Press "Enter" to skip to content

Ə.es.bayramov ə.ə.əlizadə psixologiya stress

Qrasian Baltasar. Kamillik elmi [Mətn]: /B. Qrasian ; tərc. A. Rzayev, M. Əsədova; red. və ön söz müəl. Ə.Nicat.- B.: Qanun, 2001.- 110, [2] s.

Роберт М. Сапольски
Психология стресса

Возможно, вы читаете эти строки, находясь в книжном магазине. Если так, взгляните украдкой на парня у ближайшего стеллажа, вот того, который делает вид, будто увлечен книгой Стивена Хокинга. Рассмотрите его как следует. Вряд ли его пальцы съедены проказой, вряд ли он покрыт шрамами от оспы и наверняка не дрожит от малярийной лихорадки. Наоборот, скорее всего, он выглядит совершенно здоровым, то есть страдает теми же болезнями, что и большинство из нас: слишком высокий для приматов уровень холестерина, слух намного хуже, чем у человека его возраста из племени охотников и собирателей, привычка снимать напряжение с помощью валиума. Мы, жители западного общества, сейчас болеем совсем другими болезнями, по сравнению с нашими предками. Но что еще важнее, мы болеем другими болезнями по другим причинами и с другими последствиями. Тысячу лет назад молодой человек из общества охотников и собирателей мог по неосторожности съесть кусок мяса антилопы, больной сибирской язвой, и последствия были очевидны – через несколько дней он был бы мертв. Сегодня молодой адвокат с удовольствием съедает за ужином бифштекс с жареной картошкой и выпивает пару бокалов пива, не считая, что это может чем-то ему навредить, а последствия этого вовсе не очевидны. Возможно, пятьдесят лет спустя у него будет больное сердце, а может быть, он станет ездить в велосипедные походы с внуками. Его будущее зависит от нескольких очевидных и конкретных вещей, например от того, что его печень делает с холестерином, каков уровень определенных ферментов в его жировых клетках, есть ли у него врожденные дефекты в стенках кровеносных сосудов. Но его будущее во многом зависит и от таких неожиданных факторов, как характер, количество эмоциональных стрессов, которое он испытает за все эти годы, и есть ли в его жизни дружеское плечо, на котором он может поплакать, когда напряжение становится невыносимым.

В медицине произошла революция. Сегодня мы по-новому воспринимаем болезни, которые нас поражают. Мы признали связь между телом и разумом, мы выяснили, что эмоции и личностные особенности могут оказывать огромное влияние на функционирование и здоровье буквально каждой клетки тела. Мы узнали, что стресс делает некоторых из нас более уязвимыми к болезням, выяснили, почему некоторые из нас лучше других справляются со стрессорами, и пришли к очень важному открытию: невозможно понять болезнь в вакууме. Ее можно понять только в контексте личности и жизненных обстоятельств больного.

Это главная тема моей книги. Сначала я постараюсь прояснить смысл туманного понятия «стресс» и объяснить по возможности простыми словами, как разные гормоны и отделы мозга ведут себя в стрессовой ситуации. Затем я сосредоточу внимание на связи между стрессом и риском возникновения определенных заболеваний. Глава за главой, мы обсудим влияние стресса на систему кровообращения, на процессы накопления энергии, на функцию роста, на репродуктивную функцию, иммунную систему и т. д. Затем я расскажу о том, как количество стрессов, пережитых в течение жизни, может влиять на процесс старения. Далее я рассмотрю связь между стрессом и самым распространенным и, возможно, самым опасным психическим заболеванием современности – большим депрессивным расстройством. Это уже третье издание книги, и я добавил две новые главы: о взаимосвязи между стрессом и сном и о связи стресса с зависимостью от алкоголя и наркотиков. Кроме того, я переписал от трети до половины материала других глав.

Некоторые идеи этой книги могут показаться довольно мрачными: постоянный (или повторяющийся) стресс может разрушать наше тело бесчисленными способами. Тем не менее большинство из нас не страдают заболеваниями, вызванными стрессом. Мы справляемся с ним и физиологически, и психологически, и некоторые из нас делают это весьма успешно. Для читателя, который продержится до конца, в последней главе я привожу данные о методах управления стрессом и описываю, как их принципы можно использовать в повседневной жизни. У нас есть все основания для оптимизма.

Я уверен, что эти идеи могут быть полезны каждому, а научные данные, на которых они основаны, поистине поразительны. Наука ставит перед нами самые изящные, таинственные и сложные проблемы, которые только может предложить жизнь. Она выводит на арену нравственных дебатов самые провокационные идеи. Иногда это улучшает нашу жизнь. Я влюблен в науку, и мне больно видеть, что многие пугаются этого предмета или считают, что раз уж вы выбрали науку, то не можете выбрать еще и сострадание, искусство или благоговение перед природой. Наука нужна не для того, чтобы лишить нас тайны, но чтобы взглянуть на тайну свежим взглядом и наполнить ее новой энергией.

Я считаю, что любая научная книга должна передавать этот трепет познания, сделать научный предмет интересным и доступным даже для тех, кто обычно не проявляет особого пыла к научным изысканиям. Это одна из целей моей книги. Часто мне приходилось упрощать сложные идеи, но в конце книги я привожу множество ссылок, вместе с аннотациями относительно споров и тонкостей материала, представленного в основном тексте. Эти ссылки могут стать превосходным источником данных для читателей, желающих получить более подробные знания о предмете.

Многие разделы этой книги содержат материал, в котором я вовсе не являюсь экспертом. Поэтому в процессе работы над книгой я постоянно обращался за советами, разъяснениями и проверкой фактов к коллегам-ученым. Я испытываю благодарность за то, что эти люди уделяли мне время и великодушно делились знаниями: Нэнси Адлер, Джон Ангьер, Роберт Аксельрод, Алан Болдрич, Марсия Баринага, Алан Басбаум, Эндрю Баум, Хусто Баутисто, Том Бельва, Анат Бьегон, Вик Бофф (чей бренд витаминов украшает шкафчик в доме моих родителей), Карлос Камарго, Мэтт Картмилл, М. Линетт Кейси, Ричард Чепмен, Синтия Клинкинбирд, Феликс Конт, Джордж Дэниелс, Реджио Десильва, Ирвин Деворе, Клаус Динкель, Джеймс Доэрти, Джон Долф, Леруа Дюбек, Ричард Эстес, Майкл Фэнселоу, Дэвид Фельдман, Калеб Так Финч, Пол Фицджеральд, Джерри Фридленд, Мейер Фридман, Роуз Фриш, Роджер Госден, Боб Гросфилд, Кеннет Хоули, Рей Хинц, Аллан Хобсон, Роберт Кесслер, Брюс Нофт, Мэри Джин Крик, Стивен Лаберж, Эммит Лем, Джим Летчер, Ричард Лазарус, Хелен Лерой, Джон Левин, Сеймур Левин, Джон Либскинд, Тед Макольвена, Джоди Максмин, Майкл Миллер, Питер Милнер, Гари Моберг, Энн Мойер, Терри Мюленбург, Рональд Майерс, Кэрол Отис, Даниель Перл, Сиран Фиббс, Дженни Пирс, Тед Пинкус, Вирджиния Прайс, Джеральд Ривен, Сэм Риджуэй, Кэролайн Ристо, Джеффри Риттерман, Пол Рош, Рон Розенфельд, Ари Рауттенберг, Пол Сенджер, Сол Шенберг, Курт Шмидт-Нильсон, Кэрол Шивели, Дэвид Синджер, Барт Спарагон, Дэвид Шпигель, Эд Спилмен, Деннис Стайн, Стив Суоми, Джерри Талли, Карл Торесен, Питер Тьяк, Дэвид Уок, Мишель Уоррен, Джей Вайс, Оуэн Волковиц, Кэрол Уортмен и Ричард Вуртман.

Я особенно благодарен друзьям, сотрудникам, коллегам и моим бывшим учителям, находившим время на то, чтобы прочесть главы этой книги несмотря на занятость. Я с ужасом думаю о тех ошибках и неточностях, которые остались бы в ней, если бы они со всей возможной тактичностью не указывали мне, что на самом деле я не знаю предмета, о котором пишу. Искренне благодарю их всех: Роберта Адера из Рочестерского университета; Стивена Безручку из Университета штата Вашингтон; Марвина Брауна из Калифорнийского университета в Сан-Диего; Лоуренса Франка из Калифорнийского университета в Беркли; Крэйга Хеллера из Стэнфордского университета; Джей Каплана из Медицинской школы Бауман-Грей; Ичиро Кавачи из Гарвардского университета; Джорджа Куба из Института Скриппса; Чарльза Немероффа из Университета Эмори; Сеймура Рихлина из Медицинского центра Тафтс (Новая Англия); Роберта Роуза из Фонда Макартура; Тима Мейера из Стэнфордского университета; Уайла Вейла из Института Салка; Джея Вайса из Университета Эмори; Редфорда Уильямса из Университета Дьюка.

