Eger ulduzları, macarların türkləri necə məğlub etdikləri

Türk xalqları tarixində şanlı və ya şanlı olmayan izlər buraxan tayfalardan biri qıpçaqlardır. Qıpçaqlar hazırkı türk xalqlarının əksəriyyətinin, o cümlədən Azərbaycan türklərinin tarixində soy kökündə yaxından iştirak etmiş türk xalqlarından biridir. Qıpçaq formasında işlənən bu söz Çin mənbələrində “kinça” şəklində keçir. Avropa mənbələrində “kuman”, “polovets”, ərəb mənbələrində isə “kifçak” və ya “qıpçaq” formasında işlənir. Bu sözün etimologiyasını həm onların tamgası, həm də xarici görünüşü baxımından izah etmək olar. Orta əsrlərdə xarici görünüşə görə ayrı-ayrı xalqlara ad verilməsi çox geniş yayılmışdı. Onlardan biri də qıpçaqlar idi. Çin dilində “kinça” göy gözlü, sarı saçlı adam deməkdir. Hətta Çin mifologiyasında göy gözlü, sarı saçlı adamlar haqqında danışanda onların kinça olduğu nəzərə çarpır. Avropa, slavyan dillərində, yunan və latın mənbələrində rast gəlinən “kuman”, “polovets” formasına gəldikdə, kuman sarışın, bəyaz, ağ dərili mənalarını verir.

Ulduzlar haqqında 10 maraqlı fakt

Ulduzlar həmişə insanları gözəlliyi, parlaqlığı və əlçatmazlığı ilə cəlb ediblər. Alimlər ulduzlar haqqında kifayət qədər informasiya toplayıblar və biz də onlardan ən maraqlılarını seçib təqdim edirik.

Yerə ən yaxın ulduz hansıdır?
Təbii ki, Günəş. O, Yerdən 150 milyon km uzaqlıqda yerləşir və sarı cırtdan hesab olunur. O, 4,5 milyard ildir ki, hidrogeni heliuma çevirir və çox güman ki, hələ 7 milyard il də bunu etməyə davam edəcək. Günəş genişlənəndə Merkuri, Veneranı və böyük ehtimalla, Yeri udacaq.

Bütün ulduzların tərkibi eynidir.
Ulduz soyuq molekulyar hidrogen buludunun qravitasion sıxılmasından doğulur. Bulud hissə-hissə sıxılırsa, bu hissələrin bir çoxu ayrı ulduzlara çevrilirlər. Material şar kimi yığılır və öz qravitasiya qüvvəsi altında sıxılır, ta ki, mərkəzdəki temperatur nüvə sintezini yarada bilənə qədər. Ulduzu yaradan ilkin qazlar hələ Böyük Partlayış zamanı formalaşmış və 74% hidrogen, 25% isə heliumdan ibarətdir. Zamanla ulduz hidrogeni heliuma çevirir. Buna görə də, Günəşin tərkibi 70% hidrogen və 29% heliumdan ibarətdir. Amma ilkin olaraq ulduzlar 3/4 hidrogendən, 1/4 heliumdan və digər mikroelementlərin qarışığından ibarət olurlar.

Ulduzların daxilində ideal balans var.
İlk baxışda istənilən ulduz öz-özü ilə konfliktədir. Bir tərəfdən ulduzun bütün kütləsi öz ağırlığı altında sıxılır. Amma qızmış qaz daxildən güclü təzyiq göstərir və qravitasion partlayışın qarşısını alır. Nüvədəki nüvə sintezi böyük həcmdə enerji yaradır. Səthə çıxmamışdan əvvəl fotonlar mərkəzdən yuxarıya doğru 100.000 il ərzində qalxırlar. Ulduz daha da parlaq olanda genişlənərək qırmızı nəhəngə çevrilir. Mərkəzdəki nüvə sintezi dayananda artıq yuxarı səthlərin artan təzyiqini heç nə saxlaya bilmir və ulduz bəyaz cırtdana, neytron ulduzuna və ya qara dəliyə çevrilir.

Ulduzların əksəriyyəti qırmızı cırtdanlardır.
Onların kütləsi Günəşin kütləsinin 50%-nə, bəzən isə hətta 7,5%-nə bərabərdir. Bu kütlədən aşağı qravitasiya təzyiqi qaz mərkəzdə sıxa bilməz və nüvə sintezi baş verməz. Qırmızı cırtdanlar Günəş enerjisinin 1/10000 hissəsini xaric edir və on milyard illərlə parlamağa davam edə bilirlər.

Kütlə ulduzun temperaturuna və işığına uyğundur.

