Gülşən Orucova, Nərminə Qaragözova, Rafiq İsmayılov, Zahid Xəlilov

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2011-ci il 13 yanvar tarixli 5 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Ümumtəhsil məktəbinin Nümunəvi Nizamnaməsi”nin 4.8-ci bəndinin tələblərini nəzərə alaraq və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2005-ci il 1 mart tarixli 203 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi haqqında Əsasnamə”nin 8.1-ci, 8.3-cü bəndlərini və 16-cı hissəsini rəhbər tutaraq Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin Kollegiyası

Uşaqların düzgün qidalanması üçün nə etməli?

Normal inkişaf üçün isə üç amil əsas götürülür. Düzgün qulluq, qidalanma və tərbiyə. Ayrı-ayrı üzv və sistemlərin normal funksiyası, xəstəlik törədən amillərə qarşı müqavimət dərəcəsi düzgün qidalanmadan asılıdır. Uşağın normal böyüməsi, psixi və fiziki inkişafı üçün də vacib şərtdir.

Bir uşaq, tək yemək, üç üsul

Həkim-pediatr Nigar Cəfərova nın dediyinə görə, uşağın, xüsusən həyatının birinci 3 ilində boy artımı, bütün mübadilə proseslərinin gərginliyi və labilliyi, ayrı-ayrı toxuma, hüceyrələrin inkişafı təkcə lazımi qida maddələrinin kafi miqdarda qəbul olunmasını deyil, həm də onların müəyyən nisbətdə olmasını tələb edir. Bir yaşa qədər uşaqların qidalanması 3 üsulla aparılır. Təbii, süni və qarışıq qidalanma. Uşaq üçün ən əhəmiyyətli və fizioloji olan qidalanma təbii qidalanmadır. Uşaq doğulduğu vaxtdan 5-6 ayına qədər ana südü ilə qidalanırsa, bu, təbii qidalanma sayılır:

“Doğuşdan sonra 2-4 gün müddətində ilkin süd – ağız südü ifraz olunur. Ağız südünün tərkibi yetişmiş südə nisbətən daha çox zülalla zəngindir. Ağız südündə yeni doğulmuş uşağın mübadilə prosesinin fəallığını qüvvətləndirən antigen var. İlk günlərdə ağız südü ilə uşaq anadan çoxlu miqdarda immun cisimciklər və fermentlər alır. Ağız südü nisbətən qidalandırıcı olub, tərkibinə görə yeni doğulma dövründə uşağın fərdi tələbatını daha çox ödəyir. Bətndən xaric dövrdə uşağın qidalanmaya uyğunlaşması üçün ən yaxşı qida sayılır”.

Süddən südə fərq var?

Həkim deyir ki, ağız südünün tərkibi gündən-günə dəyişir. 4-5 gündən təxminən 2 həftəyə qədər uşaq yağla zəngin keçid süd, sonra isə yetişmiş süd alır. Ana südünün tərkibində iri lopalarla pıxtalaşan, çətin həzm olunan kazein heyvani südə nisbətən azdır. Uşağın ilk aylarında mədə şirəsi turşuluğunun aşağı olmasını nəzərə alsaq, bunun xüsusi əhəmiyyətə malik olduğu düşünülər. Ana südünün zülalı mühüm həyati əhəmiyyəti olan və qiymətli amin turşularının mürəkkəb birləşməsindən ibarətdir. Bu zülal öz quruluşuna görə uşağın zülalının tərkibinə yaxındır ki, bu da onun mənimsənilməsini, bədən toxumalarının inkişafında istifadə olunmasını asanlaşdırır. Uşaqlarda zülala tələbat böyüklərin orqanizminə nisbətən çoxdur, ona görə ki, uşaq yaşlarında boy artımı və inkişaf prosesləri daha intensivdir. Zülalın çox hissəsi yeni toxuma və hüceyrələrin qurulmasına sərf olunur.

Ana südünün əsas üstünlüyü nədir?

Həkim-pediatrın dediyinə görə, qadın südünün əsas bioloji üstünlüyü onun tərkibində anticisimlərin və hormonların olmasıdır. Beləliklə, anticisimlər uşağın ilk aylarında bir sıra uşaq infeksiyalarına qarşı immunitet yaradır. Hormonlar isə uşağın boy artımı və inkişafını stimullaşdırır: “Təbii qidalanma zamanı uşaq ana südünü tam steril halda alır. İnək südü və ondan hazırlanmış qarışıqlarla qidalandıqda isə onun mədə-bağırsaq sisteminə mikrobların düşməsi imkanı artır. Təbii qidalanmanın ən böyük üstünlüyü ondan ibarətdir ki, ana südünün tərkibində olan albumin və qlobulinlər bağırsaq divarından dəyişikliyə uğramadan keçə bilirlər”.

N.Cəfərova bildirib ki, uşaq doğulduqdan 6-12 saat keçdikdən sonra ona ana südü verilməlidir. Yarımçıq doğulan uşaqlar, zəif doğulanlar, doğuş travması ilə zədələnənlər, xəstə uşaqlar sağılmış isti südlə qaşıq və pipetka vasitəsilə qidalandırılmalıdırlar. İlk gündən düzgün qidalanma rejiminin təyin edilməsinin böyük əhəmiyyəti var. 1-1,5 aylıqdan başlayaraq uşaqlara giləmeyvə, meyvə və tərəvəz şirəsi verilməlidir. Şirələr gündə 2 dəfə 3-5 damcıdan başlayaraq tədricən artırılır. 5-6 aylıqda 8-10 çay qaşığına çatdırılır. 3-3,5 aylıqdan pomidor, gavalı, ərik, albalı şirəsi vermək olar. 4 aylıqdan sonra gündə yarım çay qaşığından başlayaraq 2 xörək qaşığına qədər sürtgəcdən keçirilmiş alma püresi verilməlidir.

Vitaminləri nə zaman vermək olar?

Pediatr vurğulayıb ki, təbii qidalanan uşaqlara bir aylığından başlayaraq gündə 30 milliqram askorbin turşusu verilməlidir. Əgər uşaq sterilləşdirilmiş başqa heyvan südü alırsa, askorbin turşusunun miqdarı 100 milliqrama çatdırılmalıdır. Uşağa 2 aylığından başlayaraq B qrupu vitaminlərini vermək lazımdır. Balıq yağını bir aylıqdan başlayaraq hər dəfə 3-5 damcı, gündə 2-3 dəfə verməklə tədricən miqdarını artıraraq 3 aylığında 1 çay qaşığına çatdırılmalıdır. Balıq yağı mədə şirəsinin ifrazını ləngitdiyinə görə yeməkdən sonra verilməlidir. Balıq yağı yüksək enerjili qida maddəsi olmaqla A və D vitaminləri ilə zəngindir.

Uşaq yekəldikcə yeməyi də “böyüyür”

N.Cəfərovanın sözlərinə əsasən, sağlam uşaq 5-6 aylığına qədər ananın südü və vitaminlərlə qidalanır. 4 aylıqdan başlayaraq uşağın zülala, duzlara və karbohidratlara olan tələbatı artır. 5-6 aylıqdan başlayaraq uşağa ananın südünün miqdarından, keyfiyyətindən asılı olmayaraq mütləq əlavə qida verilməlidir.

