EKOLOGIK MADANIYAT VA BARKAMOL TARAQQIYOT ASOSLARI FANIDAN MAVZU: OZBEKISTON RESPUBLIKASI BIRINCHI PREZIDENTI OVNING ASARLARI VA NUTQLARIDA TABIATDAN. презентация

10 -tabiiy muhit va uni yaxshilash boyicha amaliy faoliyatni manaviy jihatidan uzviy birligini idrok etish;-ekologik tarbiyaning uzluksizligini uning predmetlar va kurslar aro aloqa boglashi bilan amalga oshirib borish; -ekologik muammolar umumboshoriy ayni vaqtda milliy va olkashunislik olka xarakter ahamiyatiga ega ekanligini hisobga olish lozim. Haqiqatdan ham ekologik madaniyatni shakllantirish talim tarbiya sohasidagi vazifalar, maktabni isloh qilishning asosiy yonalishlari belgilab berilgan. Ekologik tarbiyaning maqsadlari; 1.tabiy atrof-muhitni muhofaza qilish haqidagi nazariy bilimlarning dastlabki asoslarini organish. 2.hozirgi zamon ekologik siyosatning mazmuni va mohiyati bilan tanishish. 3.oquvchilarda amaliy konikmalarni shakllantirish. 4.oquvchilarda ekologik obzalik yuritish prinsiplari Yoshlarda ekologik madaniyatni shakllantirishning tarixiy ildizlari