Ulduzun rəngi ağ, qırmızı və ya mavi ola bilər. Temperaturu 3500 Kelvindən aşağı olan ən soyuq ulduzların rəngi qırmızı olur. Günəş ağımtıl sarı rənglidir, orta temperatur isə 6000 Kelvindir. Ən qaynar ulduzlar mavi rəngdə olur və səthin temperaturu 1200 dərəcə Kelvini aşır. Kütlə temperaturu müəyyən edir. Kütlə nə qədər çoxdursa, nüvə bir o qədər böyük olur, nüvə sintezi isə aktiv baş verir.

Ulduzların əksəriyyəti cüt doğulur.
Bunlar ikili ulduzlardır, yəni iki ulduz ortaq ağırlıq mərkəzi ətrafında dönürlər. 3, 4 və daha çox ulduzun daxil olduğu sistemlər də var. 4 ulduzu olan planetdə gündoğumunu təsəvvür edin..

Ən böyük ulduzların ölçüsü Saturnun orbitinə bərabərdir.
Gəlin bir qədər də qırmızı super-nəhənglərdən danışaq. Onlardan biri Orion bürcündə yerləşən Betelgeyze ulduzudur. Onun kütləsi Günəşdən 20 dəfə çoxdur. Məlum ən böyük ulduzun kütləsi isə Günəşdən 1800 dəfə çoxdur, bununla belə Saturnun orbitində yerləşə bilər!

Ən böyük ulduzların ömrü qısa olur.
Artıq qeyd edildiyi kimi, qırmızı cırtdanın kütləsi az olsa da, bu, ona 10 milyard illərlə parlamağa bəs edir. Kütləsi çox olan ulduzlarda isə vəziyyət başqa cürdür. Məlum ən böyük ulduzlardan biri Eta Kilyadır və Yerdən 8000 işıq ili uzaqlıqda yerləşir. O, Günəşdən 4 milyon dəfə çox enerji xaric edir. Günəş milyard illərlə parlayacağı halda, Eta Kilya sadəcə bir neçə milyon il mövcudluğunu qoruyub saxlaya biləcək. Astronomların fikrincə, Eta Kilya istənilən zaman partlaya bilər və bu zaman göy üzündəki ən parlaq obyektə çevriləcək.

Süd yolunda nə qədər ulduz var?
Onların sayı 200-400 milyarddır. Ola bilsin ki, onların hər birinin öz planetləri də var.

Ulduzlar çox uzaqda yerləşirlər.
Günəş istisna olmaqla, Yerə ən yaxın ulduz 4,2 işıq ili uzaqlıqda yerləşir. Biz ən sürətli kosmik gəmi kəşf etsək belə, bu ulduza çatmaq üçün 70.000 il lazım olacaq.

Eger ulduzları, macarların türkləri necə məğlub etdikləri

APA TV-nin “Səsli tarix” layihəsinin növbəti buraxılışı Azərbaycan xalqının soykökünün formalaşmasında iştirak etmiş türk etnosuna – qıpçaqlara həsr olunub. Bir sıra Avropa xalqlarının, o cümlədən macarların, ukraynalıların, moldovalıların soykökünün formalaşmasında böyük rol oynamış qıpçaqlar tarixdə böyük iz qoymuş etnosdur. Xristian türklərə məxsus qədim irsin, yazılı abidələrin müəlliflik hüququna sahib olan qıpçaqların tarixdəki rolu daim təhrif olunub. “Səsli tarix” verilişinin “Qıpçaqlar” bölümündə sizləri proqramın aparıcısı, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, BDU-nun Arxeologiya və etnoqrafiya kafedrasının dosenti Kərəm Məmmədlinin bu etnosla bağlı açıqladığı maraqlı faktlarla tanış olmağa dəvət edirik.

Soy kökümüzün formalaşmasında iştirak etmiş xalq – qıpçaqlar!

Türk xalqları tarixində şanlı və ya şanlı olmayan izlər buraxan tayfalardan biri qıpçaqlardır. Qıpçaqlar hazırkı türk xalqlarının əksəriyyətinin, o cümlədən Azərbaycan türklərinin tarixində soy kökündə yaxından iştirak etmiş türk xalqlarından biridir. Qıpçaq formasında işlənən bu söz Çin mənbələrində “kinça” şəklində keçir. Avropa mənbələrində “kuman”, “polovets”, ərəb mənbələrində isə “kifçak” və ya “qıpçaq” formasında işlənir. Bu sözün etimologiyasını həm onların tamgası, həm də xarici görünüşü baxımından izah etmək olar. Orta əsrlərdə xarici görünüşə görə ayrı-ayrı xalqlara ad verilməsi çox geniş yayılmışdı. Onlardan biri də qıpçaqlar idi. Çin dilində “kinça” göy gözlü, sarı saçlı adam deməkdir. Hətta Çin mifologiyasında göy gözlü, sarı saçlı adamlar haqqında danışanda onların kinça olduğu nəzərə çarpır. Avropa, slavyan dillərində, yunan və latın mənbələrində rast gəlinən “kuman”, “polovets” formasına gəldikdə, kuman sarışın, bəyaz, ağ dərili mənalarını verir.

