Fikrinizi məhdudlaşdıra biləcək 5 düşüncə tərzi

Tanrıçılıq hunlar, avarlar, bulqarlar, kumanlar və daha sonra isə Qızıl Orda tərəfindən Avropaya yayılmışdır. Göytürklər dünyanın sonunu göyün çökməsi, yerin dəlinməsi kimi təsəvvür edirdilər.

Düşüncə tərzi

Düşünmə insan həyatında çox böyük və əvəzsiz rola malik bir amildir. Hər birimiz müəyyən düşüncəyə malikik və hər birimizin düşüncə tərzi dünyanı dərk etməkdə mühüm rol oynayır.

Yaşadığımız cəmiyyətdə, ətrafımızda, yaxınlamızda, dostlarımızda, sevdiklərimizdə, hətta özümüzdə belə yanlış, xətalı, bəzi hallarda isə təhlükəli düşüncənin olması mümkündür. Məhz bu yazını qələmə almaqda məqsədim düşüncə məfhumunu araşdırmaq, təhlil etmək, onun mənfi və müsbət tərəflərini öyrənmək və düşüncə tərzini həyatda fayda verəcək səmtə yönləndirməkdir. Əvvəlcə, gəlin, ümumiyyətlə, düşünmənin nə olduğunu aydınlaşdıraq.

Hər an bizim ətrafımızda, sosial və ya fiziki mühitdə özümüzdən asılı olaraq və ya qeyri-ir adi müəyyən proseslər baş verir. İnsan beyni müxtəlif duyğu orqanları vasitəsilə bu hadisələri dərk edir. Bu da insan beynində müəyyən inikasın yaranmasına səbəb olur. Daha sonra isə insan öz əqli ilə bu inikasdan müəyyən təhlillər edir və düşüncə tərzini formalaşadırır. Nəticə etibarı ilə isə düşüncə tərzimizin təsiri ilə xarakterimiz formalaşır. Bu baxımdan xarakterimizin düşüncə tərzimizin məhsulu olduğunu söyləyə bilərik. Ümumi olaraq götürsək, düşünmə fikirlərimizi şüurlu şəkildə idarə etməyimizdir.

Düşünmə ictimai mühitin təkanverici qüvvəsidir. Bəşər tarixində baş vermiş bütün qlobal proseslər, hadisələr, dəyişikliklər, kəşflər və ixtiralar, ictimai inkişaf mərhələləri məhz insan düşüncəsinin təsiri nəticəsində baş vermişdir. İnsanı düşüncəsiz adlandırmaq yanlışdır. Düşüncə səhv, xətalı, dar ola bilər. Əgər səhv düşüncəni düşüncəsizlik adlandırsaq, demək ki, düşüncəsizlik özü də bir düşüncə tərzidir. Bütün dövrlərdə insanların əməli fəaliyyətlərinə təsir onların düşüncə tərzinin dəyişdirilməsi nəticəsində baş vermişdir. İslamdan əvvəlki dövr ilə İslamın gəldiyi dövrü müqayisə etsək, maraqlı məqamlara rast gələrik. İslamdan əvvəlki dövr ərəb cəmiyyətinə nəzər yetirsək, görərik ki, o dövr ərəblərin düşüncə tərzi onlara bütlərə ibadət etməyi, faizi, zinanı və s. bir həyat norması kimi göstərirdi. Bu insanın düşüncə tərzinə görə qadın ən aşağı varlıq hesab olunur və qız övladı diri-diri basdırılırdı. Lakin İslam dini birbaşa şəri hökmlərin toplusu olaraq insanlara göndərilmədi. Uca Allah öz dinini göndərərkən hər şeydən qabaq insanların qəblərinə və düşüncələrinə xitab etdi. Bütlərə ibadət etməyin, faizin, zinanın yanlış olduğunu, pis bir əməl olduğunu göstərdi. İnsanları zülmətdən nura, yəni küfrdən imana çıxaran yolu göstərdi. Əslində küfr və iman iki müxtəlif və ziddiyyətli düşüncə tərzinin bariz nümunəsidir. Küfr düşüncə insanı Allaha asiliyə aparırsa, imani düşüncə insanı Allaha təslimiyyətə çağırır. Uca Allah insanların düşüncə tərzini dəyişməklə onlarda möhkəm bir əqidənin əsasını qoymuşdur. Göründüyü kimi, məhz Yaradan belə insanlara doğru yolu ilk öncə onların düşüncə tərzini dəyişməklə göstərmişdir.

Hər zaman cəmiyyətdə müxtəlif düşüncələr mövcud olur. Tez-tez bu və ya digər insanın dar və ya geniş düşüncəyə sahib olduğu haqqında eşidirik. Ümumilikdə dar və ya geniş düşünmə birbaşa insanın fəaliyyəti və dünyaya, hadisələrə baxışı və təhlil etməsi ilə əlaqədardır. Nədir, dar və geniş düşünmə?

İnsanın başına gələn bir çox problem, həmçinin, xeyir onun düşüncəsi ilə bilavasitə əlaqədardır. İnsan sosial varlıqdır. Cəmiyyət içərisində yaşayır, fəaliyyət göstərir, insanlarla daim əlaqə və ünsiyyət prosesində olur. Eyni zamanda ətrafında baş verənlərə müəyyən reaksiya vermək zərurəti ilə üzləşir və ya verməməklə laqeydlik nümayiş etdirir. Qeyd edək ki, ətrafda baş verən proseslərə laqeyd olub-olmamağın özü də düşüncənin bir növüdür.

Ətrafımızda baş verənləri bir kub şəklində təsəvvür edək. Bir çox insan kubun çoxtərəfli olduğunu unudaraq, onun bir tərəfində durub baş vermiş hadisə haqqında fikir yürütməklə kifayətlənirlər. Halbuki bu amil insanlar arasında ən çox anlaşılmazlıqlara səbəb olma və ictimai münasibətləri zədələmə məziyyətinə sahibdir.