В создании этой книги участвовали очень многие люди. Основная часть ее материала была создана для лекций по медицине. Эти лекции проходили под эгидой Института научных исследований Cortext и его директора, Уилла Гордона, предоставившего мне большую свободу и постоянную поддержку в процессе исследований. Идею написать эту книгу первым подал мне Брюс Гольдман из издательства Portable Stanford, а Кирк Дженсен предложил мне сотрудничество с издательством W. H. Freeman and Company; они оба помогали в процессе создания книги. Наконец, мои секретари, Петси Гарднер и Лайза Перейра, оказывали огромную помощь с «логистикой». Благодарю вас и надеюсь, что наше сотрудничество будет продолжаться.

За огромную помощь в организации и редактировании первого издания книги я хочу поблагодарить Одри Хербст, Тину Гастингс, Эми Джонсон, Мередит Роулинз и, прежде всего, моего редактора Джонатана Кобба, который стал для меня замечательным учителем и другом. Со вторым изданием мне помогали Джон Майкл, Эми Траск, Джорджия Ли Хедлер, Виктория Томазелли, Билл О’Нил, Кэти Бендо, Пол Рохлофф, Дженнифер Макмиллан и Шеридан Селлерс. Лиз Меримен, бильд-редактор журнала Natural History, объединяющая в своей работе искусство и науку, любезно согласилась прочесть рукопись и дала прекрасные рекомендации относительно иллюстраций. Кроме того, я благодарю Элис Фернандес-Браун, блестяще реализовавшую мою идею оформления обложки. Работать над новым изданием книги мне помогали Рита Куинтас, Дениз Кронин, Дженис О’Куин, Джессика Фирджер и Ричард Ререр из компании Henry Holt.

Эту книгу по большей части я писал с удовольствием и думаю, что она передает одну из тех вещей, за которые я наиболее благодарен жизни, – радость заниматься наукой, ставшей и моим призванием. Я благодарю наставников, показавших мне, что такое настоящая наука, и – более того – научивших меня ею наслаждаться: покойного Говарда Клера, Говарда Эйхенбаума, Мела Коннера, Льюиса Крея, Брюса Макьюена, Пола Плоцки и Уайла Вейла.

Эта книга была бы невозможна без моих научных ассистентов. Стив Белт, Роджер Чан, Мик Маркхем, Келли Паркер, Мишель Перл, Серена Спудич и Пауль Штази блуждали по подвалам архивных библиотек, звонили незнакомым людям по всему миру, чтобы задавать им странные вопросы, и приводили мои разрозненные заметки в читабельный вид. Они добросовестно искали изображения оперных кастратов и меню узников японско-американских лагерей для интернированных, изучали причины смерти от колдовства и историю расстрельных команд. Все эти исследования проводились невероятно компетентно, быстро и с неизменным чувством юмора. Без их помощи эта книга так никогда и не была бы закончена, и абсолютно бесспорно, что читать ее было бы намного менее приятно. Наконец, я благодарю своего агента, Катинку Метсон, и своего редактора, Робина Дениса. Работать с вами – одно удовольствие. Искренне надеюсь, что наше сотрудничество продлится еще много лет.

Описания исследований, выполненных в моей собственной лаборатории, и сами эти исследования стали возможными благодаря финансированию от Национальных институтов здоровья, Национального института психического здоровья, Национального научного фонда, Фонд Слоана, Фонда Клингенштейнов, Ассоциации болезни Альцгеймера и Фонда Адлера. Полевые исследования в Африке, описанные в книге, были проведены благодаря щедрости Фонда Гарри Франка Гуггенхайма. Наконец, я сердечно благодарю за поддержку моей работы Фонд Макартура.

Наконец, как вы скоро увидите, в книге я ссылаюсь на работы очень многих ученых. Сегодня лабораторные научные исследования, как правило, проводятся большими коллективами. Также я часто ссылаюсь на работу «Джейн Доу» или «Джона Смита», но только ради краткости – почти всегда это значит, что эта работа была выполнена Доу или Смитом вместе с целой группой коллег.

Среди специалистов по стрессу есть традиция посвящать свои книги супругам или близким людям, и есть неписаное правило, что в этом посвящении нужно обязательно что-то сказать о стрессе. Итак, я посвящаю эту книгу Мадж, уменьшающей интенсивность моих стрессоров, Артуро, постоянному источнику моего эустресса, и моей жене, которая уже много лет терпит мою стрессогенную гипертонию, язвенный колит, снижение либидо и замещающую агрессию. Я воздержусь от такого стиля в действительном посвящении, поскольку могу сказать своей жене что-то более простое.

Глава 1. Почему у зебр не бывает язв?

Два часа ночи, вы лежите в постели. Завтра вас ждет очень важное и сложное дело – переговоры, презентация или экзамен. Вам нужно как следует выспаться, но заснуть никак не удается. Вы пробуете разные методы расслабления – делаете глубокие вдохи, пытаетесь представить себе умиротворяющий горный пейзаж, – но в голове все равно вертятся мысли о том, что, если вы тотчас же не заснете, ваша карьера окончена. И вы лежите без сна, напрягаясь все больше и больше.

Если такое происходит с вами постоянно, то где-то в два тридцать, когда вы уже покрылись липким потом, в голове наверняка появляется новая цепочка тревожных мыслей. Внезапно кроме других забот вы начнете размышлять об этих неопределенных болях в боку, о том, что в последнее время неважно себя чувствуете и у вас часто болит голова. Вас поражает ужасная догадка – я же болен, смертельно болен! Ну почему, почему я не понял этого раньше, почему я отмахивался от тревожных симптомов, почему я до сих пор не пошел к врачу?

В такие ночи примерно в два тридцать у меня всегда развивается опухоль мозга. Это очень хорошая болезнь, потому что на опухоль мозга можно списать все мыслимые неопределенные симптомы и тем самым оправдать свою панику. Возможно, вы поступаете так же; а может быть, лежите и с ужасом думаете, что у вас рак, язва или вы только что получили инсульт.

Я ничего о вас не знаю, но готов поспорить, что вы вряд ли подозреваете у себя проказу. Верно? А если у вас начнется расстройство желудка, вы вряд ли решите, что подхватили дизентерию. И я не думаю, что вы так уж боитесь заразиться кишечными паразитами или печеночными двуустками.

Конечно, нет. По ночам мы с вами не тревожимся, скажем, о скарлатине, малярии или бубонной чуме. В наших городах не бывает эпидемий холеры; речковая слепота, лихорадка черной воды и слоновая болезнь – это экзотика третьего мира. Читательницы этой книги вряд ли погибнут во время родов, и уж точно никому из нас не грозит умереть от голода.

Благодаря революционным открытиям в медицине и сфере охраны здоровья мы победили многие болезни и нам больше не нужно волноваться по ночам об инфекциях (кроме, конечно, СПИДа или туберкулеза) или о заболеваниях, вызванных голодом или антисанитарией. Для сравнения, в 1900 году основные причины смертности в Соединенных Штатах были следующими: пневмония, туберкулез и грипп (а если бы вы были молодой женщиной, склонной к риску, то еще и смерть при родах). Когда вы в последний раз слышали о массовой смертности от гриппа? А ведь грипп только в 1918 году унес больше жизней, чем самый кровавый конфликт тех времен – Первая мировая война (рис. 1).

Рис. 1. Пандемия гриппа, 1918

Современные болезни вряд ли были знакомы нашим предкам, а также и большинству млекопитающих. Коротко говоря, мы болеем другими болезнями и, вероятно, умрем от других причин, по сравнению с большинством наших предшественников (и большинством людей, живущих сегодня в менее привилегированных регионах нашей планеты). По ночам мы тревожимся о других заболеваниях; сегодня мы живем достаточно хорошо и долго для того, чтобы разваливаться на части медленно и мучительно.

Современные болезни имеют «накопительный эффект» – это сердечно-сосудистые заболевания, рак, цереброваскулярные расстройства. Ни одну из этих болезней не назовешь особенно приятной, но они, конечно, представляют собой большой прогресс по сравнению со смертью в возрасте 20 лет от сепсиса или лихорадки денге. Наряду с этим относительно недавним сдвигом в особенностях заболеваний изменилось и наше восприятие того, что значит «болеть». Мы пришли к пониманию весьма сложного переплетения нашей биологии и эмоций; мы обнаружили, что характер, чувства и мысли самыми разными способами отражают и направляют то, что происходит в теле. Одно из самых интересных проявлений этого понимания – теория о том, что сильные эмоции могут оказывать негативное влияние на наше физическое здоровье. Говоря современным языком, стресс может вызвать болезнь, и важнейшим прорывом в медицине стало признание того, что многие серьезные заболевания, имеющие медленный «накопительный эффект», могут быть вызваны или усугублены стрессом.