Ukraynalıların dövlət bayrağında qıpçaq tamğası

Ərəb mənbələrində, xüsusilə Muhamməd bin Nəsr əl-Mərvazinin əsərlərində isə bu ad qıpçaq və qıfçaq şəklində işlənir. Bu isə birbaşa onların totemi ilə bağlıdır. Belə ki, qıpçaqların totemi bir-birinin ardında dayanmış, kəskin şəkildə hiss olunan iki bıçaq formasındadır. Sonradan bu tamğa onların etnoniminə, yəni qıpçaq formasında çevrilib. Hazırda bu tamğa Ukraynanın dövlət bayrağında aydın görünür. Bu da bir daha sübut edir ki, Ukrayna xalqının soykökündə iştirak etmiş xalqlardan biri də qıpçaqlardır. Çünki erkən orta əsrlərdə indiki Şərqi Avropa düzənliyində yaşayan xəzərlər, qıpçaqlar sonradan Ukrayna xalqının soykökündə iştirak etmiş iştirak ediblər.

Daha bir tarixi mif: Qıpçaq – Oğuz qarşıdurması

Təəssüf ki, istər elmi ədəbiyyatda, istərsə də elmi-publisistik əsər, yaxud filmlərdə qıpçaqlara yanlış mövqedən münasibət bildirilir. Onlar yırtıcı, vəhşi, dağıdan kimi təsvir edilir. Oğuz türklərinin ortaq dastanı olan “Kitabi Dədə Qorqud” dastanında qıpçaq obrazı bariz şəkildə görünmədiyi halda, təəssüf ki, filmlərdə qıpçaqlarla oğuzlar düşmən xalqlar kimi təqdim olunur, onların savaş səhnələrinə yer verilir. Daha dərinə varsaq, Fəzlullah Rəşidəddinin əsərində qıpçaqlar oğuzlara yad etnos kimi göstərilmir. “Came ət-təvarix” əsərində qıpçaq adının yaranmasına aydınlıq gətirilir, qıpçağın kim olması göstərilir. Belə ki, savaş zamanı Oğuz xaqan döyüşdə olarkən onun qadınlarından biri ağac koğuşunda uşaq dünyaya gətirir və Oğuz xaqan döyüşdən qayıdandan sonra görür ki, uşağı ağac qabığında doğulub, uşağı qucağına alaraq, “qabucuğum” deyə əzizləyir və ona qıpçaq adını verir.

Qıpçaqlarla oğuzlar arasında savaşlar olub, amma bu savaşlar İslam dinini qəbul etmiş oğuzlarla köhnə inancları saxlayan qıpçaqlar arasında həm siyasi, həm də funksional baxımdan ola bilərdi. Təbii ki, ilkin səbəb daha çox coğrafi areala sahiblənməklə bağlı idi. Çox zaman qıpçaq-oğuz savaşları sadəcə, Qafqazla əlaqələndirilir. Bu, yanlış fikirdir. Çünki savaş Xəzər dənizinin istər qərb, istərsə də şərq hissəsini əhatə edirdi.

Qıpçaqlar – muzdlu əsgərlər, yoxsa siyasi maraq daşıyıcıları?

Bəzən qıpçaqları pul müqabilində savaşan muzdlu əsgər kimi təsvir etməyə çalışırlar. Bu da yanlış fikirdir. Çünki o dövrdə iqtisadi tənəzzül keçirən Abxaziya çarlığının (sonrada Kartli çarlığına çevrildi) 40 min nəfərlik qıpçaq ordusunu pulla təmin etməsi mümkün deyildi. Əslində, qıpçaq xanı Atrak xanın 45 min döyüşçüsü qurucu Davidə ( IV David – gürcülər ona David Aqmaşenebeli deyirlər) köməyə gəlmişdi. 45 min qıpçaq pula görə gəlməmişdilər. Bu, oğuzlarla davam edən savaşın nəticəsi idi. Erkən orta əsrlərdə yaşayan qıpçaqlar hadisələrə bugünkü XXI əsr azərbaycanlısının gözü ilə baxa bilməzdi. Azərbaycan türkləri içərisində qıpçaq-oğuz düşmənçiliyi yaratmaq faktiki olaraq, milləti parçalamaq demək idi. Çünki Azərbaycan türklərinin soykökündə ən azı 30-40% qıpçaq əlamətləri var.

Qıpçaqlardan qalma dialekt – “gələjəm”, “gedəjəm”.