Əfsuslar olsun ki, yaşadığımız cəmiyyətdə dar düşünmə faktorları xüsusilə genişdir. İnsanlar bir-birinin fikrinə hörmətlə yanaşmır, öz fikrinin haqlı olduğu halda, digər fikrin də haqlı ola bilmə ehtimalını nəinki qəbul etmir, həmçinin, bununla barışmırlar. Tanınmış amerikalı sosioloq Steven Kovey insanların cəmiyyətdə öz ətrafına təsirlilik gücündən danışarkən düşüncə tərzinə görə insanları iki qrupa bölür: reaktiv insanlar və proaktiv insanlar.

Reaktiv düşüncəli insanlar mövcud duruma qarşı daim tənqidi yanaşan, başına gələn çətinliklərin, problemlərin səbəbini və həll yollarını kənarda axtaran insanlardır. Bir çoxlarımız, özümüz belə fərqində olmadan məhz bu cür düşüncəyə sahib olduğumuzu hiss etmirik. Reaktiv düşüncəli insanlar tez-tez “kaş belə olaydı”, “bunu daha yaxşi edə bilsəydim”, “həyat yoldaşım daha anlayışlı olsaydı”, “müdirim daha az tələbkar olsaydı” kimi ifadələrə mürəciət edirlər. Bu cür düşüncəli insanlarda pessimizm hallarına rast gəlmək mümkündür. Həyatdan tez yorulmaq halları, insanlara qarşı anlayışsızlıq, öhdəsinə götürdüyü işdən çox tez və asanlıqla soyuma, sona kimi aparıb başa çatdırmama və ya könülsüz olaraq icraetmə halları bu cür düşüncəli insanlara xarakterikdir. Onlar hadisələrə yanaşmasında qeyri-dəqiq olur, məsuliyyəti başqalarında axtarır, bununla da özlərini sığortalamağa çalışırlar.

Proaktiv düşüncəli insanlar isə geniş düşüncəli insanların ən bariz nümunəsidirlər. Bu tip düşüncəyə malik insanlar hər zaman özlərini kontrol etməyə və özlərini içəridən islah etməyə üstünlük verir, öz daxili səslərinə qulaq asar, məsələnin həll yollarında ətrafdakıların nə edəcəklərini deyil, özlərinin hansı töhfəni verə biləcəklərini, hansı səmərəli addımlar ata biləcəklərini düşünürlər. Bu tip düşüncə sahibi insanlar hər zaman özlərinə inam hissinə sahib olmaqla yanaşı, ətrafdakılara da müsbət enerji verirlər. Bu tip insanlar “edə bilərəm”, “bacararam”, “həyat yoldaşımla daha gözəl münasibət yarada bilərəm”, “işdə tapşırıqları daha dəqiq yerinə yetirə bilərəm”, “təhsilimdə ən yaxşılardan biri ola bilərəm”, “insanlarla daha gözəl şəkildə ünsiyyət qura bilərəm” kimi söz və ifadələrə üstünlük verirlər.

Dar düşünmə insanın məhsuldarlıq qabiliyyətini aşağı salır, sosial əlaqələrinin zəifləməsinə səbəb olur, ünsiyyət prosesində bir sıra problemlər yaradır. Təbii ki, bununla da razılaşmaq lazımdır ki, insanın dünyagörüşü, informasiya genişliyi onun düşüncə tərzinin inkişafında çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Düşüncələrimizi düzgün istiqamətləndirmək istəyiriksə, həyata geniş baxmaq, müxtəlif prizmalardan təhlil etmək istəyiriksə, o zaman çoxlu sayda informasiyaya malik olmamız, insanlarla sosial əlaqələrimizi hər zaman gücləndirməyimiz, hər zaman yeni məlumat, elm axtarışında olmağımız labüd şərtdir.

İnsan düşüncələrinin ağasıdır, onların düzgün səmtə yönəltmək, dar və ya geniş düşünmək də onun öz əlindədir. Həyatımız müxtəlif rəngarəng hadisələrlə zəngindir. Bu həyatda bu vaxta qədər hər birimiz bir çox yanlışlığa yol vermişik. Lakin xoşbəxt olmaq, daha gözəl yaşamaq, daha gözəl düşünmək, insanlara öz düşüncələrimiz və düşüncələrimizin əməli fəaliyyətimizə olan təsiri ilə daha çox təsir etmək, onları sevmək və sevindirmək, yaxınlarımıza, ətrafımıza gözəllik və sevinc bəxş etmək və onları da gözəl və geniş şəkildə düşünməyə vadar etmək bizim öz əlimizdədir. Həqiqi düşünmə və düşündürmə, həm özünü, həm də düşündürdüyünü xilas edə biləcək, problemlər qarşısında dayanıqlı olmağa yardımçı olacaq ən təsirli qüvvələrdəndir. Seçim öz əlimizdədir. Dərindən düşünüb həyatımızı islah etmək, yoxsa ola biləcəyimizdən daha azı ilə kifayətlənmək? Əgər dəyişmək istəyiriksə, o zaman səmimi şəkildə özümüzə etiraf etməliyik: “Bu gün belə olmağımızın səbəbi dünən etdiyimiz seçimlərdir. Demək, başqa seçimlər etməliyik”. Gəlin, bu haqda düşünək

• Teqlər:
• insan və cəmiyyət

Fikrinizi məhdudlaşdıra biləcək 5 düşüncə tərzi

Bir şey insanın ağlını xarakterizə edirsə, bu onun ətraf mühitə uyğunlaşma qabiliyyətidir. Əksər heyvan növlərində baş verənlərin əksinə olaraq, davranışımız, DNT-də genetik olaraq kodlanmış hərəkətlərdən daha çox hərəkət etməyi öyrəndiyimizə görə daha çox qeyd olunur. Yəni: insan yaradıcılığı, tamamilə orijinal düşüncə yollarını seçmə azadlığı ilə xarakterizə olunur.