Uşağın xüsusiyyətindən, onu əhatə edən mühitdən asılı olaraq əlavə yemək bir qədər tez və ya gec başlana bilər. Əlavə qidaya keçən zaman bəzi qaydalara riayət etmək lazımdır.
Əlavə yeməyi az-az və tədricən vermək, başqa cür yedizdirməyə ancaq uşaq birinciyə adət etdikdən sonra keçmək olar. Əlavə qida, döş əmizdirmə kimi, müəyyən saatlarda verilməlidir:

“Uşaga 7 aylığından başlayaraq bulyon, şorba və ağ çörək suxarısı vermək olar. Həmin bu ayda bir gündə uşaga 30 qram ət verilməlidir. Ət əvvəlcə qiymə halında, 11-12 aylıqda isə buxarda bişirilmiş kotlet şəklində vermək olar. Uşaga qaraciyər, beyin, balıq vermək mənfəətlidir. Təzə meyvə, giləmeyvə və tərəvəz şirələri, sürtgəcdən keçirilmiş almanın bir yaşın axırında gündə 60-80 qram miqdarında verilməsi mütləqdir. 4-5 aylıqda mannı sıyığı, 5 aylıqda tərəvəz, meyvə püresi, 8 aylıqda isə tərəvəz və ət suyu şorbası verilə bilər.

Əlavə qida verildikdə də qidanın keyfiyyətinə fikir verilməlidir ki, uşaq kifayət qədər zülal, yağ və karbohidratlar alsın. Əgər kontrol hesablama zamanı bu və ya başqa inqredientin əskikliyi meydana çıxarsa, uşağın qidasında dəyişiklik etmək lazımdır ki, bu da onun fizioloji normaya müvafiq zülallarla, yağlar və karbohidratlarla təmin olunmasına səbəb olur. Zülalın çatmayan miqdarını kəsmiklə, yaxud zülal preparatları ilə, yağın çatmayan miqdarını balıq yağı, daha böyük yaşlarda kərə yağı ilə, karbohidratların çatmayan miqdarını isə şərbətlə ödəmək lazımdır”.

Dişlər çıxdı, süd azaldı

Həkim-pediatr qeyd edib ki, bir yaşdan böyük uşaqların yeməyinin təşkilində onların fizioloji xüsusiyyətləri, çeynəmə aparatının inkişafı, mədə şirəsinin fermentativ intensivliyinin artması, dadbilmə hissiyyatının inkişafı nəzərə alınmalıdır:

“Sağlam böyüyən uşaq bir yaşın axırı üçün 8-10 dişə malik olmalıdır. Ona görə də onun yeməyinin rasionunda bir qədər sərt qidalar olmalıdır. Dişlərin çıxması səbəbilə mədə-bağırsaq funksiyasının tədricən təkmilləşməsi ilə əlaqədar olaraq verilən südün miqdarı azaldılır, bir qədər artıq tərəvəz və meyvə ilə əvəz edilir. Yarmanı uşağa təkcə sıyıq halında deyil, həm də oladi, kotlet halında, tərəvəzi isə bişirilmiş, yaxud pörtlədilmiş, dilim-dilim kəsilmiş şəkildə vermək olar.

1 yaşdan böyük olan uşaqların qidasında onların bütün tələbatını ödəyən kafi miqdarda zülal, yağ və karbohidrat olmalıdır. Bundan başqa, qəbul olunan qida vitaminlərlə, lazımi qədər su və duzlarla zəngin olmalıdır. 1 yaş 5 aylıqdan sonra uşaq tərəvəzdən hazırlanmış şorba, yarma şorbası, tərəvəz püresi qəbul etməlidir. Donuz, qoyun, qaz kimi ət növlərini uşağa vermək olmaz. Çünki belə ətlərdə yağ çoxdur və onlardan hazırlanan xörək çətin həzm olunur.

Uşağın yeməyində tərəvəz, meyvə və giləmeyvə, qırmızı turp, ağ turp, soğan, quşüzümü, böyürtkəndən geniş istifadə olunmalıdır. 1 yaşdan 2 yaşa qədər olan uşaqlar üçün gündəlik südün miqdarı 700 millidən, 2 yaşdan 3 yaşına qədər uşaqlar üçün isə 500 millidən az olmamalıdır”.

Cənab körpə, yeməkdə nə arzu edirsiniz?

Həkim vurğulayıb ki, uşaqlar üçün menyu tərtib etdikdə onların zövq və meylləri nəzərə alınmalıdır. Uşaqlarda yeni növ qidalara, məsələn, müxtəlif tərəvəz və göyərtilərə həvəs oyatmaq lazımdır: “Hər bir yeni xörəyə uşaq yavaş-yavaş alışdırılmalıdır. Əgər uşaq xörəyi yemək istəmirsə, o zaman xörəyi ət, kəsmik, alma və giləmeyvə ilə qarışdırıb vermək lazımdır. Yedizdirmə prosesinin düzgün aparılmasında uşağın yemək yediyi zaman təşkil olunan şəraitin, süfrənin qurulmasının, xörəyin tərkib və dadının böyük əhəmiyyəti var”.

* Mətndə orfoqrafik səhv aşkar etdinizsə, səhv olan hissəni qeyd edib Ctrl + Enter düymələrini sıxın.

Gülşən Orucova, Nərminə Qaragözova, Rafiq İsmayılov, Zahid Xəlilov

Gülşən Orucova, Nərminə Qaragözova,
Rafiq İsmayılov, Zahid Xəlilov
AZƏRBAYCAN DİLİ
2
Müəllim üçün
METODİK VƏSAİT
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin
15.07.2009-cu il tarixli, 945 №-li əmri ilə
təsdiq edilmişdir.
Bakı – 2014
Çap üçün deyil

Gülşən Orucova
Nərminə Qaragözova
Rafiq İsmayılov
Zahid Xəlilov
AZƏRBAYCAN DİLİ (2-ci sinif). Müəllim üçün metodik vəsait
Bakı: Altun Kitab, 2014. 224 səh.
Redaktorlar:
Solmaz Abdullayeva
Bakı şəhər 23 №-li tam orta məktəbinin müəllimi
Nigar Həbibova
Bakı şəhər 54 №-li tam orta məktəbinin müəllimi
Bədii tərtibat :
Rəşad Nəbiyev
Korrektor:
Aqşin Məsimov
Müəlliflik hüquqları qorunur. Xüsusi icazə olmadan bu nəşri və yaxud onun hər
han sı bir hissəsini yenidən çap etdirmək, surətini çıxarmaq, elektron informa –
siya vasitələri ilə yaymaq qanuna ziddir.
© Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi – 2014
Çap üçün deyil

İÇİNDƏKİLƏR
Ön söz. 5
GİRİŞ . 6
1. Ana dili kurikulumu və 2-ci sinifdə Azərbaycan dilinin tədrisi . 6
1.1. I-IV siniflər üçün Ana dili kurikulumu . 6
1.2. Məzmun xətləri. 6
2. Məzmun standartları . 8
2.1. Dinləmə: fiziki vərdişdən nitq bacarığına doğru . 8
2.2. Danışmağı bacarmaq üçün danışmaq lazımdır . 10
2.3. Oxu bacarığının inkişaf mərhələləri . 12
2.4. Yazı bacarığının inkişaf mərhələləri . 14
2.5. Dil qaydaları – nitq bacarıqlarına yiyələnmək üçün vasitə . 15
3. Fəal təlim . 17
3.1. Fəal təlim nədir? . 17
3.2. İnteraktiv dərs modeli. 18
3.3. Dilin tədrisində mətnin rolu. 20
3.4. İntellektual oyunlar (Xanaqraf. Doqquzdaş. Söz-loto). 22
4. Qiymətləndirmə (təhlil + proqnozlaşdırma) . 26
4.1. Şagird fəallığının müşahidə yolu ilə qiymətləndirilməsi cədvəli . 28
4.2. Özünüqiymətləndirmə cədvəli. 29
4.3. Analitik qiymətləndirmə cədvəli (“Oxu” məzmun xətti əsasında). 30
4.4. Holistik qiymətləndirmə cədvəli (“Yazı” məzmun xətti əsasında) . 30
5. “Azərbaycan dili” dərslik dəsti . 31
(Dərslik, Müəllim üçün metodik vəsait, İş dəftəri )
3
Çap üçün deyil

6. DƏRSLƏRİN PLANLAŞDIRILMASI. 33
I bölmə. Dəyərlərimiz . 34-54
II bölmə. Ailə . 55-78
III bölmə. Sinfimizin uşaqları . 79-102
IV bölmə. Heyvanlar və quşlar. 103-127
V bölmə. Yaxşı nədir, pis nədir . 128-154
VI bölmə. Təbiətin sirləri . 155-182
VII bölmə. Söz sənətimiz . 183-203
VIII bölmə. Nağıllar aləmində . 204-223
4
Çap üçün deyil

Ön söz
Bu gün təhsilin əsas vəzifəsi müstəqil həyata hazırlıqlı insan, fəal vətəndaş
yetişdirməkdir. Bu insanı səciyyələndirən əsas xüsusiyyətlər mənəvi
dəyərlərimizə hörmət, geniş dünyagörüşü, yüksək intellekt, nitq mədə –
niyyəti və ünsiyyət bacarığıdır. Bütün bu xüsusiyyətlərin formalaş masında və
inkişafında ana dili fənninin rolu çox böyükdür. Nitq bacarıqlarının aşılanması
isə birbaşa bu fənnin tədrisi ilə bağlıdır.
Müasir ana dili dərslikləri şagirdlərə ədəbi dilin normaları ilə bağlı linqvistik
biliklər verməklə yanaşı, Milli Kurikulumda təsbit olunmuş əsas nitq
bacarıqlarını (dinləmə, danışma, oxu, yazı) inkişaf etdirməlidir. Eyni zamanda
dərslik şagirdlərdə analitik, məntiqi,
tənqidi, yaradıcı təfəkkürü inkişaf
etdirməklə onların sosial və mənəvi
problemlərə şəxsi münasibətlərini
formalaşdırmalıdır.
Ana dilinin tədrisinin digər fənlər
üçün də böyük əhəmiyyəti var. Dinləmə,
danışma, oxu, yazı bacarıqları başqa
fənlər üçün əsas təlim obyekti olmasa
da, açar rolunu oynayır, çünki bütün fənlər üzrə təlim prosesinin uğuru
şagirdlərin bu bacarıqları mənimsəmə səviyyəsindən xeyli dərəcədə asılı olur.
Təqdim olunan “Azərbaycan dili” dərslik dəsti (dərslik, iş dəftəri, müəllim
üçün metodik vəsait) Milli Kurikulumdan qaynaqlanan dəqiq konsepsiya və
struktura malikdir. Dəstin tərkib hissəsi olan bu vəsait də həmin konsepsiyanı
açıqlamaq zərurətindən yaranmışdır. Bu, tədris prosesini sözügedən dərslik
komplekti əsasında daha səmərəli qurmağa kömək edə bilər.
Tədris yaradıcı prosesdir. Vəsaitdə təklif olunan təlim üsulları və metodik
tövsiyələr məcburi reseptlər deyil, sadəcə, müəllimə köməkdir. Müəllim
şagirdlərin qəlbinə və şüuruna öz yolunu tapmalıdır. Unutmaq olmaz ki, hər bir
dərslik müəllifinin kimliyindən asılı olmayaraq dərsin müəllifi onu keçən
müəllimdir.
5
Adi müəllim şagirdlərə həqiqəti çatdırır,
yaxşı müəllim isə həqiqəti tapmağın yolunu öyrədir.
A.Disterveq
Müasir təhsilin əsasını təşkil edən öy rən –
mə (qavrama) və düşünmə prosesinin real –
laş dırılmasında nitq müstəsna əhəmiy yətə
ma likdir. İdraki prosesin bütün mərhə lə –
lərində fəaliyyətlər mənimsənilmiş dil va –
hid lərinə, nitq modellərinə əsasən quru lur.
(Ana dili kurikulumu, səh.22)
Çap üçün deyil

ANA DİLİ KURİKULUMU VƏ 2-ci SİNİFDƏ
AZƏRBAYCAN DİLİNİN TƏDRİSİ
I—IV siniflər üçün Ana dili kurikulumu
Kurikulum təhsilimizdə yeni hadisə olduğundan onunla bağlı müasir pedaqogikada
bir sıra yeni terminlər və təlim texnologiyaları yaranır ki, bütün bu anlayışlara aydınlıq
gətirmək vacibdir.
Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbləri üçün Ana dili kurikulumu (I–IV
siniflər) bu fənnin tədrisi ilə bağlı bir çox təhsil komponentlərini əhatə edir:
1. Ümumi təlim nəticələri
2. Əsas məzmun xətləri
3. Ayrı-ayrı təhsil pillələri üçün (ibtidai, əsas, orta) hər bir məzmun xətti üzrə təlim
nəticələri
4. Siniflər üzrə məzmun standartları
5. Fənlərarası və fəndaxili inteqrasiya
6. Təlim texnologiyaları: forma və üsullar
7. Qiymətləndirmə məsələləri
Məzmun standartları tədris olunan əsas bilik və bacarıqları əks etdirdiyindən təh –
silin məzmununu təşkil edir. Odur ki müəlliflər bu vəsaitin giriş hissəsində, ilk
növbədə, 2-ci sinif üçün təsbit olunmuş standartların şərhini verməyə, onların dərs –
likdə və tədris prosesində reallaşdırılması prinsiplərini açıqlamağa çalış mış lar.
Məzmun xətləri
Məzmun xətləri dedikdə ümumi təhsil –
də hər bir fənn üzrə təlimin büt ün mərhə –
lələrindən keçən “qır
mızı xətlər” –
leyt motivlər nəzər də tutulur. Ana dili kuri –
ku lumunda məz
mun xətləri aşağıdakı
kimi tə yin edilmişdir:
Dinləyib-anlama və danışma
Oxu
Yazı
Dil qaydaları
Bu məzmun xətlərindən ilk üçünü nitq bacarıqları, dördüncünü (dil qaydaları) isə
bu bacarıqları əldə etmək üçün vasitə kimi qiymətləndirmək olar. Qeyd etmək
lazımdır ki, bu vəsaitdə bir çox hallarda “dinləyib-anlama və danışma” məzmun
xəttinin iki komponenti (dinləmə və danışma) ayrı-ayrı nitq bacarıqları kimi
qiymətləndiriləcək, çünki bu iki bacarıq bir-biri ilə bağlı olmaya da bilər. Şagird
dinləyib-anladığını yalnız danışmaq yolu ilə deyil, həmçinin ifadə yazı yazmaqla, şəkil
çəkməklə və ya verilmiş şəkillər sırasının süjetə uyğun ardıcıllığını müəyyənləş –
n
n
n
n
6
GİRİŞ
İbtidai sinifdən başla yaraq müəl limlər
hər bir məzmun xətti üzrə ümumi təhsilin
son məqsədini özləri üçün aydın təsəvvür
etməlidirlər. Bu, istənilən mər hə lədə tədris
prosesini düzgün qurma
ğa yardım edə
bilər.
Çap üçün deyil

dirməklə nümayiş etdirə bilər. Eləcə də danışma bacarığı yalnız dinləmə ilə bağlı
deyil. Şagird gördüyü hadisəni nəql edəndə, düşündüyünü ifadə edəndə və ya
şəkillər əsasında şifahi mətn quranda da danışır.
Anlama sözünə gəldikdə isə demək lazımdır ki, bu anlayış “dinləmə”nin
mahiyyətində var. Əgər insan dinlədiyini anlaya bilərsə, lakin anlamırsa, deməli, o
dinləmir, sadəcə, eşidir. Anlama nailiyyətdir və o, dinləmə və oxu bacarıqları
vasitəsilə əldə edilir. Təsadüfi deyil ki, Ana dili kurikulumunda “oxu” məzmun xətti
bəzən “oxuyub-anlama” və ya “şüurlu oxu” kimi də təqdim olunur.
Anlama ilə yanaşı, vacib şagird
nailiyyətlərindən biri də dinlədiyini,
oxuduğunu, gördüyünü, düşündüyünü
anlatmaqdır. Buna danışma və yazı
vasitəsilə nail olmaq mümkündür.
Beləliklə, dinləmə və oxu bacarıqları
öyrənməyə kömək edirsə, danışma və yazı öyrəndiyini nümayiş etdirmək üçün
vacibdir.
Dinləmə və danışmanın əsasında səs dayandığından şifahi nitq bacarıqlarına
aid edilir. Oxu (söhbət yalnız ucadan oxumaqdan deyil, yazılı mətni qavramaqdan
gedir) və yazı mətnləri isə hərf əsaslı nitq sayılır, odur ki yazılı nitq bacarıqlarına
aiddir.
Yuxarıda deyilənləri sxem şəklində aşağıdakı kimi əks etdirmək olar:
İbtidai təhsilə başlayan uşaq müəyyən qədər dinləmə və danışma bacarıqlarına
malik olur. O bu bacarıqları məişət səviyyəsində böyüklərin köməyi ilə empirik yolla
(təbii şəkildə) əldə etmişdir. Məktəbə qədər uşağın bildikləri, əsasən, dinləmə yolu ilə
əldə edilmişdir və o bu biliklərini danışma yolu ilə nümayiş etdirir. Sözsüz ki,
məktəbdə bu bacarıqların sistemli şəkildə, müəyyən qaydalara söykənərək inkişaf
etdirilməsinə ehtiyac vardır.
Oxu və yazı bacarıqları isə, adətən, məktəbdə formalaşmağa başlayır.
Ana dili kurikulumunda hər bir sinif üçün əsas məzmun xətləri üzrə təlimin son
nəticələri əks olunmuşdur. İstənilən mövzunun tədrisi zamanı bu nəticələri nəzərə
almaq lazımdır. Bu, nəticəyönümlü təhsilin əsas tələblərindən biridir.
7
Anlama və anlatma mühüm şagird nailiy –
yətləridir. Şagird dinləmə və oxu bacarıqlarına
yiyələnməklə anlayır, danış ma və yazı bacarıq –
larına yiyələn məklə anladır.
Dinləmə
Danışma
Oxu
Yazı
Dil qaydaları
Yazılı nitq
Anlatma
(öyrəndiyini nümayiş
etdirir)
Nitq bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün vasitə
Anlama
(öyrənir)
Şifahi nitq
Çap üçün deyil

MƏZMUN STANDARTLARI
(alt-standartlar, məqsədlər, şagird nailiyyətləri)
Hər bir təlim mərhələsi (sinif, kurs) üçün müəyyən edilmiş məzmun standartları –
bilik və bacarıqlar həmin fənn üzrə təhsilin ümumi məzmun xətlərindən doğur və
şagirdlər kursun sonuna kimi bu bacarıqlara yiyələnməlidirlər.
Beləliklə, fənn kurikulumu məzmun xətlərini və məzmun standartlarını (eləcə də
alt-standartları) təyin edir. Dərslik müəlliflərinin vəzifəsi bu standartlardan çıxış edərək
kursu mərhələlərə, hər bir mərhələni mövzulara bölmək, hər bir mərhələ üçün
məqsədləri və hər bir mövzu üçün şagird nailiyyətlərini müəyyənləşdirməkdir.
Aşağıda 2-ci sinif mərhələsi üzrə Ana dili kurikulumunda təsbit olunmuş məzmun
standartlarının şərhi verilir. Qeyd etmək lazımdır ki, dərslik müəllifləri kursu 8
mərhələyə bölmüşlər. Hər bir mərhələ üzrə məqsədlər və hər bir mövzu üzrə
gözlənilən şagird nailiyyətləri müəyyən edilmişdir. Həmin məqsədlər və nailiyyətlər
barədə metodik vəsaitin müvafiq bölmələrində məlumat verilir.
Dinləyib-anlama və danışma
Dinləmə
Dinləmə şifahi nitqin (sözün, cüm –
lənin, mətnin) qavranılması, beyində
mənalandırılmasıdır.
Dinləmə bacarığının inkişafına bu
vəsaitdə verilmiş mətnlərin səsləndiril –
məsi yolu ilə nail olmaq mümkündür.
Bunun üçün bir sıra qaydalara riayət
etmək lazımdır.
8
GİRİŞ
KURİKULUM
DƏRSLİKLƏR
Təhsilin bütün pillələri üçün
Ayrı-ayrı pillələr (siniflər) üzrə
Kursun (sinfin) mərhələləri üzrə
Hər bir mövzu (dərs) üzrə
Məzmun xətləri
Məzmun standartları
və alt-standartlar
Məqsədlər
Şagird nailiyyətləri
Şagird:
1.1. Dinlədiyi fikri anladığını nümayiş
etdirir.
1.1.1. Sual verməklə dinlədiyi fikrin ma –
hiyyətini aydınlaşdırır.
1.1.2. Dinlədiyi fikirlə bağlı münasibətini
əsaslandırır.
(Ana dili kurikulumu, səh.9)
Çap üçün deyil

Mətnin dinlənilməsinin səmərəli təşkili üçün tətbiq edilən qaydalar:
Mətn üçün uşaqların yaşına və maraq dairəsinə uyğun mövzu seçilməlidir.
Şagird bilməlidir ki, şifahi nitq bitdikdən sonra o, nitqi dinlədiyini sübut
etməlidir.
Nitqə başlamazdan əvvəl çalışmaq lazımdır ki, şagirdlər öz yerlərində rahat
otursunlar, partaların üstündə və ümumiyyətlə, sinifdə onların diqqətini
yayındıracaq heç bir şey olmasın.
Natiq (şagird və ya müəllim) elə yerdə dayanmalıdır ki, bütün uşaqlar onu
görsün. Uşaqlara tapşırmaq lazımdır ki, gözləri natiqdə olsun, onun jestlərini
və sifət hərəkətlərini (mimikasını) izləsinlər.
Mətn aramla və intonasiya ilə oxunmalı, tez-tez fasilə edilməlidir. Natiqin səsi
sinfin hər bir guşəsində eşidilməldir.
Mətn həcmcə böyük olarsa, o, bitkin hissələrə bölünməli və mərhələlərlə
oxunmalıdır. Hər bir hissənin səsləndirilməsi 5 dəqiqədən çox çəkməməlidir.
Hər bir hissə səsləndirildikdən sonra müəllim oxumağı dayandırıb uşaqlara
düşündürücü suallar verməlidir. Bu suallar həm də uşaqların diqqətini mətn
üzərində cəmləməli, onları mətnin davamına daha diqqətlə qulaq asmağa
stimullaşdırmalıdır.
Müəllim mətndə səslənən hər hansı bir sözün uşaqlar üçün tanış olmadığını
ehtimal edərsə, fasilə verməli və yeni sözün mənasını kontekstdən çıxış
edərək uşaqlarla birlikdə açıqlamalıdır.
Dinləmə dərslərində uşaqları daim sual verməyə və fikir bildirməyə sövq etmək
lazımdır. Onlar yalnız öyrənmək üçün deyil, anladıqlarını nümayiş etdirmək üçün də
bir-birinə suallar verə bilərlər. Verilən suallar şagirdlərin dinləmə bacarıqlarını
qiymətləndirmək üçün meyar rolunu oynaya bilər.
Dinlənilən mətnlə bağlı fikir yürütmək dərs prosesində dinləmə və danışma
bacarıqlarını sintez etməyə imkan verir. Bunun üçün isə uşaqlar danışmağa həvəsli
olmalıdırlar. Başqa sözlə, dinləmə materialı onlar üçün çox maraqlı olmalıdır.
Dərslik müəllifləri təlimin müəyyən mərhələlərində şagirdin dinləmə üzrə başqa
bacarıqlarını da hədəf seçir və qiymətləndirmə zamanı bu bacarıqları meyar kimi
götürürlər. Bunlar aşağıdakılardır:
Dinlədiyi mətn parçasını öz sözləri ilə təkrar edir.
Dinlədiyi şeirin məzmununu nəsrlə ifadə edir.
Dinlədiyi mətnə çəkilmiş şəkillərin süjetə uyğun ardıcıllığını müəyyən edir.
Dinlədiyi mətnlə illüstrasiya arasındakı uyğunsuzluğu müəyyən edir.
Dinlədiyi ifadə mətnlərini qurulmuş plana əsasən öz sözləri ilə yazır.
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
9
Çap üçün deyil

Danışma
Danışma bildiklərini və
dü şün düklərini şifahi nitq va –
si təsilə ifadə etmək baca rı ğı –
dır. Səlis və gözəl da nış maq
həyatda insana uğur gətirən
vacib bacarıq
lardan biridir.
Bəzən hətta yüksək təfək
–
kürlü insanlar danışma ba –
ca rığına kifayət qədər
yi yə lənmədiklərindən bu
uğur dan məhrum olurlar.
Odur ki hər bir insan nitqin
kö məyi ilə cəmiyyətdə özünü
ifa də etməyi bacarmalıdır.
Bu bacarıq insanın həyatı
boyu təkmilləşdirilməlidir və bu proses nə qədər tez başlasa, bir o qədər yaxşıdır.
Bu prosesdə uğuru təmin edən iki əsas amil söz ehtiyatının zənginləşdirilməsi və
rabitəli nitq qurmaq bacarığıdır.
Məşhur bir məsəl var: üzməyi öyrənmək üçün üzmək lazımdır. Danışmaq da
belədir, onu yaxşı bacarmaq üçün danışmaq lazımdır. Çalışmaq lazımdır ki, dərs
ərzində hər uşaq, heç olmasa, bir neçə cümlə desin.
Danışmanın üç mərhələsini qeyd etmək lazımdır:
1. Gördüyünü (şəkli) sözlə təsvir etmək.
2. Dinlədiyini və ya oxuduğunu öz sözləri ilə nəql etmək.
3. Düşündüyünü danışmaq.
Azərbaycan dilinin tədrisində şəkli təsvir etmək bacarığı ibtidai təhsil pilləsində –
əlifba mərhələsində formalaşdırılır.
Dinlədiyini və ya oxuduğunu öz sözləri ilə nəql etmək bacarığının da əsasları 1-ci
sinifdə qoyulur və 2-ci sinifdə inkişaf etdirilir.
Üçüncü növ danışma bacarığı (düşündüyünü danışmaq) daha çətin əldə edilən
bacarıqdır və o, nəinki təhsilin bütün pillələrində, eləcə də sosial cəhətdən fəal və
intellektual insanın bütün həyatı boyu inkişaf etdirilir. Təsadüfi deyil ki, bu bacarıq
ayrıca bir elmin – ritorikanın predmetinə çevrilmişdir.
Düşündüyünü danışmaq ona görə çətindir ki, burada insan beyni iki fəaliyyət
növünə cəlb olunur: düşünmək və danışmaq. Bu fəaliyyət insan üçün o zaman
asanlaşır ki, yaxşı danışmaq mexaniki vərdişə çevrilmiş olsun, yəni insanın zəngin
leksik ehtiyatı olsun və rabitəli nitq qurarkən sözləri yerli-yerində işlətmək üçün beyin
zorlanmasın. Sözsüz ki, 2-ci sinif şagirdi haqqında bunları demək hələ tezdir.
Bununla belə, bu bacarıq ilk günlərdən formalaşdırılmalı və inkişaf etdirilməlidir.
10
GİRİŞ
Şagird:
1.2. Şifahi nitq bacarıqlarına malik olduğunu
nümayiş etdirir.
1.2.1. Müşahidə etdikləri, eşitdikləri və oxuduqları
haqqında danışır.
1.2.2. Dialoqlarda vəziyyətə uyğun nitq etiketlərin –
dən istifadə edir.
1.2.3. Nitqində müvafiq bədii ifadələrdən istifadə
edir.
1.2.4. Nitq situasiyalarından asılı olaraq danışıq
prosesində müvafiq jest və mimikalardan istifadə edir.
(Ana dili kurikulumu, səh.9)
Çap üçün deyil

Danışma bacarığını inkişaf etdirmək üçün sinifdə hər bir şagirdin özünüifadəsi
üçün dəstəkləyici şərait yaradılmalıdır. Bunun üçün aşağıdakılar tövsiyə olunur:
Problemlər fərdiləşdirilməlidir, uşaqlara tez-tez “Sən olsaydın, nə edərdin”
sualı verilməlidir. Belə olduqda problem uşağın şəxsi müstəvisinə keçir və
onda danışmaq həvəsi yaranır.
Uşaqlara daha çox açıq tipli düşündürücü suallar verilməlidir. Bu suallar
“səncə. ” sözü ilə başlasa, yaxşı olar. Hər bir uşaq hiss etməlidir ki, onun
fikri ətrafdakılar üçün əhəmiyyətlidir.
Hər bir şagirdin fikrinə, yanlış olsa belə, hörmətlə yanaşılmalıdır. Bu prinsipə
müəllim özü də riayət etməli, şagirdlərə də bunu aşılamalıdır. Yanlış danış –
maq yox, heç danışmamaq pislənməlidir.
Verilən suallar müvafiq yaş qrupunun maraq dairəsinə yaxın olmalıdır.
Suala cavab vermək üçün şagirdə fürsət, cəsarət və kifayət qədər vaxt
verilməlidir. Nə qədər ki danışmaq istəyir, onun sözü kəsilməməlidir.
İlk günlərdə uşaqların şivə ilə danışmalarına, dialekt sözlərindən istifadə et mə –
lərinə, sözlərin yanlış tələffüzünə göz yummaq olar. Əks halda şagirdlər da nış maq –
dan çəkinərlər. Lakin tədricən çalışmaq lazımdır ki, şagirdlərin şifahi nitqi ədəbi dilin
normalarına uyğunlaşsın.
2-ci sinifdə danışma bacarığı mətn (şeir, atalar sözü, sanama və s.) əzbərlətmə
yolu ilə də inkişaf etdirilə bilər. Uşaqlar valideynlərinin köməyi ilə hər hansı mövzuda
kiçik məruzələr hazırlayıb onu sinifdə təqdim edə bilərlər. Bütün bunlar şifahi nitq
vər dişlərinin inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə kömək edir. Dərslik müəlliflərinin məq –
səd kimi seçdikləri bacarıqlardan biri də uşaqların
əsər qəhrəmanlarının hərə kət –
lərini və xarakterini təhlil etmək və ona münasibət bildirmək bacarığıdır
.
Hər bir sinifdə “danışmayan” uşaqlara rast gəlmək olar. Bunlar,
əsasən, müəyyən sosial-psixoloji problemlərlə üzləşən qapalı uşaq –
lardır. Yaxşı olar ki, müəllim bu problemləri araşdırsın. Həmin uşaq –
ların valideynləri ilə ayrıca iş aparmaq lazımdır. Problemləri aradan
götürmək mümkün olmadıqda müəllim fərdi yanaşma yolu ilə uşağa
həmin problemlərlə daha asan yaşamağa kömək etməlidir. Belə
uşaq müəllimin və sinif yoldaşlarının sevgisini və həssaslığını hiss
etdikdə özünüifadəyə həvəslənir. Bu isə danışmaq üçün ən böyük
stimuldur.
n
n
n
n
n
11
Çap üçün deyil

Oxu
Qeyd olunduğu kimi, şifahi nitq
bacarıqlarından (dinləmə və danışma)
fərqli olaraq yazılı nitq bacarıqları uşaq –
larda məktəb şəraitində dərsliyin və
müəllimin köməyi ilə formalaşdırılır.
Şagirdlərdə oxu bacarığının inkişa –
fını iki mərhələyə bölmək olar:
1) oxu texnikasının inkişafı (səlis,
sürətli oxu);
2) şüurlu oxu (oxuyub-anlama).
2-ci sinifdə şagirdlərdə oxu texnikası
təkmilləşdirilməklə yanaşı, şüurlu oxu
bacarığı da formalaşdırılır.
Bədii əsərlərin təhlilini apararkən şa –
gird lərlə ünsiyyəti asanlaşdırmaq üçün
onlara bir sıra termin və ifadələri (obraz,
qəhrəman, nəzm, nəsr, abzas, ideya və
s.) an lat maq lazımdır.
Əsərdəki hadisələr arasındakı sə
–
bəb-nəticə əlaqələrini müəyyən etmək
şüurlu oxunun əsas göstəricilərindən
biridir. Bu, əsərin məzmununu daha
dərindən qavramağa kömək edir.
Ana dili kurikulumunda təsbit olun –
muş 2.1.2 alt-standartının xüsusi şər –
hə ehtiyacı var. Sözün mənasını dəqiq
və səlis izah etmək bacarığı yük sək nitq
mədəniyyətinə malik olma
ğın bariz
göstəricisidir. Bunun üçün sözün aid olduğu məna qrupunu və xüsusi əlamətlərini
sadalamaq lazım gəlir. Lakin 2-ci sinif şagirdindən sözlə rin bu cür izahını tələb etmək
tezdir. Bu bacarığın formalaşdırılması prosesi mərhələlərə bölünməlidir. İlkin mərhə –
lədə şagird sözün aid olduğu məna qrupunu müəyyən etməyi və ya sözü yaxınmənalı
sözlə əvəz etməyi bacarmalıdır. Buna görə də vəsaitdə bəzi oxu dərslərinin
planlaşdırılmasında
“Sözü müvafiq məna qrupuna aid edir və yaxınmənalı sözün
köməyi ilə izah edir”
kimi şagird nailiyyəti əks olunmuşdur ki, bu da 2.1.2 alt-
standartına uyğun gəlir.
2.2.2 alt-standartında şeir, nağıl, hekayə, təmsil kimi folklor nümunələrinin adı
qeyd olunur. Lakin uşaq folklorundan danışarkən təkcə bu nümunələrlə
məhdudlaşmaq olmaz. Bunları nəzərə alaraq dərsliyin “Söz sənətimiz” bölməsinə
atalar sözləri, tapmacalar, sanamalar, oyunlar, laylalar, yanıltmaclar, bayatılar kimi
kiçikhəcmli folklor nümunələri salınmışdır ki, bunlar müvafiq yaş qrupunun intellektual
səviyyəsinə və maraq dairəsinə tamamilə uyğundur.
İbtidai təhsildə “Oxu” məzmun xəttinin inkişafında ən yüksək nailiyyət zövq üçün
12
GİRİŞ

Eşitmsind çtinliyi olan uşaqlar üçün azrbaycan dili 2 ci sinif

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİNİN KOLLEGİYASI

№ 1/3 06 noyabr 2014-cü il

“Uşaqların (şagirdlərin) ümumi təhsil müəssisələrinə qəbulu və yerdəyişməsi Qaydaları”nın təsdiq edilməsi haqqında

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2011-ci il 13 yanvar tarixli 5 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Ümumtəhsil məktəbinin Nümunəvi Nizamnaməsi”nin 4.8-ci bəndinin tələblərini nəzərə alaraq və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2005-ci il 1 mart tarixli 203 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi haqqında Əsasnamə”nin 8.1-ci, 8.3-cü bəndlərini və 16-cı hissəsini rəhbər tutaraq Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin Kollegiyası

QƏRARA ALIR :

1. “Uşaqların (şagirdlərin) ümumi təhsil müəssisələrinə qəbulu və yerdəyişməsi Qaydaları” təsdiq edilsin (əlavə olunur).

2. Nazirliyin Hüquqi ekspertiza və lisenziyalaşdırma şöbəsinə (S.Kazımov) tapşırılsın ki, bu Qərarın 3 gün müddətində Azərbaycan Respublikasının Hüquqi Aktların Dövlət Reyestrinə daxil edilməsi üçün Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyinə təqdim edilməsini təmin etsin.

3. Nazirliyin İnformasiya şöbəsinə (E.Əliyev) tapşırılsın ki, bu qərarın çoxaldılaraq Nazirliyin aidiyyəti struktur bölmə və qurumlarına çatdırılmasını təmin etsin.

4. Qərarın icrasına nəzarət nazir müavini C.Bayramova həvalə edilsin.

Kollegiyanın sədri,

Mikayıl Cabbarov

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin Kollegiyasının 2014-cü il 6 noyabr tarixli, 1/3 nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilmişdir.

Uşaqların (şagirdlərin) ümumi təhsil müəssisələrinə qəbulu və yerdəyişməsi

1. Ümumi müddəalar

1.1. “Uşaqların (şagirdlərin) ümumi təhsil müəssisələrinə qəbulu və yerdəyişməsi Qaydaları” (bundan sonra – Qaydalar) “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 32.3.1-ci maddəsinə, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2011-ci il 13 yanvar tarixli 5 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Ümumtəhsil məktəbinin Nümunəvi Nizamnaməsi”nə (bundan sonra – Nümunəvi Nizamnamə) əsasən hazırlanmışdır.

1.2. Bu Qaydalar Azərbaycan Respublikasının ümumi təhsil müəssisələrinə (bundan sonra – məktəblərə) uşaqların (şagirdlərin) qəbulu və təhsil müddətində şagirdlərin ölkə daxilində, habelə ölkədən xaricə və ya xarici ölkələrdən Azərbaycan Respublikasının məktəblərinə yerdəyişməsi ilə bağlı məsələləri tənzimləyir.

1.3. Məktəblərə uşaqların (şagirdlərin) kütləvi qəbulu I və X siniflər üzrə aparılır.

1.4. Məktəbin I və X siniflərinə uşaq (şagird) qəbul etmək imkanları (Nümunəvi Nizamnamənin 2.6‒2.6-2-ci bəndləri nəzərə alınaraq müəllimlərin və siniflərin sayı), iş rejimi (dərs məşğələlərinin keçirilmə saatları), tədris edilən xarici dillər haqqında, sənədlərin qəbul günləri və saatları, sənədləri qəbul edən vəzifəli şəxsin adı, soyadı, iş telefonu, elektron poçt ünvanı barədə məlumat məktəbin əsas girişinin qarşısında yerləşdirilir, habelə həmin məlumat internet saytı və digər vasitələrlə əhalinin diqqətinə çatdırılır.

1.5. Məktəblər hər il 15 oktyabr tarixədək uşaq (şagird) qəbulunun yekunları barədə Ümumməktəb (ÜM-1) hesabat formasını tərtib edib dövlət statistika orqanlarına təqdim edirlər.

2. Uşaqların (şagirdlərin) məktəblərə kütləvi qəbulu

2.1. Uşaqların I sinfə qəbulu hər tədris ilinin ikinci yarımilinin əvvəlindən (hər növbəti ilin fevral ayının 1-dən) başlayaraq həyata keçirilir.

2.2. Nümunəvi Nizamnamənin 2.5-ci bəndinə uyğun olaraq, ümumtəhsil məktəbinin I sinfinə hər il sentyabrın 15-dək 6 (altı) yaşı tamam olan uşaqlar qəbul edilirlər.

2.3. Məktəbə qəbul uşaqların valideynləri, övladlığa götürənləri və ya qəyyumları (bundan sonra –valideyn) tərəfindən bu Qaydaların 2.4-cü bəndində göstərilən ərizə və ona əlavə olunan sənədlərin kağız və ya elektron formada bilavasitə, poçt və ya internet vasitəsilə məktəbə təqdim edilməsi ilə yolu ilə aparılır.

2.4. Uşağın I sinfə qəbulu barədə valideynin ərizəsi növbəti dərs ili başlananadək qeydiyyata alınır. Ərizəyə aşağıdakı sənədlər əlavə olunur:

2.4.1. doğum haqqında şəhadətnamənin surəti;

2.4.2. uşağın sağlamlığı haqqında tibbi arayış (forma 26U);

2.4.3. 2 (iki) ədəd 3×4 ölçüdə fotoşəkil.

Ərizədə uşağın yaşadığı ünvan, təhsil alacağı tədris dili və öyrənəcəyi xarici dil (məktəbdə bir neçə xarici dil tədris edilirsə) qeyd edilir.

Qəbul elektron formada aparıldıqda təqdim edilən elektron ərizə və sənədlərin skan edilmiş surətləri məktəbə göndərildikdən sonra onların kağız forması təqdim olunmalıdır.

2.5. Uşağın məktəbəhazırlıq mərhələsindən keçməməsi onun I sinfə qəbulundan imtinaya səbəb ola bilməz.

2.6. Məktəbəhazırlıq mərhələsini keçmiş uşaqlar Nümunəvi Nizamnamənin 2.6-2.6-2-ci bəndləri nəzərə alınaraq ayrıca sinifdə komplektləşdirilir.

2.7. Üzrlü səbəb olduğu halda (fövqəladə hallarda, uşağın və ya valideynlərin müalicəsi, valideynlərin xidməti ezamiyyətə getməsi) oktyabrın 15-dək ərizə və sənədlərin qəbuluna icazə verilir. Həmin müddətdən sonra sənəd qəbulu aparılmır.

2.8. Hər təqvim ilinin sonunadək 8 yaşı tamam olan uşaqlar I sinifə qəbul edilirlər. 8 yaşdan yuxarı təhsildən kənarda qalmış uşaqların I sinifdə təhsilə cəlb edilməsi məktəblərdə müəyyən olunmuş qaydalar daxilində fərdi təhsil təyin edilməklə həyata keçirilir.

2.9. Şagirdlərin X sinfə qəbulu onların ümumi orta təhsil haqqında dövlət sənədini – attestatını aldıqları vaxtdan növbəti tədris ili başlayanadək həyata keçirilir. Bu zaman təhsilalan Qaydaların 1.4-cü bəndində qeyd olunan məlumat əsasında məktəb seçimində sərbəstdir. Ümumtəhsil məktəbinin X sinfinə qəbul valideynin ərizəsi və ümumi orta təhsil haqqında dövlət sənədi – attestat əsasında həyata keçirilir. Ümumtəhsil məktəbinin X sinfinə qəbula Qaydaların 3-cü hissəsi şamil edilmir. [1]

2.10. Digər məktəbdən gələn şagirdin X sinfə qəbulu zamanı onun əvvəl oxuduğu məktəbdə öyrəndiyi xarici dil mütləq nəzərə alınır. Şagird digər xarici dil tədris olunan məktəbin X sinfinə yaşadığı (köçdüyü) ərazidə əvvəl öyrəndiyi xarici dil tədris edilən başqa tam orta məktəb olmadığı halda qəbul edilir.

2.11. Ümumi orta təhsil səviyyəsini bitirdikdən sonra ilk peşə və ya orta ixtisas təhsili müəssisəsinə sənəd verib daxil ola bilməyən şagirdlərin ümumtəhsil məktəbində X sinfə qəbulu yalnız sentyabr-oktyabr ayları ərzində aparılır.

2.12. Xüsusi tədris proqramları tətbiq edilən məktəb, gimnaziya və liseylərə, özəl məktəblərə uşaqların (şagirdlərin) qəbulu həmin təhsil müəssisələrinin nizamnamələrinə uyğun aparılır.

2.13. Övladının bu və ya digər sinfə qəbulu barədə valideynin ərizəsi Ümumməktəb (ÜM-1) hesabat formasının təsdiqindən sonra verilərsə, həmin şagird məktəbə yeni gələn şagird kimi rəsmiləşdirilir.

3. Şagirdlərin yerdəyişməsi

3.1. Ölkə daxilində I – IX sinif şagirdlərinin bir məktəbdən digərinə yerdəyişməsi aşağıdakı qaydada həyata keçirilir:

3.1.1. Övladını digər məktəbə dəyişmək istəyən valideyn həmin məktəbin direktoruna yerdəyişmənin səbəbi göstərilməklə ərizə ilə müraciət edir. Ərizəyə şagirdin qiymət cədvəli (təhsil aldığı fənlər üzrə illik və yarımillik qiymətlərin əks olunduğu sənəd) əlavə olunur.

3.1.2. Məktəbin direktoru nəzərdə tutulan sinifdə şagird sayı və ya sinif otağının ölçüsü şagird qəbuluna imkan verdiyi halda, 2 iş günü müddətində onun bu məktəbdə müvafiq sinfə qəbul olunduğu və bununla əlaqədar şəxsi işinin göndərilməsi haqqında valideynə şagirdin indiyədək təhsil aldığı məktəbin direktoruna təqdim etmək üçün arayış verir.

3.1.3. Həmin arayış əsasında valideyn övladının indiyədək təhsil aldığı məktəbdən şəxsi işini götürüb təhsilini davam etdirəcəyi məktəbin direktoruna təqdim edir və bunun əsasında şagirdin təhsilalanların siyahısına daxil olması barədə əmr 2 iş günü müddətində verilir. Əmrin surəti şagirdin məktəbin direktoru tərəfindən əvvəl təhsil aldığı məktəbə göndərilir və burada onun təhsilalanların siyahısından xaric edilməsi barədə əmr verilir.

3.2. “Valideynlərini itirmiş və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların sosial müdafiəsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 5-ci maddəsinə uyğun olaraq, valideynlərini itirmiş və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların bir təhsil müəssisəsindən digərinə keçirilməsinə, ümumi orta təhsil alana qədər təhsilin formasının dəyişdirilməsinə, habelə onların istənilən təhsil müəssisəsindən kənar edilməsinə yalnız qəyyumluq və himayə orqanlarının razılığı əsasında yol verilir.

3.3. Xüsusi tədris proqramları tətbiq edilən məktəb, lisey və gimnaziyalara, məktəb-liseylərdəki lisey siniflərinə, özəl məktəblərə, habelə həmin təhsil müəssisələrindən ümumtəhsil məktəblərinə şagirdlərin yerdəyişməsi bu Qaydalar əsas tutulmaqla həmin müəssisələrin nizamnamələrinə uyğun həyata keçirilir.

3.4. Məcburi köçkün məktəblərinə şagirdlərin qəbulu və yerdəyişməsi Qaydaların 1.4-cü bəndində qeyd olunan məlumat əsasında yerli təhsili idarəetmə orqanları ilə razılaşdırılmaqla həyata keçirilir.

3.5. Qaydaların 3.4-cü bəndi istisna olmaqla, tam orta təhsil səviyyəsində (X-XI siniflər) təhsil alan şagirdlərin yerdəyişməsinə valideynin ərizəsi və Qaydaların 1.4-cü bəndində qeyd olunan məlumat əsasında aşağıdakı hallarda yol verilir:

3.5.1. ailəsi ilə birlikdə yaşayış yerinin (rayonu, şəhəri) dəyişməsinə dair müvafiq təsdiqləyici sənəd təqdim edildikdə;

3.5.2. lisey və gimnaziyalarda, özəl ümumi təhsil müəssisələrində tətbiq edilən tədris proqramlarının mənimsənilməsi mümkün olmadıqda.

4. Şagirdlərin ölkədən xaricə və ya xarici ölkələrdən Azərbaycan Respublikasının məktəblərinə yerdəyişməsi

4.1. Xarici ölkəyə gedən şagirdin şəxsi işi valideynin ərizəsi əsasında verilir.

4.2. Məktəbin rəhbərliyini ərizə ilə xəbərdarlıq etmədən şagirdin ölkədən xaricə getməsi məktəb direktorunun, sinif rəhbərinin və yerli icra hakimiyyətinin nümayəndəsinin iştirakı ilə tərtib edilən müvafiq aktla rəsmiləşdirilir, şagirdin şəxsi işi məktəbdə saxlanılmaqla onun təhsilalanların siyahısından xaric edilməsi barədə əmr verilir.

4.3. Həmin şagird 4 aydan çox olmayan müddətdən sonra geri qayıtdıqda onun məktəbə qəbulu yerli təhsili idarəetmə orqanlarıilə razılaşdırılmaqla həyata keçirilir.

4.4. Azərbaycan Respublikasından kənarda yaşayan şəxslər Azərbaycan Respublikasına daimi yaşayış məqsədi ilə gəldikdə onların rus və ya gürcü dillərindətəhsil alan övladlarının köçdükləri ərazidə dövlət məktəblərinə qəbulu aşağıdakı qaydada həyata keçirilir:

4.4.1. I – IX siniflərdə təhsil alan şagirdlərin valideynləri övladının təhsilini davam etdirməsi üçün seçdiyi məktəbin direktoruna ərizə ilə müraciət edir. Ərizəyə şagirdin əvvəl oxuduğu məktəbin direktoru tərəfindən təsdiq olunmuş qiymət cədvəli əlavə olunmaqla şagirdin müəyyən dövrə qədər təhsil aldığı barədə arayış əlavə olunur. Nəzərdə tutulan sinifdə şagird sayı və sinif otağının ölçüsü həmin şagirdin qəbuluna imkan verdiyi halda, o, məktəbin müvafiq sinfinə qəbul olunur.

4.4.2. Azərbaycan Respublikasına gələnədək ümumi orta təhsil səviyyəsini bitirib müvafiq təhsil sənədi almış şagird həmin sənəd və valideynin ərizəsi əsasında nəzərdə tutulan sinifdə şagird sayı və sinif otağının ölçüsü şagirdin qəbuluna imkan verdiyi halda, məktəbin X sinfinə qəbul edilir. Əks təqdirdə şagirdin müvafiq məktəbin X sinfinə qəbulundan imtina edilir.

4.4.3. Təhsil sənədləri olmadıqda və ya təqdim olunmuş sənədlərdən şagirdin qəbul olunmalı sinfi müəyyən etmək mümkün olmadıqda:

4.4.3.1. I – XI siniflərdə oxuduğu iddia edilən şagirdin həmin siniflərin təhsil proqramlarına (kurikulumlarına) uyğun hazırlıq səviyyəsi yerli təhsili idarəetmə orqanları tərəfindən yaradılmış komissiya vasitəsilə yoxlanılır. Komissiyanın rəyi əsasında şagirdin müvafiq sinfə qəbulu məktəbdə rəsmiləşdirilir və ona şəxsi iş açılır;

4.4.3.2. Azərbaycan dilini tədris dili səviyyəsində bildikləri halda, şagirdlər tədris Azərbaycan dilində olan siniflərə qəbul edilirlər. Həmin şagirdlərin tədris dilini dəyişməsinə valideynin ərizəsinə əsasən məktəbdə baxılır;

4.4.3.3. Tədris rus və ya gürcü dilində olan məktəblərə qəbul edilmiş şagirdlərə əvvəl oxuduqları məktəbdə tədris olunmayan fənlərdən (Azərbaycan dili, Azərbaycan tarixi, Azərbaycan coğrafiyası və s.) əlavə məşğələlər təşkil edilir.

4.5. Xarici ölkələrdə təhsil almış uşaqların Azərbaycan Respublikasının dövlət məktəblərinə qəbuluna valideynin ərizəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının məktəblərindəki tədris dillərindən biri üzrə xüsusi hazırlıq keçib həmin dili mənimsədikləri təsdiq olunduğu halda, yerli təhsili idarəetmə orqanları tərəfindən fərdi qaydada baxılıb razılıq verilir.

İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏ SƏNƏDLƏRİNİN SİYAHISI

1. 16 iyun 2021-ci il tarixli KQ-11 nömrəli Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin Kollegiyasının Qərarı (Hüquqi Aktların Dövlət Reyestrinin qeydiyyat nömrəsi 15202106160011, Hüquqi Aktların Dövlət Reyestrinə daxil edildiyi tarix 18 iyun 2021-ci il)

QƏRARA EDİLMİŞ DƏYİŞİKLİK VƏ ƏLAVƏLƏRİN SİYAHISI

[1] 16 iyun 2021-ci il tarixli KQ-11 nömrəli Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin Kollegiyasının Qərarı (Hüquqi Aktların Dövlət Reyestrinin qeydiyyat nömrəsi 15202106160011, Hüquqi Aktların Dövlət Reyestrinə daxil edildiyi tarix 18 iyun 2021-ci il) ilə “Uşaqların (şagirdlərin) ümumi təhsil müəssisələrinə qəbulu və yerdəyişməsi Qaydaları”nın 2.9-cu bəndinin birinci və üçüncü cümlələrində ismin müvafiq hallarında “şəhadətnamə” sözü ismin müvafiq hallarında “dövlət sənədi – attestat” sözləri ilə əvəz edilmişdir.