Dialektologiya ilə məşğul olanlar bilməlidirlər ki, “j” hərfi ilə səslənən sözlərin əksəriyyəti qıpçaq mənşəlidir. Qıpçaqlar təkcə, Azərbaycan türklərinin yox, eyni zamanda qazax, qırğız, hətta altayların soykökündə yaxından iştirak etmiş qədim türk tayfalarından biridir. Bizim “gələjəm, gedəjəm” kimi işlətdiyimiz sözlərində “c” və “y” hərflərini oğuz formasında deyirik. Qazaxıstanda isə yoldaşa “joldas”, yumurtaya “jımırta” deyirlər. Azərbaycan dilinin tarixi ilə məşğul olan görkəmli alimlərin əksəriyyəti qeyd edir ki, Azərbaycan türkcəsinin formalaşmasında oğuz və qıpçaq türkcəsi eyni səviyyədə iştirak edir.

“Kun”lar – qıpçaq mənşəli macarlar

Tarixi mənbələrə müraciət etsək, qıpçaqlar indiki Çin səddindən başlayaraq indiki Macarıstana qədər ərazidə məskunlaşmış etnos idi. Monqollar tərəfindən darmadağın edildikdən sonra Kalxa döyüşündə cənub-şərqi Avropa qıpçaqların böyük qismi Bonyak xanın dövründə indiki Macarıstana köçüblər. Bu gün macarlarda “Kun” soyadı daşıyanlar məhz qıpçaq mənşəlidir. Macarıstanda qıpçaqlarla bağlı nəinki toponimlər, eyni zamanda adlar da qorunub, saxlanıb. Macar dili hazırda dünya linqvistika sistemində Ural-Altay dil ailəsinə daxil edilən dillərdən biridir.

Xristian ədəbiyyatının böyük bölümü qıpçaq dilində yazılıb

Eyni zamanda qıpçaq dili nadir türk dillərindən sayıla bilər ki, bu dildə xristian ədəbiyyatı geniş yayılıb. Xristian ədəbiyyatını müxtəlif qisimlərə bölmək olar. Erməni əlifbası deyilən əlifba əslində həbəş əlifbası, dini mətnlərin yazılmasında istifadə edilən şərq xristianlarının əlifbasıdır. Bu dildə qalın kitablar, xristian mətnləri yazılıb. Həmin mətnlər belə başlanır: “Bizim tilimizdə. ”. Allah əvəzinə Tenqri sözü işlənir. Eyni zamanda qıpçaq dili nadir dillərdən biridir ki, hələ orta əsrlərdə bu dilin Avropa dilləri ilə müqayisəsində lüğətlər yaranıb. Məsələn, “Kodeks Kumanikus”, yəni kumanların kodeksləri. Eyni zamanda XV-XVI əsrlərdə latın-qıpçaq lüğəti çap edilib.

Tarixdə ilk Türkiyə adlı dövləti qurmuş qıpçaqlar

Qıpçaq türklərinin qurduqları ən möhtəşəm müsəlman-türk dövlətlərindən biri Misir-Məmlük sultanlığıdır. Bu dövrdə sarayda ərəbcə-türkcə, yəni ərəbcə-qıpçaqca lüğət işıq üzü görmüşdü. Misir-Məmlük sultanlığı tarixdə ilk dəfə Türkiyə adını daşıyan dövlətlərdən biridir. Belə ki, tarixdə rəsmi adı “Dövlət ət Türkiyə” deyə keçir.

Mənşəyi qıpçaq olan xalqlar – macarlar, ukraynalılar, moldovalılar.

Soykökündə qıpçaqların iştirak etdiyi xalqları çeşidləsək, demək olar ki, bu türk etnosu təkcə, Yaxın və Orta Şərqdə deyil, eyni zamanda Avropada bir çox xalqların soykökünün formalaşmasında iştiram edib. Bu xalqlara misal olaraq təkcə macarları deyil, eyni zamanda ukraynalıları, moldovalıları göstərmək olar. Məsələn, Bessarabiya öz ərazisində qıpçaqların yaşadığı ən böyük ərazilərdən biridir. Bugünkü Moldova Respublikasının böyük bir qismi 1940-cı il Rumıniyadan qoparılmış Bessarabiya ərazisidir. Bu onu deməyə imkan verir ki, qıpçaqlar indiki Bolqarıstan, Rumıniya türkləri, hətta Litva tatarlarının soykökündə yaxından iştirak etmiş xalqlardan biridir. Azərbaycan türkləri ilə eyni etnogenik prosesləri keçənlər isə Krım tatarlarıdır. Onları bölsək, sahilboyu yaşayanlar əsasən oğuzlardır, orta təbəqədə və dağlarda yaşayanlar isə qıpçaqlardır. Bu gün Krım türklərinin dili ilə Azərbaycan türklərinin dilindəki oxşarlıq daha çox bununla bağlıdır.

