D ə b I y y a t

“Elektrotexnikanın nəzəri əsasları”

Mir Cəlal Paşayev adına Milli Virtual Kitabxana

Zəki Kazımzadə. “Elektrotexnikanın nəzəri əsasları”. Kitab ali texnki məktəblərin ixtisas fakultələrinin “Nəzəri elektrotexnika” proqramına uyğun olaraq tərtib edilmişdir.

www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

www.elmler.net – Elektron təhsil – Virtual İnternet Resurs Mərkəzi

“Elektron təhsilin təbliği: rəqəmsal dərsliklərin hazırlanması”. Elektron kitab N 11-69 (53- 2015)

Bu elektron nəşr Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Gənclər Fondunun (#AzGF) maliyyələşdirdiyi, Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumunun həyata keçirdiyi “Elektron təhsilin təbliği: rəqəmsal dərsliklərin hazırlanması” innovativ-intellektual layihəsi çərçivəsində www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana tərəfindən nəşrə hazırlanıb və yayılır.

Kulturoloji layihənin bu hissəsini maliyyələşdirib

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Gənclər Fondu : http://youthfoundation.az

Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu: http://www.yysq.org http://www.elmler.net

Zəki Kazımzadə

“Elektrotexnikanın nəzəri əsasları”

Ali məktəblər üçün dərslik

Kitab ali texnki məktəblərin ixtisas fakultələrinin “Nəzəri elektrotexnika” proqramına uyğun olaraq tərtib edilmişdir.

Zəki Kazımzadə. “Elektrotexnikanın nəzəri əsasları”. UniPrint, Bakı. 2010.

Texniki elmlər doktoru, professor Zəki Kazımzadənin “Elektrotexnikanın nəzəri əsasları” adlı kitabının latın əlifbasında ikinci nəşri çapdan çıxıb. Trend-in məlumatına görə, 100 tirajda nəşr olunan kitab ali texniki məktəblərin ixtisas fakültələrinin “Nəzəri elektronika” proqramına uyğun olaraq tərtib edilib.

“Elektrotexnikanın nəzəri əsasları” kitabı ilk dəfə 1950-ci ildə kril əlifbası ilə çap olunub. Kitab, bu sahənin ekspertləri üçün “stolüstü kitaba” çevrilən fundomental əməkdir.

Professor Zəki Kazımzadə 1908-ci ildə Bakı şəhərində anadan olub. Elmi fəaliyyəti dövründə elektrotexnikaya aid bir çox dərs vəsaitləri və elmi əsərlər yazıb. Onun “Ümumi elektrotexnika”, “Sənayenin energetik bazası”, “Xalq təsərrüfatının avtomatlaşdırılması”, “Elektrik enerjisinin yeni üsullarla istehsalı” adlı əsərləri tək Azərbaycanda deyil, həmçinin Yaxın Şərq və Orta Asiya ölkələrində də geniş istifadə olunur.

“Elektrotexnikanın nəzəri əsasları” kitabı “Dəyişən və sabit cərəyanın alınması”, “Çoxfazalı dəyişən cərəyanlar”, “Dəmir nüvəli elektrik dövrələri” və elektrotexnikanın digər nəzəri əsaslarını əhatə edən 21 fəsildən ibarətdir.

Kitab ali məktəb tələbələri, istehsalatda çalışan mühəndis-texniki işçilər, eləcə də elektrotexnika və nəzəri fizika ixtisası üzrə çalışan elmi işçilərin istifadəsi üçün nəzərdə tutulub.

Kitab YYSQ tərəfindən e-nəşrə hazırlanıb.

YYSQ – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri. Bakı – 2015

Virtual redaktoru və e-nəşrə hazırlayanı: Aydın Xan (Əbilov), yazar-kulturoloq

“Elektron təhsilin təbliği: rəqəmsal dərsliklərin hazırlanması” silsiləsindən olan e-kitablarla buradan tanış olun: http://kitabxana.net/?oper=readBook&id=2289

Sosial şəbəkələrdə elektron təhsilin təbliği ilə bağlı fəaliyyətlərin genişləndirmək, sosial şəbəkələrdə elmi-intellektual sərvətlərimizi, sahə-peşə ədəbiyyatını, araşdırma, tədqiqat işlərini təbliğ etmə üçün ayrıca virtual resurs yaradıldı: https://www.facebook.com/YeniYazarlar

DİQQƏT!