Halbuki günümüzdə bu yaradıcılıq potensialı hər zaman tam şəkildə istifadə olunmur. Bunu məhdudlaşdıran bir çox psixoloji amil var və onları təsirsiz hala gətirə bilsək, düşüncənin bütün bu genişliyini və beynimizin daşıdığı zehni elastikliyi geridə qoyacağıq və bəzi hallarda sahib olduğumuzu bilmirdik.

Buna görə psixoloji vərdişlərimizi nəzərdən keçirib müəyyənləşdirmək praktikdir təsəvvürümüzü məhdudlaşdıran düşüncə tərzimiz və onun çeşidini azaltmaq.

• Sizi maraqlandıra bilər: “Yaratıcı insanların gündəlikləri və mentaliteti”

Düşüncəmizi məhdudlaşdıran psixoloji vərdişlər

Seçdiyimiz zehni marşrutları məhdudlaşdıran bəzi düşüncə tərzlərinin niyə olduğunu anlayarkən unutmamalı olduğumuz ilk şey inanılmaz sayda neyrona sahib olmasına baxmayaraq (bunların bir yetkin yaşda 80 milyarddan çoxu) insan beynidir. fəaliyyətlərini həyata keçirmək üçün məhdud mənbələrə malikdir.

Bəli, düşüncə də beynimizin həyata keçirdiyi psixoloji funksiyalardan biridir, çünki bədənimiz xaricində yoxdur. Burada beynimizin 100% -ni istifadə etməkdən (ağılın 10% -nin mifinin göstərdiyinə baxmayaraq davamlı etdiyimiz bir şeydən) deyil, artıq istifadə olunan sinir sistemimizin bioloji qaynaqlarını yaxşı idarə etməkdən danışırıq.

Beləliklə, söz mövzusu olduğunda beynimizdəki məhdud miqdarda qaynaqları istismar etməyimizə ən yaxşı şəkildə imkan verən zehni vərdişləri seçməliyik sizi mümkün qədər geniş, çevik və yaradıcı düşünməyə yönəldin. Bunu etmək üçün əvvəlcə bu rahatlığı məhdudlaşdıran düşüncə nümunələrini müəyyənləşdirməlisiniz. Əsas olanlar aşağıdakılardır.

1. Təxirə salma

Təxirə salma termini çox az insana tanış olmaq üçün istifadə olunur, lakin demək olar ki, hər kəs digər adını bilir: “Bunu sabah edəcəyəm” sindromu.. Problemləri təxirə salmaq üçün davamlı bəhanələr axtarmağa səbəb olan düşüncə tərzidir. Lakin süründürməçiliyin təəccüblü tərəfi odur ki, bu, yalnız mürəkkəb problemlərlə qarşılaşmalı olduğumuz zaman ortaya çıxmır; Həm də paltar asmaq və ya həll ediləcək bir vəziyyətə necə yaradıcı həllər təklif etmək kimi sadə tapşırıqları yerinə yetirərkən bizi ləngidə bilər.

“Sabah edəcəyəm” sindromunu düşüncəmizi məhdudlaşdıran budur; Hər dəfə bir az əqli çevikliyin tələb olunduğu bir nöqtəyə çatdıqda, bu kiçik səylərin gözlənilməsi bu vəzifəni təxirə sala bilər və düşüncəmiz vərdiş relslərində olduğu bu asan vəziyyətdə davam etməyə imkan verir. Əlbətdə ki, yaradıcı düşüncəni təxirə salmaqla, o kiçik problemlə qarşılaşmamaq şansımız çox böyüyür.

• İlgili məqalə: “Təxirə salma və ya” Bunu sabah edəcəyəm “sindromu: bu nədir və bunun qarşısını necə almaq olar?”

2. Rumination

Rumination, obsesif fikirlərin bir dövrünə daxil olmaqdan ibarət bir düşüncə nümunəsidir oradan çıxmağımız çətindir. Məsələn, bu yaxınlarda etdiyimiz bir şey bizi çox xəcalətə salırsa, ola bilsin, nə etsək də, bütün düşüncələr bizi başqalarının qarşısında özümüzü axmaq vəziyyətə salmağımızın xatirəsinə aparır və bu da davam etməyə davam edir. bu hadisədən narahat ol və nəticədə bu təcrübəni gələcəkdə xatırlamağımızı daha da şərtləndirir.

Ruminasiya nisbətən sadə bir şəkildə işləyir: bir fikir, imic və ya yaddaş haqqında nə qədər çox düşünsəniz, o zehni məzmunun avtomatik və istəmədən yenidən şüurunuza hücum etməsi ehtimalı bir o qədər yüksəkdir. Bu, yalnız narahatlığın artmasına gətirib çıxarmır, həm də yaradıcılığı məhdudlaşdırır, çünki bu bizi bu yaddaşın “yenidən oyanma” qorxusu və gözlənilən qorxusu ilə bağlayır.

• Əlaqədar məqalə: “Rumination: rahatsız edici pis düşüncə dairəsi”

3. Həddindən artıq mükəmməllik

Bir çox dəfə mükəmməllik, bizi davamlı inkişaf etdirməyə məcbur edən bir şey olmaqdan uzaq, irəliləməyimiz üçün lazım olan ilk addımları atmağımızı maneə törədir. Geniş düşüncəyə və yaxşı bir yaradıcılıq dozasına sahib olmağınız tələb olunan bir layihəyə başlamazdan əvvəl, öz hörmətinizə bir zərbə ola biləcək zərbə barədə çox vaxt sərf etdiyinizi başa düşsəniz, bu psixoloji vərdiş lövbər rolunu oynaya bilər.

4. Analiz iflici

Analiz iflici qərar qəbul etmə mərhələsində bizi lövbərdə saxlayan zehni bir blokdur. Bu düşüncə tərzini səciyyələndirən cəhət ondadır ki, bir çox dəfə problem kimi qəbul edilmir, çünki mümkün variantlardan ən yaxşısını seçməyə sərf olunan vaxt dayanma kimi deyil, əksinə ən vacib olanı seçərək müvəffəqiyyətin təmin edilməsinə ehtiyac kimi qəbul edilir. bizə yaraşır.

Yəni analizin iflici seçim mərhələsində sabitləşmiş bir növ kamillikdir. Bizə təklif olunan variantlardan birini seçməkdən imtina edirik, çünki bir şəkildə uğursuzluq ehtimalından qorxuruq; Bu səbəbdən uğur haqqında xəyal qura biləcəyimiz əvvəlki bir mərhələdə qalmağı üstün tuturuq.

• İlgili məqalə: “” Təhlilin iflici ‘; çox düşünmək problemə çevrilir “

5. Başqalarını günahlandırmaq

Başımıza gələn hər şeydə başqalarını və ətrafı günahlandırmaq olduğumuz yerdə qalmağımız üçün yaxşı bir yoldur. Əlbətdə ki, problemlərimizin çoxunun başqalarının günahı olması ağlabatan deyil, ancaq bütün diqqətimizi yalnız başqalarının məsuliyyətinə yönəltsək, seçim edə biləcəyimiz variantları unutacağıq.

Qlobalinfo

İslamaqədərki türk mifik düşüncə tərzi və inancları

Vaqif ASLAN, AYB Şəki bölməsinin başqanı, ADPU Şəki filialınn baş müəllimi
(Türk xalqları ədəbiyyatı üzrə mühazirələr… – III)
“Yer üzündə iki şey hələ də kəşf edilməmiş qalır:

coğrafiyada qütblər, tarixdə türklər”. Alber Sorel
Plan: Giriş; 1) Göy dini – tanrıçılıq; 2) Şamançılıq; 3) Budda (burkan) dini; 4) Mani dini; Sonuc.

İlkinliyindən başlayaraq bir-biri ilə kəsişib ayrılan svilizasiyaları, inancları yaşamış və yaşamaqda olan türk xalqlarının həyat və düşüncə tərzini, inanc və etiqad formalarını öyrənmək son dərəcə maraqlıdır. Təktanrıçı bir təməldən qaynaqlanan türk dünyagörüşü zaman-zaman çoxtanrıçı bir hala gəlsə də, ilkin atəşpərəstlikdən, Zərdüştilikdən, Mani, Budda və xristiyan dinlərindən keçərək və ya bunları indinin özündə də qismən saxlayaraq, islam dini üzərində şaxələnmişdir. Türk qövmlərinin inancları və dünyagörüşlərindəki fərqli və oxşar özəlliklər mifologiyada daha aydın əks olunur.

Qafqazlardan, Ural dağları boyunca sıralanan yaylalardan, Şimal Buzlu okeanı sahillərindən, Alyaskadan, Qərbi, Şərqi və Orta Sibirdən, Ön, Orta, Şərqi və Cənub-Şərqi Asiyadan, Avropadan, Afrikadan, Amerikadan, Avstraliyadan, daha nə bilim ki, haralardan səsi gələn türklərin coğrafiyası kimi inancları da, yaşantıları da rəngarəngdir.

Hələ 1990-cı ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusu Mustaf Kamal Atatürkün xüsusi arxivi açılarkən ingilis tarixçisi C.Çörçivodun dord kitabının türkcəsi də aşkar edilmiş və bu kitablar barədə tarixçi Sinan Meydan geniş məlumatlar vermişdir. Bu kitablarda bəşər tarixinin çox dərin qatlarına nəzər salınmış, türkün ilkin svilizasiyaların daşıyıcısı olduğu göstərilmişdir.

Qeyd edək ki, 1930-cu ilin əvvəllərindən əməkli general Təhsin bəy Türkiyənin Meksikadakı attaşesi təyin edilmiş və o, Mustaf Kamal Atatürkə göndərdiyi raportların birində “Haiti adasında yerlilərin dilində işlədilən “Turan” sözünə xüsusi diqqət yetirdiyini, … yerli əhalinin dediyinə görə bunun “göyə mənsub millət demək” olduğunu [Q.Namazov. Ceyms Çörçivodun tarixi kəşfləri. Bakı, “Təhsil”NPM, 2011.s.25.] göstərmişdi. BİR SÖZLƏ:

1) Göy dini – tanrıçılıq.

C.Çörçivod çox ciddi araşdırmalarının nəticəsi olaraq “ilk din 70.000 ildən daha qədimdir” [Q.Namazov. Ceyms Çörçivodun tarixi kəşfləri. Bakı, “Təhsil”NPM, 2011.s.62.] müddəasını irəli sürmüşdür. Ona görə Günəş [Q.Namazov. Ceyms Çörçivodun tarixi kəşfləri. Bakı, “Təhsil”NPM, 2011.s.10.] Tanrını təmsil etmişdir.

Artıq heç bir tədqiqatçıya sirr deyildir ki, Göy dininə tapınan türklər göyü Tanrı, Günəşi bayraq hesab edirdilər. Günəşə və Aya inam, ulduzlara etiqad, oda və işığa tapınma, mavi işıq, Bozqurd, şüa ilə düşən qızlar və onların cocuqları bu inancın bəhrələridir. Onlar qızıl bütün qarşısında Göy Tanrıya qurban verərdilər. C. Çörçivoda görə “Ən qədim yazılarda “Tanrı” sözünə rast gəlinir və indi də … həmin [Q.Namazov. Ceyms Çörçivodun tarixi kəşfləri. Bakı, “Təhsil”NPM, 2011.s.78.] mənada işlədilir. E.ə. 121-ci ildə yazıya alınmış çin qaynaqlarında Qızıl Büt barədə [A.Kabaklı. türk edebiyyatı. II cild. İstanbul, 1997. s. 68-70. R.Özdək. Türkün qızıl kitabı. I kitab. Bakı, “Yazıçı”, 1992.s.13-17] məlumat vardır.

Tanrı tərəfindən təkcə hökmdarlara verilən güclü ruh “Qut” adlanırdı. Onların düşüncəsinə görə, türk millətinin başına xaqanı Tanrı [Ağalar Şükürov. Mifologiya. 6-cı kitab. Bakı, “Elm”, 1997.s.24] təyin edirdi. Buna görə də xaqanlar “Tanrıqut” və ya “Qutluq” titulunu daşıyırdı və hunlar hökmdarlarının müqəddəsliyinə inanırdılar. “İduk” isə titul kimi qadın cinsli (Bizim Kiş kəndində və ya bütün Şəkidə “döl” və ya qadının cinsiyyət orqanı anlamına gələn “mıdıx” “iduk” sözünün fonetik variantı kimi diqqətimi çəkir) müqəddəs varlıqların adlarına edilən bir əlavə idi və bu hələ də yetərli şəkildə araşdırılmamışdır. Tanrıçılıqda göy və yer arasındakı əlaqənin simvolu dünyanın mərkəzində duran “Həyat ağacı” hesab olunurdu.

Tanrıçılıq hunlar, avarlar, bulqarlar, kumanlar və daha sonra isə Qızıl Orda tərəfindən Avropaya yayılmışdır. Göytürklər dünyanın sonunu göyün çökməsi, yerin dəlinməsi kimi təsəvvür edirdilər.

2) Şamançılıq

Bu – sanskritcə “Saramana” sözündəndir, türkcə qarşılığı “qam, kam” sözüdür. Onda animizm üstünlük təşkil edir. Cinlərə və pərilərə, dağların, suların, ölülərin və dirilərin ruhlarına inam şamanizmin əsasıdır. Şamanizmə görə yerin üstündə 9 qat göy, [Murad Adcı. Qıpçaq çölünün yovşanı. Bakı, “Gənclik”, 1997.s.113.] yerin altında isə 9 qat cəhənnəm vardır. Göyün 9-cu qatında Bay Ülgen durur. Heç bir şey yaradılmamışkən, yalnızca ucsuz-bucaqsız bir su varkən Ağ ana sulardan çıxaraq Tanrı Ülgenə yaratma ilhamını verərək yenidən sulara qərq olmuşdur. Ağ ananın bədəni cisimdən deyil, nurdan tökülmüşdür. Başında gücünün rəmzi olaraq zərif buynuzları var imiş. O, Ağ dənizdə yaşayırmış. Həyatın başlanğıcına dair hər nə varsa, ondan gəlmişdir. Bay Ülgen Ayı, Günəşi və şimşəyi yaratmışdır.

Tanrı Ülgen bir əlində ağ, bir əlində qara daşla gələrək insanlara odun necə alındığını (Elə buradaca Prometey haqqındakı yunan əfsanəsini xatırlayaq. İndi Olimpdəki allahların Prometeyi nə üçün Qaf dağlarına zəncirlədikləri aydınlaşır.) öyrətmişdir. O, dünyanı dolandırmaq üçün üç balıq yaratmışdır. Əlində “Həyat ağacı”nın köklərinə bənzər kökləri olan budaqlı bir toppuz tutmuşdur. O bizim bildiyimiz göy cisimlərindən çox-çox uzaqlarda yaşayır. Bir ağ Günəş sağında, bir ağ Günəş də solunda durur. Bu göy cisimlərinin hər biri şamanların ona yaxınlaşmasına əngəl törədir. Ən güclü şaman belə ona Qütb ulduzuna qədər yaxınlaşa bilər.

Bay Ülgenin 7 oğlu və 9 qızı vardır. Ülgenin özü, qızları və oğlanları insan şəklindədir. Onlar yaxşı işlərdə babalarına kömək edərlər. Ülgenin yanında Yayık, Suyla, Maygil adlı tanrılar da vardır. Ülgenin arvadı Umay (Humay) qadınları və doğuşları qoruyan [Ağalar Şükürov. Mifologiya. 6-cı kitab. Bakı, “Elm”, 1997.s.25-30; Lev Qumilyov. Qədim türklər. Bakı, Gənclik”, 1993. s. 95-96.] ana tanrıçadır. O həm də heyvan yavrularını qoruyur. Altaylarda arxeoloji qazıntılar nəticəsində əldə edilən keramika nümunələrində Umay ana üç buynuzlu, Orta Asiyanın digər yerlərindən tapılan nümunələrdə isə gümüşü saçlı, gümüşü geyimli, qanadlı və gözəl üzlü qadın kimi təsvir edilmişdir.

İnsanlara pislik yerin altındakı 9-cu qatdan gəlir. Ona görə ki, Yerlik adlı pislik tanrısı orada hakimdir. O həmişə qurban tələb edir. O, atlet vücudlu, saqqalı dizindən, kömür qarası kimi qıllı bir canavar şəklində təsəvvür olunur. Onun 9 qapqara oğlu və 9 qapqara qızı vardır. Onlar pis işlərdə babalarına kömək edərlər. Bu kömür qarası kimi qızlar Göy Tanrı qatına yüksəlmək istəyən şamanlara müsəllət olar, naz və işvələri ilə onları yataqlarına çəkib günaha batırmaq istəyərlər. Şaman ayinlərində onlar lənətlənirlər. Yerlik “güclü”, “qüvvətli” anlamındadır. Uyğur mətnlərində ölüm tanrısı Yamaya “Yerklik Yama” deyilir. Şaman dualarında o, “Kayrakan” adı ilə xatırlanır. O, yerin altında qara palçıqdan yapılmış qara bir sarayda yaşayır. Onun sarayı insanların göz yaşlarından əmələ gələn doqquz çayın birləşib “Toybodım” (Bəlkə, “Doymadım”) çayına töküldüyü yerdə-qorxunc su canavarları ilə dolu olan “Bay Dəniz”in sahilindədir.

Türkləri qoruyan xeyirxah pərilər Yer-Su (yer-sub) adlanırlar. Bunlar həm də yurd pəriləridir, vətəni qoruyurlar. Şamanlıqda dağ, çay, bulaq, ağac, meşə müqəddəsdir. Çünki Yer-Su pəriləri oralarda yaşayırlar. Onlar danışır, evlənir, doğur və törəyirlər. Atəş və ocaq da Tanrı yadigarları sayılır.

Yaqut türkləri Od ananı ağ saçlı bir qadın kimi təsəvvür edirlər. Buryatlar isə onu qırmızı və ya yaşıl-qırmızı alov dilləri kimi dalğalanan ipək kaftan geymiş yaşlı bir qadın şəklində görürlər. Şaman dualarının birində belə deyilir: “Sən qaranlıq gecələrdə gənc qızlar kimi saçlarını dalğalandıraraq oynayırsan. Qırmızı ipək qumaşlar içərisində odlar üzərində yeriyirsən.” Türklərə görə ocaq ruhu qadın şəklindədir. Evin tam ortası “evin qəlbi”dir və ocaq yeri də buradadır. Orta Asiyada, elə bizim Azərbaycanın özündə də üçayaqlı qazanlara rast gəlinir. Yaqutlara görə ilk ocağı Bay Ülgenin üç qızı yandırmışdır. Yaqutlarda od tanrıları da yeddi qardaşdır. Əksər türklərdə, o cümlədən bizlərdə ilanlar da yeddi qardaş, əjdahalar yeddi başlı, yollar da yeddi ayrıclı,göylər də yeddi qatlıdır.

Dağ Göy Tanrıya yaxın olduğuna görə, qurbanlar və andlaşmalar uca dağ başlarında həyata keçirilir. Qəhrəmanlar, böyük şəxsiyyətlər uca dağ başında dəfn edilirlər. Şamanlar: – Bu qurbanım hər əngəli aşaraq, qutsal Altaya ulaşsın! – deyərək [A.Kabaklı. türk edebiyyatı. II cild. İstanbul, 1997.s.70-71] ayin icra edərlər. Şamanlıq təbiət dinidir. Onun ayinləri Tanrı Ülgenə qurbanlar vermək əsnasında dualar oxumaq, ilahilər söyləməkdən ibarətdir. Şamanlar pis ruhları qorxudur, insanlardan uzaqlaşdırırlar. Onlar göy ilə xəbərləşir, Yerlik ilə mücadilə edirlər. Ulduzlarla sözləşərək gələcəkdə olacaqları xəbər verirlər, şeir söyləyirlər. Onların otuz parçadan (yəqin ki, hissədən) yapılmış özəl cübbələri, üç qarış uzunluğunda börkləri, öz alətlərini daşıyan çamadanları, iri çəkmələri vardır. Onlar bayğın və qeybdən səs duyar kimi hallar keçirərlər.

Şamanlar ayin zamanı qəribə səslər çıxarar, vəcdə gəlib danışmağa başlayırlar. Şamanlıq irsi sayılır. Onlar dürüst insanlar olub, pislik eləməzlər. Onlar “zavallıların qoruyucusu, yoxsulların babası, öksüzlərin anası olmağa” and içərlər. Şamanlar dünyanın sonunu belə təsvir edərlər. Aşağıdakı nümunə Telenget şamanlarının dilindən yazıya alınmışdır:

“Kalqançı çak kelerde / Dünyanın sonu gəldiyində

Tengri temir polub kalar./ Göy dəmir olub qalar.
Yer, yes polub kalar, / Yer baxar olub qalar,
Kaan kaanğa kapçıgar”. / Xaqan xaqanla qarpışar.

Qatı taş ufalanar.

Baba oğlunu tanımaz,
Oğul atasını tanımaz.
Payız otu qiymətə minər,
At başı büyüklüyünce altun
Bir tas yeməyi satın ala bilməz.
Ayaq altından altun çıxar,
Onu alacaq kişi tapılmaz.
Qara yer atəşlərə düşər,
Qaya Xanla Kuday Ata
Qulağını tıxar.
O həngamədə dünya pozulub
Dəniz çalxalanar.
Altay şamanlarına, görə dünyanın sonu belə təsəvvür edilir:
Kara su kanlı axar,
Yer guruldar, dağlar yer dəyişdirər.
Göy dəlinər, parçalanar.
Dənizlər axar, dibi görünər.
Dəniz dibində 9 qollu qaradaş
9 yerindən parça-parça olar.
Oradan 9 dəmir atlı kişi çıxar.
Onların mindiyi atlar
İri, sarı, vuruşqandır.
Ağacı bulsalar, ağacı biçərlər.
Canlıya çatsalar, canlını doğrayarlar.
O həngamədə Ayın, Günəşin işığı yox olar,

Ağaclar köklərindən çıxarlar. [Bax.A.Kabaklı. türk edebiyyatı. II cild. İstanbul, 1997.s.68-73.; Lev Qumilyov. Qədim türklər. Bakı, “Gənclik”, 1993.s.100-104.]

3) Budda (burkan) dini

Budda dini e.ə. V əsrdə Hindistanda Budda adlı bir şahzadənin yaratdığı inanc və kültürlə bağlı olan dərin fəlsəfi sistemdir. Rəvayətə görə Guatama Budda e.ə. 583-483-cü illərdə Cənub-Şərqi Hindistanda hökm sürən bir hökmdarın oğlu olmuşdur. Atası onu kədərdən uzaq tutsa da, bir gün o cənazə alayına rast gəlir. O sarsılır. Hər şeyi buraxaraq Bo ağacının altında tənha həyat keçirir. Bir gün içində bir aydınlama olur, əbədi xoşbəxtliyi tapır. Tapdığı həqiqəti hər yerə yaymaq üçün bütün Hindistanı dolaşır, şagirdləri onun dediklərini yazırlar. Dünyəvi həvəsdən qopa bilib aydınlığa qovuşan, səbrli və səbatlı hər bir adam buddaçı ola bilər.

Buddaya görə, doğru iman, doğru qərar, doğru iş, doğru söz, doğru yaşama, doğru çalışma, doğru düşünmə, doğru mühakimə insanı pis əməllərdən qoruyur və iztirablardan qurtarır. İlk olaraq uyğurlar ona mani dini ilə birlikdə tapınmışlar. Uyğurlar sanskritcədən çox əsərləri çevirmişlər. Buddaçılara görə dəyişməyən, pozulmayan, əbədi bir ölkə Nirvanadır. Türk buddaçılar rəsmdə portret janrını yaratdılar. Van Qoq deyirdi: “Bu, ilk dəfə türk divar rəsmlərində görünür”.

Kəmalə Anantaşırı adlı müəllifə istinad edilsə də, müəllifi təsdiq edilməyən şeirdən bir bəndə diqqət yetirək:

Anam və atam başda olmaq üzrə bütün canlılar

Hər vaxt törə nemətindən istifadə edərək
Bütün törələrin davamlı olmadığını bilib
Köçərkən Burkan səadətini unutmasınlar.
[A.Kabaklı. türk edebiyyatı. II cild. İstanbul, 1997.s.74-75.]

Burada əbədi dünyaya – Burkana və Nirvanaya inam özünü göstərir.
4) Mani dini

Mani dini yəhudilik, xristianlıq, zərdüştlük və buddizmi birləşdirən bir dindir. Mani miladın 215-ci ilində Babil yaxınlığındakı Ktesifonda soylu bir ailədə doğulmuşdur. 24 yaşında öz fəlsəfəsini açıqlamışdır. Onun ortaya qoyduğu kult o dövrə görə mövcud olan bütün dinləri birləşdirdiyi üçün Hindistandan Ağ dənizə qədər yayılmışdır. Sasanilər dövründə Manilərə “Zandiq” və ya “Zindiq” deyirdilər. Onlar “Avesta”ya deyil, “Avesta”nın təsfiri olan “Zənd” kitabına bağlı toplum idilər. Onlar təfsirləri qəbul etsələr də, əsl mətnlərii rədd edirdilər. İslami dövrdə Məzdəkiləri də “Zindiq” adlandırırdılar. Çox qəribədir ki, hələ də bizim Kiş kəndində rişxəndlə deyilən “Zındıq oğlu Zındıq” ifadəsi işlənməkdədir.

Mani dini VIII əsrdə uyğur dövlətinin milli dini elan edilmişdir. “Mani” “Menqu” şəklində tələffüz olunurdu və cığatay türkcəsində “Tanrı” demək idi. Zərdüştün, Buddanın və İsa Məsihin təlimlərini yazıya aldırmamasını zəiflik hesab edən Mani öz təlimini sadə bir dillə yazıya aldırmışdır.

Hal-hazırda hind zərdüştilərini sarsıdan bu din uyğur əsərləri sayəsində yaşamaqdadır. Mahiyyətindəki sintezləşdirməyə görə Mani dinini digər dinlər mürtədlik hesab etdilər. Dualist və cift tanrılı Manixeizimdə işıq və qaranlıq mücadiləsi əsasdır. Mani dini Tanrı və şeytan mübarizəsi üzərində qurulmuşdur. Manixeizmə görə ruh işığın, bədən qaranlığın timsalıdır. Ona görə işıq qaranlığa qalib gələndə qiyamət qopacaqdır. Manixeizmdə ət, yağ, süd, şərab yasaqdır. Barış, yaxşılıq, hərəkətsizlik təqdir edilir. Mani rahiblər illərcə qımıldanmadan yerində durmağı vacib sayırlar. Bahəddin Ögəl mani dinini tacir və şəhərli dini kimi qiymətləndirir. Mani həm də əfsanəvi bir rəssam kimi də təsvir olunur. Aprınçur Tiğın adlı bir şairin şeirindən bir parçaya diqqət yetirək:

Bizim Tanrımızın iyiliği cövhərdir derlər.

Bizim Tanrımızın iyiliyi cövhərdir derlər.
Cevherden daha üstün benim iyi Tanrım, alpım, kudretlim.
Cevherden daha üstün benim iyi Tanrım, alpım, kudretlim.
Elmas için bilenmeden keskin derlər.
Elmas için bilenmeden keskin derlər.
Elmasdan daha keskin benim bilgilim, biligem, fiilim.
Elmasdan daha keskin benim bilgilim, asîlim, işığım.
Benim Günəş Tanrı işığı kibi gögüslüm, bilgem.
Güzel, asîl Tanrım, şöhretlim, koruyucum.
Güzel, asîl Tanrım, burhanım, bulunmazım.
[A.Kabaklı. türk edebiyyatı. II cild. İstanbul, 1997.s.76-77.]

Hal-hazırda dünyanın özü boyda coğrafiyaya malik olan türklərin əksəriyyəti müsəlman olmaqla bərabər bütün bu dinləri hələ də yaşatmaqdadırlar.

Türk xalqlarının inanclar sistemində atəşpərəstlik, Zərdüştilik, xristianlıq dövrü xüsusi yer tutur, lakin Azərbaycan ədəbiyyatı və tarixi ilə bağlı tədqiqatlarda bu barədə geniş məlumatlar olduğu üçün əlavə şərhə ehtiyac duyulmur.

Deyilənlərdən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, hər hansı bir qövmün düşüncə tərzini müəyyən etmək üçün onun tarixən hansı inanc sistemlərindən keçməsini öyrənmək lazımdır.

Göy dini, şamançılıq, budda, mani və sair dinlərin izləri adət və ənənədə, təbiətə və insana münasibətdə indinin özündə də öz izlərini qoruyub saxlamaqdadır. Bu gün qaqauzlarun xristian, karaimlərin yəhudi, sakaların tanrıçılıq və şamançılıq, uyğurların islam və digər dinlərə tapınmaları onların türk kökü üzərində boy atıb göyərməsinə əngəl törətmir. Çünki türkün coğrafiyası, türk coğrafiyasına xas olan iqlim türkün inanc sistemi kimi rəngarəngdir. Göy dini və şamançılıqdan gələn “gün haqqı”, “Ay haqqı”, “işıq haqqı”, “od haqqı”, “ocaq haqqı” kimi andlar bu gün də dilimizdə işlənməkdədir. Bədii dilimizdəki metafora, epitet, təşbeh silsilələrinin necə qədim təfəkkür tərzindən gəldiyini də artıq aydınca görürük. Bay Ülgenin əlində “Həyat ağacı”nın köklərinə bənzər kökləri olan budaqlı bir toppuz (əsa) tutması əsanın türk düşüncə tərzinə hakimiyyət rəmzi kimi daxil olmasına səbəb olmuşdur. Bir halda ki, Bay Ülgenin 7 oğlu, 9 qızı vardır, səma da, yer də doqquz qatdır, onda nə üçün 7 və 9 rəqəmləri müqəddəs hesab edilməsin? Bir halda ki, ilk ocağı Bay Ülgenin üç qızı yandırmışdır və bu ocağın üstündə qaynayan qazan üç ayaqlı olmuşdur, onda nə üçün türk düşüncəsində 3 müqəddəs rəqəm olmasın? Təsadüfi deyildir ki, Yusif Balasaqunlu 1069-cu ildə qələmə aldığı “Qudatqu bilik” əsərində hakimiyyəti davamlı və etibarlı olsun deyə Gündoğdu Eliyi üçayaqlı taxtda [Јусиф Баласагунлу. Гудатгу билик – Хошбәхтлијә апаран елм.( f.e. d., prof. Kamil Vəliyev (Kamil Vəli Nərimanoğlu) və Ramiz Əsgərin (hazırda f.e. d., prof. ) tərcüməsində Aзərnəşr. Бakы-1994.s.74.] əyləşdirir. Bir halda ki, Umay ana qanadlı və üç buynuzlu təsvir olunur, onda nə üçün qanad ilahi mənşənin, buynz gücün və qüdrətin rəmzinə çevrilməsin? “Ocaq ruhu”nun qadın şəklində təsəvvür olunması da qadın və qız haqqında silsilə təsəvvürlərin əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur.

Ağ və qara rəngə münasibət də ilkin inanclarımızın məhsuludur. Ağ rəngin xoşbəxtlik çaları türk düşüncəsində indinin özündə də aparıcı çalar olaraq qalır. Elə bilirəm ki, “ağ gün”, ağ at” və bu qəbildən olan digər ifadələrinin semantik izahına xüsusi ehtiyac yoxdur. Bizim bir çox yerlərimizin adlarına əlavə edilən “ağ” sözü (Ağdaş, Ağqaya, Ağbulaq, Ağdam, Ağyazı, Ağcayazı və s.) mifik düşüncə tərzimizdən irəli gəlir, genetik xarakter daşıyır.

Dünyanın sonu ilə bağli şaman nəğmələrindəki motivlərin yəhudi, xristian, müsəlman dini kitablarında bu və ya digər şəkildə ifadə edilməsi türk mifik təsəvvürlərinin bir çox xalqların inanc sisteminə təməl təsirləri ilə bağlıdır. Ədəbiyyatın dil materialı üzərində qurulması, ədəbi düşüncənin inanclar silsiləsində sinkretik xarakter daşıması, hissi-emosional, realist, romantik, fantastik və b. səpkidə olan əsərlərin meydana gəlməsində inanc və tapınaqların müstəsna rolu vardır.

Yenə də BİR SÖZLƏ: Türk xalqları ədəbiyyatı da türkün coğrafiyası, iqlimi, mifik təfəkkür və düşüncə tərzi kimi rəngarəngdir, sirlidir, heyranedicidir, insan ağlını mat qoyacaq qədər ilahidir, heyrətamizdir.

Qaynaqlar:
1. Ağalar Şükürov. Mifologiya. 6-cı kitab. Bakı, “Elm”, 1997.s.24, 25-30

2. A.Kabaklı. türk edebiyyatı. II cild. İstanbul, 1997. s. 68-77.
3. Lev Qumilyov. Qədim türklər. Bakı, Gənclik”, 1993. s. 95-96, 100-104.
4. Murad Adcı. Qıpçaq çölünün yovşanı. Bakı, “Gənclik”, 1997. s. 113.
5. R.Özdək. Türkün qızıl kitabı. I kitab. Bakı, “Yazıçı”, 1992.s.13-17.
6. Q.Namazov. Ceyms Çörçivodun tarixi kəşfləri. Bakı, “Təhsil”NPM, 2011.s.10, 25, 62, 68-70,78.
7. Јусиф Баласагунлу. Гудатгу билик – Хошбәхтлијә апаран елм.( f.e. d., prof. Kamil Vəliyev (Kamil Vəli Nərimanoğlu) və Ramiz Əsgərin (hazırda f.e. d., prof. ) tərcüməsində Aзərnəşr. Бakы-1994.s.74 -77.
(8. Qeyd: Mövzuya aid İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir.)