Qıpçaqların Azərbaycana, ümumiyyətlə, Yaxın və Orta Şərqə gəlişini rus tarixşünaslığında bir qədər “cavanlaşdırıblar”. Gürcü mənbələri isə bu prosesin eranın ilk əsrlərindən başlandığını yazırlar. Hətta gürcü xronikalarında sonradan gələn qıpçaqlarla əvvəlki qıpçaqlar arasında termin formasında fərq qoyulur. Belə ki, qədim qıpçaqlar qaqani kivçaki, XI əsrin sonu, XII əsrlərdə gələn qıpçaqlar isə axali kivçaki, yəni “yeni qıpçaqlar” adlandırılır.

Qıpçaqlarin yazılı abidələri

Qıpçaqların yazılı abidələrinə gəlincə, bu abidələr istər epos formasında, istər Altay türklərinin şah əsərlərindən sayılan “Maday kara”, istərsə də “Alpamış” dastanı formasında olub. Bu abidələr dövrümüzə qıpçaq dilində gəlib. Eləcə də, “Manas” eposu. Çünki qazaxlar, qırğızlar qıpçaq dil qrupuna daxildir. Eyni zamanda çox sayda dini ədəbiyyat da dövrümüzə qıpçaq dilində gəlib çatıb. Həmin qıpçaq dilində olan mətnlər hazırda Qazaxıstanda xüsusi olaraq işlənib hazırlanır. Ukraynalı alim A. Qarkavets bu mətnlərin üzərində işləyir və “Kipçakskie tekstı” adı altında qalın kitablar çap etdirib. Təəssüf ki, orada “Kodeks Kumanikus” öz əksini tapmayıb. Yəqin ki, yaxın zamanda o da tərcümə olunar. Dövrümüzə qədər qıpçaq dilində kifayət qədər ədəbiyyat gəlib çıxıb.

Dinin etnosu sıradan çıxarması – adları türk, özləri xristian olan bolqarlar

Elmdə xristian qıpçaqların etnik kimliyini itirməsinə dair məqamlara da rast gəlmək olar. Bəzən müəyyən bir dinin qəbul edilməsi sonradan etnosun milli kimliyindən uzaqlaşması ilə nəticələnir. Bunun bariz nümunəsi olaraq, bolqarları misal çəkmək olar. Faktiki olaraq, bolqarlar Volqa bulqarları ilə eyni kökdəndir və türkdürlər. Xristianlığın qəbulu nəyə gətirib çıxardı? Bolqarıstan ərazisində yerləşən bulqar tayfaları xristianlığı qəbul etdikdən sonra Asparux dövründən slavyanlarla evlənməyə qoyulmuş qadağa aradan qalxdı. Çünki hər ikisi eyni dinə xidmət edirdi. Bu qarışıq nikahların nəticəsində bu gün bolqarların simasında slavyan xalqlarından birini meydana çıxdı. Özləri xristian, xalqın adı isə türk.

Hayların sahibləndiyi qıpçaq maddi-mədəni irsi

Vaxtilə, qıpçaqların, xüsusilə, xristian qıpçaqların yaratdıqları ədəbiyyata, maddi mədəniyyət nümunələrinə, məbədlərə XIX əsrdə buraya köçürülmüş, özləri deofizit olmayan monofizit haylar sahib çıxıblar. Ermənistanda indi də Qıpçakavanq adlı abidə var. Kilsənin qıpçaq və ya haylara aid olduğunu nədən bilmək olar? Təbii ki, onun memarlıq quruluşundan. Qıpçaq türklərinin monofizitə keçməsinin səbəblərindən biri də bu idi ki, türklərdə tək Tenqri prinsipi var idi. Pravoslavlıqda olan Ata ruh, Oğul ruh və Allah – bu üçlük qıpçaqlarda yox idi. Bu da onların yaratdıqları mirasa hayların sahib çıxması ilə nəticələndi. Bu gün istər cənub-şərqi Gürcüstan, istərsə də Ermənistanın böyük hissəsində, Dağlıq Qarabağda olan qıpçaq abidələri sahibini gözləyir.

Qıpçaq kilsələrində rəsmlər: qıyıqgözlü İsa peyğəmbər, qüdrətli hökmdar Yusif Sacoğlu

Həsən Calalyanın təmir etdirdiyi Qanzasar, Qıpçakavan abidələri, Üçmüəzzinin (Eçmiədzin)özü öncədən ermənilərə mənsub deyildi. Bu abidələr albanlara, xristian qıpçaqlara aid olan abidələrdir. Hətta Van yaxınlığında Akdamar monastırında çox qəribə faktla rastlaşırıq. Orada insanlar qıyıq gözlü, atın üzərində tərsinə oturaraq ox atan şəkildə təsvir ediliblər. Bu rəsmlər haylara aid ola bilməzdi. Ustalar abidədə sifariş verən xalqı təsvir edir. Onların əksəriyyətinin Orta Asiya, yəni türk xalatlarda nə qədər rəsmləri var. Uzunmüddətli təhlil nəticəsində o rəsmlər arasında hətta Azərbaycanın qüdrətli hökmdarlarından olan Yusif Sacoğlunun rəsmini tapırıq. Rəsmdə Arsurinin nəslindən olan Qakinin hökmdar Yusif Sacoğluna təzim etmə səhnəsi var. Eləcə də, Qanzasar monastırında Həzrəti İsa qıyıqgözlü təsvir edilib. Hətta xristianlığın rəsmi peyğəmbərini belə qıpçaq şəklində təsvir etmişdilər. Bəzi müəlliflər hesab edir ki, bu, monqollar dövründə baş verib. Lakin o abidənin tarixi xeyli qədim dövrə gedib çıxır.