Müəlliflik hüququ Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə və əlaqədar beynəlxalq sənədlərə uyğun qorunur. Müəllifin və resurs yaradıcılarının razılığı olmadan kitabın bütöv halda, yaxud hər hansı bir hissəsinin nəşri, eləcə də elektron informasiya daşıyıcılarında, İnternetdə yayımı yasaqdır. Bu qadağa kitabın elmi mənbə kimi istifadəsinə, araşdırma və tədqiqatlar üçün ədəbiyyat kimi göstərilməsinə şamil olunmur.

Ə d ə b I y y a t

1. Kazimzadə Z. “Elektrotexnikanın nəzəri əsasları”. Bakı, Maarif, 1966.

2. Волынский Б.А. “Elektrotexnika” .Москва,

энергоатомиздат, 1987.

3. Блажкина А.Т. Общая электротехника. Ленинград энергоиздат.

Ленинградское отделение, 1988.

4. Нейман Л.Р. Теоретические основы электротехники: в 2-х томах.

Ленинград. Энергоиздат, 1988.

ÜÇBUCAQ BİRLƏŞMİŞ SİSTEM

T E S T

Tətbiq olunan üçfazalı sistemlərdə ən çox təsadüf olunan birləşmə şəkli

ulduz birləşmədir. Ulduz birləşmə, faz dolaqları nəhayətlərinin uçlarının

ümumi bir nöqtəyə sıfır nöqtəsinə toplanmasından alınan birləşmədir. Şəkil

1-də həm mənbə, həm də işlədicisi ulduz birləşdirilmiş üçfazlı bir sistem

göstərilmişdir. Belə sistemlərdə iki sıfır nöqtəsini birləşdirən xəttə sıfır xətti

deyilir.

Mənbənin faz gərginliklərinin ani və effektiv qiymətləri belə tapılır:

Umax və U – faz gərginliyinin uygun qiymətləridir.

Birləşdirici məftillərin müqavimətləri nəzərə alınmadıgından onlarda əmə-

lə gələn gərginlik düşküləri işlədicinin fazları üzərinə əlavə olunur və mənbə-

nin faz gərginlikləri işlədicinin müvafiq faz gərginliklərinə

( ) bərabər qəbul olunur.

İşlədicinin ayrı-ayrı fazlarının müqavimətləri bir-birinə bərabər və

olursa, o zaman sistemdən kecən faz cərəyanları qiymətcə bir-birinə bərabər

alınır. Bu cərəyanların ani qiymətləri:

öz aralarında qiymətcə bərabər və faz etibarilə simmetrik alındıqlarından

belə sistemə müntəzəm yüklənmiş sistem deyilir.

Müntəzəm işlənmiş sistemlərdə hər üç cərəyanın toplusu hər bir anda sıfra bərabər olduğundan, sıfır xəttindən cərəyan keçmir, ona görə də, belə sistemlərdə sıfır xəttinin çəkilməsinə eytiyac qalmır. Ulduz birləşmiş sistemin xətləri arasındakı potensiallar fərginə xətt gərginliyi deyilir.

Həmin gərginlik (effektiv qiyməti) iki müvafiq gərginliyinin həndəsi çıxılma-

sı şəklində tapılır, çünki hər faz dolağında olan faz gərginliyi, başqa sözlərlə

onun ucundakı potensiala bərabərdir.

Buna görə də iki faz gərginliyinin çıxılmasından alınan:

Dövrələrdə ümumiyyətlə, işlədicilərdə yük induktiv xarakterli qəbul olundu-

ğundan, verilmiş diaqramda cərəyan şiddətləri öz uyğun gərginliklərindən

qədər geri qalmış göstərilmişdir. Həmin cərəyanlar həm də xətlərdən keçdik-

ləri üçün eyni zamanda həm faz və həm də xətt cərəyanları ola bilirlər. Çox

vaxt, ücfazlı ulduz birləşmələrdə sıfır xəttindən də istifadə olunur, bu zaman

sistem dördməftilli adlanır. Sıfır xəttinə, eytiyac həmişə, faz gərginliyindən

istifadə etməyə imkan yaradan sistemlərdə hiss olunur. Bu xətdən həmişə,

üç faz cərəyanının cəminə bərabər bir cərəyan keçməlidir.