В каком-то смысле в этом нет ничего нового. Сотни лет назад наблюдательные врачи интуитивно признавали роль индивидуальных различий в предрасположенности к тем или иным заболеваниям. Два человека могли заболеть одной и той же болезнью, но протекала она очень по-разному, неким неясным, субъективным образом отражая личные качества этих людей. Или врач мог заметить, что люди данного типа чаще подвержены определенным заболеваниям. Но в XX веке к этим субъективным клиническим наблюдениям прибавилась строгая наука, и физиология стресса – изучение реакций организма на стрессовые события – стала отдельной научной дисциплиной. В результате сегодня накоплено огромное количество физиологических, биохимических и молекулярных данных о том, как различные неосязаемые факторы нашей жизни могут влиять на весьма реальные события, происходящие в нашем теле. Этими неосязаемыми факторами могут быть эмоциональные потрясения, психологические особенности, положение в обществе и даже то, как общество относится к людям, занимающим это положение. И эти факторы могут влиять на самые разные аспекты нашего физического здоровья: на то, засорены наши кровеносные сосуды холестерином или нет, прекращают ли наши жировые клетки воспринимать инсулин, вызывая диабет, выдержат ли нейроны нашего мозга пять минут без кислорода во время остановки сердца.

Эта книга – своего рода учебник о стрессе, о болезнях, вызванных стрессом, и о механизмах, позволяющих справляться со стрессом. Как получается, что наше тело может адаптироваться к одним стрессовым ситуациям, а другие стрессы приводят к болезни? Почему некоторые из нас особенно уязвимы для стрессогенных заболеваний и как это связано с нашим характером? Как психологические проблемы могут стать причиной болезни? Как связан стресс со склонностью к депрессии, темпами старения или проблемами с памятью? Как связаны паттерны стрессогенных заболеваний с положением в обществе? Наконец, как нам справиться с полным стрессов миром, который нас окружает, и остаться при этом здоровыми?

Вводные понятия

Для начала составим мысленный список всего, что можно считать стрессом. Без сомнения, вы тут же вспомните несколько очевидных примеров – пробки на дорогах, жесткие крайние сроки на работе, семейные конфликты, денежные заботы (рис. 2). Но я скажу вот что: вы мыслите как типичный человек. Попробуйте посмотреть на ситуацию глазами зебры. И тогда в вашем списке вдруг появятся новые пункты: серьезные телесные повреждения, хищники, голод. Это забавное упражнение иллюстрирует один очень важный пункт – мы с вами рискуем заболеть язвой желудка, а зебра – нет. Для таких животных, как зебра, самая большая неприятность – острый физический кризис. Только представьте себе: вы – зебра, только что на вас напал лев и разорвал вам брюхо, вам удалось вырваться, и теперь в течение следующего часа вам нужно бежать, спасаясь от льва, который продолжает вас преследовать. А может быть, вы – лев, вы голодны и вам нужно бежать по саванне на предельной скорости, чтобы кого-то поймать, иначе вы умрете от голода. И то и другое – чрезвычайно стрессовые ситуации, и, если вы хотите выжить, они требуют немедленной физиологической адаптации. Реакции нашего тела блестяще приспособлены к тому, чтобы справляться с такими чрезвычайными ситуациями.

Кроме того, организм может страдать от хронических физических проблем. Весь ваш урожай съела саранча, и в течение следующих шести месяцев вам придется проходить по десять километров в день в поисках пропитания. Засуха, голод, паразиты и прочие подобные неприятности нам с вами вряд ли знакомы, но для людей из многих развивающихся стран и для большинства других млекопитающих это обычная проза жизни. Реакции тела на стресс позволяют успешно справляться с такими длительными бедствиями.

Для этой книги важнее всего третья категория стресса – психологические и социальные проблемы. Даже если мы не ладим с домашними или впадаем в ярость, когда не можем найти место для парковки, мы редко решаем подобные проблемы с помощью кулаков. И нам очень редко приходится самим ловить и умерщвлять свой обед. По сути, мы, люди, живем достаточно хорошо и долго, и мы достаточно умны для того, чтобы создавать всевозможные стрессовые события просто у себя в голове. Как часто бегемоты волнуются о том, проживет ли система социального обеспечения дольше их самих или что сказать на первом свидании? С точки зрения эволюции животного мира постоянный психологический стресс – это недавнее изобретение, и он главным образом характерен для людей и других социальных приматов. Мы можем испытывать очень сильные эмоции (провоцирующие соответствующее возбуждение в теле) исключительно на основании своих мыслей [1] . Два человека просто сидят лицом к лицу, не делая почти ничего, лишь время от времени перемещая по доске маленькие деревянные фигурки, и тем не менее это вызывает бурю эмоций: метаболические требования к телам шахматистов во время турниров приближаются к нагрузкам легкоатлетов на пике соревнований [2] . Или человек может всего лишь поставить подпись на листке бумаги: если он только что подписал приказ об увольнении ненавистного конкурента после нескольких месяцев интриг и закулисных маневров, его физиологические реакции могут быть поразительно похожи на реакции бабуина, только что сделавшего удачный выпад и расцарапавшего морду сопернику. А если человек месяцами прокручивает в голове все свои тревоги, обиды и гнев по поводу какой-то эмоциональной проблемы, то в итоге он вполне может заболеть.

Рис. 2. Роберт Лонго. Без названия. Бумага, 1981. (Два яппи сражаются за последний двойной латте в ресторане?)

Вот самая важная мысль этой книги: если вы зебра, бегущая изо всех сил, чтобы спасти свою жизнь, или лев, бегущий изо всех сил, чтобы не умереть с голоду, физиологические механизмы реакций вашего тела позволяют прекрасно справляться с такими краткосрочными физическими чрезвычайными ситуациями. Для огромного большинства животных на этой планете стресс – это прежде всего краткосрочный кризис. После этого кризиса они или живут дальше, или умирают. А когда мы сидим без дела и беспокоимся, у нас включаются те же самые физиологические реакции. Но если эти реакции становятся хроническими, то они могут привести к катастрофе. Научные данные показывают, что стрессогенные заболевания обычно возникают из-за того, что мы слишком часто активируем физиологическую систему, предназначенную для реакции на острые физические чрезвычайные ситуации. Но мы оставляем эту систему «включенной» в течение многих месяцев, без конца беспокоясь об ипотеке, отношениях с близкими и продвижении по службе.

Это различие – между тем, что означает стресс для нас и для зебры, – позволяет нам перейти к некоторым определениям. Для начала я должен вспомнить теорию, которой вас мучили на уроках биологии в девятом классе и которую, я надеюсь, вы благополучно забыли. Это гомеостаз. Этот смутно знакомый термин означает, что у каждого организма есть идеальный уровень насыщенности крови кислородом, идеальная кислотность, идеальная температура тела и т. д. Все эти разные переменные находятся в состоянии гомеостатического равновесия, когда все физиологические параметры поддерживаются на оптимальном уровне. Мозг, как нас учили в школе, развивался как раз для того, чтобы поддерживать гомеостаз.

Эта идея позволяет нам предложить несколько простых начальных рабочих определений, которых было бы вполне достаточно для зебры или льва. Стрессор – это любой фактор внешнего мира, выбивающий нас из гомеостатического равновесия, а острая реакция на стресс – все то, что делает наше тело, чтобы восстановить гомеостаз.

Но если мы думаем о себе и об общечеловеческой склонности доводить себя до головной боли, нам приходится расширить понятие стрессоров – всех тех вещей, которые выбивают нас из гомеостатического равновесия. Стрессором может быть и ожидание стрессора. Иногда мы достаточно прозорливы, чтобы заранее понять, что может вскоре произойти. И тогда, лишь на основании ожидания, мы «включаем» такую же сильную реакцию на стресс, как если бы стрессовое событие уже произошло. Некоторые реакции упреждающего стресса свойственны не только людям – будь вы человеком, окруженным бандитами на безлюдной станции метро, или зеброй, встретившей в саванне льва, ваше сердце, скорее всего, начнет бешено колотиться, даже если ничего физически опасного (еще) не произошло. Но в отличие от менее «разумных» животных, мы можем «включить» реакцию на стресс, просто подумав о потенциальных стрессорах, которые могут выбить нас из гомеостатического равновесия когда-нибудь в будущем. Например, африканский фермер видит рой саранчи над своим полем. Он только что позавтракал и не страдает от гомеостатического дисбаланса, вызванного голодом, но у него все равно возникнет реакция на стресс. Зебра или лев могут увидеть, что к ним приближается опасность, и мобилизовать реакцию на стресс, но не могут «включить» ее в ответ на события, которые гипотетически могут произойти в отдаленном будущем.

А иногда мы, люди, испытываем стресс из-за вещей, которые просто не имеют никакого смысла для зебры или льва. Млекопитающим в целом не свойственно тревожиться об ипотеке или налоговой инспекции, бояться выступать перед публикой, волноваться о том, что сказать на собеседовании, и размышлять о неизбежности смерти. Человеческая жизнь переполнена психологическими стрессорами, совсем не похожими на физиологическую реальность голода, ранений, потери крови или экстремальных температур. Когда мы активируем реакцию на стресс из страха перед возможным событием, а затем это событие действительно происходит, мы можем порадоваться, что этот когнитивный навык позволил нам вовремя мобилизоваться и начать защищаться. Такая упреждающая защита может быть весьма полезной, и в таких ситуациях реакция на стресс позволяет подготовиться к необходимым действиям. Но когда мы входим в психологический «штопор» и активируем реакцию на стресс безо всяких причин или по поводу того, на что никак не можем повлиять, мы называем ее «тревогой», «неврозом», «паранойей» или «неадекватной агрессией».