Tarixdə alban deyilən xalq, əslində türk etnosudur

Albanların etnik mənşəyini araşdırsaq, bununla bağlı müxtəlif versiyaların olduğunu görərik. Daha çox albanların Qafqaz dilli xalq olması ilə bağlı fikirlər səslənib. Digər tərəfdən deyirdilər ki, albanlar qədim mədəniyyətə malik idilər. Əgər albanlar qədim mədəniyyətə malik qafqazdilli xalq idilərsə, o zaman bütün mənbələrdə vəhşi, dağıdıcı, mədəniyyət yaratmayan türklər necə oldu ki, bunları öz içlərində “əritdilər”? Albanlardan heç bir iz qalmadı? Bunun üçün mənbələrə müraciət etmək yaxşı olardı. XIX yüzillikdə bir neçə dəfə təhrif olunmasına baxmayaraq, hətta 50-ci illərdə yenə də təhrif olunmasına rəğmən, albanlar haqqında ən mükəmməl informasiya “Alban tarixi” əsərində öz əksini tapır. Qısa bir epizodu qeyd edək. Xəzər xaqanlığının qoşunları Mədaini tutduqdan sonra geri dönərkən alban əsirlər və alban katalikosu Xəzər xaqanının sərkərdəsi ilə söhbət edir. Şaqnan Xəzər xaqanının oğlu idi. O, Viro adlı katalikosa deyir ki, “sən üzdən atama çox bənzəyirsən, nurani üzün var. Biz qardaş xalqlarıq”. Sonra əmr edir ki, bütün əsir götürülmüş alban döyüşçüləri azadlığa buraxılsın. Yəni, ali təhsili olmayan Xəzər xaqanının oğlu albanları özlərinə qardaş hesab edirsə və onların katalikosu ilə tərcüməçi olmadan danışırsa və xəzərlərin türk olduğu hamı tərəfindən təsdiq edilibsə, bu halda albanların kimliyini müəyyən etmək tamaşaçıların ixtiyarına qalır.

Qıpçaqların monqoloid olmadığına dair elmi sübutlar

Çox zaman qıpçaqları qapa sifətli, qara qaşlı, qara gözlü təsvir edirlər. Bu, yanlışdır. Türk xalqlarında ölünün yanına balballar düzmək dəbdə idi – daşlara insan rəsmləri həkk olunmuşdu. Qəribəlik nədir? Bəzi alimlər belə hesab edirdilər ki, bu, məhrumun təsviridir. Etnoqrafik materiallar isə bunun əksini göstərir. Belə ki, türk xaqanlarını dəfn edəndə daşda təsvir edilənlər çox zaman düşmənlər olurdu. Buna görə də həmin təsvirlərdəki monqoloid cizgilərini çox təəssüf ki, qıpçaqlara aid edirlər. Qıpçaqların babaları Çin mənbələrində dindin adlanan xalqdır. Dindinlər antropoloji baxımdan göy göz, sarı saç təsvir edilirlər və sifətləri ensizdir. Qıpçaqların izlərini Ukraynada araşdıran antropoloqlar da qıpçaq qəbirlərindən tapılan bütün insan skeletləri üzərində araşdırma apararkən belə nəticəyə gəlirlər ki, bu adamların sifətləri o qədər enli deyildi. Qıpçaqlarda monqoloid elementlərinin güclənməsi daha çox monqol yürüşləri dövründə olmuşdu. Həm də qıyıq gözlülüklə badam gözlülüyü qarışdırmaq lazım deyil. Gözün qıyıqlığına təsir edən əsas amil gözün daxili bucağını örtən və epikantus adlanan qırışdır. O qırışları təbii ki, skelet materialında tapmaq mümkün deyil. Lakin təsvirlər sübut edir ki, qıpçaqlar monqoloid üz quruluşuna malik olmayıblar. Qıpçaqlar ruslardan ən azı uca boyluluqla seçilib. “Rus” sözünü izah edərkən deyirlər ki, bu sarışın mənasını verir. Əgər ruslar özləri də qıpçaqlara “polovoqo çveta”, yəni sarışın deyirsə, o zaman hansı monqoloidlərdən danışmaq olar? Antropologiya elmində sarı saçlı, göy gözlü monqoloidə rast gəlinməyib.

Peçenek qırğını – Bizans qıpçaqları Anadolu qıpçaqlarına qarşı

Təəssüf ki, qıpçaqlar türk tarixində mühüm rol oynamaqla yanaşı, ayrı-ayrı imperiyaların əlində alətə çevriliblər. Bununla bağlı söhbət açacağımız faciəvi hadisələrdən biri Peçenek qırğınıdır. Bizans tərəfindən qızışdırılan qıpçaqlar indiki Ön Asiyada, yəni Anadoluda yaşayan qıpçaqları bir gecədə məhv etmişdilər. Ola bilər bu, ictimai-siyasi maraqlarla, məsələn, daha çox coğrafi ərazini ələ keçirmək uğrunda mübarizə aparmaqla bağlı ola bilər. Bununla yanaşı, türk tarixində Misir-Məmlük Xaqanlığını qurmuş, Xəzər xaqanlığının qurulmasında, Hindistanda türk dövlətinin yaradılmasında iştirak etmiş xalq kimi qıpçaqların xidmətləri danılmazdır. Orta əsrlərin coğrafiyasına nəzər yetirsək, qıpçaqlar təkcə, oğuzlarla qarışma və konfrontasiya şəklində deyil, eyni zamanda türkün digər qolları ilə təmasda olub. Onlardan biri də bugünkü Volqaboyunda yaşayan türk xalqlarıdır. Onların etnogenezində isə bulqarlarla yanaşı, eyni zamanda qıpçaqlar da böyük rol oynayıblar. Cənubi Qafqazda, Mərkəzi Asiyada oğuzlarla qıpçaqlar qarışıblar. Bu qarışmaya ən çox təsir edən qıpçaqların İslamı qəbul etməsi olub. Bu proses XI əsrin sonlarından başlasa da, xeyli çəkmişdi.

Müsəlman qıpçaqlarla xristian qıpçaqların baş tutmayan iki döyüşü – Malazgirt və Qarni savaşları

Qıpçaqlarla qeyri-qıpçaqların (qıpçaqların xristian səfi) döyüşdükləri iki səhnə var, daha doğrusu, bu döyüşə hazırlıq səhnəsidir. Bunlardan biri Malazgirt döyüşü ərəfəsində olmuş hadisə idi. Bizans qıpçaqlardan və peçeneklərdən oğuzlara qarşı istifadə etmək istəyirdi. Lakin qıpçaqlar qarşılarında onlarla eyni dildə danışanların olduğunu görüb Bizansın səfində döyüşmədilər. İkinci belə hadisə 1225-ci ildə Qarni döyüşündə baş verib. Bu dəfə erməni və gürcü feodalları qıpçaqlardan Cəlaləddinə qarşı istifadə etmək istəyirdi. Lakin böyük sərkərdə Xarəzmşah Cəlaləddin türk adəti ilə onlara duz və çörək göndərir. Türklər isə duz-çörəyi heç zaman tapdalamır. Bundan sonra İvane və Zaxare Xarqırtseri qardaşlarının tərəfində vuruşan bütün qıpçaqlar Xarəzmşah Cəlaləddinin tərəfinə keçirlər. Sanki bununla türklüklərini unutmadıqlarını qeyd etmək istəyirdilər.

Oğuz dövləti

Oğuz tayfa ittifaqı. Oğuzlar haqqında ərəb, Orxon-Yenisey slavyan mənbələri məlumat verir. Oğuz sözü boy, qəbilə, tayfa mənasını verən ox, cəm şəkilçisi uz-un birləşməsindən ibarətdir Oğuz sözü boylar, qəbilələr deməkdir. «Oğuz» sözünə ilk dəf Orxon-Yenisey abidələrində rast gəlinmişdir. Bu ad ərəb mənbələrində «quz», bəzən «uz», slavyan mənbələrində «türk» şəklində işlənib. Oğuz eli boz ox, üç ox adı ilə iki qola ayrılır.

Oğuzlar 24 boydan ibarət idilər. 12 boy boz oxlar, 12 boy isə üç oxlar adlanırdı. Hər boyun öz nişanı var idi. Qayı, qınıq bayat boyları çoxsaylı və nüfuzlu idi. VII əsrin əvvəllərində Göytürk dövlətinin tərkibində 9 oğuz tayfa ittifaqı var idi. Bu imperatorluq 634-cü ildə dağılandan sonra Tola-Selenqa hövzəsində yaşayan 9 oğuzlar birləşib xaqanlıq yaratdılar.

II Göytürk imperiyası dövründə oğuzlar onun tərkibinə daxil oldular. Uyğur dövləti meydana gələndən sonra uyğurların himayəsinə keçdilər. Oğuzlar uyğurlara qarşı üsyan qaldırdılar və məğlub olub Qərbə köç etdilər. Uyğur dövləti dağılandan sonra bu köçlər davam etdi, onlar Mərkəzi Asiyada məskunlaşdılar və Qaraçuq dağlarından Xəzər dənizinə qədər ərazidə hakim oldular.

Oğuzların ərazisi, təsərrüfatı. Oğuzlar IX-X əsrin birinci yarısında Xəzərin şərq sahillərindən Seyhun (Amudərya) çayına qədər olan ərazidə yaşayırdılar. Oğuzların əksəriyyəti köçəri həyat sürür, əsasən, maldarlıqla məşğul olur, qoyun, at, dəvə saxlayırdılar. Oğuzların bir qismi oturaq həyat sürürdülər. Onların Səbran, Sərpan, Qaraçuq, Karnaz və digər şəhərləri var idi. XI əsrdə oğuzlar bir sıra dövlətlərlə ticarət aparırdılar. Oğuz elindən ən böyük ticarət yolu Xarəzmdən Idil bölgəsinə gedirdi.

Oğuz” dövlətinin yaranması. Daxili və xarici siyasət. X əsrin ortalarında Seyhun çayı və Xəzər dənizi arasındakı türk boyları birləşdi. Bu ərazilərdə, mənbələrdə göstərildiyi kimi, Oğuz dövləti və yaxud Yabqu dövləti adlanan dövlət meydana çıxdı. Mərkəzi Yenikənd idi. Dövlətin başında yabqu (hökmdar) dururdu. Yabqudan sonra ordu başçısı olan subasi böyük səlahiyyətə malik idi. Yabqunun naibi və ya vəkili gülərgin adlanırdı. Hökmdarın yanında vəzifədə işləyən əsilzadələrə yınal titulu verilirdi. Şəhərlərdən vergi yığan məmur təhsildar adlanırdı.

X əsrin sonunda Oğuz dövləti heç bir dövlətdən asılı olmayan qüdrətli bir dövlətə çevrildi. Oğuzların qonşu ölkələrlə əlaqəsi zəif idi. Oğuzlar peçeneqlərə qarşı Xəzər dövləti ilə ittifaqa girdilər. Lakin X əsrin sonunda onların münasibətləri pisləşdi, oğuzlar xəzərlər üzərinə yürüşlər etdilər və onları məğlubiyyətə uğratdılar. Rəvayətə görə, oğuzların son hökmdarı Əli xan olmuş, bu dövlətin varlığına təqribən 1000-ci ildə qıpçaqlar son qoymuşlar.

Oğuzların islamı qəbul etməsi. Oğuz axınları. İslama qədər oğuzlar qədim dinləri olan Göy tanrı dininə inanırdılar. 950-ci ildə 2000 çadırlıq türk islamı qəbul etmişdir. XI əsrin sonu – XII əsrin əvvəllərində islam dini hakim din oldu. İslam dinini qəbul edən oğuzlar X əsrdən türkmən adlandırılmağa başladılar.

Oğuz dövlətinin dağılmasının səbəbi daxili çəkişmələr və qıpçaqların hücumları idi. Oğuzların bir qismi Xəzər dənizinin şimalından keçib şərqi Avropaya getdilər. Bunları uzlar adlandırırdılar. Uzların bir hissəsi Dunayı keçib Balkan yarımadasına köçdülər. Bir hissəsi Kiyevdən cənubda yerləşdilər. Balkanlarda olan uzların bir hissəsi Rumıniyanın Dobruca bölgəsində məskunlaşdı, onlar bugünkü qaqauzların əcdadlarıdır. Kiyevin cənubunda məskunlaşmış oğuzlar xristianlığı qəbul edəndən sonra slavyanlaşdılar.

Oğuz türklərinin Cənubi Qafqaza, o cümlədən Azərbaycana axınları hələ VI əsrin sonu – VII əsrin əvvəllərində başlamışdı. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu tayfa ittifaqları bu dövrdə Dərbənd keçidi ilə Azərbaycana gəlmişdilər. Sonralar oğuzlar XI əsrdə İran, İraq, Anadolu və Azərbaycana yayıldılar.

Oğuzlar Böyük Səlcuq imperatorluğu, Səlcuq dövlətləri, Türkmən bəylikləri, Atabəyliklər, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvi dövlətləri, Osmanlı imperatorluğu və digər dövlətlər yaratmışlar. Bu gün Türkmənistan, İran, İraq, Suriya, Azərbaycan, Türkiyə, Kipr və Balkanlarda yaşayan türklərin əcdadları oğuzlardır. Oğuzlar XI əsrin 30-40-cı illərində Azərbaycana gəlmiş, yerli türk xalqları ilə qaynayıb-qarışmış, Azərbaycan xalqının formalaşmasında iştirak etmişlər.