Ekologiya

Ekologiya (yunanca «ekos», «okos» yaşayış yeri, vətən, mənzil, «loqos» elm deməkdir) təbiət elmlərinin ən öncül, xüsusi əhəmiyyətə malik sahəsi olub orqanizmlərin bir-biri və xarici mühit amilləri ilə qarşılıqlı əlaqələrini, onların yaşayış tərzində, inkişafında, çoxalmasında həmin amillərin rolunu, təbiətin (hava, su, torpaq, heyvan və bitki aləmi, faydalı qazıntılar və s.) mühafizəsini, təbii sərvətlərdən istifadə olunmasının qanunauyğunluqlarını, ekosistemləri, onların əlaqəsini, təbiətin dialektikasını öyrədir.
«Ekologiya» sözünü ilk dəfə D.Q. Toro (1858) işlətmişdir. Lakin ekologiyanın tərifini 1866-cı ildə alman bioloqu professor Ernest Hekkel vermişdir. Bu elmin tarixi çox qədim olmaqla onun haqqında hələ antik dövrün mütəfəkkiri sayılan Heraklit, Demokrit, Epikur, Aristotel, Platon, Empedokl, Teofrast və başqalarının müəyyən fikirləri olmuşdur. Bu alimlərin əsərlərində bütün canlıların (bitki, heyvan və s.) özünəməxsus əlamətləri (yayılması, quruluşu, tərkibi, çoxalması və s.) xarici mühitdən (iqlim, torpaq, su) asılılığı göstərilmişdir. Sonralar isə K.Linney, Ç.Darvin, J.Russo və başqa təbiətşünaslar həmin məsələlərin öyrənilməsinə xüsusi əhəmiyyət vermişlər.
İbtidai icma dövründə insanların əsas yaşayış mənbəyinin ovçuluq olmasına baxmayaraq, onlar heyvan və quşların qorunmasına, çoxalmasına xüsusi qayğı göstərmiş, balıqların, quşların vəhşi heyvanların mühafizəsi üçün qoruqlar ayırmış, müəyyən vaxtlarda isə onların ovlanması qadağan edilmişdir.
Quldarlıq quruluşu dövründə də təbiətin qorunmasına qayğı ilə yanaşılmış, hökmdarların ov etməsi üçün xüsusi qoruqlar ayrılmışdır.
Feodalizmdə əvvəlki quruluşlara nisbətən təbiətə münasibət daha da ciddiləşmiş, zədəganlar heyvanların qorunması üçün müvafiq qərarlar vermişdir. Heyvanlar üçün ayrılan qoruqlarda ov edən əhalinin aşağı təbəqəsinə mənsub olan insanlar hətta ölüm cəzasına məhkum olunmuşdu.
1872-ci ildə dünyada ilk dəfə olaraq Jello-Yston milli parkı yaradıldı. 1910-cu ildə Cenevrədə Sardaşın təşəbbüsü ilə dünyada birinci dəfə olaraq «Təbiəti Mühafizə Cəmiyyəti» təşkil edildi və 1913-cü ildə Bern şəhərində həmin cəmiyyətin birinci beynəlxalq müşavirəsi oldu.
XVIII-XIX əsrlərdə kapitalizmin inkişafı dövrü təbii sərvətlərin qəddarcasına istismarı dövrü kimi bəşəriyyətin tarixinə həkk olunmuşdur. Bu dövrdə dünyanın müxtəlif regionlarında ekoloji tarazlığın pozulması üçün zəmin yarandı. Orta və Mərkəzi Asiya səhralarının hüdudu genişləndirilməklə meşə zolaqlarından əkinçilik və heyvandarlıq üçün istifadə edilmiş, sonda həmin zolaqlar böyük səhralara çevrilmişdi.
Kapitalizm dövrünün məşhur filosofları K.Marks və F.Engels təbiət-cəmiyyət münasibətlərini, təbiətin dərk edilmə üsullarım, dünyanın yaranmasının əsaslarını, təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə edilməsi yollarını ətraflı şərh etmiş və yüksək qiymətləndirmişlər. F.Engels «Təbiətin dialektikası» əsərində təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqələrinin əsas müddəalarını ətraflı təhlil etmişdir.
Həsən bəy Zərdabi 1875-ci ildə «Əkinçi» qəzetinin 1, 4, 8-ci, 1876-cı ildə 26-cı saylarında və 1899-cu il «Kaspii» qəzetinin 172-ci sayında torpaqşünaslığın əsas müddəaları və əkinçilik mədəniyyəti haqqında ətraflı məlumatlar vermişdir, torpağın xışla deyil, kotanla şumlanmasını təklif etmişdir.
XVIII əsrdə Rusiyada knyaz Vladimir Xolinski Belovejskaya meşə qoruğunun yaranması haqqında fərman vermiş, sonralar isə I Pyotr meşələrin qorunması, yeni zolaqların yaradılması, torpağın, suyun, balıqların qorunması haqqında müvafiq fərmanlar
imzalamışlar. I Pyotrun fərmanı ilə Moskvada və Peterburqda botanika bağları yaradıldı.
XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəlində beynəlxalq müqyasda təbiətin mühafizəsi istiqamətində böyük irəliləyiş başlamaqla bəzi qərarlar qəbul edildi. 1911-ci ildə ABŞ, Rusiya, Kanada və Yaponiya arasında dəniz heyvanlarının mühafizəsi haqqında ilk Beynəlxalq saziş imzalandı.
1913-1914-cü illərdə Rusiyada ilk dəfə yaradılan «Xarkov təbiət həvəskarları cəmiyyəti» tərəfindən təbiətin mühafizəsinə dair sərgi təşkil edildi. 1913-cü ildə Cenevrədə təbiətin mühafizəsi üzrə birinci beynəlxalq müşavirə keçirildi. 1948-ci ildə Parisdə təbiətin mühafizəsi üzrə Beynəlxalq İttifaq, 1956-cı ildə Beynəlxalq Biometroloji cəmiyyət yaradıldı.