Bərabər yüklənmiş üçfazlı ulduz birləşmiş sistemdə bu cərəyan sıfra

bərabərdir. Ümumiyyətlə dördməftilli dövrələr, qarışıq yüklü ( həm birfazlı və

həm də üçfazlı) sistemlərdə işlədilir ki, bunların da misalı işıq dövrələridir.

Çoxfazlı sistemlərdə ulduz birləşmə əmələ gətirilirsə, o zaman ayrı-

ayrı faz gərginliklərinin effektiv qiymətləri bir faz dolağının gərginliyinə

nəzərən aşağıdakı şəkildə tapılır:

və faz gərginliyindən qiymətcə 2sin

ÜÇBUCAQ BİRLƏŞMİŞ SİSTEM

Faz dolaqlarını bir-birilə ardıcıl olaraq, yəni birincinin sonu ikincisinin baş-

lanğıcı ilə, ikincinin sonu isə üçüncüsünün başlanğıcı ilə və bu qayda üzrə

birləşdirilərək üçfazlı sistemlər üçün üçbucaq, çoxfazlı sistemlər üçün isə

çoxbucaq birləşmə alınır. Belə sistemlərdə neytral nöqtəsi olmadığı üçün sistemlər həmişə üçxətli alınır. Yenə də sadəlik alınması üçün birləşdirici naqillərin müqaviməti nəzərə alınmamışdır. Buna görə də mənbəyin və içlədicinin müvafiq faz gərginlikləri bərabər alınmışdır:

Buna görə də çox yüksək gərginlikli maşın və transformatorlar müəyyən

qədər kiçik ölçülü və müəyyən qədər ucuz alınır.

xətt ilə qonşu olan iki faz dolağının cərəyanlarının həndəsi fərqinə bərabərdir.

Faz cərəyanlarına aid qiymətləriyerlərinə qoymaqla xətt cərəyanları üçün

aşağıdakı ifadələri alırıq:

T E S T

1. Aşağıdakı mülahizələrdən hansı düz deyil?

A) Eyni amplitudlu və tezlikli, fazaca bir-birindən 120 bucaq qədər

fərqlənən üç sinusoidal e.h.q.simmetrik üçfazlı sistem əmələ gətirir;

B) Başqa eyni şərtlər daxılındə üçfazlı cərəyan generatoru üç birfazlı

cərəyan generatorundan yüngül, ucuz və qənaətlidir. Bu cəhətlər

üçfazlı mühərriklərə və transformatorlara da aiddir;

C) Üçfazlı cərəyanlar sistemi üç tərpənməz dolaq vasitəsilə fırlanan

maqnit sahəsi almağa imkan verir ki, bu da üçfazlı asinxron mühərrik-

lərin iş prinsipinin əsasını təşkil edir;

D) Bütün söylənilənlər düzdür.

2. Generatorun faz dolaqlarının ulduz birləşməsində necə naqilli dövrə alınar?

A) 6; B) 3 və 4; C) 3; D) 4.

3. Generatorun faz dolaqlarının üçbucaq birləşməsində birinci dolağın başlanğıcı hansı nöqtə ilə birləşir? A) İkinci dolağın başlanğıcı ilə; B) İkinci dolağın sonu ilə;

C) Üçüncü dolağın başlanğıcı ılə;

D) Üçüncü dolağın sonu ılə.

4. Doğru cavabı göstərin:

A) Faza, üçfazlı cərəyan dövrəsində sinusoidal dəyişən elektrik kəmiyyətinin ani qiymətinin ifadəsində sinus funksiyasının arqumentinə və həmcinin İA, İB, İC cərəyanlarından birinin axdığı ayrıca bir dövrəyə deyilir;

B) Faza ifadəsindəki -bucağıdır.

C) Faza generatorun stator dolaqlarının sayına deyilir;

D) Bütün cavablar doğrudur.

Dostları ilə paylaş: