir. Alkald Latn Amerikasndak mstmlklrd hr urasnn sdri. Alternativ (latnca) “ikisindn biri”, iki imkandan birini semk zrurti. Amfiteatr 1) Qdim Romada qladiator dylri n tikiln masir sirklr oxar tikililr; 2) masir teatrn tamaa zalnda parterdn myyn hndrlkd yerln v pill-pill qalxan oturacaq yerlri. Amfora (yunanca) Attikada zeytun ya v rab saxlamaq n istifad olunan ikiqulplu dar boazl qab. Amil rblr dvrnd mlki ilr baxan xs. Amildar Mool imperatorluu dvrnd hrbi xidmt mqabilind rti torpaq sahibliyin malik olan srkrd. Anadolu hrfi mnas rq. Kiik Asiyann qdim ad. Hazrda Trkiynin Asiya hisssi Anadolu adlanr. Anayasa (trkc) sas qanun, konstitusiya demkdir. Trkiy Cmhuriyytinin konstitusiyas bel adlanr. Antanta (franszca) razlq, sazi demkdir. ngiltr, Fransa v Rusiyann yaratdqlar blok (“lr sazii”). Bu blok “lr ittifaqna” (bax: lr ittifaq) qar yaradlmd. Birinci Dnya mharibsi “lr ittifaq” il “Antanta” bloku v onun mttfiqlri arasnda ba vermidir. Antik (latnca) “qdim” demkdir. Antik mdniyyt qdim yunanlarn v romallarn mdniyyti.
• 5 Antisemitizm Almaniya nasistlrinin yhudilr qar ttbiq etdiklri milli v dini ayr-sekiliyin ifrat formas. Antropologiya insan haqqnda elm. “Antropos” insan, “loqos” yrnirm szndndir. Anlaq (almanca) afia, elan. Teatr, kino, sirk tamaalarna, konsert v s. biletlrin satlb qurtardn bildirn elan. Anlys (almanca) almanlar yaayan razilrin dinc yolla Almaniyaya birldirilmsi siyasti. Anubis qdim Misird lm allah. Aparteid (ayr yaamaq) CAR (Cnubi Afrika Respublikas) hakim dairlrinin yerli Afrika halisin, “rnglilr” v Asiyadan kb glnlr qar apardqlar srt irqi ayr-sekilik siyasti. Apollon qdim yunan v Roma dinlrind iq v incsnt allah. Arabesk ksin xtlrdn yaranm mrkkb v yaraql naxlar. slam memarlnda geni istifad olunmudur. Arbalet qundaql yay, ox. Orta srlrd istifad edilmidir. Arena Amfiteatrn mrkzind qum tklm meydana. Ares qdim yunanlarda mharib allah. Arxeologiya (yunanca) insanlarn hyatn maddi mnblr sasnda yrnn elm, “arxaos” qdim, “loqos” elm demkdir. Arxeoloq arxeologiya il mul olan, qaznt ilri aparb maddi mnbni yrnn alim. Arxont (yunanca) Afinan idar etmk n asaqqallar uras trfindn seilmi vzifli xs. Aristokrat (yunanca) qdim Attikada adl-sanl adam. Aristokratiya (yunanca) “yaxlarn hakimiyyti” demkdir. Qdim zamanlarda adl-sanl yunanlar z idar sullarn bu cr adlandrrdlar. Armada (ispanca) byk donanma demkdir. spanlar z donanmalarn bel adlandrrdlar. Arn (trkc) metrik l sistemi qbul olunanadk Rusiya, fqanstan, ran, Trkiy, Bolqarstan v s. lklrd ildiln uzunluq ls. Azrbaycanda txminn 75 sm gtrlrd. “Aslanlar yuvas” v “qan hri” Assuriya (Aur) imperiyasnn paytaxt Nineviyan bel adlandrrdlar. Atanarix sdlri indiki Moldova razisind hunlarn hcumlarnn qarsn almaq n tikiln sdlr. Ateizm (yunanca) inkar kilisi, teos-allah, hrfi mnas allahszlq. Hr cr dini v dini tsvvrlri inkar edn baxlar sistemi. Atlantida rvayt gr Atlantik okeannda Cblttariq boazndan qrbd atlantlar tayfasnn yaad byk ada. Gman edilir ki, Atlantidann torpaqlar mhsuldar, halisi qdrtli v mdni olmudur. Atlantida gcl zlzl
• 6 nticsind okean sular altnda qalmdr. Atlantidann hqiqtn mvcud olub-olmamas mslsi indiydk hll edilmmidir. Atlas (corafi) myyn sistemd ylb, mumi proqram sasnda albom v ya kitab klind trtib ediln corafiya xritlri mcmusu. Masir atlaslarn banisi II srd yaam qdim yunan alimi Klavdi Ptolomey hesab edilir. Atlaz (rbc) hamar demkdir. Hamar, parlaq sthli, sx toxunmu ipk v ya yarmipk para. Aul Qazax krilrinin birliyi. Autodafe spaniyada bidtilikd tqsirlndirilnlrin tonqalda yandrlmas. Avanqard (franszca) qabaqda, mhafiz, nd gedn, qabaqcl. Avans i grlmzdn, mlak verilmzdn, xidmt gstrilmzdn qabaq veriln dm. Behdn frqli olaraq mqavil yerin yetirilmdikd alnan avans qaytarlmaldr. Avarlar Dastanda v Azrbaycann Zaqatala v Balakn rayonlarnda yaayan trk soylu xalq. Aventin Qdim Roma hrinin salnd 7 tpdn biri. Patrisilrl mbariz zaman plebeylrin snacaq yeri. Aventin bloku taliyada Mussolininin faist diktaturasna qar mxaliftd olmu parlament bloku. “Avesta” Zrdtlyn mqdds kitablar klliyyat. Avgi tvllri qdim yunan mifologiyasna gr Herakl Elida padah Avginin ox irkli v nhng tvllrini aylarn suyunu tvldn axtmaqla bir gnd tmizlmidir. Sonralar bu ifad hddn artq brbadlq, sliqsizlik rmzin evrilmidir. Aviasiya (latnca) “qu” demkdir. Havadan ar aparatlarla yertraf hava fzasnda uu. Avisenna (Avetisina) grkmli trk alimi bn Sinann latnladrlm ad. Avrora Qdim Roma mifologiyasna gr dan fqi ilahsi. Avtorgiya (zn firavanlq yaratmaq) tcavzkar v ial mhariblr hazrlaan dvltlrin z lklrini dnya bazarndan asl olmayacaq bir hala gtirmk n yeritdiklri iqtisadi siyast. Avtoqraf 1) imza, xatir qeydi; 2) srin mllif lyazmas. Avtoritarizm (latnca) hakimiyyt, nfuz, siyasi hkmdarln antidemokratik sistemi. Avtoritar (latnca) kor-koran kild tabeiliy saslanan tam hakimiyyt. Avtoritet nfuz. Azadlar Sasanilr imperiyasnda v Qafqaz Albaniyas dvltind xrda v orta mlkdarlar tbqsi. Aznaur Grcstanda iri feodallar. Azxantrop “Azx adam” mnasn verir. Azx maarasnn n qdim sakinini elmd bel adlandrmlar.
• 7 B Babil Bab-ili “Allahn qaps”. kiayarasnda salnm Babil hri. Bac sntkar v tacirlrin ddiyi vergi. Baba mhsulun onda birin brabr olan vergi nv. Ba mhsullarndan alnrd. Balaxan ksi Bak hrind indiki Fzuli ksi. Ballada (franszca) “rqs edirm” szndndir. dbiyyatda lirik hvali-ruhiyy ifad edn epik er formas. Bank (italyanca) “banka” szndndir, bu da “skamya”, “idar stolu” demkdir. Orta srlrd Qrbi Avropa hrlrind srraflarn oturduu skamya bel adlanrd. Barbarlar (yunanca) “barbaros” szndn olub “cnbi”, anlalmaz dild danan demkdir. Romallar v yunanlar Avropann alman tayfalarn bel adlandrmdlar. Sonralar kobud, vhi mnasnda ildilmidir. Barbarossa bu ad Mqdds Roma imperatoru I Fridrix Barbarossann adndan gtrlmdr. kinci Dnya mharibsi dvrnd nasist Almaniyasnn SSR-y qar qsamddtli hrbi mliyyat plan idi. Bartma qazaxlarda batrn cat gstricisi, dmn tayfann maln srb aparmaq hququ. Barokko “tmtraql” demkdir. XVII-XVIII srlrd Avropada memarlq slubu. Baron Avropada feodal titulu, hersoq v qraflarn vassal. Baskak Monqol v Qzl Ordu dvltlrind xann ial edilmi razilrdki nmayndsi. Yerli hakimlrin faliyytin nzart edir, vergilr toplayr, mkllfiyytlri icra etdirirdilr. Ba tatlar XVI-XVIII srlrd Fransada silki nmayndliyin ali orqan. Balq bir sra trk xalqlarnda glin n evlnn aildn alnan mbl. Batr qazaxlarda igid v catli adamlara veriln ad. Bayat qaps ouzlar Drbnd sddindki qaplardan birini bayat tayfasnn rfin “Bayat qaps” adlandrmdlar. Bayrat torpaqlar Hlaklrin dvrnd istifadsiz qalm bo torpaqlar. Bazarn balanmas randa, o cmldn, Cnubi Azrbaycanda ttil, yaxud inqilaba ar. Bdvi (rbc) shra adam demkdir. rbistandak shralarda kri hyat keirn adam. Bhr Yaxn rq lklrind, o cmldn, Azrbaycanda torpaq v sudan istifady gr kndlilrdn mhsulla alnan vergi. Bngdalar gytrklrin z xaqanlarnn rfin qoyduqlar zrind yazlar olan da stunlar. Bril (rbc) rb xilaftinin mxtlif razilri il paytaxt arasnda laq
• 8 yaratmaq mqsdil yaradlm rabit mrkzi. Brzx (rbc) sasn, iki geni sahni birldirn ensiz quru zola. Bst oturma randa, o cmldn, Cnubi Azrbaycanda geni yaylm etiraz formas. Etiraz edn qvvlr toxunulmaz hesab ediln yerlrd (nfuzlu ruhanilrin evlrind, mqdds yerlrd v xarici lklrin sfirliklrind) toplaaraq z etirazlarn bildirirdilr. Beyzlr uras Pkatma yolu il 30 yana atm Afina vtndalarndan seilmi icra hakimiyyti (Qdim Yunanstanda). Bidti (rbc) “yenilik gtirmk”. Kfr demkdir. Btn dinlrd olduu kimi xristian dinind d sas dini ehkamlar qbul etmyn “yeni tlim trfdarlar”na veriln ad. Bill (ingilisc) qanun demkdir. Parlament zvnn irli srdy qanun layihsi. Parlament trfindn qbul edildikdn v dvlt bas trfindn tsdiq edildikdn sonra qanun qvvsi alm olur. Bisti (farsca) “iyirmi” szndndir. Sfvi ah I Thmasibin dvrnd buraxlm 20 dinara brabr xrda gm sikk. XVII srin axrlarnadk dvriyyd olmudur. Biy qazaxlarda ayr-ayr tayfalardan ibart aulun bas. Biyar (farsca) mft, muzdsuz demkdir. Kndlilrin feodal tsrrfatnda vzi dnilmdn mcburi grdy btn ilr. Blokada (ingilisc) mhasir, tcrid. 1) razi, hr, qala v s.-nin xarici alml laqsini ksmk mqsdil mhasiry alnmas; 2) hr hans dvlt tzyiq gstrmk n onun siyasi v ya iqtisadi chtdn tcrid olunmasna ynldilmi tdbirlr sistemi. Boqdxan Mancur imperatorlarna veriln titul. Boni sistemi Bu sistem, sasn, randa hr bir kndli tsrrfat orduya bir sgr vermli v onu tmin etmli idi. Borc da Afinada kndlilr aristokratlardan borc taxl alanda kndlinin sahsind qoyulan da. Bu dan zrind kndlinin kimdn, n qdr borc ald v n vaxt qaytarmal olduu yazlrd. Kndli borcunu vaxtnda qaytara bilmdikd, ailsi v z qula evrilirdi. Boyar rus knyazlqlarnda v sonralar Rusiya dvltinin ilk vaxtlarnda Byk knyazdan sonra dvltin idar edilmsind mhm rol oynayan yksk zmr, iri yan. Boykot (ingilisc) bu tdbiri ilk df 1880-ci ild rlandiya icardarlar onlarla srt rftar edn malikan mdiri Boykota qar ttbiq etmilr. “Boykot” termini d onun adndan gtrlmdr. Beynlxalq hquqda boykot bir dvltin baqa dvltl v ya bir qrup dvltl ticart, maliyy laqlri yaratmaqdan v ya saxlamaqdan imtina etmsidir. Boykot iqtisadi v siyasi mbariz suludur. Brahma Hinduizm trfdarlarnn sitayi etdiyi allahlardan biri. Brahmanlar Hind kahinlri. Onlar Hindistanda yksk kasta (bax: kasta)
• 9 qrupunu tkil edirdilr. Budda “hqiqtl iqlanm”, nurlu” demkdir. Buddizm dinind n mqdds varlq. Buddizm dnyada n geni yaylm dinlrdn biri. E.. VI-V srlrd Hindistanda yaranmdr. Banisi Budda ad il mhur olan Siddhartha Qautama hesab edilir. Bulqar (trkc) “qarmaq” mnasndadr. Ouz trk toplusuna daxil olan onoquzlar, sarqurlar, utriqurlar, kutriqurlarn Hun trklri il qaynayb-qarmasndan trmidir. Bulqar-trk dvlti VII srd Cnub-rqi Avropa razisind yaranm mstqil dvlt. Buzovlar lksi (yunanca) taliya sznn hrfi mnas. Bu ad burada oxlu mal-qarann v otlaqlarn olmasn grb heyrt gln yunanlar vermidilr. Bdc defisiti dvlt bdcsi msrfinin onun glirindn artq olmas. Brokratiya srndrmilik, rsmiyytilik. C Camaat (rbc) ayrca bir icma, bzn is myyn sosial-siyasi vahid mnasnda icmalar ittifaq. Canl llr Qdim Misird qullar bu cr adlandrrdlar. Cecim ipkdn toxunulan v ya xovsuz xala nv. Cecim geyimlr, dkz, prd, rtk, anta tikmk n, elc d dnck v divar xalalar kimi istifad edilmidir. Cermux Qaraba xanlnda ilbrd mahalnn qsaldlm ad. Cbbxana silah, dy sursat, hrbi texnika v s. hazrlanan v saxlanan yer. Cngavr rfi Qrbi Avropada cngavrlr n ilnib hazrlanm xsusi qaydalar. Bu qaydalara gr cngavr xristian dininin dmnlrin qar mbariz aparmal, ziflri mdafi etmli idi. Cngavr Qrbi Avropada xrda feodal. Cngl (farsca) “me” demkdir. Cnglilr 1914-1922-ci illrd rann Gilan v Mazandaran blglrind ba vermi partizan hrkatnn itiraklar. Cng arabalar Qdim Misird v n Asiya lklrind bir ct at qoulmu srtl hrkt edn dy arabalar. Czirt-l-rb “l czir”, Asiya, Afrika v Aralq dnizinin qovuduu razini rblr bel adlandrmlar. Cihad slam dinin sasn, vtnin istiqlaliyytini qorumaq n aparlan mqdds mharib. Cizy Xilaft dvrnd islam dinini qbul etmyn halinin ddiyi can vergisi. Cftba cftpulu. Orta srlrd bzi Yaxn rq lklrind, o cmldn, Azrbaycanda vergi. Mvsm rzind bir ct kzl umlanm kin sahsinin
• 10 mhsuluna gr alnrd. II ah Abbasn frman il soyurqal torpaqlarndan alnrd. artizm (ingilisc) “arter” szndndir, frman, xartiya demkdir. ngiltrd siyasi hquqlar urunda hrkata veriln ad. arvaklar bu anlay iki hind szndn “ar” (drd) v “vaka”dan (sz) ml glmi v “drd sz” demkdir. Bu szn mnas bel izah olunur ki, dnya drd nsrdn torpaqdan, sudan, havadan v oddan ibartdir. ati Misird fironun n yaxn kmkisi, ali mmur. ervon Rusiyada qzl pul vahidi, 3,14 manata brabr idi. kil plantasiyalar pkqurdunu yemlmk mqsdil salnm tut balar. tvr Bir tvr 9-10 puda brabr idi (Bax: pud). txminn 150-160 kq tkil edir. ii xala kompozisiyas, Qubann ii kndinin ad il baldr. Bu xala Londonda Albert muzeyind saxlanlr. in rtb, vzif. jurjen tayfalar indn imal-rqd yaam dykn tayfalar. obanbyi, l pulu XVIII srd rd heyvanlarn otarlmasna gr krilrdn alnan vergi. D Dabbaqlq gn-dri emal, yni alanmas il mul olan snt sahsi. Damba Misird doranm qam qatlm gildn dzldiln bnd. Danan alt Romada qullara verilmi ad. Dara Atabylr dvltind vergi v rsumlar toplayan xs. Darik hmni padah I Darann dvrnd ksilmi qzl pul vahidi. Darssltn (farsca) sltnt evi. ran vlihdlrinin rsmi yaay yeri. Dastakert Sasanilrd sas feodal torpaq mlkiyyt formas. Daxmal qullar Qdim Romada qullarn z mklrin maran artrmaq n bzi quldarlar onlara kiik torpaq sahlri becrmy, mk altlrin malik olmaa, daxma tikmy v ail qurmaa icaz verirdilr. Onlar daxmal qullar adlandrrdlar. De-fakto (latnca) slind, faktiki olaraq. Beynlxalq hquqda dvlti v yaxud hkumti tanma formalarndan biri. Rsmi, lakin tam olmayan tanma demkdir. Dekadent (franszca) tnzzl, pozulma demkdir. Dekorasiya (latnca) bzk demkdir. Demetra qdim yunanlarda mnbitlik allah. Baharda tbitin canlanmasn, payzda bitkilrin solmasn onunla balayrdlar. Demidov mkafat Rusiyada n yax bdii srlr veriln mkafat. Demoqrafiya (yunanca) demos xalq, qrafiya elm szlrindndir. halinin
• 11 yerlmsini, yerini dyimsini, sosial-iqtisadi vziyytini tdqiq edn elm sahsi. Demos Qdim Yunanstanda nsli zadganlardan frqli olaraq, Attikann qalan azad halisi (sntkarlar, gnmuzdular, dnizilr, kndlilr) bel adlanrd. Denonsasiya dvltin balad beynlxalq mqavildn qanunildirilmi qaydada imtina etmsi. Departament (franszca) 1) Fransada sas inzibati-razi vahidi; 2) bir sra dvltlrd idar v nazirliklrin ad. Deportasiya azlqda qalan halinin zorla, ktlvi surtd dvlt sviyysind z doma yurdlarndan krlmsi. Despotizm istibdad, zlmkarlq, qddarlq. Desyatin torpaq l vahidi. 1,036 hektara brabrdir. Devalvasiya pul vahidinin qzl mzmununun rsmi azalmas, yaxud milli valyutann qzla, gm, xarici valyutaya gr mznnsinin aa dmsi. Deviz gerbin mnasn aydnladran sz, ifad v ya ycam cml. De-yure beynlxalq hquqda dvlti v yaxud hkumti tam, rsmi tanma. Dniz iri kinci Dnya mharibsind nasist Almaniyasnn Byk Britaniyaya qar hrbi mliyyat plannn ad. Dniz xalqlar qdim misirlilr strukturlar, ligilri v axeylri bel adlandrmdlar. Dhyek (farsca) onda bir. Orta srlrd Yaxn rqd, o cmldn, Azrbaycanda natura klind alnan vergi. Dmy kiniliyi dalq v datyi razilrd yalnz ya suyu il suvarlan kinilik nv. Drvi gzrgi hyat srn mslman rahibi. Drvi ordeni drvilrin ittifaq v qardal. Onlarn z nizamnamlri, ruhani balar, xangahlar vard. Drvi ordeninin zvlri zahidlr v mqdds hamilr sitayi edirdilr. Dyirmibalar ngiltr burjua inqilab dvrnd parlamentin trfdarlarna veriln ad. Onlar salarn dyirmi vurdurur v gur sa saxlayrdlar. Dzgahba Azrbaycanda sntkarlardan toplanan vergi. Xala, kilim v s. toxuyan sntkarlardan dzgahlarnn sayna gr ild bir df alnrd. Didebuli (grcc) iri feodallara veriln ad. Digger (ingilisc) yerqazan demkdir. ngiltr burjua inqilab dvrnd siyasi cryan. Diggerlr z tlblrind levellrdn daha irli getdiklri n zlrini “hqiqi brabrilr” adlandrrdlar. Diktatura (latnca) Qeyri-mhdud hakimiyyt. Hakim qrupun siyasi hakimiyytini tmin etmk formas. Dinar (rbc) rb dinar kemid mslman rqind n ox yaylm qzl sikk idi, ilk df VII srd trkibind tqribn 2,4 q qzl olmaqla ksilmidi. Dinar indi d bir ox lklrd frqli qzl trkibi il pul vahidi kimi ilnir. Msln: ordaniya, raq, Tunis, Kveyt v s.
• 12 Dionis qdim yunanlarda rablq allah. Yunanlarn etiqadna gr insanlara zm yetidirmyi v rab hazrlama yrtmidir. Onun rfin yaz fslind zmlklrd i balananda v dekabrda tz rab hazr olanda bayramlar tkil edirdilr. Disput (latnca) bilik yar. Yni qabaqcadan irli srlm suallar bard mbahislr. Divan Bir ox rq, o cmldn, Azrbaycan hkmdarlarnn hkmdarn yannda mslht urasna bnzr faliyyt gstrn qurum. Doab Hindistann Camna v Qanq aylar arasnda yerln, tbii srvtlrl zngin olan vilayti. Dominion (ingilisc) znidar hququ alan lk. Dorilr e.. II minilliyin sonlarnda Yunanstann imalndan gln yunan tayfalar. Dorik stunlar Qdim yunan memarlarnn ucaltdqlar ictimai binalarn tikintisind istifad olunan stunlar. Bu stunlar sanki da dmdn xan v yuxarda adi sal dala tamamlanan stunlar idi. Dvlt arbitraj indiki halda hmkarlar ittifaqlar v sahibkarlar arasnda mbahisli msllrin buna vkil edilmi xs, hkumt nmayndsi trfindn hll edilmsi. Dvlt borcu hkumtin bankirlrdn, xsusi adamlardan, yaxud xarici kreditorlardan ald istiqrazlar zr dnilmmi mumi dvlt borcu mbli. Dvlt uras Rusiya imperatoru I Aleksandrn dvlt idariliyi sahsind hyata keirdiyi islahatlara sasn yaradlm ali idaretm orqan. Draqun (franszca) “jdaha” demkdir. lk vaxtlar onlarn bayraqlarnda jdaha tsviri olurdu. Hm piyada, hm d svari qoun kimi vurumaq n nzrd tutulan qoun. XVIII-XX srlrd ksr Avropa lklrind qounun 1/3-ni tkil edirdi. Drakon qanunlar “qanla yazlm qanunlar” da adlanr. E.. VII srd Afinada qanun bilicisi Drakon trfindn yazlm srt qanunlar. Dukat (italyanca) qdim gm, sonralar qzl sikk. taliyada ildilmi pul vahididir. Due (italyanca) “rhbr” demkdir. talyan faistlri z liderlri Mussolinini bel adlandrmdlar. Dulusuluq gildn saxs qablar hazrlanan snt sahsi. E Edelveys oxillik ik nv. “Evelveys” plan Nasist Almaniyasnn Qafqaza hcum plan. Bu plana gr Bak 1941-ci il sentyabrn 25-d tutulmal idi. Ehkamlq yeniliyi nzr almayan, dyimz, donuq mddalardan istifad edn tfkkr metodu.
• 13 Ehram dzgn piramida killi monumental quru; sasn, qdim dnya memarl n sciyyvi olmudur. Hkmdarlarn zmtini tcssm etdirmk n tikiln Qdim Misir fironlarnn srdablri nzrd tutulur. Eksterritoriallq toxunulmazlq hququ, beynlxalq hquqda dvltin xarici lk balarna, diplomatik nmayndlr v digr vzifli xslr verdiyi imtiyazlarn mcmusu. Ekstremizm sasn, siyastd ifrat grlr v tdbirlr olan meyl. Elat 1) tayfa, tayfa ittifaq v ya etnik birlik; 2) elat geni mnada “riyytdn (bax: riyyt), yni oturaq kini halidn frqli olaraq kri maldarlar bildirir. Elxan Elxanilr dvlti hkmdarlarnn titulu. Elxanilr imperatorluu (1256-1357) Yaxn v Orta rqd mvcud olmu trk-monqol imperatorluu. sas Byk Monqol xaqan ingizin nvsi Hlak xan (1256-1265) trfindn qoyulduundan, ox vaxt Hlaklr imperatorluu da adlanr. Ellada qdim yunanlarn z vtnlrin verdiklri ad. Ellinizm Aralq dnizinin rq sahili lklri tarixind mrhl; Makedoniyal sgndrin hrbi sfrlrindn tutmu hmin lklrin Roma trfindn iallarna qdr olan dvr hat edir. “Ellinizm” termini tarixnasla alman tarixisi Droyzen trfindn gtirilmidir. Ellinlr yunanlarn zlrin verdiklri ad. Hl qdimdn rqi Aralq dnizyan razilrd yaayan v yunan dilind danan hali bel adlanrd. Emissiya (latnca) tdavl pul v ya qiymtli kazlarn buraxlmas. Eneolit Mis-da dvr. Neolitdn tunc dvrn keid mrhlsi. Mis ilk ld ediln metal idi. Lakin bu metal yumaq keyfiyytli v kvrk olduundan tez xarab olur, ona gr d insanlar mis altlrl brabr da altlrdn geni istifad edirdilr. Ensiklopediya (latnca) biliklr, bacarqlar dairsinin yrnilmsi. Ensiklopediya mxtlif fnlr dair mqallr lti, btn elm v mli faliyyt sahlrin dair sistemli v ycam mlumat vern elmi nr demkdir. Eskimoslar Qrenlandiyada, Kanadann imal ucqarlarnda, Alyaskada, Rusiyada (ukot yarmadasnn rqind) yaayan xalq. Eafot (franszca) taxta meydana demkdir. Orta srlrd Qrbi Avropann bir sra lklrind zrind qtl, rsvay cza tdbirlri hyata keiriln taxta meydana. Etatizm (franszca) dvlt demkdir. Dvltin iqtisadi, sosial, mdni sahlrd rolunun artrlmas mnasnda ildilir. Etnoqrafiya (latnca) mxtlif xalqlarn hyatn yrnn elm. Etrusklar e.. I minillikd Appenin yarmadasnn imal-qrbind yaam tayfa. Etrusklar romallardan vvl inkiaf etmi mdniyyt yaratmdlar. Ettehadiyy (farsca) birlik.
• 14 bu-Bkr ilk rb xlifsi. Drd “Raidi xlif”dn biri (632-634). Mkk taciri idi, slam dinini ilk qbul ednlrdn v Mhmmdin n yaxn silahdalarndan olmudur. Mhmmd onun qz il evlndikdn sonra bu-Bkrin nfuzu daha da artmd. dliyy (rbc) dalt, qanunuluq, btn mhkm v hquq idarlri sistemi v onlarn faliyytinin mcmusu. farlar trksoylu tayfa. Qzlba tayfa birliyinin trkibind Sfvi imperatorluu yaranmasnda itirak etmilr. Sfvi imperatorluunun varlna son qoymu Nadir ah farlardan idi. xbar Azrbaycanda ilk hftlik rayon qzeti (Quba rayonunda). xilik orta srlrd Azrbaycanda v Yaxn rqd yaylm mtrqqi ictimai-siyasi tkilat. xilr mksevrlik, sxavt, qonaqprvrlik, humanizm, dalt kimi keyfiyytlr xas idi. “kini” Azrbaycanda ilk milli qzet. 1875-1877-ci illrd Bakda nr edilmidir. Cmi 56 nmrsi buraxlmdr. Redaktoru H.B.Zrdabi olmudur. mk mhsuldarl myyn zaman mddtind insann grm olduu iin hcmi. mir-l-mra (rbc) mirlr miri. Orta srlrd mslman lklrind, o cmldn, lkmizd mvcud olmu n yksk hrbi vzif, ba komandan. mlak senzi seki hquqlarn almaq n myyn edilmi glirin v ya mlakn mbli mt sat n, bazar n istehsal olunan mal. ncmn (farsca) ura demkdir. 1905-1911-ci illr ran inqilab dvrnd Cnubi Azrbaycann hr v yaltlrind yaranm demokratik hakimiyyt orqan. ndlus spaniyann cnubunda tarixi vilayt. rblr btn mslman spaniyasn bel adlandrrdlar. snaf (rbc) tbq. Orta srlrd Yaxn rqin bir sra lklrind, hminin Azrbaycanda sntkarlarn birldiklri sex tkilat; tkilatn zvlri d snaf adlanrd. snafa asaqqal v ya ustaba balq edirdi. variz (rbc) tsadfi hadis demkdir. Orta srlrd Azrbaycanda v Yaxn rqin bir sra lklrind daimi olmayan, fvqlad vergi. Natura v ya mkllfiyyt klind dnilirdi. rzaq sapala bolevik Rusiyasnn ilk dvrlrind ttbiq edilmi zorak rzaq toplanmas. Kndli z yemyi v toxumdan baqa qalan taxl mcburi kild dvlt satmal idi. F Falanqa (yunanca) qdim yunan ar piyadalarnn (hoplitlrin) dy n nizlrini qabaa uzadb bir ne sraya dzl. Adtn, 8-16 crgdn ibart olurdu. Makedoniya ordusu da bel qurulua malik idi. Faizm (italyanca) dst, birlik. Mrtce siyasi-ideoloji cryan. Qdim Roma
• 15 imperiyasnda yksk rtbli xslrin dadqlar baltalar “fasi” adlanrd. Bu baltalar hakimiyytin v dvltl xalqn sx birliyinin rmzi hesab edilirdi. lk faist dstlri 1919-cu ild taliyada kemi cbhilrin millti yarmhrbi dstlri klind meydana glmidir. Faistlr insanlarn azadlnn dmni idi. Onlar lkd insanlarn myini, yaayn, hyatn hrbi qaydada idar edirdilr. Faistlr btn dnyaya aalq etmk istyirdilr. Federasiya (latnca) ittifaq, birlik mnasndadr. Mstqil razilrin knll olaraq bir dvltd birlmsi. Fermer kapitalist knd tsrrfatnda muzdlu mk ttbiq edn sahibkar. Fdai (farsca) zn inam yolunda qurban vern demkdir. ran inqilab dvrnd (1905-1911) hr yoxsullarnn, xrda burjuaziyann, fhl kndlilrin knll silahl dstlri bu ad dayrd. Flstin Qrbi Asiyada tarixi vilayt. Flstindki mqdds yerlr mslsi Flstindki Vifleym mbdinin aarlar Fransa katoliklrind idi. Rusiya aarlarn pravoslav kilssin verilmsini tlb edirdi. Fllah (rbc) kndli, kini. rb lklrind, o cmldn, Misird kinilikl mul olan hali. Flsf (yunanca) mdrikliyi sevmk. ctimai ur formalarndan biri. nsanla almin qarlql mnasibti, tbitin, cmiyytin v insan tfkkrnn n mumi qanunauyunluqlar haqqnda elm. Frsx qdim uzunluq l vahidi, atn bir saatda ged bildiyi msaf nzrd tutulur, tqribn 6-8 km- brabrdir. Fs 1) Mraked hr; 2) kii ba geyimi. Osmanl imperiyas v ondan asl olan lklrin hr halisi v knd ziyallar arasnda dbd olmudur. Gnclr, sasn, qrmz v ya yal rngli, yallar is qara v ya tnd rngli fs qoyurdu (Fs hrind istehsal geni yaylmd). Fleyta nfsl alnan musiqi alti. Firon (byk ev) Qdim Misir dvltinin banda duran xs, padah. Forum Qdim Roma hrind tplr arasndak kkliyi qurudaraq orada bazar meydan dzltmidilr v buran forum adlandrmdlar. Freska divarda ya mala, yni ya suvaq zrind kilmi kil. Funt ki vahidi (1 funt 400 qrama brabrdir). Frer (almanca) “rhbr” demkdir. Almaniya nasistlri z liderlri A.Hitleri bel adlandrmdlar. G Genosid hr hans milli, etnik, irqi v dini qrupu tam qrmaq qsdi il ediln hrkt. Gerb 1) bir feodal nslini baqasndan ayran nian; 2) dvltin rmzlrindn biri.
• 16 Gerusiya (yunanca) Spartada asaqqallar uras. Gezit can vergisi. Sasanilrin hakimiyyti dvrnd 20 yandan 50 yana qdr btn hali bu vergini dyirdi. Gestapo (almanca) Almaniya nasistlrinin yaratdqlar dvlt gizli polisi. Getto 1) Almaniya nasistlrinin yhudilrin yaamas n yaratdqlar hbs drgsi; 2) AB-da vvllr qaradrili halinin yaamas n xsusi mhll. Gngrli tayfas trksoylu tayfa. Naxvanda V srd mskunlablar. Bu tayfann nmayndlri Naxvan xanlnn sasn qoymular. Gildiya (almanca) Qrbi Avropada tacirlrin birliyi. Gilklr ouzlarn imal qonular. Gilyotin ba bdndn ayran edam man. 1792-ci ild Fransada hkim J.Gilyotinin tklifi sasnda yaradlmd. Gvhr aa Qaraba xan brahimxlil xann qz (tqr. XIX sr) brahimxlil xann 1769-cu ild uada tikdirdiyi Cm mscidini 1865/66-c ild tmir etdirmidi. mlakn hmin mscid vqf etmi, vqf gliri hesabna uada dar -fa v mdrs adrmd. Gz (ispanca) “dilni” mnasndadr. spanlar Niderlandn yerli halisini hqartl bel adlandrrdlar. Niderland partizanlar inqilab illrind bu ad fxrl dayrdlar. Grgan (trkc) gzl demkdir. mir Teymur ox vaxt adnn sonuna bu sz lav edirdi. Gcl ail ind iri xsusi torpaq sahibliyi. Glbtin 1) tel halna salnm qzl, gm sap; 2) eyniadl sap il ar para zrind tiki nv. Geyim v yalarn bzdilmsind istifad olunur. Glrgin ouz dvltind yabqunun (bax: yabqu) naibi v ya vkili, yksk vzifli mmur. Gmr Qrbi Azrbaycanda mvcud olan Azrbaycan hri. Rusiya ial v Sovet rejimi dvrnd halisi soyqrm v repressiyalara mruz qalaraq ermnildirilmidir. Gnmuzdular torpa v daimi ii olmayan, yalnz grdklri i gr haqq alan adamlar. “Gn olu” Qdim Misird fironu (bax: firon) mqddsldirib bu cr adlandrrdlar. H Hammurapi (e.. 1792-1750). Babil hkmdar. Mrkzi hakimiyyti mhkmlndirmi, qanunlar vermidi. Bu qanunlarda xsusi mlkiyytin, insanlarn hquqlarnn mhkmlndirilmsi v tbitin qorunmas msllrin xsusi diqqt yetirilmidi. Hampa heyvan, istehsal altlri v toxumu olan, feodaldan ald torpa z becrn kndli.
• 17 Hanza (almanca) ittifaq, yoldalq. XIV-XVII srlrd Lbek hri bada olmaqla imali alman hrlrinin ticart v siyasi ittifaq. Hefest qdim yunanlarda dmiriliyin himayisi olan allah. Qdim yunanlar alov v tst pskrn vulkanlar onun yeralt dmirixanasnn x yollar hesab edirdilr. Heraldika n qdim dvrdn mvcud olmu mhr, emblem v nianlar yrnn elm, gerbnaslq. Hermes qdim yunanlarda ticarti himay edn allah. Herodot qdim yunan tarixisi. “Tarix” adlandrlm sri Yunan-ran mhariblrin hsr olunmudur. Herodotu “tarixin atas” adlandrmdlar. E.. V srd yaamdr. Heroqlif (yunanca) “Mqdds yazlar” demkdir. Qdim Misir yaz iarlri, habel bir sra xalqlarn yaz (in, yapon, mayya v b.) iarlri d heroqlif adlanr. Heyvan slubu qdim trklrd heyvan bal v sjetli kompozisiyalar. Hftbazar mt-pul mnasibtlrinin zif inkiaf etdiyi blglrd halinin sas etibaril hftd bir df toplad bazarlar. Hrbi demokratiya ibtidai icma quruluunun son dvrnd z hmtayfalarnn hesabna yaayan yuxar hrbi dairlrin tayfa ilrin rhbrlik etmsi. Hicrt (rbc) baqa yer getmk, kmk. Mhmmd peymbrin v onun trfdarlarnn 622-ci ilin sentyabrnda Mkkdn Mdiny kmsi. Xlif mrin dvrnd (634-644) Hicrt ili (622) mslman tqviminin balanc elan edildi. Hicri tqvim Hicrtdn balanan mslman tqvimi. Hicri tqvim iki nvdr: hicri-qmri (rbc-Ay) v hicri-ms (rbc-Gn) Hicri-qmri tqvimin aylar bunlardr: 1. Mhrrm; 2. Sfr; 3. Rbilvvl; 4. Rbilaxr; 5. Cmadiylvvl; 6. Cmadiylaxr; 7. Rcb; 8. ban; 9. Ramazan; 10. vval; 11. Zilqd; 12. Zilhicc. Himay siyasti (bax: proteksionizm) Hippokrat (e..460-e..377) qdim yunan hkimi. Onun tlimin gr hkim xstliy stn glmkd orqanizm kmk etmlidir. Hippokrat “Tbabtin atas” adlandrrlar. “Hippokrat and” Hkimin mnvi davran normalar v and Hollivud AB-n Los-Ancelos hri knarnda salnm kino mrkzi. “Qraf Monto Kristo” filmi ilk df burada kilmidir. Homer qdim yunan airi. xsiyyti haqqnda mlumat azdr. E.. XII-VII srlr arasndak dvrd yaad ehtimal olunur. Onun yaratd “liada” v “Odisseya” poemalar Qdim Yunanstann sosial-siyasi, iqtisadi mnasibtlrini v mnvi mdniyytini yrnmk baxmndan mstsna hmiyyt malikdir. Homindan (inc) “milli partiya” demkdir. 1912-ci ild ind “Birlmi ittifaq” il bir sra liberal tkilatlar Homindan partiyasnda birldilr. Partiyann sdrliyin Sun Yatsen seildi.
• 18 Homstedlr (ingilisc) bo ev, yer demkdir. Homstedlr haqqnda qanun AB-da vtnda mharibsi zaman (1861-1865) 1862-ci ilin maynda verilmi qanun. Bu qanuna sasn 21 yana atm hr bir AB vtnda pulsuz olaraq 160 akr (65 ha) torpaq sahsi ala bilrdi. Hoplitlr (yunanca) Afina ordusunun ar silahla silahlandrlm dylri. Humanist (latnca) insani, insana xas olan demkdir. Humanizm tarixn dyin baxlar sistemi. Humanizm brabrlik v dalt prinsiplrini insan mnasibtlrinin normas sayr. Hcr mbd, mscid v s. dini binalarda otaq. Mdrsd tdrisl mul olmaq n hcrlr tikilirdi. Hquqi dvlt vtndalarn hquq v azadlqlarnn tmin edildiyi v mdafi olunduu dvlt. X Xala mxtlif rng alarl nax elementlri v tsvirlrl bzdiln bdii toxuculuq mmulat. Dy, adr, alaq v yaay evlrinin divar bzklrind, dmsind istifad edilir. Xala estetik hmiyyt ksb etmkl yana, otan daxilind istiliyi saxlayr, traf mhitin ss-kynn qarsn alr. Xalq 1) bir lknin btn halisi; 2) insan birliyinin tarixi formalarndan biri. Etnik inkiaf vaxtndan qbil v tayfa birliyinin davam. Xalq vahid razi, dil, din, adt-nn v mdniyyt birldirir. Xalq tsrrfat myyn lknin tarixn yaranm istehsal sahlri mcmusu. Xalq tribunu Qdim Romada plebeylrdn seiln vzifli xs. Xalq tribunu plebeylrin hquqlarn mdafi edir v onlarn xeyrin qanunlar hyata keirirdi. Xalq tribununun ldrlmsi Qdim Romada n ar cinayt hesab edilirdi. “Xalqlarn byk k” Byk Hun imperatorluunun dadlmasndan sonra hun tayfalarnn, alanlarn, qotlarn v s. xalqlarn Mrkzi v Qrbi Avropaya k etmsi. “Xalqlarn byk k” eramzn VI srin qdr davam etmidir. VI srd slavyanlarn Bizans imperiyas razisind mskunlamas il baa atmdr. “Xalqlarn byk k”nd trklr byk rol oynamlar. Xaraq Sasanilr dvrnd mhsulun 1/3-dn yarsna qdrini tkil edn torpaq vergisi. Xarzm “Gn lksi” demkdir. zbkistanda tarixi vilayt Xarzmahlar dvlti Eftalitlr dvltinin squtundan sonra Mrkzi Asiyada yaranm dvlt (VI sr). Bu dvltin razisi Aral qolunun cnubundan balayaraq Amudryann imal sahillrindk geni bir sahni hat edirdi. Varlna monqollar son qoymular. Xartiya (ingilisc) bzn ox mhm msllri znd ks etdirn sndlri, elc d konstitusiyan bel adlandrrdlar. Xartal Hindistanda Britaniya mstmlk sartin qar itatsizlik kampaniyas.
• 19 Xdiv Misird caniindn ykskd duran vzif. Xlf mollaxanada nizam-intizam qorumaq n mollann tyin etdiyi sinif bas. Xlif (rbc) mavin, varis, xlf. Mhmmd peymbrin lmndn sonra (632) dvlti idar edn xs bel adlanrd. Xms (rbc) belik. rq, o cmldn, Azrbaycan dbiyyatnda bir mllifin be byk poemasnn mcmusu. lk “Xms”ni Nizami Gncvi yaratmdr. (“Sirlr xzinsi”, “Xosrov v irin”, “Leyli v Mcnun”, “Yeddi gzl”, “sgndrnam”). Xrac (rbc) orta srlrd slam lklrind mslman halidn alnan sas torpaq vergisi. “Mal”, “malcht”, “bhr” terminlrinin sinonimidir. Xttatlq aydn v yaraql yazmaq snti. Xrman taxln dylb tmizlndiyi yer. Xilaft sasn VII srin vvlind Mhmmd peymbrin yaratd dvlt tkil edn feodal rb-mslman dvltinin tarix dbiyyatnda ad. Xostak Albaniyada xidmt mqabilind mvqqti istifad n veriln torpaq sahibliyi. Xolokost Nasist Almaniyasnda yhudilrin tamamil mhv edilmsin ynldilmi dvlt siyasti. Xronologiya (yunanca) qdim tqvimlrdn istifad etmk, onlar masir tqvim evirib, tarixi hadislrin ardclln myynldirmkl mul olan elm sahsi. Xms Xilaftd dana biln mlakdan alnan vergi. Xrrmi (qdim phlvi dilind) bdi od v gn demkdir. Xrrmilr hrkat Azrbaycanda v bzi qonu lklrd Xilaft qar geni xalq azadlq hrkat (VIII-IX srlr). Xrrmilr cmiyytdki daltsizliyin kkn sosial v mlki brabrsizlikd grrdlr, onlar maddi nemtlri insanlar arasnda brabr bldrmk istyirdilr. Xrrmilr 816-c ildn Babk balq etmy balad. Babk qdr xrrmilr 778 v 808-ci illrd syan qaldrmdlar. 808-ci ild ba vermi syana Cavidan balq edirdi. Xrrmilr hrkat 837-ci ild yatrld v 838-ci ild Babk edam edildi. Hrkat mlub olsa da, onun tsiri nticsind Xilaft sasl kild sarsld, vvlki mvqeyini bir daha brpa ed bilmdi. car mlak kiraysi. Bir trf hr hans mlak myyn haqq dnilmkl digr trf (kirayiy) mvqqti istifad n vermyi hdsin gtrr. ctimai mk blgs yalnz myyn bir pe il mul olmaq. Qdim v orta srlr dvrnd kiniliyin maldarlqdan, sntkarln knd tsrrfatndan ayrlaraq mstqil tsrrfat sahsin evrilmsi mnasnda ildilir. dxalat daxili bazarda satmaq n baqa lklrdn mt gtirilmsi. xracatn
• 20 ksi. xracat 1) mtlrin xarici bazarda satlmas n lkdn xaric aparlmas. dxalatn ksi; 2) mumi v mxtlif vergi, mkllfiyytlrin mcmusu mnasnda ilnn sz (XVII srd Azrbaycanda). kona (yunanca) tsvir, obraz, dini sitayi obyekti. Pravoslav v katolik dinlrind yaylmdr. Geni mnada xristianlqda mqddslrin tsviri. Erkn xristianlqda ikona ayini yox idi. O, II srd yaranmdr. konlara sitayi qdim btprstliyin qaldr. qta (rbc) “ksik” demkdir. Xidmt vzind veriln torpaqlar. Yaxn v Orta rq lklrind hrbi xidmt mqabilind feoadallara verilmi rti torpaq mlkiyyti olan iqta VII srin sonlarndan XIX srin I yarsnadk mvcud olmudur. lati elat (bax: elat). Cnubi Azrbaycanda torpaq mlkiyyti formas. ah trfindn dvlt qarsnda hrbi xidmt gr oturaq v yarmkri hyat srn ayr-ayr tayfalara verilirdi. liada qdim yunan airi Homer (bax: Homer) trfindn yaradlm dastan. “liada” lion hrinin (Kiik Asiyada) adndan ml glmidir. Yunanlar Troyan bel adlandrrdlar. srd yunanlarn Troya zrin yrlrindn bhs olunur. lot (yunanca) Qdim Spartada qullara verilmi ad. ltizam (mqati) icary verilm. Dvlt myyn miqdarda pul dmk mqabilind ayr-ayr xslr veriln vergi toplama hququ. ltizam sistemi Azrbaycanda XIX srin II yarsnadk mvcud olmudur. mperator (latnca) hakimiyyt malik olan demkdir. Dvltin banda duran qeyri-mhdud hkmdar. mperiya (latnca) hakimiyyt, dvlt bas monarx, imperatoru olan dvlt. Bir qayda olaraq, mstmlk torpaqlarna malik olur. Msln: Osmanl imperatorluu, Britaniya imperiyas, Rusiya imperiyas v s. mpressionizm (franszca) “tssrat” demkdir. XIX srin II yarsnda Avropa rssamlnda yaranm cryan. mpressionistlr dbdbli akademik rngkarla qar qtiyytl x edirdilr. Onlarn balca novatorluu yaratdqlar obyekt yanamalar idi. ox vaxt impressionistlri mzmunu formaya qurban vermkd gnahlandrrdlar. mtiyaz hquqi stnlk. ndulgensiya (latnca) “Cnnt qbzlri” demkdir. Orta srlrd Qrbi Avropada gnahlarn balanmas haqqnda kils frman bel adlanrd. nflyasiya pulun qiymtdn dmsi. zn mallarn qiymtinin v xidmt haqqnn mumi v qeyri-brabr artmasnda gstrir. nhisar (rbc) mhdudladrma. Faliyytin hr hans bir sahsind mstsna vziyyt, dvltin, tkilatlarn, firmalarn v sairnin mstsna hququ. nqumasiya insann olduu kimi dfn olunmas. Azrbaycanda Eneolit
• 21 dvrnd geni yaylm kremasiya (lyandrma) il yana inqumasiya da mvcud olmu v indiydk davam edir. nkvizisiya (latnca) thqiqat demkdir. Kils tlimin qar xanlar mhakim etmk n Roma papasnn yaratm olduu kils mhkmsi. Bu mhkm XII-XIX srlrd faliyyt gstrmidir. nkvizisiyann bir idar kimi faliyyti papa III nnokentinin ad il baldr. “nsanayaqllar” Yunanstanda qullara veriln ad. nzibati amirlik hakimiyytin vahid bir partiyann lind cmlnmsi v idar olunmas. onik stunlar qdim yunan memarlarnn ucaltdqlar ictimai binalarn tikintisind istifad olunan stunlar. Bu stunlarn yuxars qvrm qoyun buynuzlarna bnzyirdi. rsi hakimiyyt hakimiyytin atadan oula, yaxud yaxn qohuma kemsi. rqlr myyn razid tarixn ml glmi, mumi mny malik bioloji insan qruplar. rqlr, sasn, xarici grn aid irsi lamtlrin kompleksi il frqlnir. n mhm irqi lamtlr – bdnd tk rtynn inkiaf drcsi, dri, sa v bbyin rngi, ban, zn v onun hisslrinin (burun, dodaq, gz qapa v s.) formas aiddir. Antopoloqlar dnya halisini xarici grnn gr 3 byk irq ayrrlar: 1. avropoid; 2. monqoloid; 3. ekvatorial. Byk corafi kflr qdr avropoid irqin mnsub olan xalqlar Avropada, imali Afrikada, Yaxn v Orta rqd v Hindistanda yaayrdlar. ndi is onlar btn Yer krsin yaylmlar. Monqoloid irqin mnsub olanlar is sasn, rqi v Cnub-rqi Asiyada yaayr. Amerikann yerli halisi olan hindular da monqoloid irqin aiddir. Ekvatorial irq aid olan insanlarn byk hisssi Afrikada yaayr. Bzi alimlr drdnc avstraloid irqi d ayrrlar. Avstraliya v Okeaniyann yerli halisi, Cnub-rqi Asiyada mskunlaanlarn bir qismi bu irq aid edilirlr. rqilik irqlrin v xalqlarn brabrsizliyi haqqnda mddalara saslanan elm zidd konsepsiyalarn mcmusu. rriqasiya (latnca) suvarma. rriqasiya dedikd, sasn, sni suvarma baa dlr. stehsal tsrrfat insanlarn tbitin yaratdn tkrar istehsal etmsi. lyib dm mlkdarlarn kndlilrin aztorpaql olmasndan istifad edrk torpan bir hisssini onlara icary vermsi v vzind kndlinin z avadanl il aa torpaqlarnda ilmsi. J “Jakeriya” (“Jaklar” syan) 1358-ci ild Fransann imal-rqind ba vermi kndli syan. Fransada zadganlar kndlilri hqartl “Jak” adlandrrdlar. Ona gr d bu syan “Jaklar” syan adlanrd. syana Gilyom Kal balq edirdi. syan mlub olsa da, qorxuya dn feodallar mkllfiyytlri artrmaa crt etmdilr v kndlilrin xsi asllqdan azad edilmsi srtlndirildi.
• 22 Jrau (qazaxca) pekar nm oxuyan. Janqlyorlar feodalizm dvrnd Qrbi Avropada feodal qsrlrind, kndlrd, karvansaralarda x edn gzrgi, kri hyat srn artistlr. Juz (qazaxca) hiss, trf demkdir. Qazax xanlna daxil olan tayfa birliklrinin razisi. K Kalita (rusca) pul kissi. Olduqca xsis v dvltli rus knyaz II vana veriln lqb. Kalqa Htrxan xanlnda silahl qvvlrin ba komandan. Kanossaya getmk XI srin sonunda Papa VII Qriqori il Almaniya imperatoru IX Henrix arasnda Almaniyada yepiskop tyin etmk hququ stnd iddtli mbariz ba verdi. Mlub olan IV Henrix Kanossa qsrin gedrk, orada gizlnmi papadan zr istmk mcburiyytind qald. Kanossaya getmk ifadsi hazrda mcburiyyt qarsnda alaldc gzt getmk mnasn dayr. Kapitulyasiya (latnca) fsil demkdir. 1535-ci ild Osmanl dvlti il Fransa arasnda imzalanm mqavil fsillr blndy n bel adlandrlmdr. Sonradan, kapitulyasiya bu v ya digr dvltin razisind mskn salan xaricilr hmin dvltin vtndalar il mqayisd stnlk vern qeyri-brabr (tslimi) mqavillrin xsusi nvn deyilirdi. Kartel myyn bir sahnin bir sra mssislrini birldirn kapitalist inhisar birliyi formasdr. Buraya daxil olan mssislr sat v tsrrfat mstqilliklrini saxlayrdlar. Karvansara bir ox rq lklrind, o cmldn, Azrbaycanda ticart yollar zrind v hrlrd karvanlarn dayanacaq yeri, mehmanxana tipli tikili. Kasik Latn Amerikas lklrind Hindu halisinin banda duran asaqqal. Kastalar (yunanca) Hindistanda qti myynldirilmi hquq v vziflri olan insan qruplar. Kalk indiki Tobolda hri. Katan Rusiya ial dvrnd Tatarstanda v Baqrdstanda quberniya v qza idarlri il rus dilini bilmyn yerli hali arasnda vasiti. Katakomba (yunanca) qdim qbir abidlrinin bir nv. Quyu qazlr, onun divarndak qbir oyuqlarna l v yalar qoyulur, oyuun az hrlrd. Katolik kilssi 1054-c ild xristian kilssi Qrb v rq kilslrin paraland. Hmin vaxtdan qrb kilssi katolik kilssi (yni “mumdnya” kilssi) adlanmaa balad. Kavaler (ingilisc) “cngavr” demkdir. ngiltrd vtnda mharibsi dvrnd kral trafdarlarna veriln ad. Kf (Kafa) Krmda indiki Feodosiya hri. Khriz aralarnda suyun axmas n yol alm quyular vasitsil yeralt
• 23 suyun yer zrin xarlmas. Kndxuda feodalizmd hakim slal zvlrin mxsus tsrrfat idar edn knd, yaxud mhll bas. Ksbkarlq 1. Muzdla ilmy gedn thkimli kndlilr; 2. Cnubi Azrbaycanda halinin byk bir hisssinin rk pulu qazanmaq n knarda i axtarmaa getmsi Kiiklr icmann zv olan xrda kinilr (Qdim Misird). Kir (yunanca) Spartada icma zvlri n ayrlm torpaq sahsi. Kirkir l dyirman, dn ytmk n l il ildiln alt. Yast v dairvi formada dzldiln alt v st dadan ibartdir. Azrbaycanda e.. II minillikdn mlumdur. Klassisizm (latnca) n nmunvi demkdir, dbiyyatda bdii slub bildirir. Kobz (qopuz) trk xalqlarnda kamana bnzr simli musiqi alti Kolizey (latnca) “kolesseus” szndn olub, byk, iri demkdir. Qdim Romann n zmtli v gzl binalarndan biri Kolizey adlandrlan amfiteatr idi. Kolon (latnca) “kolonus” szndndir, kini demkdir. Romada iri malikan sahiblri z torpaqlarn kiik sahlr blrk, azad kndlilr icary verirdilr. Bel icardarlar kolonlar adlandrrdlar. Koloniya (latnca) mskn demkdir: 1) qdim yunan v romallarn baqa torpaqlarda sald mskn; 2) bir dvltin vtndalarnn digr lkd birg yaay mskni Kolxoz (rusca) kollektiv tsrrfat demkdir. Sovetlr ttifaqnda kndd sosialist tsrrfat formas Komediya (yunanca) “n sakinlrin” mahns demkdir. n v mzli pyeslr Kommuna orta srlrd Qrbi Avropada: 1. hrlrin senyora qar mdafi ittifaq; 2. znmdafi hququ qazanm hr icmas. Komprador burjuaziya daxili bazarla xarici irktlr arasnda vasiti rolunu oynayan yerli burjuaziya. Kondisiya mqavil v sazi rtlri. Konfrontasiya beynlxalq almd qardurma. Konkordat (latnca) mqavil, sazi. Roma papas il ayr-ayr dvltlrin hkumtlri arasnda balanm mqavil. Konqres (latnca) gr, yncaq demkdir. AB-da ali qanunverici orqan. Konsern mxtlif tsrrfat sahlrinin bir sra mssislrinin birliyi. Konservatizm (mhafizkarlq) yeni v qabaqcl n varsa, hamsna qar dmn mnasibt bslyn, khn v vaxt kemi hr bir eyi mhafiz edn ictimai tfkkr cryan v siyasi praktika. Konsessiya lkd sahibkarlq faliyyti il mul olmaq n, myyn rtlrl, ayr-ayr xslrin v ya irktlrin mvafiq dvltl baladqlar mqavil. Konstitusiya (latnca) qurulu, tsisat demkdir. Dvltin ali hquqi qvvy
• 24 malik olan sas qanunlar mcllsi. Kontinent (latnca) materik demkdir. Korrexidor Latn Amerikasndak mstmlklrd kral mmuru. Kortes (ispanca) kral saray demkdir. spaniyada ali qanunverici orqan, parlament. Kosmopolitizm (yunanca) dnya vtnda demkdir. Btn dnyan zn vtn hesab edn, milli adt v mdniyytdn imtina edn tlim formas. Kovxa Azrbaycanda kndlilri idar edn vzifli xs. Kremasiya insann yandrlaraq klnn qbr qoyulmas. Kreollar Latn Amerikasna spaniyadan daha vvl kb glnlrin nsillri. Ku-kluks-klan AB-da kemi quldarlarn – cnubda irqilrdn yaratd terroru tkilat. Onlar qaradrili halini v z leyhdarlarn linlyirdilr (bax: linlm). Kulak (rusca) qolomaq, varl kndli. Kurqan torpaq tp. Tayfa balar v varl adamlarn qbri zrind qurulurdu. Kustak Sasani dvltind inzibati idar vahidi, caniinlik. Kmdar barama yetidirmkl mul olan xs. Knlg Azrbaycanda yanlarn kndlinin evind qalmaq hququ. Kzdk (v ya kz) aac ubuqlarndan, qamdan hrlrk dzldiln yer. Q Qaaqmallq gmrk orqanlarndan yaynmaqla lky mallarn gizli gtirilmsi. Qarluq (trkc) “qarlq”, “qar yn” demkdir. Trk tayfalarndan birinin ad. Qarluqlar IX srd rqi Trkstan Yeddisu v Tyan-an dalarnn imal tklrind yaam Aina trksoyuna mnsub idilr. Qazax tayfas trksoylu tayfa. XI-XII srlrd Azrbaycann imal-Qrb torpaqlarnda mskunlamdlar. XVIII srin vvllrind bir hisssi Qarabaa kmd. Qaz (rbc) icra edn. Mslman lklrind rit sasnda mhkm ilrini hyata keirn hakim. Azrbaycanda mhkm ilrinin qazlar trfindn aparlmas Xilaft dvrndn balayaraq XIX srin ortalarnadk davam etmidir. Qazbyi irvanah Sultan Mhmmd Qazinin dvrnd ksiln v onun rfin adlandrlan mis pul vahidi. Qazilr Qznvi dvltind Sultan Mahmudun ordusunun yrlrind knll itirak edn dylr. Qazlar Roman xilas etdi Qall tayfalarnn Romada hcumu zaman qazlarn ss salb romal dylri xbrdar etmsi hadissindn yaranm msl. Qbal (rbc) xrac toplamaq n ayr-ayr adamlara veriln icar kaz. “Qdr” partiyas 1913-c ild Pncabl mhacirlr trfindn AB-da yaradlmd.
• 25 Qpaqlar Ouzlarn bir qolu olan qdim trk xalq. lk vtnlri Altayn imal qrbindki jeylen vadisi hesab edilir. IX-X srlrd qpaqlar Tyan-an dalarnn tklrindn Dunay v Volqaya qdr razid yaamlar. Bu razi “Dt-i-Qpaq” adlanrd. Qrmz bcyi Azrbaycanda mvcud olmu xsusi bck nv. Ondan qrmz rngli nadir boya hasil olunurdu. Boya da hmin bcyin ad il “qrmz” adlanrd. Qzlboya boyaqotu; kkndn qrmz boya alnan bitki, orta srlr boyu Azrbaycan xalalarnn, toxuma v tikm paralarnn dnya hrtini tmin edn keyfiyytli boya. 1869-cu ild sni boya olan alizarinin kfi il qzlboya istehsal tnzzl urad. Qzlqaya xyanti Grc ar II raklinin bir sra Azrbaycan xanlarn aldadaraq ki xanl zrin yr etmk bhansi il Qzlqaya adl yerd hbs etmsi. ki xan Hac lbi xann onlar azad etmsi hadissindn yaranmdr (1752). Qiyam bir qrup qsdinin dvlt evrilii etmk chdi. Qladiator (latnca) “qlnc” szndndir. Qdim Romada xsusi hbsxana – mktblrd silah iltmk yrdiln v bir-biril vurumaa mcbur ediln qullar. Qopur (monqolca) otlaq demkdir. Monqol istilasna mruz qalan lklrd, o cmldn, Azrbaycanda vergi nv. vvllr otlaqlardan istifad n krilrdn toplanlan qopur, Elxanilr dvrnd can vergisi il vz olundu. Yalnz krilrdn deyil, oturaq halidn v bzn hrlrdn d toplanlrd. Qopuz orta srlrd Azrbaycanda geni yaylm saza oxar musiqi alti. Qrifon ir bdnli, qartal qanadl, ir v ya qartal bal fsanvi heyvan. Qrifon tsvirlri qdim rqd v antik incsntd geni yaylmd. Naxvan MR-nn Zoall kndind tqribn VIVII srlr aid orijinal tunc qrifon fiquru taplmdr. Qrossbauer (almanca) varl kndli, qolomaq. Quba meydan Bak hrind indiki Fzuli meydan. Qulamalar (rbc) “olan”, “olan ua”, “qul” demkdir. Orta srlrd bir sra rq lklrind balca olaraq trk silli gnc qullardan ibart daimi svari qvardiya. Quran (rbc) “mtali”, “oxu” demkdir. slam dininin mqdds kitab. slamn ehkamlarna gr “Quran” Allah, Cbrayl vasitsil Mhmmd peymbr gndrmi, o da xalqa atdrmdr. Quran 610-632-ci illrd Mkk v Mdind Mhmmd peymbrin “peymbrin vhyi” formasnda syldiyi moiz, ayin v hquq qanunlarnn, and v dualarn, ibrtli hekaylrin toplusudur. Quran qafiyli nsrl yazlm 114 sur v 6200-dn ox aydn ibartdir. Qurultay (trkc) 1. Hakim nsildn olan monqol v trk silzadlrinin ali ynca demkdir. Adi dylri buraya buraxmrdlar; 2. Hr hans tkilatn v ya hali qruplarnn, hr hans sah xadimlrinin nmayndlrinin ynca.
• 26 L Labirint bir-biril yeralt keidlr v dhlizlr vasitsil birldiriln otaqlardan ibart olan mrkkb v dolaq planl tikililr. Lakonik fikrin az szl, ycam, aydn ifad edilmsi. “Lakonik” sz bel danq trzinin db olduu Qdim Yunanstann Lakonika vilaytinin ad il baldr. Lakonika Qdim Yunanstanda, Peloponnesin cnub-rqind vilayt. Landqat (almanca) Almaniyada nmayndli orqan. Latifundiya Latn Amerikas lklrind iri torpaq sahibliyi. Legion 1. Qdim Romada 4500 nfr dydn ibart ordu, legionun sas gc ar silahl piyadalardan ibart idi; 2. XVI-XIX srlrd Fransada, ngiltrd, Almaniyada, Pola v Rusiyada mxtlif qeyri-daimi heytli sgri birlmlr. Lend-liz (ingilisc) “icary vermk” mnasn dayr. kinci Dnya mharibsi dvrnd AB Konqresinin irticadan mdafisi mhm olan lklr silah v hrbi materiallarn nisy satlmasna v ya kiray edilmsin icaz vern qanun. Levellerlr (ingilisc) brabrilr demkdir. ngiltr burjua inqilab dvrnd radikal xrda burjua-demokratik partiyas olan Levellerlr birpalatal demokratik respublika yaradlmas, vtndalarn qanun qarsnda brabrliyi, azad ticart, vergilrin azaldlmas v s. tlblr irli srrdlr. Liktorlar Qdim Romada padah mayit edn 12 nfrdn ibart xsusi mhafizi. Lin mhkmsi AB-da zncilr v mtrqqi adamlara mhkmsiz v istintaqsz divan tutma. XVIII srdn ildiln bu termin AB polkovniki irqi Linin ad il baldr. Linlm AB-da bir qism insanlar haqqnda mhkmsiz, brat nitqini dinlmdn lm hkmnn xarlaraq drhal yerin yetirilmsi. Livoniya konfederasiyas bu ittifaqa Livoniya ordeni, Riqa arxiyepiskopluu, Derpt, Ezel v Kurlandiya yepiskopluqlar daxil idilr. Livoniya mharibsi 1558-1583-c illrd Rusiyann Baltikyan razilri ial etmk v Baltik dnizin xmaq urunda Livoniya ordeni, hminin sve, Pola v Byk Litva knyazlna qar mharibsi. Mharib Rusiyann mlubiyyti il baa atd. Livoniya ordeni Alman cngavrlrinin 1237-ci ild yaratdqlar katolik v hrbi-siyasi tkilat. Livr (franszca) Fransada 1799-cu il kimi pul vahidi. Lobbi (ingilisc) “qeyri-rsmi” mnasn verir. Xarici lklrd dvlt mmurlarna tzyiq gstrn, qanun layihlrinin qbul olunmasna v ya pozulmasna alan agentliklr sistemi. Loyalistlr Fransada kral trfdarlar. Luqol (umerc) “byk adam” mnasn verir. umer hr-dvltlrind
• 27 vvlc hrbi rislr, sonralar is hkmdarlar bel adlanrd. M Maaf (rbc) “azad olunmu” demkdir, bir sra Yaxn rq lklrind v Azrbaycanda mvcud olmu kndli kateqoriyas. Hr cr vergi v mkllfiyytlrdn azad olan maaflar xanlqlar dvrnd siyasi hyatda mhm rol oynayrdlar. Maaflar xann hrbi dstlrind xidmt etmli v xanln srhd rayonlarn basqnlardan qorumal idilr. Mahara Hindistanda Dehli sultanlnn yaranmasndan vvl byk knyaza verilmi ad. Maq Zrdtilik dinind kahin Maqnat (latnca) Polada iri feodal, varl v silli xs. vvllr Qrbi Roma imperiyasnda iri torpaq sahibi mnasnda ildilmidir. Mandat sistemi kemi alman mstmlklri v osmanl mlklrinin qyyumlua gtrlm formada bldrlmsi. Birinci Dnya mharibsinin yekunlarna hsr edilmi Versal konfransnda myyn edilmidir. Manufaktura (latnca) “manus”-l, “faktura”-hazrlama. “l il dzldiln” demkdir. Burada l myindn istifad ediln ilk kapitalist mssissi nzrd tutulur. mk blgsn saslanan manufaktura tarixn mtrqqi sciyy dam, ictimai mk blgsn daha da drinldirmi, iri manl snaye n zmin yaratm, kapitalist istehsalnn manl mrhlsin keilmsi n bacarql fhl kadrlar hazrlamdr. lk manufakturalar taliyada yaransa da, ngiltrd manufaktura klassik formada inkiaf prosesi kemidir. Azrbaycanda ilk kapitalist manufakturas 1829-cu ild alm Xanabad ipksaryan manufakturas idi. Manufakturada muzdlu mkdn istifad edilirdi. Markqraflq (almanca) Byk Karl trfindn Frank imperiyasnn srhdlri boyu yaradlm vilaytlr. Marselyoza Marsel batalyonunun zvlrinin ifa etdiklri inqilabi mahn. Hazrda Fransann dvlt himnidir. Mama Aratta lksind dini idarlr balq edn kahin. Mavrannhr “dnizin arxas” demkdir. Orta srlrd Mrkzi Asiyada qrbdn Aral gl, cnubdan Amudrya, imaldan Srdrya, rqdn Frqan il hat olunan raziy deyilirdi. Mavrlar (yunanca) Priney yarmadasnda v imali Afrikann imal-qrb hisssind rb dilinin yerli dialektlrind danan mslman halisi. Mayorat (latnca) “mayor” szndn olub byk vlada atm mlkiyytin blnmzliyini bildirir. Mehrab (rbc) “ibadtgah” demkdir, mscidlrd qibl chtdki (Mkk istiqamtd) divarda dzldiln v nnd namaz qlnan oyuq, taxa. Mehran Mehranilr slalsinin banisi. Mehranilr Qafqaz Albaniyas hkmdarlar slalsi. Banisi Mehrandr.
• 28 Grkmli nmayndlri Varaz Qriqor v Cavanirdir (VII sr). “Mehriban qonu” siyasti AB prezidenti F. Ruzveltin Latn Amerikas lklrin mnasibtd yeritdiyi siyast. Bu siyastd sas mqsd hmin lklri AB-a tabe etmk, ngiltr v Almaniya kapitaln oradan sxdrb xarmaq, maliyy-iqtisadi v ticart sahlrind tzyiq etmk mexanizmini i salmaq yolu il Amerika kapitalnn hmin lklr nfuz etmsin nail olmaq. Memorandum (latnca) yadda saxlanmal ey. Diplomatik yarma formas, snd. Xatrlatma notasna oxayr. Metropoliya mstmlksi olan lk. Mezolit (yunanca) “Mezos”- orta, “Litos”- da demkdir. Orta Da dvr. Mdrs (rbc) mktb, yrnmk demkdir. Yaxn v Orta rq lklrind dvlt aparat xidmtilri, din xadimlri v ibtidai mktblr n mllim hazrlayrd. Mhsuldar qvvlr mk altlri, torpaq, yeralt srvtlr, insanlar v s. Mlik v ya xaqanbyi Xzr xaqanlnda xaqann ba mslhtisi. Mlikttccar Cnubi Azrbaycan hrlrind tacir ittifaqnn banda duran tacirba. Mmlklr (rbc) yyubilr dvrnd trk v Qafqaz xalqlarndan ibart dy qullar olmudular. 1250-ci ild hakimiyyti l alaraq Misiri 1517-ci ildk idar etmidilr. Mrzban (farsca) “srhd qoruyucusu” demkdir. Sasanilr dvltind vilayt balq edn caniin. Mrzldirm torpaq sahlrinin srhdlrinin dqiq myynldirilmsi. Mrut (farsca) konstitusiya demkdir. 1905-1911-ci illr ran inqilab mrut hrkat adlanr. Mixi yazlar Mesopotamiyada umerlrin e.. I minilliyin vvllrind yaratm olduqlar iarlrdn ibart yaz nv. Bu iarlr mx formal olduu n mixi yazlar adlanr. Mixi yazlar gil lvhlr zrind czlrd. Mikrolit (yunanca) “mikro” kiik, “litos” – da demkdir. Mezolit dvrnd insanlarn iltdiklri ox kiikll altlr nzrd tutulur. Milad (latnca) rvayt gr sa peymbr eramzn birinci ili dekabrn 24-d anadan olmudur. Bu hadis xristian almind “milad” – anadanolma adlanr. Xristian il hesablanmas da Miladi tqvimi adlanr. Millt myyn psixologiya v ura malik olan insanlarn tarixn yaranm sosial-iqtisadi v mnvi birliyi. Dvlti tkil edn vtndalarn sosial cmiyyti. Milltilik bir milltin digr milltdn stn tutulmas siyasti, millt nmayndlri trfindn onun rolunun hddindn artq iirdilmsi. Miniatr (latnca) “minium” szndndir. Bu is ba hrflri yazmaq n istifad ediln qrmz boyaq mnasn verirdi. Hcminin kiikliyi v bdii sullarnn xsusi incliyi il frqlnn tsviri snt sri. Moratorium (latnca) brkidici, txirsalc. Dvltin hdliklrini yerin
• 29 yetirilmsi vaxtnn geri kilmsi, yaxud hr hans bir hrktdn imtina edilmsi. Monarx (yunanca) monarxiya dvltind irsi dvlt bas (ah, sultan, ar, imperator, kral v s.) Monarx bzn seil d bilr. Msln, Monqolustanda XIII srd ingiz xann seilmsi. Monarxiya (yunanca) tkhakimiyytlilik demkdir. Burada ali dvlt hakimiyyti monarxn lind cmlir. Aristotel monarxn, yni bir nfrin idar etdiyi v hakimiyytin atadan oula kediyi dvlti monarxiya adlandrmdr. Feodalizm dvrnd monarxiya mxtlif inkiaf mrhllri kemidir: 1. lkin feodal monarxiyas; 2. Feodal prakndliyi dvr monarxiyas; 3. Silki nmayndli monarxiya; 4. Mtlq monarxiya. Masir dvrd bir ox dvltlr n mhdud, konstitusiyal monarxiya sciyyvidir. Konstitusiyal monarxiyann iki nv var: 1. Qeyri-mhdud monarxiya. Bu zaman monarx icra hakimiyytini z lind cmldirir. Hkumti tkil etmk, veto hququna, parlamenti buraxmaq v s. hquqlara malikdir; 2. Parlamentli monarxiya. Burada monarxn hakimiyyti slind formal sciyy dayr (msln, masir Byk Britaniyada). Mozaika mxtlif rngli xrda-xrda dalar v ffaf olmayan rngli qrntlarndan ibart tsvir, nax. Mhr palq v saman qar. Mhtkirlik haliy lazm olan mhsullarn ucuz qiymt alnb saxlandqdan sonra baha qiymt satlmas. Mvlalar (rbc) slam dinini knll qbul etmi yerli hali. Muxtariyyt mumi dvlt konstitusiyas rivsind dvltin hr hans bir hisssinin dvlt msllrini mstqil hll etmsi, daxili znidar hququ. Mukat pay. Orta srlrd Misird iltizam sistemi il paylanan torpaq mlkiyyt formas. Multam Azrbaycanda mskn salm hind tacirlri. Mumiya 1) qurudulmu insan csdi. Meyitlrin v mqdds heyvan csdlrinin mumiyalanmas. Qdim Misird geni yaylmd; 2) trkibind 20-70% Fe203 oian qrmz rngli tbii piqment d elmi dbiyyatda mumiya adlanr. Musey qdim yunan ilahlri, muzalarn mbdi. Mukenum Mesopotamiya padah Hammurapinin z mlklrini idar etmk n gndrdiyi slahiyytli mmur. Muza yunan satirind elm v incsnt himaydarlq edn ilahlr. Mbadil mxtlif muliyyt nvlri il mul olan insan qruplarnn hazrladqlar mhsullar bir-birilri il dyimlri. Mbair randa vergi v mkllfiyytlri toplayan xan mvkkili. Mir (trkc) hrbi rtb, maral demkdir. Mcthid n istedadl tlblrl mul olan ba ruhani. Mdrris (rbc) drs vern mllim. rq lklrind, o cmldn, Azrbaycanda ali ruhani mdrssini bitirmi mdrs mllimi.
• 30 Mdaxil bir v ya bir ne dvltin digr dvltin ilrin qarmas. Mdaxil hrbi, iqtisadi, siyasi v ideoloji vasitlrl ola bilr. Beynlxalq hquqda mdaxilnin btn formalar qadaan olunmudur. Mssislr mclisi konstitusiya hazrlayacaq v qbul edck, yaxud yeni dvlt quruluu tsis edck slahiyyt malik mclis. Mxmms belik. er janrdr, lirik nvddir. Hr bnd be misradan ibartdir. Mqati (rbc) ksik. Dvlt myyn miqdarda pul dmk mqabilind xslr veriln vergi toplama hququ, iltizam. Mlki (rbc) mlkiyyt, malikan, mlak: 1) Xilaftin yarand dvrd Yaxn v Orta rq lklri, Mrkzi Asiya, Cnubi Qafqaz, o cmldn, Azrbaycanda torpaq mlkiyyti formalarndan biri, feodal torpaq mlkiyytinin rtsiz, irsi formas; 2) Hrbilr paylanan torpaq mlkiyyt formas. Mlkdar iri torpaq sahibi. Mlkdar tabelisi 1846-c ild ali mslman silkin mnsub olan mxtlif feodal-asl kndlilr verilmi mumi ad. “Sahibkar kndlisi” anlayna uyundur. Mltzim Misird orta srlrd torpa icary gtrn, icardar. Mnccim ulduzlarn vziyytin gr insanlarn, dvltlrin taleyindn qabaqcadan xbr vern xs. Mstmlk mstqilliyini itirib iallardan asl vziyyt dm lk. Mstmlk iqtisadiyyat istehsal prosesini axra qdr davam etdirmk imkanndan mhrum edilmi iqtisadiyyat. Mtrb randa xalq irisind mhurlam xannd v rqqaslar. N Natural tsrrfat yaay n lazm olan mhsulun v hazr eylrin sat n deyil, xsi tlbat dmk n hazrland tsrrfat. Neft maqnatlar neftin xarlmas, emal v sat iini z llrind saxlayan nhng neft irktlrinin sahiblri. Neftxuda XIX srin sonu-XX srin vvllrind, Azrbaycanda neft hasilat, emal v sat il mul olan i adamlar. Neolit Yeni Da dvr, da dvrnn son mrhlsi. Neofaizm kinci Dnya mharibsindn sonra lv edilmi faist tkilatlarnn yeni varislrinin daxil olduqlar cryan. Nccarlq (rbc) “dlgr” (“xarrat”) szndndir. Nccarlar, adtn, pald, fstq v s. aac nvlrindn mxtlif mit yalar dzldirdilr. Nsil (soy) icmas mumi raziy v adt-nnlr malik olan, eyni dild danan, asaqqallar trfindn idar olunan qohum nsillrin (soylarn) birliyi. Nvvab Sfvilrd ahn mavini – lknin ba ruhanisi. NKVD (rusca) “Narodny Komissariat Vnutrennx Del” szlrinin ba hrflrindn ml glmidir. Azrbaycan dilind XDK (Xalq Daxili lr
• 31 Komissarl) adlanr. Kemi SSR-d thlksizlik idarlrindn biri. Bu orqann li il minlrl gnahsz azrbaycanl qtl yetirilmidir. Nom (yunanca) vilayt. 1) Qdim Misird inzibati mahal. Hr bir nomun myyn srhdi, siyasi v dini mrkzi, ordusu, gerbi v himayi allahlar vard; 2) Masir Yunanstanda inzibati razi vahidi. Nomarx nomu idar edn hakim. Normanlar erkn orta srlrd Skandinaviya xalqlar Qrbi Avropada bu ad il tannrdlar. Bu szn mnas “imal adam” demk idi. Rusiyada varyaqlar ad il tannmdlar (bax: vikinqlr). Numizmatika Qdim sikk v pullarn tdqiqi il mul olan elm. Numizmatika elm kimi XVI srd, kolleksiya toplama is (qdim sikklr) daha vvllr meydana glmidir. Nv silah (atom silah) nv reaksiyalar nticsind qapal hcmd byk miqdarda ayrlaraq nvdaxili enerjid ba vern partlay, tsirli silahlarn mumi ad. Nv silah n gcl ktlvi qrn vasitsidir. Hazrda rsmi olaraq Rusiya, AB, Byk Britaniya, Fransa v inin silahl qvvlri nv silahna malikdirlr. Nv silah saxlanmayan zona nv silah snaqdan keirilmyn, istehsal olunmayan, saxlanmayan v danmayan, habel hdudlarnda v ona qar nv silahnn ttbiqi istisna ediln razi. O Ouz “boy”, “nsil”, “tayfa” mnasn vern “ox” sz il cm kilisi “uz”un birlmsindn ibartdir, boylar (nsillr) demkdir. Byk Hun imperatoru Metenin hakimiyyti zaman birln btn trk boylarnn mumi ad ouzlar olmudur. “Ouz” adna ilk df Orxon-Yenisey abidlrind rast glinmidir, Ouz dvlti X srin ortalarnda Seyhun ay v Xzr dnizi arasnda yerln trk boylarnn birlmsi nticsind yaranan v tarixi mnblrd Ouz dvlti, yaxud Yabqu dvlti kimi xatrlanan dvlt. Dvltin mrkzi Yeniknd hri idi. Gman edilir ki, bu dvltin varlna tqribn 1000-ci ild qpaqlar trfindn son qoyulmudur. Oprinina (rusca) “opri” szndndir: ksib gtrmk mnasn verir. Rus ar IV van yeni qaydalar ttbiq etdiyi razilri oprinina adlandrrd. 1565-1572-ci illrd hkmdar mlklrinin ad. Hmin illrd amansz terror, edamlar v srgnlr ba verdi. Oprinina siyastini yeritmkd arn sas mqsdi z dmnlrinin mqavimtini qrmaq idi. Oprinina kobudluq, zoraklq v terroruluq vasitlri il mrkzi hakimiyyt leyhin olan boyar mxaliftini lv etmk mqsdil yaradlmdr. Orden (almanca) sra, drc. 1) orta srlrd rahib tkilatlar bel adlanrdlar; 2) frqlnm nian, xsusi xidmtlr gr dvltin fxri mkafat. Orxestra qdim yunan teatrlarnda shn qarsndak meydana. Orkestr (yunanca) “orxestra” szndn yaranmdr. Mxtlif musiqi altlrind
• 32 alan v myyn heyt n nzrd tutulmu sri birg ifa edn musiqiilrdn ibart kollektiv. Orxon-Yenisey abidlri trk xalqlarna mxsus qdim yazl abidlr. imali Monqolustanda Orxon ay sahilind taplan abidlrin say 13-dr v onlarn 725-735-ci illrd tikildiyi aydnladrlb. Onlarn n mhur Gytrk xaqan Bilg xaqan, onun qarda Gltigin v ba vzir Tonyukuk n qoyulmu abidlrdir. Orxon abidsind stirlr yuxardan aaya da yazlm, sadan-sola doru yerldirilmidir. Ornament (latnca) bzk demkdir. Ritmik elementlrdn ibart nax. Ornamentin ilk reymlrin Paleolit dvr abidlrind tsadf olunur. Xalq yaradclnda nax nisbtn daha ycam olur, ciddi riyazi qanunlara saslanr. Osiris Qdim Misir mifologiyasnda n ox ehtiram olunan allahlardan biri. Osiris ln v diriln tbiti tcssm etdirirdi. Tbitd q v yaz fsillrinin glmsi onun ad il bal idi. Oykumen (yunanca) “mskn salram, yaayram” demkdir. Yer krsinin insan trfindn mskunlam razisi. Ozan ouzlarn el airi, nmkar v musiqiisi. Otuziki Qaraban qdim v gcl tayfalarndan biri. Bu tayfa Qarabada otuz iki oymaqdak tayfalarn birlmsindn yaranmd. Hmin tayfa birlmsind nfuzlu Cavanir tayfasnn nmayndlri d vard. Onlar ox vaxt otuzikilr balq edirdilr. lknaslq – yerli halinin qvvsi il lknin myyn razisinin, hrin, kndin v s. yaay mskninin hrtrfli yrnilmsi. lknaslq muzeylri myyn corafi v ya inzibati raziy aid tarixi abidlri, tbii-elmi v bdii kolleksiyalar, xalq sntkarl nmunlrini toplayan, qoruyan, yrnn v tbli edn elmi-tdqiqat v mdni-maarif mssissi. Azrbaycanda ilk lknaslq muzeyi 1920-ci ilin iyununda Bakda yaradlmdr. Bu indiki Azrbaycan Tarixi Muzeyidir. l dniz ordaniya v sraild axarsz duzlu gl. n Asiya (Qrbi Asiya) Asiyann cnub-qrb hisssind, Kiik Asiya v rbistan yarmadalar, Qafqaz brzxi, ran yaylas, Mesopotamiya oval v Aralq dnizinin rq sahilboyundan ibart razi. n Qafqaz Byk Qafqazdan imalda yerln razi. imalda Kuma-Man kkliyi, qrbd Azov dnizi v Ker boaz, rqd Xzr dnizi il hatlnir. rnqala Beylqan rayonunun Kbirli kndi yaxnlnda arxeoloji abid. rnqalann Beylqan hrinin qalqlarn olduu myyn edilmidir. rtl bazar dkanlar gnbz v tatavanla rtlrk vahid bina klind laqlndiriln memarlq-ticart kompleksi. Orta srlrd meydana glmidir. Azrbaycann rdbil v Tbriz hrlrind rtl bazar nmunlri qalmdr.
• 33 rqd rtl bazarlarn n mhuru stanbuldak “Qapal ar”dr. l dniz lyazmalar 1947-ci ildn l dnizin qrb sahillrind maaralarda taplm qdim yunan, latn, yhudi, arami, nbati, Suriya, Flstin v rb dillrind lyazmalar. Dri, papirus, hminin saxs, mis, aac zrind yazlm bu lyazmalar mzmununa v tarixin gr bir-birindn frqlnir. l dillr canl danq dili kimi ilnmyn, adtn, yazl abidlrd qorunub saxlanan dillr. Baqa dillrin sxdrb aradan xard bir ox l dillr (hett dili, umer dili, qpaq dili, peeneq dili, Hrri dili, etrusk dili, Elam dili v s.) elmi-tdqiqat baxmndan hmiyytlidir. l dillrin bzilrindn elmi dbiyyatda v dini mrasimlrin icrasnda (msln, latn dili) istifad edilir. mr Xyyam (tqribn 1048-1122) fars v tacik airi, riyaziyyat, filosof. mr Xyyam Slcuq sultan I Mlikahn tapr il 1079-cu ild tqvim trtib etmi, bir ox rq alimlrinin, o cmldn, Nsirddin Tusinin yaradclna tsir gstrmidir. P Paqoda (inc) “bao-ta”, mnas “dfinlr qllsi” demkdir. Paqoda Budda dini yalarn saxlamaq n tikilirdi. “Mqdds yer” mnasn ifad edir. Paleontroplar ibtidai insanlar. Paleoqrafiya (yunanca) dvrmz qdr glib atm qdim yazlar yrnn elm. “Palaya” qdim, “qrafo” yazmaq szlrindndir. Paleolit (yunanca) qdim Da dvr. Paniranizm farslarn qat millti hisssinin ovinist nzriyysi, ayr-sekiliyin ideoloji sas. Pannoniya indiki Macarstan razisinin qrb hisssi. Panteon Qdim Romada btn allahlarn mbdi. Romann n diqqtlayiq memarlq abidlrindn biri Panteon adlanr v indiy qdr d qalr. Pantomima mimika v hrktlrl ifad olunan teatr tamaas Papirus 1) bataqlqlarda bitn hndr qam; 2) papirusun gvdsindn para ayaqqab v s. hazrlayrdlar. Yaz material kimi papirus e.. III minilliyin vvllrind Qdim Misird ixtira olunmudu. Parlament (franszca) danmaq demkdir. lk df XIII srd ngiltrd silki nmayndli orqan kimi meydana glmidi. Parlamentli monarxiya dvlt quruluu, burada hkumt kral qarsnda deyil, parlament qarsnda msuliyyt dayr. Patriklr Sasanilrd geni torpaqlara malik iri feodal tbqsi. Patrisilr (latnca) “Pater” – ata szndn gtrlmd. Romann n qdim sakinlrinin nslindn olanlar. Pedaqoq (yunanca) – Qdim Yunanstanda uaqlar mktb aparan v evd davran, trbiysi il mul olan xs; 2) pedaqoji il mul olan xs. Passifizm (latnca) “slhsevr” mnasndadr. XIX srin sonlarnda meydana
• 34 xm mharib leyhin beynlxalq ictimai hrkat. Peloponnes Cnubi Yunanstan. Pentaqon AB Mdafi nazirliyinin geni yaylm ad (bu szn mnyi hmin nazirlik binasnn bebucaql klind olmas il laqdardr). Peon Latn Amerikas lklrind irsn borcluya evrilmi hindu. Perqament Kiik Asiyada Perqam hrind yaz n hazrlanan dri. Perqament yax alanm buzov v quzu drisindn hazrlanrd. Perper XIII srd Grcstanda pul vahidi. Petisiya kollektiv mracit formas Pev Hindistanda Maratx dvltinin ba naziri. Peyzaj tbit mnzrsi. Piktoqrafiya (latnca) killr vasitsil ifad ediln qdim yaz slubu. Pioner (ingilisc) 1. AB torpaqlarna birinci glnlr veriln ad; 2. (franszca) lk yol aan, sasn qoyan, bani. Pirr qlbsi mlubiyyt brabr olan qlb demkdir. Epir padah Pirrin romallarla mharibsi zaman yaranm ifaddir. Pirr qalib gls d btn qoununu itirmidi. Plagiat (latnca) “ourlayram” demkdir. Mllifin, yaxud ixtirann hquqlarnn pozulmas. zgsinin elmi, dbi, musiqi v ya bdii srini, yaxud ixtirasn v ya smrldirici tklifin z ad il nr etdirm v ya zgsinin mllifliyini qsdn gizltmkl mnimsmdn ibartdir. Plantasiya (latnca) 1. Bitki kini, tarla; 2. Xsusi knd tsrrfat bitkilri kilmi iri torpaq sahsi. Msln, ay plantasiyas, pambq plantasiyas v s. Plantator Latn Amerikas lklrind plantasiya sahibi. Plebeylr Qdim Romada azad halinin yoxsul tbqsi bel adlanrd. Plebeylr varllarn torpan icary gtrr, becrir, ld etdiyi mhsulun yar hisssini torpaq sahibin verirdilr. vvllr siyasi chtdn hquqsuz olmudular. Plebissit (latnca) Qdim Romada plebeylrin yncanda qbul edilmi qrara deyilir. Sonralar mumxalq ssvermsinin formalarndan biri kimi ttbiq edilmidir (bax: referendum). Polis (yunanca) Qdim Yunanstanda hr-dvltlr verilmi ad. Portal xsusi memarlq trtibat olan giri qaps. Portiklr Qdim Yunanstanda dirklr zrind dayanan klgliklr. Shbt v istiraht n yunanlar portiklrin altna toplardlar. Posad adamlar Rusiya hrlrinin ticart v sntkarlqla mul olan halisi. Posession (latnca) “posessio” – “mlk” szndn gtrlmdr, manufakturalarda ilyn thkimli kndlilr deyilirdi. Posessiya myyn xslr rti mlkiyyt hququnun verilmsi. Pravoslav kilssi 1054-c ild xristian kilssinin iki hissy paralanmas nticsind yaranm kils. “Hqiqi” din kilssi demkdir. Prefekt (latnca) ris. Fransada mrkzi hkumtin nmayndsi kimi
• 35 departament balq edn xs. Presveterianlar xristian dinind protestant mzhblrindn birinin trfdarlar. Prolonaqsiya beynlxalq mqavilnin qvvd olma mddtinin uzadlmas. Proteksionizm (latnca) mdafi, hamilik. Vtn snayesini v ticartini inkiaf etdirmk n xaricdn mmkn qdr az mal gtirilmsin v yerli mhsullarn xaric aparlmasna ynldilmi siyast. Protektor (latnca) mdafii, hami demkdir. Protektorat 1. ngiltrd idaretm formas; 2. Mstmlk asll formas. Bu zaman bir dvlt xsusi beynlxalq mqavil il digr dvlt onu xarici laqlrd tmsil etmk hququ verir. Prosperiti (ingilisc) “iklnm” demkdir. 20-ci illrd AB iqtisadiyyatnn xsusi, mstsna vziyytin dair iqtisadlarn hazrladqlar konsepsiya. Puritan (latnca) “purus” yni “tmiz” demkdir. ngiltrd dbdbli kils ayinlri v mrasimlrin qar xan dini mzhb. Purpur tnd-qrmz boyaq. Finikiyallar bu boya dniz ilbizi irsindn v balq molyusklarndan hazrlayrdlar. Purpur lksi qdim yunanlarn Finikiya lksin verdiklri ad bu cr adlandrrdlar. R Ra (xekri) qdim misirlilrin Gn allah. Rabadlar Qaraxanl dvltind hrin btn tsrrfat hyatnn cmldiyi ticart-sntkarlq qsblri Rac Hindistanda ari tayfalarnn bas. Sonralar bu ad hind knyazlarna aid edildi. Racput “raclrin uaqlar” demk idi. Racputlar erkn orta srlrd Hindistanda kastalarn ali drcsindn olan dylr. Rada ura demkdir. Ukraynada, Belarusiyada, Litva v Polada nmayndlr mclisinin v uralarnn tarixi ad. Rahib bu dnyann nemtlrindn l kmi dindar. Ratua orta srlrd Qrbi Avropada hr urasnn yerldiyi bina. Ratifikasiya (paraflama) dvltin basnn digr dvltl, yaxud beynlxalq tkilatla balad mqavilnin lknin ali mclisi trfindn tsdiq edilmsi. Reaya Osmanl imperatorluunun vergi vern btn halisi. Rekonkista (ispanca) ndlusun mslman halisinin (rblrin) Pireney yarmadasndan zorla xarlmas hrkat. Rekrut toplanmas (sgr toplanmas) Rusiyada myyn miqdar kndlidn v posad hytlrinin hr birindn orduya bir nfr arlmas. Renessans (franszca) dirli, intibah demkdir. Qrbi v Mrkzi Avropa lklrinin mdniyyt tarixind orta sr mdniyytindn yeni dvr
• 36 mdniyytin keid dvr (taliyada XIV-XVI srlr, digr lklrd XV srin sonu XVI sr). Renessans – intibah mdniyytinin mhm xsusiyytlri onun dnyvi sciyy damasnda, humanist dnya gr, antik mdni irs mracit v onu sanki “dirltmsinddir”. Repressiya (latnca) zilm, tzyiq gstrilm. Reskript Qdim Roma imperiyasnda tqdim olunmu msl zr imperatorun qanun qvvsind olan cavabna deyilirdi. XIX srd bu sz srncam, frman, gstri mnasnda ilnirdi. Restavrasiya (latnca) brpa etmk demkdir. Respublika (latnca) mumxalq ii demkdir. Respublika – myyn seilmi adamlar trfindn idar olunan dvltdir. Respublika antik dvrd meydana glmidir. Respublikalarn iki sas tipi mvcuddur: 1. Prezidentli respublika; 2. Parlamentli respublika. Prezidentli respublikada dvlt bas v hkumt basnn slahiyyti seki yolu il seilmi prezidentin lind cmlir. Parlamentli respublikada formal olaraq parlametin stnly prinsipin saslanlr. Hkumt balq edn ba nazir, adtn, hakim partiyann lideridir. Referendum dvlt hyatnn n mhm msllrin dair keiriln ry sorusu. Rhdari ticart yollarnn qorunmas n alnan vergi. Riyyt (rbc) tb, vergi vern tb, kini kndli. Riyytlr asl kndlilrin ksriyytini tkil edirdilr. Riyyt dedikd, pay torpana v xsi tsrrfata malik olub, hm feodala, hm d dvlt vergi v mkllfiyytlr dyn kndlilr nzrd tutulur. Rncbr tsrrfat, torpa olmayan kndlilr. Rsmi kapan XVIII srd trzi xrci, gmrkxanalarda alnan vergi. Risal Mrkzi Asiya v Qazaxstanda sex sntkarlarnn hquq v vziflrinin tnzimlndiyi nizamnam. Riton (yunanca) “axram” demkdir. Aa nazik ucunda kiik deiyi olan buynuz formal qdim iki qab. Riton gil, metal v ya buynuzdan hazrlanaraq zri mxtlif naxlarla bzdilirdi. Ritonun aa hisssi, sasn, heyvan ba formasnda olurdu. Mingevird kp qbirlrdn birind maral ba formasndan dzldilmi saxs riton taplmdr. Ritorika natiqlik mharti. Rkniddin (rbc) dinin tmli demkdir. Slcuq hkmdar Sultan I Torul 1055-ci ild Badada daxil oldu. Abbasi xlifsi onun rfin tntnli ziyaft verdi. Bu mclisd xlif onu “rqin v Qrbin hkmdar” elan etdi v Rkniddin titulunu verdi. Rsum dvlt caniinlri v ruhanilr n natura il alnan vergi. S Sabirlr Xzr dnizinin imal-qrb sahillrind yaam trk mnli tayfa. Sabirlr haqqnda ilk df Ptolomey mlumat vermidir.
• 37 “Sabit qiymtlr” Fransada yakobinilrin ttbiq etdiyi qayda. Bu qaydaya sasn, rzaq v digr az taplan mallar n myyn qiymt normas qoyulurdu. Bu normalardan yuxar qiymt hmin mallarn satlmas qadaan edilirdi. Sabotaj bir ii yerin yetirmkdn boyun qarmaq v ya yalnz formal surtd yerin yetirmk yolu il qsdn pozmaq. Sakitldirm pakt taliya faistlri il Sosialist partiyas arasnda balanm sazi (1921). Sajen drinlik l vahidi, 2,5 metr brabrdir. Sancaq (trkc) bayraq demkdir. Osmanl imperatorluunda inzibati vahid. Sanasion rejim siyasi hyatn “salamladrlmas”. 20-30-cu illrd Polada Pilsudskinin yeritdiyi rsmi dvlt siyasti. Sandxdar aas xzindar (xanlqlar dvrnd). Sankylot (franszca) uzunalvarl demkdir. Fransada zadganlarn kasblara geyimlrin gr hqartl verdiklri ad. nqilab illrind hr yoxsullar bu lqbi zlrin gtrdlr v iftixarla damaa baladlar. Satrap Satrapln bas, caniin. Satraplq caniinlik. hmni hkmdar I Darann yaratd inzibati vergi dairlri. Sekir Qdim Misird uzun sapl dy baltas. Seqreqasiya AB-da vvllr ictimai yerlrd, mktblrd, nqliyyatda v digr yerlrd “rngli” hali il “a” haliy frq qoyulmas. Seminariya (latnca) mktb, orta ruhani thsili vern xristian ruhani mktblri v ibtidai mktb mllimlri hazrlayan xsusi orta thsil mssissi. Senat (latnca) 1) asaqqallar uras. Qdim Romada ali dvlt orqanlarndan biri; 2) demokratik lklrinin ksriyytind parlamentin yuxar palatasnn ad. Senator senatn zvlri. Sentimentalizm dbi-bdii cryan. Sentimentalizm klassizmin ksin olaraq xsi intim hyat msllrini, insan mnasibtlrini, sadliyi, smimiliyi, ail hyat ziddiyytlrini v s. geni planda verir. Separatlq ayrlmaa meyl, ayrlma tbbs. “Shra gmisi” bdvilr (bax: bdvilr) dvni bel adlandrrdlar. Sntkar qab-qacaq, silah, para v digr mmulatlar hazrlayan usta. Slmi yksk faizl borc verib mnft qazanan xs. Slib yrulri (rbc) xa yrlri. Roma papas II Urban “sann qbrini kafirlrin (yni mslmanlarn) lindn xilas etmk” bhansil xristianlar rq lklrin yr ard. slind is bu yrlrd mqsd var-dvlt v yeni torpaqlar l keirmk idi. Xa yrlrinin itiraklarn “slibilr”, bu yrlri is “slib yrlri” adlandrrdlar. Bu yrlrd itirak etmk istynlr paltarlarna qrmz paradan xa tikdiklrin gr xa yrlri adlanr. Skkiz xa yr tkil edildi. Lakin Qrb feodallar rq lklrini ial etmk mqsdlrin atmadlar.
• 38 “Sma olu” VII srin vvllrind ind hakimiyyt glmi Tan slalsindn olan imperatorlar bu cr adlandrrdlar. Srbdarilr (farsca) dara kilnlr demkdir. ran v Mrkzi Asiyada monqol sartin qar xalq azadlq hrkatnn itiraklar. Srdab qbir abidsi. Daxilin mrhumun cnazsi qoyulan memarlq tikilisi. Srdab mrhumun xatirsini bdildirir. Srir Dastanda avarlarn cdadlarnn yaad dalq lknin orta sr mnblrind ad. Bu blgnin halisini is srirlr adlandrrdlar. Srkrli xanlqlar dvrnd maliyy ilrin baxan xs. Srpu qab v qazan azna qoyulan qulpsuz mis qapaq. Konuskilli olur. Yaxn v rq lklrind geni yaylmdr. Azrbaycanda son zamanlaradk ildiln bu qablar hm d qiymtli snt sridir. Svari XVII srd Azrbaycanda halinin hakim slalnin zvlrin, srkrdlr, yeni fth edilmi yerlr gndriln tannm adamlara verdiyi hdiyy (Novruz bayram mnasibtil d verilirdi). Sfinks Misird qayadan yonulmu 20 metr hndrlynd ba insan ba, bdni aslan bdni olan heykl. Onu “Dhtlr atas” da adlandrrlar. Sxolastika (yunanca) elmi shbt, mktb. Burada ehkamlq, formal mntiq saslanmaq kimi baa dlr. Siklop tikililri qdim yunan satirlrind qeyri-adi gc malik tpgzlr deyilirdi. Rvayt gr qdimd byk ll tava dalardan hrlm qalaalar hmin “sikloplar”, yni “tpgzlr” tikmilr. Buna gr d bel qalalar “siklop tikililri” adlanr. Sindikat (latnca) eyni nv mhsul istehsal edn mssislr birliyidir. Sindikatn itiraklar istehsal mstqilliyini saxlayr, ticart mstqilliklrini itirirlr. Sinoykizm (yunanca) Attika hrlrinin Afinann hakimiyyti altnda birlmsi. Sionizm srailin rsmi ideologiyasna v siyastin evrilmi milltilik ideologiyas v siyasti. Qdsd Sion dann adndan gtrlmdr. Sipahi bzi hind dillrind “sipahi” dy demkdir, Hindistann mstmlk olduu dvrd Avropa mstmlkilrinin yerli halidn tkil olunmu ordularnda xidmt edn muzdlu sgr. Sivilizasiya (latnca) mlki, sosial demkdir. Sivilizasiya dedikd, bu v ya digr lklr v xalqlar qrupuna xas olan maddi, mnvi v sosial hyatn myyn inkiaf mrhlsi baa dlr. Skif (ingilisc) akademik avarkm yarlarnda istifad ediln idman qay. Skif yunanlar saklar (iskitlri) bel armlar, bu ad mixi qaynaqlarda iquz, aquz klind verilir. Skiflr (saklar, iskitlr) Qara dnizin imal sahillrind, Qrbi Trkstanda, Dunay-Dnestr-Don aylar hvzlrind yaam qdim trk tayfalar; e.. VIII
• 39 srin sonlarndan Drbnd keidi vasitsil Azrbaycana glmi iskitlr e.. VII srin ortalarnda Kr-Araz ovalnda skit arl yaratmlar. Qdim yazl mnblr, Mingevirdn taplm iskit maddi mdniyyt nmunlri, xsusil Azrbaycandak iskit toponimiyas iskitlrin Azrbaycan xalqnn entogenezind myyn drcd itirakn gstrir. Sloboda (rusca) vergi v mkllfiyytdn azad yaay mntqsi. Smalta ffaf olmayan rngli qrntlar. Smaltan tz vurulmu suvan stn mxtlif maillikl dzrlr. Tamaa binann iind hrkt etdikd, onlar rngdn-rng dr v sanki rngbrng parlaq iqlar sar. Sobor Qrbi Avropada hrin ba kilssi. Sovxoz (rusca) Sovet tsrrfat demkdir. Standartladrma mlumatlarn bir ox nvnn az miqdarda birtipli nv evrilmsidir ki, bu da istehsal daha smrli tkil etmy imkan verir. Status (latnca) vziyyt. Vtndalarn v ya hquqi xslrin hquqi vziyyti. Stil (yunanca) Qdim Yunanstanda yaz yazmaq n bir ucu iti, bir ucu kt olan metal ubuq. Mum kilmi lvh zrind iti ucu il yazr, kt ucu il pozurdular. Strateqlr (yunanca) “hrbi ba” demkdir. E.. VI srin sonlarndan balayaraq Afina ordusuna v donanmasna balq edn xslr. Strateqlr xalq ynca trfindn seilirdilr. Streles XVI sr-XVIII srin vvlind Rusiya ordusunun daimi sgri. Bu sgrlr odlu silahla silahlanrdlar. Streleslr, sasn, piyada qounu hesab olunur, czi hisssi is svari qounu tkil edirdi. Struktur qurulu (dvltin tkili formalar). Suba trk dvltlrind ox da byk olmayan hrbi dstnin bas, slh vaxt hr v qalalarda asayi nzart edn ris. Sudan kondomimu ngiltr v Misir trfindn birg idar olunan lk. Suqovuan Sabirabad rayonu yaxnlnda Araz v Krn qovuduu yer. Sultan 1) mslman lklrind ali hkmdarn titulu. Azrbaycanda xandan aada duran v kiik hakimliklr balq edn feodallara da sultan deyilirdi; 2) qazaxlarda bir ne min alaqdan ibart aulun bas. Suverenlik lknin daxili hyatnn btn msllrinin hllind v digr dvltlrl mnasibtlrd hakimiyytin srbstliyi, dvltin istiqlaliyyti v mstqilliyi. Suverenliy hrmt masir beynlxalq hququn v beynlxalq mnasibtlrin sas prinsiplrindndir. Srrealizm (franszca) “stn”, “yuxar” mnasndadr. XX srin 20-ci illrinin rssamlnda cryan. Syoqun (yaponca) “vhilri itat gtirn Byk srkrd” demkdir. rsn veriln bu titul sahibi dvlt hakimiyyti hququna malik srkrd hesab olunurdu.
• 40 aduf Qdim Misird hndrd yerln tarlalara v balara suyun xarlmasn asanladran quru. aman qdim trklrd ruhlara sitayil laqdar faliyyt gstrn din xadimi. amxal Dastanda qumuq, lak, dargin v baqa hakimlr veriln titul. eni ind “adl-sanl adamlar” silki. enilr mmur vziflrini tutur, kndin hakim tbqsini tkil edirdilr. eyx l-bld (rbc) hr rhbri. eyxlislam (rbc) slamn bas. XI srdn grkmli rit hququ ilahiyyatlarnn, sonralar ali ruhani xadimlrinin fxri titulu. Sfvi dvltind ba qaz. hrdar Sasanilr slalsin mnsub olanlar. Onlara mrzbanlq taprlrd. (bax: mrzban). Onlar hrdar caniin adlanrdlar. rbaflq pk mmulatlar hazrlayan snt sahsi. rti torpaq mlkiyyti feodalizm dvrnd myyn dvr n xidmt mqabilind verilmi torpaq sahibliyi. infeyn (irlandca) mnas “biz hammz sizinlyik” demkdir. rlandiyann mstqilliyi urunda mbariz aparan partiya. iraz qonaqlar Krim xan Zndin bir sra Azrbaycan xanlarn qonaqlq ad il iraza apararaq mrlk “knll dustaqlar”a evirmsi hadissindn yaranmdr. imal razilri Yaponiyada drd adaya veriln mumi ad. Yaponlar bu adalar Yapon arxipelaqnn davam hesab edirlr. lyaxta (polyakca) Polada hakim feodal zmrsi, zadgan. ovinizm milli mstsnaln tblii, bir milltin mnafeyinin baqa milltin mnafeyin qar qoyulmas v nifrtin qzdrlmas. udra Hindistanda drdnc kasta (bax: kasta), nkrlr. umerlr Mesopotamiyann cnubunda yaam trk mnli xalq. T Ta Roma memarlar bir-birin sx birldirilmi dalardan qvskilli rtklr tikmyi yrndilr. Bu rtklr ta adlanrd. Tandem siyasi ctlk. Tanhu Hun tayfa ittifaqnn banda duran xs. “Tanhu” sz sonralar trk xalqlarnda “yabqu”, “kaan”, “xaqan” klind ilnmidir. Tanxo Mrkzi Asiya dvltlrind kiik torpaq mlkiyyti formas, yalnz hrbi xidmt mqabilind verilirdi. Taliban tlb sznn cm kli. fqanstanda 90-c illrd mvcud olmu dini-siyasi cryan, hrkat. Tarixi mnzum er klind yazlan sjetli sr. Tarixi hadislri gstrir.
• 41 Tayfa Eyni razid yaayan, eyni dild danan, eyni adt-nnlr malik olan bir ne qohum qbilnin (soyun) birliyi. Taypin Tyanqo (inc) “lahinin byk sadt dvlti” demkdir. Bu ideyann ardcllarn taypinlr adlandrrdlar. Temirxan-ura Rusiya Federasiyasnn Dastan Muxtar Respublikasnda indiki Buynaks hri. Termidor Fransada yakobinilrin ttbiq etdiklri inqilabi tqvim sasn “isti ay” demkdir (iyul, avqust). Yakobinilrin bu islahatna sasn, yeni tqvimin balanc gn 1792-ci il 22 sentyabrndan, yni respublika elan olunduu gndn balanrd. Termlr (yunanca) “Termos” szndn olub, isti demkdir. Romada imperatorun mri il tikiln, isti v soyuq hovuzlar olan hamamlar. Termlrin qaplar btn azad adamlar n aq olurdu. Romallar vaxtlarnn oxunu burada keirirdilr. Terror qorxuya salma, sui-qsd. Terror akt dvlt xadimlrinin, yaxud ictimai xadimlrin hyatna qsd. “Tcridolunma” ind v Yaponiyada xarici lklrl, xsusn Qrb lklri il mkdala mhdudiyyt qoyulmas. Tfsir izah, rh etm. Thsildar Ouz dvltind hrlrdn vergiyan mmur. Tklduzuluq Azrbaycanda yaylan tikm snt nv. Bu cr tikilr mavi, qrmz, qara rngli para zrind tikilir. stehsal hrlri ki v Tbriz hridir. Tkfir (rbc) kafir adlandrma, dinsizlikd tqsirlndirm. Tqdir etmk bynmk, qiymtlndirmk. Tng Mrkzi Asiyada pul vahidi, gm sikk. Tnzimat (trkc) islahat demkdir. Trh dvlt v ya feodala lazm olan maln bazar qiymtindn aa qiymt alnmas. Triqtilr Rusiyada rsmi xristian kilssin tabe olmayan, khn ayin v mrasimlr ml edn dindarlar. Tsnifat elmi biliklrin ayr-ayr sahlr zr blnmsi. Tzminat (reparasiya) Beynlxalq hquqda dymi ziyan dmk, (adtn, pulla) nzrd tutulur. Slh mqavilsi v baqa beynlxalq aktlar vasitsil hyata keilir (bax: reparasiya). Tigin Gytrk imperatorluunda Xaqan ailsin daxil olan ahzadlr bu titulu dayrd. Timar (trkc) Osmanl imperatorluunda rti irsi torpaq sahibliyi. Hrbi xidmt gr dvlt torpaq fondundan verilirdi. Tiran (yunanca) “btn hakimiyyti lind cmldirmi hkmdar mnasn verir. Qdim yunan hr-dvltlrind v klassik feodalizm dvrnd taliya
• 42 hr-dvltlrind hkmdar. Tiryk ox thlkli, zhrli narkotik madddir. Onun kilmsi insan orqanizmini mhv edir. Toxa smkdn, buynuzdan v dadan ucluq brkidilmi, torpa yumaldan kinilik alti. Toxar yazs hind lifbasnn variantlarndan biri. Toxmacar me v ya me itilliyinin spin blmsind toxumlardan alnm bitkilr. Toxunulmazlar Hindistanda he bir sas kastaya daxil olmayan, murdar hesab ediln adamlar. Totalitarizm (latnca) “totalis” – “btn, tam” demk olub, avtoritar dvlt formas mnasn dayr. Dvltin cmiyytin zrind tam nzarti. Toyon Yakutlarda tayfa bas, knyaz. Tyc kndlilrin z tsrrfatlarndan ld etdiklri rzaq v digr mhsullardan feodala verdiklri dnilr. Tragediya (yunanca) “keilr mahns”. Faci. Tragediyalarda qhrmanlar arasnda gedn kskin mbariz, onlarn iztirablar, cati, ox vaxt is lm tsvir olunurdu. Traybalizm Afrikada zn tayfalararas dmnilikd gstrn tayfaaras davt. Tred-yunion (ingilisc) pe v ittifaq szlrindndir. Pelr gr ittifaq demkdir (hmkarlar ittifaq). Triumf Qdim Romada qalib srkrdnin z qounu, l keirdiyi qnimt v sirlrl birlikd drd a at qoulmu arabada hr daxil olmas. Triyera qdim yunanlarn dy gmisi. Hr bir hrbi gminin sa v sol trflrind sra avar olduundan, onlar triyera adlandrrdlar. Hr gmid 180 nfr avarkn, 20-30 dy olurdu. Troya at qdim yunan fsansin gr, yunanlar taxtadan dzltdiklri nhng atn irisind sem dylri gizldrk onu Troya hrinin divar qarsna gtirib qoymular. Troyallar at hr gtirmilr. Gizlinc atn iindn xan yunan dylri hrin qaplarn am, yunan qoununu hr buraxmdlar, nticd Troya yunanlarn lin kemidi. Mcazi olaraq “bdbxtlik gtirn hdiyy” mnasnda ilnir. Tmn randa pul vahidi. XIX srdki kursla 1,5-2 manata brabrdir. Trk bu szn iki mxtlif mnas vardr: 1) gcl; qvvtli; 2) doan, tryn, “oxalan”. Trklr qdim zamanlardan Mrkzi Asiya, Sayan-Altay dalarnn imal-qrb blgsi, Yenisey aylar boyu razilrd yaam xalq. Masir dvrd trklr Asiya, Avropa v Afrikada yaayrlar. U
• 43 Uazno Grcstanda orta feodallara veriln ad. Ulafa bir nfrin dolan n alnan vergi (hrbi, caniin v baqalarnn). Unifikasiya (almanca) vahid kl, formaya, yaxud sistem salma. Almaniyada nasistlr bu ad altnda btn siyasi partiyalar v tkilatlar darmadan etmidilr. Unitar dvlt dvlt quruluu formas: burada dvltin razisi, federasiyadan frqli olaraq, federativ vahidlr (tat, torpaq v s.) deyil, inzibati razi vahidlrin (vilayt, rayon v s.) blnr. Unitar dvltd vahid dvlt konstitusiyas, vahid dvlt hakimiyyti orqanlarn sistemi, mumi hquq sistemi qvvddir. Uniya (latnca) birlik mnasndadr. Monarxiya dvltlrinin bir monarxn hakimiyyti altnda birlmsi. Usmi (rbc) tannm, mhur. imali Qafqazda Qaraqaytaq hakiminin titulu. Ur Slcuqlar dvrnd vergi nv. Mhsulun ondan bir hisssini tkil edirdi. Uyur (trkc) “mttfiq”, “uyuan” demkdir. Uyurlar Mrkzi Asiyann qdim trk xalq. Uzun divarlar e.. V srd Afinadan Pirey limanna gedn yolu mhafiz etmk n tikilmi divarlar. Afina Sparta il apard mharibd (e..431-e.. 401) mlub olandan sonra “Uzun divarlar” dadld. zrliktp Adam hrinin rqind Orta Tunc dvrn aid arxeoloji abid. mid burnu Afrikann cnubunda burun. mid burnunu ilk df 1488-ci ild B. Dia kf etmi v onu “Frtna burnu” adlandrmd. Portuqaliya kral II Juan burunun adn dyidirrk “mid burnu” qoymudur (buradan Hindistana atmaq midi il). lr ittifaq Almaniya, Avstriya-Macarstan v taliyann 1879-1882-ci illrd yaranm hrbi-siyasi bloku. Bu blok Birinci Dnya mharibsinin (1914-1918) balanmasnda mhm rol oynamd. lr ittifaqna cavab olaraq Rusiya, Fransa v Byk Britaniya “Antanta”n yaratdlar (bax: Antanta). V Vah (rbc) shrada su v yallq olan sah. Vandallar V srin sonlarnda imali Afrikada mskn salm alman tayfalar. Vandalizm mdniyyt abidlrinin v maddi srvtlrin vhicsin mhv edilmsi. Bu istilah qdim german tayfalar olan vandallarn adndan yaranb. Varfolomey gecsi 1572-ci ild avqustun 23-d Parisd katoliklr protestant qrn trtdilr. Qrn dalas Fransann baqa hrlrin d yayld. ki hft rzind 30 mindn ox adam ldrld. Bu qrn mqdds Varfolomey gn ba verdiyin gr “Varfolomey gecsi” adn ald. ndi “Varfolomey gecsi” dmn qddarcasna, amansz divan tutmaq mnasnda ildilir. Vassal (franszca) xidmti, nkr szndndir. Qrbi Avropada feodalizm dvrnd iri feodallardan, yni senyordan asl olan xrda feodal.
• 44 Vassal dvlt baqa, daha gcl dvltdn asl olan xrda feodal dvlti. Vassal dvltin daxili ilrd bzi mstqilliyi olsa da, beynlxalq almd onu asl olduu dvlt tmsil edirdi. Vassallq orta srlrd bir feodaln (vassaln) digr feodaldan (senyordan) xsi asllq mnasibtlri sistemi. Vassallq VIII-IX srlrd Frank imperiya

Lüğət ingilis – azərbaycan dili

Glosbe minlərlə lüğətin evidir. azərbaycan dili – Biz yalnız lüğət ingilis təmin lakin Dil hər bir mövcud cüt üçün lüğət – online pulsuz.

Lüğətdən tərcümələr ingilis – azərbaycan dili, təriflər, qrammatika

Glosbe sizi deyil bilərsiniz ingilis dən azərbaycan dili daxil yalnız tərcümə müxtəlif mənbələrdən gəlir. Tərcümələr ən ümumi olandan daha az populyar olana doğru sıralanır. Biz hər bir ifadənin fleksiya haqqında təriflər və ya məlumatlara malik olmasını təmin etmək üçün hər cür səy göstəririk.

Kontekstdə tərcümələr ingilis – azərbaycan dili, tərcümə edilmiş cümlələr

Glosbe lüğətlər unikaldır. Glosbe sizi deyil bilərsiniz. ingilis və ya yalnız tərcümə azərbaycan dili. Biz həmçinin onlarla tərcümə edilmiş cümlələri göstərən istifadə nümunələri təqdim edirik. Siz axtardığınız ifadənin təkcə tərcüməsini deyil, həm də kontekstdən asılı olaraq necə tərcümə olunduğunu görə bilərsiniz.

ingilis – azərbaycan dili dilləri üçün tərcümə yaddaşı

Glosbe sizi deyil bilərsiniz tərcümə cümlələr paralel corpora (tərcümə mətnləri ilə böyük məlumat bazaları) -dən gəlir. Tərcümə yaddaşı saniyənin kiçik bir hissəsində minlərlə tərcüməçinin dəstəyinə sahib olmaq kimidir.

Tələffüz, yazılar

Çox vaxt tək mətn kifayət etmir. Biz həmçinin ifadə və ya cümlənin necə səsləndiyini eşitməliyik. Glosbe sizi deyil bilərsiniz – ingilis-azərbaycan dili lüğət – online pulsuz, həm də audioyazı və yüksək keyfiyyətli kompüter oxuyucuları tapa bilərsiniz.

Şəkil lüğəti

Bir şəkil min sözdən daha dəyərlidir. Mətn tərcümələrinə əlavə olaraq, Glosbe sizi axtardığınız terminləri təqdim edən şəkilləri tapa bilərsiniz.

Avtomatik ingilis – azərbaycan dili tərcüməçisi

Daha uzun mətni tərcümə etmək lazımdırmı? Heç bir problem yoxdur, Glosbe sizi deyil bilərsiniz ingilis – azərbaycan dili sizə maraqlı olan məqalə və ya faylı asanlıqla tərcümə edəcək.

600.000-dən çox istifadəçiyə qoşulun və bizə dünyanın ən yaxşı lüğətini yaratmağa kömək edin.

Tərcümə əlavə edin

Ən böyük lüğət yaradılması bizim Kömək.

Glosbe yalnız sizin kimi insanlar tərəfindən yaradılan icma əsaslı bir layihədir.

Xahiş edirəm lüğətə yeni girişlər əlavə edin.