1962-ci ildə BMT Baş məclisinin sessiyasında ilk dəfə olaraq təbiətin mühafizəsi məsələləri müzakirə olunmuşdur. 1963-cü ildə vəhşi fauna və floranın mühafizəsi üzrə Beynəlxalq Komitə yaradılmış, 1971-ci ildə isə YUNESKO-nun XVI sessiyasında dövlətlər arasında «İnsan və biosfer» məsələləri üzrə uzunmüddətli elmi işlərin aparılması qərara alınmışdır.
1954-cü ildə Londonda dənizlərin neftlə çirklənməsinin qarşısının alınması haqqında beynəlxalq qətnamə, 1970-ci ildə BMT baş məclisi tərəfindən dünya okeanlarının altındakı sərvətlərdən sülh məqsədi ilə istifadə olunması haqqında bəyənnamə, 1978-ci ildə isə təbiətin mühafizəsinin ümumdünya strategiyası qəbul edilmişdir.
XX əsrdə elmi-texniki inqilabla əlaqədar ekoloji problemlərin həlli özünü daha aydın göstərdi. Artıq otuzuncu illərdə kənd təsərrüfatı ekologiyası yarandı. M.Aseninin «Kənd təsərrüfatınm ekologiyası» kitabı nəşr edildi.
XX əsrin 60-70-ci illərində ekologiya çox sürətlə inkişaf etməyə başladı və bu sahədə çoxlu əsərlər meydana gəldi.
Respublikamızda ekologiya elminin banisi ensiklopedik alim, təbiətşünas, coğrafiyaşünas, torpaqşünas, əməkdar elm xadimi, akademik Həsən Əlirza oğlu Əliyev olmuşdur. O, ekologiya, təbiətin mühafizəsinə, torpaqşünaslığa dair 500-dən artıq məqalələrin, əsərlərin, monoqrafiyaların, respublikanın müxtəlif rayonlarının 15-dən artıq torpaq xəritələrinin müəllifidir. Akademik həmçinin keçmiş SSRİ-nin torpaq xəritəsinin müəllifi və redaktoru olmuşdur. Onun təşəbbüsü ilə son 20 ildə respublikamızda 6 qoruq yaradılmışdır. H.Əliyevin təşəbbüsü ilə 1963-cü ildə Respublika Təbiəti Mühafizə Cəmiyyəti, 1975-ci ildə isə «Azərbaycan təbiəti» elmi-kütləvi jurnalı yaradıldı.
Respublikamızda ekologiya elminin inkişafında və təbliğində professorlar əməkdar elm xadimi Ələddin Abdulla oğlu Əsgərov, Vahid Şamxal oğlu Quliyev, Budaq Budaqov, Mirəli Axundov, Qara Mustafayev, Fəzli Hacıyev, Şövqi Göyçaylı, akademik Musa Musayev və başqalarının böyük xidmətləri olmuşdur. Professor Ə.A. Əsgərov ana dilində ali məktəblər üçün tərtib olunmuş dərsliklərin, dərs vəsaitlərinin və proqramların ilk müəllifidir.
1968-1972-ci ildən mərhum akademik Validə Tutayuqun rəhbərliyi altında Azərbaycanın qış və yay otlaqlarının vəziyyətini və bitki örtüyünü öyrənmək üçün geobotanik ekspedisiyası təşkil edilmişdir.
Azərbaycan Respublikasının mərhum prezidenti Heydər Əliyevin 2 may 2001-ci il tarixli fərmanı ilə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi yaradıldıqdan sonra ilk nazir Hüseyn Bağırovun təşəbbüsü ilə respublikamızda ekologiya və təbiətin mühafizəsi üzrə qlobal və geniş diapozonlu tədbirlər proqramı işlənib hazırlandı. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi Respublikamızın məhv olmuş meşələrinin bərpasına, yeni meşə zolaqlarının yaradılmasına xüsusi qayğı göstərir. Ölkəmizdə ilk dəfə olaraq milli parkların yaradılmasına başlanıldı. Həmin proqramların ölkəmiz üçün çox vacib olmasını nəzərə alaraq mərhum prezident Heydər Əliyev 5 iyun 2001-ci il tarixdə Şirvan, Ordubad və Ağ-göl milli parklarının, Şahbuz qoruğunun yaradılması barədə fərman vermişdir.
Beləliklə də, respublikamızda ekologiyanın, təbiətin və təbii sərvətlərin qorunub saxlanması, inkişaf etdirilməsi və onlardan səmərəli, məqsədyönlü istifadə olunması üçün çox güclü zəmin yaradılmışdır.
«Azərbaycan Milli Parklar Proqramı» adlanan proqram 20 il müddətində icra olunmaqla ölkəmizdə ekoloji cəhətdən dayanıqlı sosial-iqtisadi inkişafa və intensiv yaşıllaşdırma tədbirlərinin həyata keçirilməsinə mühüm addımlardandır.
Respublikamız müstəqillik qazandıqdan sonra onun ekologiya və İnsan İnkişafı sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığa və konvensiyalara qoşulması ölkəmizin inkişafı tarixində mühüm hadisə kimi qiymətləndirilməlidir. Bu əməkdaşlıqlar BMT-nin İnkişaf Proqramına (İP) əsasən onun digər bölmələri –
YUNİSEF (BMT-nin uşaq fondu), YUNESKO (BMT-nin Elm və Mədəniyyət üzrə Komissiyası), BMT-nin əhali fondu və başqa beynəlxalq dövlət və özəl təşkilatların köməkliyi ilə həyata keçirilir.

Mənbə: Biоlоgiyanın inkişaf tariхi və mеtоdоlоgiyası
Müəlliflər: H.M. HACIYЕVA, Ə.M. MƏHƏRRƏMОV, Q.K. İSMAYILОV, İ.V. QAFARОVA

EKOLOGIK MADANIYAT VA BARKAMOL TARAQQIYOT ASOSLARI FANIDAN MAVZU: OZBEKISTON RESPUBLIKASI BIRINCHI PREZIDENTI I.A.KARIMOVNING ASARLARI VA NUTQLARIDA TABIATDAN. – презентация

Презентация на тему: ” EKOLOGIK MADANIYAT VA BARKAMOL TARAQQIYOT ASOSLARI FANIDAN MAVZU: OZBEKISTON RESPUBLIKASI BIRINCHI PREZIDENTI I.A.KARIMOVNING ASARLARI VA NUTQLARIDA TABIATDAN.” — Транскрипт:

2 EKOLOGIK MADANIYAT VA BARKAMOL TARAQQIYOT ASOSLARI FANIDAN MAVZU: OZBEKISTON RESPUBLIKASI BIRINCHI PREZIDENTI I.A.KARIMOVNING ASARLARI VA NUTQLARIDA TABIATDAN FOYDALANISH, EKOLOGIYA VA TABIATNI MUHOFAZA QILISH MASALALARI MARUZA TAYYORLOVCHI BTS 117-GURUH TALABASI MIRDAVUROVA ZUXRA MIRSHOXID QIZI

3 Ilmiy-texnika taraqqiyotining jadallashuvi, ishlab chiqarish texnologiyasining nomukammalligi, tabiatga nisbatan istemolchilik ananalari – bularning barchasi jamiyat bilan tabiatning ozaro aloqasidagi ziddiyatlar keskinlashuvining bosh sababidir. Bu borada Ozbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ozining “Ozbekiston XXI asr bosagasida: xavfsizlikka taxdid, barkarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” asarining Xavfsizlikka taxdid bulimida Ekologik muammolar togrisida aloxida toxtalib utgan 1. I.Karimov ekologik muammolarning tobora chuqurlashib, keskin ijtimoiy muammoga aylanayotganligi haqida suz yuritar ekan, ekologik muammolarga karshi tasirchan chora-tadbirlarni ruyobga chiqarish, ekologik tanglik taxdidini barham toptir ish respublika aholisi uchun, jismonan soglom yosh avlodning dunyoga kelishi va rivojlanishi uchun zarur shart- sharoitlar hamda ekologik jixatdan musaffo hayotiy muxit yaratish imkonini beradi, deb bayon qiladi. Jumladan, “Ekologik xavfsizlik muammosi allakachonlar milliy va mintakaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan. Ekologiya hozirgi zamonning keng mikyosdagi keskin ijtimoiy muammolaridan biridir. Uni xal etish barcha xalqlarning manfaatlariga mos bolib, sivilizasiyaning hozirgi kuni va kelajagi kop jixatdan ana shu muammoning xal qilinishiga bogliqdir” deb aloxida takidlaydi.

4 Jamiyatning tabiatga tasir otkazish kuchi shu darajaga borib yetdiki, natijada ular ortasidagi ozaro uygunlikka putur yetib, tabiiy muvozanatning buzilishiga olib keldi. Hozirgi vaqtda jahon fan-texnika taraqqiyoti jadal rivojlanishi munosabati bilan tabiiy zaxiralardan xojalik maqsadlarida tobora koprok foydalanilmoqda. Buning ustiga dunyo aholisi yildan-yilga usib borib, koprok mikdorda ozik-ovkat, yoqilgi, kiyim-kechak va boshqa narsalarni ishlab chiqarish talab qilinmoqda 1. Fan-texnika taraqqiyoti va uning yutuqlari insonlar uchun juda katta qulayliklar, imkoniyatlar yaratishi bilan birga tabiatga nisbatan nixoyatda salbiy tasir korsatmoqda. I.A.Karimov ekologik muammolarning asl moxiyati haqida fikr yuritar ekan, birinchi muammo – yerning cheklanganligi va uning sifat tarkibi pastligi bilan bogliq xavfning toxtovsiz ortib borayotganini takidlaydi. Ikkinchi muammo sifatida suv zaxiralarining, yani yer usti va yer osti suvlarining keskin takchilligi hamda ifloslanganligi bilan bogliq ekanligini korsatib utadi. Uchinchidan, Orol dengizi fojiasi bilan bogliq muammolarga etiborni karatadi va buni xalqaro mikyosda xal etish yollarini tushuntirib beradi. Tortinchidan, havo boshligining ifloslanishi hamda Respublikada ekologik xavfsizlikka solinayotgan taxdidlarga toxtalib, mazkur ekologik muammolarni xal etish yonalishlari, yani ekologik xavfsizlikni kuchaytirish yollarini belgilab beradiki, bularning barchasi ekologik muammolarni bartaraf etishning konseptual asoslari bolib hisoblanadi.

5 Tabiat boyliklari bolmish – yer, suv, havo nixoyatda ifloslangan, osimlik va xayvonot olami ayrim turlarining mavjudligi xavf ostida qolgan. Shu sababli, atrof muxitni muxofaza qilish va uning zaxiralaridan oqilona foydalanish asosiy masaladir. Hozirgi paytda respublikada istiqbolga, yani atrof muxitni muxofaza qilish va tabiiy zaxiralardan oqilona foydalanish boyicha 2005 yilgacha moljallangan Davlat dasturi ishlab chiqilgan. Tabiatdan oqilona foydalanish va uni muxofaza qilish sohasidagi butun faoliyat ana shu dastur asosida tashkil etilgan. Dasturda respublikada ekologik vaziyatni soglomlashtirish, yirik shahar birlar va shahar bir aglomerasiyalari kabilarda ekologik keskinlikka barham berish yollari belgilangan. Ekologik xavfsizlikni kuchaytirish, ekologik taraqqiyotga erishishning hozirgi asosiy yonalishlari quyidagilardan iborat:

6 Tegishli texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish. Kishlok, urmon va boshqa xojalik tarmoklaridagi tabiiy jarayonlarning keskin buzilishiga olib keladigan barcha zahar birli kimyoviy moddalarni kullash ustidan kattik nazorat urnatish. Havo va suv muxitini insonning hayotiy faoliyati uchun zararli yoki salbiy tasir etadigan moddalar bilan ifloslantirishni toxtatish. Qayta tiklanadigan zaxiralarni qayta ishlab chiqarishning tabiiy ravishda kengayishini taminlagan hamda qayta tiklanmaydigan zaxiralarni katiy mezon asosida istemol kilgan xolda tabiiy zaxiralarning hamma turlaridan oqilona foydalanish darkor. Katta-katta xududlarda tabiiy sharoitlarni tabiiy zaxiralardan samarali va kompleks foydalanishni taminlaydigan darajada aniq maqsadga karatilgan, ilmiy asoslangan tarzda ozgartirish (daryolar okimini tartibga solish hamda suvlarni bir xavzadan ikkinchisiga tashlash yoki yerning namini kochirish, suv chiqarish tadbirlarini va boshqalarni amalga oshirish lozim.aniq maqsadga karatilgan Jonli tabiatning butun tabiiy genofondini madaniy ekinlar va xayvonlarning yangi turlarini kopaytirish hisobiga boshlanGich baza sifatida saqlab qolish kerak.

7 Shahar birsozlik va tumanlarni rejalashtirishning ilmiy asoslangan, hozirgi zamon urbanizasiyasining barcha salbiy oqibatlarini bartaraf etadigan tizimini joriy etish yoli bilan shahar birlarda va boshqa aholi punktlarida aholining yashashi uchun qulay sharoit yaratish zarur. Ekologik kulfatlar chegara bilmasligini nazarda tutgan xolda jahon jamoatchiligi etiborini mintakaning ekologik muammolariga karatish lozim. Orol muammosi bugungi kunda chinakam keng qulamli, butun sayyoramizga daxldor muammo bolib qolganligini, uning tasiri hozirning uzidayok biologik muvozanatni buzayotganligini, bepoyon xududlarda aholining genofondiga xaloqatli tasir korsatayotganligini nazarda tutish lozim. Xalqaro tuzilmalarning zaxiralari, imkoniyatlari va investisiyalarini ana shu muammolarni xal qilishga jalb etish – birinchi darajali vazifadir 1. Har bir madaniyatli inson bu muammolarni bartaraf etish uchun korashsa, jamiyatda haqikiy ekologik madaniyat kishisi shakllanadi. Atrof tabiiy muxitni muxofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini taminlash Ozbekiston Respublikasi ekologik siyosatining asosiy yonalishlarini tashkil etadi. Ayniqsa, atrof muxit barkarorligini saqlash, tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish, aholining ekologik xavfsizligini taminlashda milliy qonun xujjatlarining poydevori hisoblangan konstitusiyamizning ahamiyati bekiyosdir. Konstitusiyada shahs, jamiyat va davlatning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-xukukiy, madaniy-marifiy sohalaridagi vazifalari mustaxkamlangan bolib, bular uz navbatida ekologik xukukiy mexanizmni shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu masala mamlakatimiz Konstitusiyasining 50-moddasida “Fuqarolar atrof tabiiy muxitga extiyotkorona munosabatda bolishga majburdirlar”, 55-modda “Yer, yer osti boyliklari, suv, osimlik va xayvonot dunyosi va boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muxofazasidadir” deb takidlanadi. Shuningdek, “Tabiatni muxofaza qilish togrisida”gi Ozbekiston Respublikasi Qonunining tabiatni muxofaza qilish maqsadlariga erishish deb nomlangan 4-moddasida quyidagicha yoritilgan: “Tabiatni muxofaza qilish maqsadlariga erishish uchun davlat xokimiyati maxalliy idoralari, vazirliklar va idoralar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, fermerlik va kooperativ xojaliklar, shuningdek ayrim shahslar xojalik, boshqaruv hamda boshqa faoliyatini amalga oshirish jarayonida quyidagi koidalarga amal qilishlari kerak. barcha turdagi talim muassasalarida ekologiya oquvining majburiyligi”. Shuningdek, “Ozbekiston Respublikasining Jinoyat Kodeksi” da ham Tabiatni muxofaza qilish qonuni talablarini bozgan yuridik va jismoniy shahslarga nisbatan jazo choralarini korish maqsadida Ekologiya sohasidagi jinoyatlar bulimining, Atrof muxitni muxofaza qilish va tabiatdan foydalanish sohasidagi jinoyatlar nomli XIV bobining moddalarida tasdiklangan va amalda kullanilmoqda.

8 Malumki mamlakatimizda istiqlolga erishilgach talim sohasida ham muhim isloxotlar amalga oshirildi. Jumladan, oliy talim tizimida tuzilishi va mazmuni jixatdan katta ozgarishlar yuz berdi. Ularning soni ortdi, mutaxassislar tayyorlash sohalari kengaydi, jamiyatimiz talablaridan kelib chiqkan xolda kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirishga jiddiy etibor berila boshladi. Bu borada “Talim togrisida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” bugungi va istiqboldagi vazifalarni belgilab berdiki, bu vazifalar mamlakatimizda sobitkadamlik bilan amalga oshirilmoqda. Oliy oquv yurtlari yil sayin xalq xojaligining barcha sohalariga ilmli va malakali mutaxassis kadrlarni tayyorlab bermoqda. Ular bozor iqtisodiyoti sharoitida uz bilimlarini amaliy faoliyatlarida tatbik eta olishga, muntazam ravishda malakasini oshirib borishga, ozgaruvchan ish sharoitlarida tez moljal ola bilishga kodir bolgan pedagog, muxandis, agranom, xukukshunos, iqtisodchi, filolog, geolog kimyogar, shifokor va boshqa mutaxassisliklar egalaridir. Bu mutaxassislar oliy oquv yurtlarini bitirgach, xalq xojaligining turli sohalarida ishlash jarayonida atrof muxit bilan munosabatda buladilar.geolog kimyogar

9 Zamonaviy iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiyalarning jadal rivojlanishi, shu bilan birga sayyoramizda yuzaga kelgan koplab ekologik muammolar turli soha kadrlarini tayyorlashning takomillashgan tizimini yaratishni, uni mamlakatni taraqqiy ettirishning eng muhim shartlaridan biriga aylanayotganini, Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ning Barkaror rivojlanish uchun talim (BRT) boyicha yillarga moljallangan dekadasi tavsiyalarini etiborga olib, Ozbekiston Respublikasi Oliy va orta maxsus talim vazirligi 7 noyabr 2005 yil 242-sonli, Ozbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligi 7 noyabr 2005 yil 33-sonli va Ozbekiston Respublikasi Tabiatni muxofaza qilish davlat kumitasi 7 noyabr 2005 yil 79-sonli Qarorlari bilan “Respublikada ekologik talimni rivojlantirish va ekolog kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash, hamda malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish istiqbollari” togrisidagi Dastur va Konsepsiyasi tasdiqlandi. Ayni vaqtda Ozbekiston Respublikasida uzluksiz ekologik talim va tarbiya tizimini tashkil etish va uni rivojlantirishni hamda ushbu xujjatlardan kelib chiqadigan tadbirlarni amaliyotga joriy etishni taminlash zarur.

10 -tabiiy muhit va uni yaxshilash boyicha amaliy faoliyatni manaviy jihatidan uzviy birligini idrok etish;-ekologik tarbiyaning uzluksizligini uning predmetlar va kurslar aro aloqa boglashi bilan amalga oshirib borish; -ekologik muammolar umumboshoriy ayni vaqtda milliy va olkashunislik olka xarakter ahamiyatiga ega ekanligini hisobga olish lozim. Haqiqatdan ham ekologik madaniyatni shakllantirish talim tarbiya sohasidagi vazifalar, maktabni isloh qilishning asosiy yonalishlari belgilab berilgan. Ekologik tarbiyaning maqsadlari; 1.tabiy atrof-muhitni muhofaza qilish haqidagi nazariy bilimlarning dastlabki asoslarini organish. 2.hozirgi zamon ekologik siyosatning mazmuni va mohiyati bilan tanishish. 3.oquvchilarda amaliy konikmalarni shakllantirish. 4.oquvchilarda ekologik obzalik yuritish prinsiplari Yoshlarda ekologik madaniyatni shakllantirishning tarixiy ildizlari

11 Tabiat – bu insoniyat yashashi uchun buyuk makon, nozu-nematlar manbai bolib, uni asrash har bir bir insonning burchi, bu borada xalqimiz uzining milliy-tarixiy ananalariga ega. Bu ananalar doimo rivojlantirilib, boyitib kelingan. Otmishdan malumki, tabiat insoniyat uchun bebaho qadriyatdir. Tabiat, tuGilish, yashash, usish- faoliyat maydoni. Inson tabiat bilan birga yashaydi, usadi, rivojlanadi. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan sung tabiatni muxofaza qilishga oid manaviy qadriyatlar ham xalq hayotida tularok namoyon bula boshladi. Mustaqillik tufayli yurtimizda qadim-qadim zamonlarda kechgan davlatchilik taraqqiyoti, ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy, madaniy-manaviy hayotni atroflicha taxlil va tadbik etish imkoniyati vujudga keldi 1. “Xalqning madaniy qadriyatlari, manaviy merosi ming yillar mobaynida Shark xalqlari uchun qudratli manaviyat manbai bolib xizmat qilib kelmoqda. Uzoq vaqt davom etgan kattik mafkoraviy tazyikka karamay Ozbekiston xalqi avloddan-avlodga otib kelgan oz tarixiy va madaniy qadriyatlarini hamda oziga xos ananalarini saqlab qolishga muvaffaq boldi” deb takidlaydi I.A.Karimov 2. Markaziy Osiyo, jumladan Ozbekistonda bu muammoning yechimiga intilish uzoq tarixga ega. Zero, “Sivilizasiya belgilarini asrab-avaylash qanchalik zarur bolsa. yer va suvni asrab-avaylash ham shunchalik muhimdir.

12 Yer, havo, suv va olov (Quyosh) Markaziy Osiyoda qadimdan ezozlab kelingan, ajdodlarimizning zardushtiylikdan tortib to islomgacha bolgan barcha dinlari tomonidan munosib kadrlab kelingan”. “Eng mutabar, qadimgi kulyozmamiz “Avesto” ning yaratilganiga 3000 yil bulyapti – dedi Prezidentimiz Islom Karimov tarixchi olimlar bilan uchrashuvida. Bu nodir kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oraligida, mana shu zaminda umrgozaronlik kilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan manaviy, tarixiy merosidir. “Avesto” ayni zamonda bu qadim olkada buyuk davlat, buyuk manaviyat, buyuk madaniyat bolganidan guvoxlik beruvchi tarixiy xujjatdirki, uni xech kim inkor etolmaydi”. “Avesto” da dunyoning yaratilishi, insonning xalq bolib kamol topishi, ezgulik uchun yovuz kuchlar bilan korashi, erkinlik, ijodkorlik va bunyodkorlik yolidagi orzulari uz ifodasini topgan. “Avesto” fakat odamninggina emas, balki bir xovuch tuprok, bir kultum suv, bir nafaslik havoning ham mukaddas ekanligi haqidagi kitob. “Avesto” yerning, daryolaru boGlar, toGlaru buloklar, kulu saxrolar, otu tuyalar uyuri, molu itlar, osimligu giyoxlarning bunyod etish tarixiga doir asar 1.molu itlar

13 Qadimgi ananalarga kora bu paytda kishi quyidagi shartlarni bajarmogi kerak: kucha va xovlilarni tartibga keltirish, tozalashda ishtirok etishi, daraxtlarni oklash, kuchat (kamida uchta) hamda gullar otkazish, xushchakchak va shoduman yurishi, bir-birlariga yaxshi niyatlar tilash, urushgan kishilar bilan yarashish, xalol va munosib hayot kechirishga intilish. Shunga kora, ekologik madaniyat tamoyillari, meyorlari antropogen omillar har birakteriga ega bolib fakat insonning bevosita tabiat bilan bolgan munosabatlaridagi har birakatlarigagina tatbik etilgan va baholangan. Barcha insonlar ana shu ulchov meyoriga amal kilganlar. Shu sababdan ham suvga tuflama, suvga suprindi tashlama, suv okkan arikni iflos kilma, havoni ifloslama kabi fikrlar ular uchun dasturi amal bolgan. Yuqoridagilardan korinib turibdiki ajdodlarimiz asrlar davomida toplagan xalq ananalari, urf-odatlari va marosimlarida yer, suv, havo, atrofdagi osimlik hamda xayvonot dunyosiga extiyotkorona munosabatda bolishga rioya kilganlar. Ular toplagan ekologik tajribasining bir avloddan ikkinchi avlodga, bir xalqdan boshqa xalqga vorisiyligini taminlash muhimdir. Tabiat, jamiyat va hayotni inson uchun yaratilgan moddiy-manaviy nemat sifatida talkin etish, uni asrab-avaylashga davat etish qadimgi manaviy merosimizning buyuk gumanistiq mazmunini tashkil etadi. “Avesto” – buning yorkin namunasidir 1.

14 Islom talimotida ekologiya muammosiga aloxida etibor berilgan. Quroni karim va Hadisi sharifda tabiatni muxofaza qilish, boyitish, pokiza saqlashga oid pand-nasixatlar oz aksini topgan. Quroni karim kitobi insonlarni tabiat bilan uygunlikka davat etadi. Jumladan, “Furkon surasi” ning 2-oyatida: “Allox hamma narsani yaratdi va ulchovini mukammal kildi”, deyiladi. Yani dunyodagi har bir bir narsa – suv ham, tuprok ham, havo ham, xayvonot olami ham, nabobat olami ham Allox taolo tomonidan muayyan ulchov bilan bir-biriga ozaro bogliq qilib yaratilgan. Agar bu muvozanatlik boziladigan bolsa, tabiat uchun, shu jumladan, inson uchun ham jiddiy muammolar kelib chiqishi extimoli nixoyatda katta. Allox taolo iloxiy kitoblarda insonni uluglab, unga tabiatni asrab- avaylash, uz nematlaridan baxramand bolish, ularni nobud kilmay, ezgu maqsadlarga ishlatishni amr etgan. “Arof surasi” ning 56-oyatida Parvardigor shunday deb amr qiladi: “Obod qilib quyilgan Yer yuzida bozgunchilik ishlarini qilmang”.

15 Shuningdek, asar butun dunyo qitalar, okeanlar, qutblar, ekvator, saxrolar, chollar, ormonlar, turli mamlakatlar, olkalar, u yerdagi xayvonot, osimlik dunyosi va boshqa tabiiy resurslar haqidagi malumotlarni uz ichiga oladi. Xorazmiyning mazkur asariga kiritilgan har biritalarda yer yuzi yetti iqlimga bolib chizilgan, shundan fakat turttasigina bizgacha yetib kelgan 1. Orta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-falsafiy fikrining eng yirik va mashxur vakillaridan biri Abu Nasr Forobiyning ( ) ilmiy- falsafiy merosi nixoyatda boy. Uning asarlari hozirgacha aniqlanmagan. Nemis olimi M.K.Brokkelmanning ruyxatida Forobiyning turli sohalarga oid 180 ta asarining nomi keltiriladi. Bu asarlar bir necha guruxlarga bulinadi. Shulardan 11 – guruxga Forobiyning tabiatshunoslik ilmi, amaliy faoliyat va xunarmandchilik masalalariga oid asarlari kiradi.turli mamlakatlar

16 Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimovning asarlarida ekologik buxronli jarayon va uning sabablari tasvirlanib, ekologik muvozanatning bozilishini oldini olish uchun korash yollari korsatib berilgan. Bu borada kabul qilingan qonun va karorlar bilan yoshlarni tanishtirish ham muhim urin tutadi. Ekologik talim-tarbiya tizimi asoslariga tabiat yaxlitligi hamda atrof muxitning inson tomonidan ozgartirilishi haqidagi tasavvurlar quyilgan. Bunda tabiatni muxofaza qilishga yonaltirilgan talim jarayoni oliy oquv yurtlarida hozirgi zamon ommaviy axborot vositalaridagi uzluksiz jarayon sifatida karaladi. U umumiy vazifalar bilan uygunlashadi hamda mutaxassislik tayyorgarligi bilan bogliq xolda tabakalashtiriladi. Uning umumiy nazariy korsatmalari oquv rejasining turli qismlarida aks etgan bolib, maruza matnlari, elektron darsliklar, amaliy va laboratoriya mashgulotlari mazmunida uz ifodasini topadi.

17 Yoshlarda ekologik madaniyatni shakllantirish jarayoni har bir tomonlama rivojlangan shahs manaviy qiyofasini kamol topish jarayonining muhim va tarkibiy qismidir. U yoshlarda milliy va umuminsoniy qadriyat sifatida tabiatga ongli munosabat, tabiat zaxiralarini saqlash va kopaytirishga oid masuliyat tuygusi, ekologik muammolarni amaliy xal qilishdagi konikmalarning rivojlantirilishini ozida qamrab oladi.

18 ETIBORINGIZ UCHUN RAHMAT