Таким образом, реакция на стресс может быть мобилизована не только в ответ на физические или психологические угрозы, но также и в их ожидании. Именно эта универсальность реакции на стресс больше всего удивляет: физиологическую систему активируют не только физические факторы, но и просто мысли о них. Впервые на эту универсальность примерно 65 лет назад обратил внимание один из «крестных отцов» физиологии стресса Ганс Селье. Как ни странно, физиология стресса превратилась в отдельную научную дисциплину лишь благодаря тому, что этот человек был очень хорошим ученым, но очень плохо обращался с крысами в своей лаборатории.

В 1930-х годах Селье только начинал работать в сфере эндокринологии – он исследовал гормональные взаимодействия в организме. Естественно, как любой молодой, никому не известный, но амбициозный ученый, он искал что-нибудь, с чего можно было бы начать научную карьеру. Биохимику в соседней лаборатории как раз удалось извлечь какой-то экстракт из яичников, и коллеги решили выяснить, каковы функции этого экстракта. Селье получил от биохимика немного этого вещества и стал исследовать его свойства. Он стал ежедневно делать инъекции вещества своим крысам, но, очевидно, не слишком умело. В попытках делать крысам уколы Селье ронял их на пол, а потом гонялся за ними по лаборатории, вытаскивал их веником из-под раковины. Через несколько месяцев подобных занятий Селье осмотрел крыс и обнаружил кое-что необычное: крысы страдали язвой желудка, у них были увеличенные надпочечники (где вырабатываются два важных гормона стресса), а иммунные органы значительно сократились. Селье был в восторге: ему удалось обнаружить влияние таинственного экстракта яичников.

Но он был хорошим ученым и использовал контрольную группу: другим крысам он ежедневно делал инъекции раствора соли. Каждый день им тоже делали уколы, роняли на пол и гоняли по лаборатории. В конце эксперимента у крыс из контрольной группы тоже были обнаружены язва желудка, увеличенные надпочечники и атрофия компонентов иммунной системы.

Получив такие результаты, другой начинающий ученый мог бы признать поражение и тайно подать документы в школу бизнеса. Но Селье стал размышлять о том, что обнаружил. Физиологические изменения у крыс не были связаны с экстрактом яичников, ведь одни и те же изменения возникли и в контрольной, и в экспериментальной группах. Что общего было у этих двух групп? Селье предположил, что это были болезненные инъекции. Возможно, рассуждал он, эти изменения в организмах крыс были своего рода неспецифической реакцией на неприятные переживания. Чтобы проверить эту идею, он провел следующую серию экспериментов: сажал одну группу крыс на крышу здания лаборатории (зимой), а вторую группу крыс относил в подвал, в котельную. Крыс из третьей группы он заставлял делать физические упражнения или подвергал хирургическим операциям. Во всех случаях он обнаруживал рост заболеваемости язвой, увеличение надпочечников и атрофию иммунных тканей.

Сейчас мы уже знаем, что наблюдал Селье. Он обнаружил верхушку айсберга стрессогенных заболеваний. Легенда (по большей части придуманная самим Селье) гласит, что Селье в попытках описать неспецифические неприятные переживания, на которые реагировали крысы, позаимствовал термин из физики и объявил, что крысы испытывают «стресс». На самом деле в 1920-х годах этот термин уже существовал в медицине и означал примерно то же самое, что и сейчас. Ввел этот термин физиолог по имени Уолтер Кеннон. А Селье формализовал эту концепцию, предложив две идеи.

Организм демонстрирует на удивление похожий набор реакций (Селье назвал его общим адаптационным синдромом, но сегодня мы называем его «реакцией на стресс») на очень широкий спектр стрессоров.

1. Нейробиолог Антонио Дамасио описывает одно замечательное исследование, в котором участвовал знаменитый дирижер Герберт фон Караян. Оно показало, что сердечный ритм маэстро ускоряется одинаково – и когда он слушает музыкальное произведение, и когда дирижирует исполняющим его оркестром.

2. Журналисты давно знают об этой способности; вот описание шахматного поединка между Каспаровым и Карповым в 1990 году: «Каспаров продолжает смертельную атаку. Ближе к концу партии Карпову приходится все чаще противостоять угрозам, и игра превращается в настоящую схватку».

Ə.es.bayramov ə.ə.əlizadə psixologiya stress

Fəlsəfə elmləri. Psixologiya

114 psixoloji test [Mətn] tərtibatçılar F.İ.Bayramov, D.R.Hüseynova, A.S.Namazova.- B.: Adiloğlu, 2011.- 295, [1] s.

Abbasov Akif Nurağa oğlu. Milli əxlaq və ailə etikası [Mətn]: orta ixtisas məktəbləri üçün dərslik /A.N.Abbasov; elmi red. Ə.Əlizadə, Ə.Ağayev; rəyçilər V.Xəlilov [və b.].- Bakı: Mütərcim, 2010.- 317, [3] s.

Abbasov Akif Nurağa oğlu. Milli əxlaq və ailə etikası [Mətn]: orta ixtisas məktəbləri üçün dərslik /A.N.Abbasov; elmi red. Ə.Əlizadə, Ə.Ağayev.- B.: Mütərcim, 2015.- 320, [4] s.: portr., 21 sm.

Abbasov Aydın Cabbar oğlu. Milli dövlətçilik məfkurəsi və layiqlik: Genezis və təkamül /Aydın Abbasov; Elmi red.: Şahrəddin Məmmədov.- B.: Bakı Universiteti, 2002. – 251 s.

Abbasov Namiq. Təsəvvüf fəlsəfəsi [Mətn] N.Abbasov, R.Həsənov; elmi red. Ə.Tağıyev; rəyçi. A.Sadıxov, İ.Hüseynov, R.Qurbanov.- B.: [s. n.] 2012.- 235, [1] s.

Abdulla Mahirə. Əbədiyyət.An. Fəlsəfi esselər.- Bakı : Apostroff” , 2012.- 156[4] s.

Abdullaoğlu Rövşən. (Abdullayev Rövşən Abdulla oğlu) Çətin olsa da, həyat davam edir [Mətn]: psixologiya və həyat fəlsəfəsi silsiləsindən /R.Abdullaoğlu; red.Ş.İxtiyaroğlu.- B.: Qədim Qala, 2013.- 271, [1] s. şək.

Ağayar Şükürov -60 Fəlsəfəyə həsr olunmuş ömür [Mətn] /Ağayar Şükürov; Elmi red.: S.Hüseynov; Tərt.: R.Əkbər, A.Əvəz oğlu.- B.: Mütərcim, 2006,256 s. fotoşək., portr

Ağayev Müstəqil Mirbağır oğlu. XX əsr Azərbaycan ictimai və fəlsəfi fikrində din problemi [Mətn]: Monoqrafiya /M.Ağayev; elmi red. H.Hüseynov.- B.: Nurlan, 2008.- 167, [1] s.

Axundova N.F. Təşkilati davranış [Mətn]: dərs vəsaiti /N.F.Axundova; elmi red. K.A.Şahbazov; Azərb. Resp. Təhsil Nazirliyi, ADİU.- Bakı: [İqtisad Universiteti], 2014.- 132, [1] s. şək., cədv

Ailə həyatının etika və psixologiyası [Mətn]: ümumtəhsil məktəbinin yuxarı sinifləri üçün proqram /AZSSR Maarif Nazirliyi, Proqram-metodika İdarəsi; hazırlayan. A.Abbasov, Ə.Əlizadə.- Bakı: [s.n.], 1987.- 50, [1] s.

Ailə həyatının etika və psixologiyası [Mətn]: ümumtəhsil məktəbinin IX-X sinif şagirdləri üçün proqram AzSSR Maarif Nazirliyi; tərt. ed. O.Vəliyev; elmi red. Ə.Əlizadə.- B.: [s. n.] 1982.-32 s.

Allahyarova Tahirə Bəkir qızı. Sinergetika-I.Sinergetik ontologiya: Təbiətin vəhdətdə özünütəşkili [Mətn] /T.B.Allahyarova; Elmi red.: H.İmanov.- B.: Elm, 2005.- 376 s .

Aristotel. Nikomax etikası [Mətn] /Aristotel; Tərcümə edən. F. Təbibi; Elmi red. Q. Əliyev; Red. N. Zeynalov, E. Zeynalov. B.: Qanun, 2007. -340 s.

Aristotel. Poetika [Mətn] / Aristotel; tərc. ed., ön söz və şərhlərin müəl. A. Aslanov.- B.: Şərq-Qərb, 2006.-120 s.

Aristotel. Ritorika [Mətn]: Birinci kitab, ikinci kitab, üçüncü kitab /Aristotel; Tərcüməçilər.Q. Abbasova, B.Cəfərova.- B.: [Turan], 2008.- 263 s.

Aristotel. Siyasət. Böyük etika [Mətn] /Aristotel; Tərcümə edən: F.Təbibi; Red. N.Zeynalov.- B.: XXI Yeni Nəşrlər Evi, 2006.- 432 s.

Aslanlı Mobil İsmayıl oğlu. Azərbaycan ədəbi və ictimai-pedaqoji fikrində fiziki tərbiyə məsələləri [Mətn]: [monoqrafiya] /M.İ.Aslanlı; elmi red. H.Əhmədov.- Bakı: Azərnəşr, 2008.- 423, [1] s.

Aslanov Novruz Davud oğlu. Xeyir və şər [Mətn]: [üç dildə] /Novruz Aslanov; Red.:Əsli Nəriman; İngilis dilinə tərcümə edəni: A.V.Əliyeva.- B.: 2005 .- 304 s.

Ata İnam. Kutsal öyrəti [Mətn]: Müqəddəs təlim: (Tərtib) /İnam ata; tərtibçi və pn önsözü Safruh; Türk Ulusunun ruhaniyyat Ocağı-İnam Atanın Mütləqə İnam Ocagı.-B.: Adiloğlu, 2010.-111, [1] s.

Ata İnam. On Kutsal Bitiq’in (Onluğun)Yan Bitiqləri [Mətn] : Mütləqə İnam Fəlsəfəsi və Ruhaniyyatı /Asif Ata; nəşrə haz. S. Atalı, N. Atalı 2-ci Yan Bitiq.- [Bakı] : Qanun , 2011. -359, [1] s.

Atalı Soylu. Faciə konsepsiyası [Mətn] : V.Şekspirin”Hamlet”i üstə /Soylu Atalı.-[Bakı]: [s.n.], [2004].- 9 s.

Atalı Soylu. İnsanlığın inam yolu [araşdırmalar, haraylar, izharlar] /S. Atalı ; nəşrə haz. G. Atalı, N. Atalı.-Bakı : Elm və təhsil , 2013..-378, [2] s.

Avesta [Mətn] /Fars dilindən tərcümə edən və çapa hazırlayan: İ.Şəms; Red.: M.Əsədova I kitab.- B.: Azərnəşr, 1995.- 103 s.

Azadlıq və tərəqqi [Mətn] /Tərtibatçı müəllif: C. Əhmədli; “İnam” Plüralizm Mərkəzi. B.: Azərbaycan, 1999. 28 s

Azay Adil. (Azayev Adil Çərkəz oğlu) Mən [Mətn]: Fəlsəfi traktat /Adil Azay; Çevirəni, nəşrə hazır. və red.: N. Əbdülrəhmanlı.- B.: Yurd, 1998.- 64 s.: portr., 17 sm.

Azərbaycan fəlsəfə tarixi [Mətn]: [4 cilddə] AMEA, Fəlsəfə, Sosiologiyavə Hüquq İn-tu; baş red. F.Q.Köçərli; Azərb. dilinətərc. məsulred. Z.Ə.Quluzadə, A.Ə.Hacıyeva. C. 1.- B.: Elm, 2014.- 455, [1] s.

Azərbaycan fəlsəfə tarixi [Mətn]: [4 cilddə] AMEA, Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İn-tu; baş red. F.Q.Köçərli; Azərb. dilinə tərc. red. Z.Ə.Quluzadə, K.Y.Bünyadzadə C. 2.- B.: Elm, 2014.- 683, [1] s.

Babayev Yaqub Məhərrəm oğlu. Təriqət ədəbiyyatı: sufizm, hürufizm [Mətn]: Ali məktəblərin filolji fakültələri üçün dərs vəsaiti /Y.Babayev; Elmi red. T.Novruzov; Rəyçilər. R.Hüseynov, M.Allahmanlı .- B.: Nurlan, 2007.- 128 s.

Babayev Yaqub Məhərrəm oğlu. Təriqət ədəbiyyatı: sufizm, hürufizm [Mətn] : [ali məktəblərin filoloji fakültələri üçün dərs vəsaiti] /Y. M. Babayev ; elmi red. E. Quliyev. Bakı: Elm və təhsil, 2011.- 158, [2] s., [2] v. fotoşək.: ill., portr., 20 sm.

Bağırov Əlisalam Məmi oğlu. Başlanğıcdan başlanğıca və ya ruhun keçdiyi yol [Mətn] /Ə. M. Bağırov ; red., [ön söz] F. Ağazadə. [Bakı]: [Qanun], [2015].- 238, [2] s.: ill., portr., 21 sm.

Bağırov Əlisalam Məmi oğlu. Əsil insan olmaq çətindir [Mətn] : [fəlsəfi düşüncələr] /Ə. Bağırov ; red. F. Ağazadə. [Bakı]: [Qanun], [2017].- 119, [1] s.: portr., 20 sm.

Bağırov Zaur Siyavuş oğlu. Fəlsəfə (sxemlərdə) [Mətn]: dərs vəsaiti bakalavr hazırlığı üçün /Z.Bağırov; elmi red.T.Ə.Rəsulov; rəyçilər Ə.Z.Abdullayev [və b.]; Azərb. Resp. Təhsil Nazirliyi, Azərb. Resp. Prezidenti Yanında Dğvlət İdarəçilik Akad.- Bakı: Elm, 2009.- 205, [3] s. , cədv. ; 25 sm.

Baxşəliyev Ərəstun Təriş oğlu. XX əsrdə Azərbaycanda psixoloji fikrin inkişafı [Mətn]: Dərs vəsaiti /Ə.T.Baxşəliyev; Red. və rəyçi. Q.Əzimov; Rəyçi. H.Həsənov; N.Tusi adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti. I hissə.-B.: 1995.- 136 s.

Baxşəliyev Ərəstun Təriş oğlu. XX əsrdə Azərbaycanda psixoloji fikrin inkişafı [Mətn]: Dərs vəsaiti /Ə.T.Baxşəliyev; Red. Q.Əzimov; N.Tusi adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti II hissə.- Bakı: 1995.- 141 s. ; 20 sm.

Baxşəliyev Ərəstun Təriş oğlu. Azərbaycanda psixoloji fikrin təşəkkülü, inkişafı və müasir vəziyyəti [Mətn]: dərslik /Ə.T.Baxşəliyev; elmi red. Ə.Əlizadə.- B.: [Zərdabi LTD], 2008.- 527, [1] s.: ill., fotoşək., 21 sm.

Bayramov Əkbər Salman oğlu. Etnik psixologiya [Mətn]: ali məktəblər üçün dərslik /Ə. Bayramov; elmi red. Ə. Əlizadə; rəyçilər. B. Əliyev, M. Həmzəyev.-Bakı : RENESSANS , 2001. -375 s. , şək. ; 20 sm.

Bayramov Əkbər Salman oğlu. Hüquq psixologiyası [Mətn] :ali məktəblər üçün dərslik /Ə.Bayramov, B.Əliyev; ümumi red. B.Əliyev; rəyçilər K.Əliyeva [və b.]; Azərb. Resp. Təhsil Nazirliyi, BDU.- B.: Təhsil, 2012.- 655, [1] s. cədv

Bayramov Əkbər Salman oğlu. Psixologiya [Mətn]: Ali məktəblər üçün dərslik /Ə. S. Bayramov, Ə. Ə. Əlizadə; rəyçilər: M. Ə. Həmzəyev, İ. Ə. Seyidov, C. A. Təhmasib.-B.: Maarif, 1989.- 540 s.

B ayramov Əkbər Salman oğlu. Psixologiya [Mətn]: ali məktəblər üçün dərslik /Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə.- B.: Çinar-Çap, 2002.- 620 s.

Bayramov Əkbər Salman oğlu. Psixologiya [Mətn]: Ali məktəblər üçün dərslik /Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə.- B.: Çinar-Çap, 2006.- 620 s.

B ayramov Əkbər Salman oğlu. Psixologiya [Mətn]: ali məktəblər üçün dərslik /Ə.S.Bayramov (red.), Ə.Ə.Əlizadə; rəyçilər. M.Ə.Həmzəyev, İ.Ə.Seyidov, C.A.Təhmasib.- B.: Çinar-Çap, 2009.-622, [2] s.

B ayramov Əkbər Salman oğlu. Sosial psixologiya [Mətn]: ali məktəblər üçün dərslik /Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə; rəyçi: B.H.Əliyev, R.F.İbrahimbəyova; ixtisas red. M.Ə.Həmzəyev.- B.: Qapp-Poliqraf, 2003.- 356 s.

Bədəlova Əsmər Sadıq qızı. Qloballaşma şəraitində böyüməkdə olan nəslin milli özünüdərk tərbiyəsi [Mətn] : [metodik vəsait] /Ə. S. Bədəlova ; red. R. L. Hüseynzadə ; [dizayn M. Hacıyev] Bakı: [s. n.], 2013.- 97, [1] s.: 20 sm.

Bəhmənli Vaqif. Vətənin İlhamı [Mətn]: ömürdən reportaj /V.Bəhmənli; layihənin rəhbəri və ön sözün müəl. Ə.Qarayev; red. U.Rəhimoğlu; naşir B.Axundov. Bib-ID. vtls000243458.- Bakı: Çağdaş As, 2011.- 310, [2] s.: portr., fotoşək Azf-266290

Bibi Robert. Əxlaqi dəyərlərə dair mühazirələr [Mətn] /Robert Bibi; Red.: Rafiq Əliyev; Tərcümə çilər: A.M. Məmmədov, Ramiz Mürsəlov. B.: İrşad, 2000. 140 s

Bioetika [Mətn]: sənədlər. terminlər. /AMEA, İnsanHüquqları İn-tu.; layihəninelmirəhbərivə tərt. A. Mustafayeva (ön söz əvəzi); red. A.Qurbanov; işçi qrup R.Sadıqzadə [vəb.]B.: Elm, 2009.- 335, [1] s.

Bioetika, elm və texnologiyaların etikası problemləri [Mətn]: məruzələr toplusu /Elmi red.: C.Ə.Əliyev, Ə.Əmiraslanov, A.Əfəndiyev və b.- B.: Elm, 2005.- 272 s.

Bon Güstav le. Sosializm psixologiyası [Mətn]: tam və dəqiq tərcümə /G. le Bon; tərc. ed. N.Əbdülrəhmanlı On ikinci Kitab.- B.: Zəkioğlu, 2011.- 414, [2] s .

Cavadov Nuru Ağahüseyn oğlu. Hisslərin inkişaf xüsusiyyətləri [Mətn] Nuru Ağahüseyn oğlu Cavadov; N.Tusi adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Yaş və Pedaqoji Psixologiya kafedrası; Elmi red.: Ə.T.Baxşəliyev.- B.: Elm, 1998.- 168 s.

Cavadov Rövşən Əli oğlu. Ekstremal şəraitlərdə psixoloji xidmət [Mətn]: Ali məktəblər üçün dərslik /R.Ə.Cavadov, G.B.Tağıyeva; Elmi red.: M.V.Əliyev; Rəyçilər: Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə.- B.: [ADPU], 2006.- 259 s.

Cərulla qızı Nigar. Qədim Şərqdə və Azərbaycanda şəxsiyyətin mənəvi tərbiyəsi [Mətn]: dərs vəsaiti /N.Cərulla qızı; [red. İ.Vəliyev; rəyçilər N.Mehdi, V.Məmmədova]Bakı: [s.n.], 2007. (üz qabığında 2008).- 247, [1] s.

Çələbiyev Nuralı Zərbalı oğlu. Təhsil sistemində psixoloji xidmət [Mətn]: nəzəriyyə və təcrübə: [dərs vəsaiti, 2 hissədə] /N.Z.Çələbiyev; rəyçi. R.İ.Əliyev, E.M.Quliyev, E.Ə.Mirzəyeva; elmi red. İ.H.Sultanova II hissə.-Bakı: [ADPU], 2009.- 329, [1] s.

Çiçikalov A. Lenin və Plexanov [Mətn]: dialektik materializm inkişafında Lenin etapı məsələsinə dair A.Çiçikalov; red. Kazımzadə.- B.: Azərnəşr, 1932.- 34 s. 20 sm.

Dədəyev Şükran Mirzəbala oğlu. Psixi enerji [Mətn] /Ş.Dədəyev; Red. V.Quliyev; Rəyçi. Ə.Bayramov.- B.: Azərbaycan, 1993.- 48 s.

Dədəyev Şükran Mirzəbala oğlu. Psixika [Mətn]: İnsan orqanizmində psixikanın müəyyənləşdirilməsi və öyrənilməsi.Yeni fundamental psixologiyanın əsasları /Ş.Dədəyev; Rəyçilər və ön söz. C.Bryus Overmyer, Maykl C. Stevens, M.Levintova.- B.: Qanun, 2007. -452 s.

Dədəyev Şükran. Psixologiya və fəlsəfə [Mətn] /Ş. Dədəyev.-B.: Qanun, 2008. -490 s.

Dialektik materalizmin öyrənilməsinə dair metodik göstərişlər [Mətn] /Ç.İldırım adına Azərbaycan Politexnik İnstitutu. Fəlsəfə Kafedrası; hazırlayanlar. F.F.Ramazanov, Ə.A.Niyazov, X.H. Dadaşov; rəy verənlər. Q.İ.Hüseynov, A.C.Abbasov; məsul red. A.F.Sadıxov.- B.: [s.n], 1989.- 64,[2] s.

Dobelli Rolf. Məntiqli düşünmə sənəti [Mətn]: təfəkkürünüzdəki 52 qüsura yol verməsəydiniz həyatınız kökündən dəyişərdi R.Dobelli; alman dilindən tərc. ed. Ş.Yusubov.- B.: Qanun.- 2014.- 320 s.

Dürant Uill. Fəlsəfi hekayətlər [Mətn]: Dünya fəlsəfəsinin ən görkəmli nümayəndələrinin həyat və baxışları /Uill Dürant; İngilis dilindən tərc. A.Əsədov; Red. Q.Əzizxanlı.- B.: Zəkioğlu, 2006.- 578 s.: portr., ill., 22 sm.

Eksperimental psixologiya [Mətn] : 050121. Təhsildə sosial-psixoloji xidmət : pedaqoji universitet və institutlarda bakalavr hazırlığı üçün proqram /Azərb. Resp. Təhsil Nazirliyi, Azərb. Dövlət Pedaqoji Un-ti ; tərt. ed. E. M. Quliyev ; red. N. T. Rzayeva. Bakı: [s. n.], 2015.- 29, [1] s.: cədv., 20 sm.

“Estetik təlimlər tarixi” fənni üzrə metodik göstərişlər [Mətn] /Azərbaycan SSR Xalq Təhsili Nazirliyi, M.A. Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutu; tərt. ed. N.İ.Ələkbərova; rəy verənlər. B.O. Qurbanov, C.V. Mustafayev, N.M. Mehdiyev.- B.: [s.n.], 1989.- 69, [1] s.

Etibar İskəndər. Gənc ailə üçün yaddaş [Mətn] /İ. Etibar.- B.: MBM, 2009. -75 s.

Etologiya [Mətn] [tərt. ed. E.H.Sultanov, S.K.Cəfərova, Z.C.Vəliyeva; red. Q.T.Mustafayev]; Azərbaycan SSR Xalq Təhsili Nazirliyi, V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu.- B.: [s.l.] 1990.- 49, [1] s.

Eyyubov Anar. Diplomatiyanın əsasları [Elektron resurs]: dərs vəsaiti A.Eyyubov; red. R.M.Qurbanov; rəyçilər B.M.Abdullayev, Ə.İ.Abdullayev, Z.R.Bayramov; ADİU.- B.: [İqtisad Un-ti] 2010.- 85 s.

Əfəndiyev Asif Kazım oğlu. İnam və şübhə /A. K. Əfəndiyev ; red. A. Hüseynov.-Bakı : Yazıçı , 1988.-171, [5] s.

Əfəndiyev Asif Kazım oğlu. Müdriklik səlahiyyəti [Mətn] /A.K.Əfəndiyev.- Bakı: Gənclik, 1976.- 190, [2] s.

Əhədov Abdulla Fətulla oğlu. Qədim dünya fəlsəfəsi [Mətn]: (Dərs vəsaiti) /A.Əhədov; Red. H.İmanov; Azərbaycan İctimai-Siyasi Universiteti.- B.: “Azərbaycan Ensklopediyası” NPB, 1995. -200 s.

Əhmədov Hüseyn Mustafa oğlu. İdarəetmənin pedaqogika və psixologiyası: Dərs vəsaiti /H.M.Əhmədov, A.V.Həsənov, H.B.Bayramov; Elmi red.: M.Ə.Həmzəyev və b.; Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti.- B.: Maarif, 2004.- 324 s.

Əhmədli Rafail Ayvaz oğlu. Azərbaycan dövlətçilik fəlsəfəsi [Mətn]: [monoqrafiya] /Rafail Əhmədli; elmi red. L.Mövsümova, M.Ağayev.- B.: Nurlan, 2008.- 360 s.

Əhmədli Rafail Ayvaz oğlu. Seyid Əzim Şirvaninin fəlsəfi görüşləri /R.Əhmədli; Elmi məsləhətçi: Z.Quluzadə; Elmi red.: İ.Rüstəmov, K.Bünyadzadə.- B.: Elm, 2005.- 196 s.

Əkbərov Nazim. Ailə və cəmiyyətdə əxlaq və davranış qaydaları [Mətn] : [I-II siniflər üçün”Həyat bilgisi” fənninə metodik vəsait] /N. Əkbərov ; red. Y. Kərimov ; dizayn İ. İbrahimoğlu ; rəssam Ö. Qələndər. B.: Bərəkət, 2009. 78, [1] s.: rəngli şək

Əlibəyzadə Elməddin Məmməd oğlu. “Avesta” Azərbaycan xalqının mənəvi mədəniyyət tarixidir /Elməddin Əlibəyzadə; Elmi red.: Şamil Əliyev; AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu.- B.: Yurd NPB, 2005.- 238 s.

Əliyev B.H. Hüquq psixologiyasinin tədqiqat metodları [Mətn]: dərs vəsaiti /B.H.Əliyev (elmi red.), A.F.Səməndərova; rəyçilər. L.M.Cabbarova, S.A.Allahyarova.- B.: Təhsil, 2008.- 156 s.

Əliyev Cavid Ramiz oğlu. Test psixologiyası [Mətn] C.Əliyev; elmi red. F.A.Rüstəmov, H.Ə.Əlizadə.- B.: Elm, və təhsil, 2011.- 79, [1] s.

Əliyev Kazım Oruc oğlu. İdmançının qələbə psixologiyası [Mətn] /K. Əliyev; elmi red. T. İsmayılov; məsləhətçi-red. B. Fərəcbəyli. B.: Ozan, 2008.- 199, [1] s., portr., cədv.

Əliyev Qoşqar Cəlal oğlu. Təbabət fəlsəfəsi /Qoşqar Əliyev; Elmi red.: M.S.Cabbarov; Rəyçilər: H.R. İmanov, Ə.M.Tağıyev.- B.: Araz, 2000.- 240 s.

Əliyev M.S. Psixologiya atlası [Mətn] /M.S.Əliyev; elmi red. E.M.Quliyev; Ön sözün müəl. Ə.Ə.Əlizadə.B.: Hərbi nəşriyyat, 2009.- 194 s.: şəkil., ill., 30 sm.

Əlizadə Aydın Arif oğlu. Antik fəlsəfə tarixi [Mətn] : ali məktəblərin tələbələri üçün dərs vəsaiti /A. A. Əlizadə ; elmi red. İ. Məmmədzadə ; məsul red. E. Səmədov ; AMEA, Fəlsəfə və Hüquq İn-tu. Bakı: [s.n.], 2016.- 287, [1] s.: portr., cədv., 22 sm.

Əlizadə Əbdül Əli oğlu. Ailə [Mətn] /Ə.Əlizadə, A.Abbasov; elmi red. A.Eminov.- Bakı: Maarif, 1989.- 309, [2] s. , fotoşək., şək. ; 22 sm.

Əlizadə Əbdül Əli oğlu. Ailə həyatının etika və psixologiyası [Mətn]: müəllim üçün vəsait Ə.Ə.Əlizadə, A.N.Abbasov; rəyçi. Ə.Ə.Ağayev, M.Ş.Əbdülov.- B.: Maarif, 1988.- 189, [3] s.

Əlizadə Əbdül Əli oğlu. Əsrin meqameylləri: psixopedaqoji problemlər [Mətn]: 3 cilddə: [Monoqrafiya] /Əbdül Əlizadə, Hikmət Əlizadə; Elmi red. R.İ.Əliyev, A.N.Abbasov, Y.M.Şiriyeva III cild.- B.: 2008.- 501 s.

Əlizadə Əbdül Əli oğlu. Müasir Azərbaycan məktəbinin psixoloji problemləri [Mətn] /Prof. Əbdül Əlizadə; Elmi red.: Zahid Qaralov; Məsul red.: İradə Akifqızı.- B.: Pedaqogika, 2004.- 432 s.

Əlizadə Əbdül Əli oğlu. Pedaqoji psixologiya [Mətn] /Ə.Ə.Əlizadə, H.Ə.Əlizadə; elmi red. U.M.Şiriyeva, C.Ə.Əlizadə; rəyçilər L.C.Əmrahlı, H.T.Rzayeva.- I kitab.- B.: [ADPU], 2010.- 319, [1] s.

Ə lizadə Əbdül Əli oğlu. Pedaqoji psixologiya [Mətn] /Ə.Ə.Əlizadə, H.Ə.Əlizadə; U.M.Şiriyeva, C.Ə. Əlizadə; rəyçilər L.C.Əmrahlı, H.T.Rzayeva, II kitab.- B.: [ADPU], 2010.- 288, [2] s.

Əlizadə Hüseyn. Estetika [Mətn] /Hüseyn Əlizadə; Red. E.Zamanova; AMEA Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu.- B.: Elm, 2007.- 380 s.

Əmirov Eldar. Tarixin fəlsəfəsinə dair bəzi düşüncələr /Eldar Əmirov; Elmi red.: M.Əliyev.- Bakı: Təhsil, 2005.- 168 s.

Əmrahlı Limunət Şəfi qızı. Psixoloji xidmət [Mətn] /L.Ş.Əmrahlı; Rəyçi. Ə.Ə.Əlizadə, R.İ.Əliyev, C.Q. Alıyev; Elmi red. Y.Ş. Kərimov I kitab.- B.: 2007.- 284 s.

Əmrahlı Limunət Şəfi qızı. Məktəbə hazırlığın psixodiaqnostikası [Mətn] / L.Ş.Əmrahlı; Red.P.B.Əliyev; Azərbaycan RespublikasınınTəhsil Problemləri İnstitutu.- B.: Nərgiz, 2006.- 188 s.

Əmrahlı Limunət Şəfi qızı. Şəxsiyyət və cəmiyyət [Mətn]: Psixoloji etüdlər /L.Əmrahlı; Elmi red. N.Mehdi Bakı : MBM , 2007. 200 s.

Əsədov Adil İsgəndər oğlu. Anqlo-Amerikan fəlsəfədən etüdlər: anqlo-amerikan fəlsəfədə idealın və reallığın münasibətlərinə dair [Mətn]: /A.Əsədov; elmi red. İ.Məmmədzadə; AMEA, Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İn-tu.- B.: Təknur, 2008.- 51, [1] s.

Əsədov Adil İsgəndər oğlu. Gözəlliyin fəlsəfəsi: mahiyyət və onun cismani təcəssümü spiritualist istokratizm işığında [Mətn]: /A.Əsədov; elmi red. F.Köçərli;[ön söz. K.Talıbzadə]; AMEA Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatl İn-tu.- B.: Nurlan, 2005.- 498, [2] s.

Əsədov Adil İsgəndər oğlu. İdeal və reallıq arasında [Mətn]: estetik və ontoloji prinsiplərdə uyğunsuzluq və müvazinət məqamalarına dair fəlsəfi dialoq /A.İ.Əsədov; elmi red. F.Qasımzadə; AMEA, Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İn-tu.- B.: Elm, 2006.- 225, [1] s. portr

Əsədov Adil İsgəndər oğlu. Siyasətin fəlsəfəsi: Dövlət və onun inkişaf mərhələləri siyasi aristokratizmin təkamül dinamikası işığında /Adil Əsədov; Ön sözün müəllifi və rəyçi: F.Köçərli; Elmi red.: A.Şükürov.- Bakı: [Nafta-Press], 2001.- 307 səh. , 1 portr. ; 21 sm.

Əsədov Adil İsgəndər oğlu. Siyasətin fəlsəfəsi: mahiyyətin gerçəkləşdirilməsinə yönələn iradə və onun tarixi taleyi spiritualist aristokratizm fəlsəfəsi kontekstində [Mətn] /A.İ.Əsədov; ön sözün müəl. F.Köçərli; elmi red. İ.Məmmədzadə; AMEA, Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İn-tu V cild.- B.: Təknur, 2010.- 415, [1] s.

Əlizadə Əbdül Əli oğlu. Əsrin meqa meylləri: psixo pedaqoji problemlər [Mətn]: 3 cilddə: [Monoqrafiya] /Əbdül Əlizadə, Hikmət Əlizadə; Elmi red. R.İ.Əliyev, A.N.Abbasov, Y.M.Şiriyeva. I cild.- B.: 2008.- 480 s.

Əlizadə Əbdül Əli oğlu. Əsrin meqameylləri: psixopedaqoji problemlər [Mətn]: 3 cilddə: [Monoqrafiya] /Əbdül Əlizadə, Hikmət Əlizadə; Elmi red. R.İ.Əliyev, A.N.Abbasov, Y.M.Şiriyeva.- III cild.- B.: 2008.- 501 s.

Əsədov Adil İsgəndər oğlu. Kosmosentrizm qədim dünyagörüşün başlıca prinsipi kimi [Mətn]: Tədris-metodik vəsit /A. Əsədov; Beynəlxalq Pedaqoji Akademiya; Azərbaycan Fasiləsiz Təhsil Kompleksi “Futuroloq”; Açıq Universitet; Elmi red.: R.Əsədov.- B.: 1998.- 86 s.: portr., 21 sm.

Əsgərov Mayıl Binnət oğlu. Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi [Mətn] /M. B. Əsgərov ; elmi red. Q. Ş. Kazımov. Bakı: Elm və təhsil, 2015.- 191, [1] s.: portr., ill., cədv., 20 sm.

Əsgərov Şahlar Qaçay oğlu. Düşüncə tərzi [Mətn] /Ş.Q. Əsgərov B.: Azərbaycan, 2008. -336 s.

Əzimli Qulam E. Yaş və pedaqoji psixologiyanın müasir problemləri [Mətn]: Ali məktəblər üçün tədris vəsaiti /Q.E.Əzimli; Rəyçilər Ə.Ə.Əlizadə, Ə.T.Baxşəliyev; İxtisas red. Ə.S.Bayramov.- Bakı: 2006.- 530 s. , portr.; 22 sm.

Əzimli Qulam. Yaş və pedaqoji psixologiyanın müasir problemləri [Mətn]: Ali məktəblər üçün tədris vəsaiti /Q.E.Əzimli; Rəyçilər Ə.Ə.Əlizadə, Ə.T.Baxşəliyev; Ön sözün müəll. Ə.Bayramov.-B.: Nurlan, 2008.- 526 s.

Əzimov Qulam Eynulla oğlu. Psixi inkişaf və tərbiyənin müasir problemləri: Ali məktəblər üçün tədris vəsaiti /Q.E.Əzimov; İxtisas red.: Ə.S.Bayramov.- B.: 2004.- 338 s.

Faber Adel. Necə danışmalı ki, uşaqlar qulaq assınlar və necə dinləməli ki, uşaqlar danışsınlar [Mətn]: [Valideynlər! Uşaqlarınızla düzgün ünsiyyət üçün vasitə!] /A.Faber, E.Mazliş; rus dil. tərc. A.Qasımova; rəssam Kimberly Ann Coe.[Bakı]: [Qanun], [2014].255 s.: portr., ill., cədv., [1] əlfəçin.

Fəlsəfə [Mətn]: Ali məktəblər üçün dərslik /F.F.Ramazanov və b.; Məsləhətçi və elmi red. F.Ramazanov.- B.: Azərbaycan, 1997.- 374 s.

Fəlsəfə ensiklopedik lüğəti [Mətn] /M.Ə.Babayev, Y.A.Qaraməmmədli, G.K.Qocayeva və b.; Baş red.: İ Vəliyev; Red.: İ.Ə.Rüstəmov, Ə.F.Abbasov və b.- B.: Azərbaycan Ensiklopediyası NPB, 1997.- 520 s.

Fəlsəfə və həyat: Elmi məqalələr toplusu /Redaksiya heyəti: Yusif Rüstəmov, Əbülhəsən Abbasov, Afaq Rüstəmova, Dilqəm İsmayılov Həlimə Məmmədova; Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu. “Sosial fəlsəfə” şöbəsiI buraxılış.- B.: Təknur, 2005, 244 s.

Fərhadoğlu Maqsud. Fəlsəfənin əsasları [Mətn]: dərslik /M. Fərhadoğlu; elmi red. Ə.Bayramov; rəyçi A. Şükürov, V. Paşayev.- B.: Nurlan, 2006.-400 s.

Fərhadoğlu Maqsud. Fəlsəfənin əsasları [Mətn]: Dərs vəsaiti /M.Fərhadoğlu; Elmi red. Ə.Bayramov, Q.Talıbov.- B.: Nurlan, 2002.- 392 s.

Fərhadoğlu Maqsud. Fəlsəfənin əsasları [Mətn]: [Dərs vəsaiti] /M.Fərhadoğlu; Elmi red.: Ə.R.Bayramov, Q.Talıbov.- B.: Maarif, 1998.- 440 s.

Freyd Z. Fromm E. Bir illüziyanın gələcəyi. Psixoanaliz və din. [Mətn]: Bakı Universiteti nəşriyyatı, B.: 2004.- 157 s.

Freyd Ziqmund. Yuxuların yozumu [Mətn] Z.Freyd; tərc. N.Qocabəyli; red. S.Şahbazov[Bakı] [Qanun] [2014].- 578 s.

Güstav le Bon. Kütlə psixologiyası [Mətn] /Güstav le Bon; tərc.-red. Q.Əzizxanlı; ön söz. Ə.Nicat Birinci kitab.- B.: Zəkioğlu, 2006.- 327 s.

Güvəndikli Əli. Allah-Kainat-İnsan Quran və dünyanın bütün sirləri açıldı : monoqrafiya /Ə. Güvəndikli ; red. Ə. Həsən.-Bakı : [s. n.] , 2012.- 36 s.

Hacıyev Zeynəddin Camal oğlu. Fəlsəfə [Mətn]: ali məktəblər üçündərslik Z.C.Hacıyev; elmired. H.Q.Məmmədov; rəyçi. Ə.B.Məmmədov, O.H.Hüseynli.- B.: Turan evi, 2012.- 485, [3] s.

Haqverdiyev Bayram Yusif oğlu. İdarəetmə psixologiyası [Mətn]: dərs vəsaiti: bakalavr pilləsi üçün /B.Y.Haqverdiyev; elmi red. T.Ə.Rəsulov; rəyçilər. M.V.Vəliyev, Ş.Y.Abdullayeva; Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası.- B.: Elm, 2008.- 301, [2] s.

Hegel Georq Vilhelm Fredrix. Məntiq elmi Georq Vilhelm Fredrix Hegel; çevirəni A.Tağıyev; elmi red. F.Qasımzadə 1-ci Cild.- B.: [s. n.] 2005.- 158 s.

Həmzəyev Muxtar Əliş oğlu. Pedaqoji psixologiya [Mətn]: Pedaqoji institut tələbələri üçün dərs vəsaiti /M.Ə. Həmzəyev; Rəyçi: Ə.Ə.Əlizadə, A.Ə.Quliyev.-B.: Maarif, 1991. -296 s.

Həsənli Oruc Qafar oğlu. Sosial psixopedaqogikada istedadlı uşaqlar problemi [Mətn]: (dərs vəsaiti) O.Q.Həsənli, K.H.Camalov; elmi məsləhətçı F.Sadıqov; rəyçi A.Abbasov [və b.]; red. N.Abdullazadə.- B.: Elm və təhsil, 2011.- 391, [1] s.

Həsənov Hüseynağa İsmayıl oğlu. Azərbaycanda fəlsəfi və ictimai-siyasi fikir [Mətn]: 1910-cu il mart-1917-ci illər /H.İ.Həsənov; red. N.M.Mikayılov; Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu.- Bakı: Elm, 1977.- 129, [3] s.

Həsənov Rəhim Rafiq oğlu. Georq Vilhelm Fridrix Hegelin ruh fəlsəfəsi [Mətn] /R. Həsənov ; elmi red. N. Mehdi .- Bakı : Təknur , 2011.- 167, [1] s.

Hill Napoleon. Düşün və varlan [Mətn]: [dərslik] /N.Hill; ruscadan tərc. K.Haqverdiyeva.- [Bakı]: [Qanun], [2014].- 483 s.

Hüseynqulu oğlu Soltan. Yaşamaq, yaşatmaq, yaratmaq [Mətn] /Axund Hacı Soltan Hüseynqulu oğlu; Red.: Hacı Nazim Məmməd oğlu, Hacı Aydın Kamil oğlu.- B.: OZAN, 1998.- 440 s.

Hüseynli Nazim. Ümumelmi anlayışlar: məntiqi-qnoseoloji təhlil [Mətn] /N.Hüseynli; Elmi red.: C.Əhmədli; Rəyçilər: Ə.Məmmədov, S.Daşdəmirov, M.İsrafilov.- B.: Diplomat, 1998.- 204 s.: 19 sm.

Hüseynov Heydər. XIX əsr Azərbaycan ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən [Mətn] /H. Hüseynov; red. Q. Əzizxanlı İkinci kitab.- B.: Zəkioğlu, 2006.- 544 s.

Hüseynov Heydər. Azərbaycanda XIX əsr ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən [Mətn] /H. Hüseynov; elmi red. Y. Rüstəmov; rus dilindən tərc. ed. A. Hacıyeva, Ş. Məmmədova, E. Zamanova və b..- B.: Şərq-Qərb, 2007.-400 s.

Hüseynov Həsən. Qərb-Şərq münasibətləri xristian və islam təfəkkürü baxımından [Mətn] /H.Hüseynov; T.Bəhərçi; Elmi red: M.Salahov; Red: O.Məmmədov (Qəbələli), X.Turabova; AMEA. Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu.- B.: Təknur, 2005,442 s.

Hüseynov İlqar. Azərbaycan milli adət və ənənələrinin bədii-estetik mahiyyəti: [monoqrafiya] /İlqar Hüseynov; Red.: Nizaməddin Şəmsizadə; Rəs.: E. Nəzərov.- B.: Mars-Print, 2002.- 308 s.

Hüseynov Şahnəzər. Əhmədbəy Ağaoğlunun dünya görüşü [Mətn]Ş.Hüseynov; Elmi red.: C.Mustafayev.- B.: Azərnəşr, 1998.- 128 s. 1 portr

Xəlilov Səlahəddin Sədrəddin oğlu. Baxış bucağı [Mətn]: fəlsəfi publisistika /S.S.Xəlilov.- B.: Elm və təhsil, 2010.- 252, [4] s.

Xəlilov Səlahəddin Sədrəddin oğlu. Elmi-texniki tərəqqi: Bu gün və sabah [Mətn] /S.S.Xəlilov; elmi red. R.O.Qurbanov ; rəy ver. N.M.Məmmədov.- B.: Azərnəşr, 1988.- 134 , [2] s.

Xəlilov Səlahəddin Sədrəddin oğlu. Mənəviyyat fəlsəfəsi [Mətn]: /S.S.Xəlilov; Elmi red. və ön sözün müəllifi: R.Mehdiyev.- B.: Azərbaycan universiteti, 2007.- 520 s.

Xəlilov Səlahəddin Sədrəddin oğlu. Sivilizasiyalararası dialoq [Mətn] /S.Xəlilov.- Bakı: Adiloğlu, 2009.- 255, [1] s.

İbrahimov Əli İmanqulu oğlu. Y.V.Çəmənzəminlinin fəlsəfi və sosial-siyasi görüşləri [Mətn]: [monoqrafiya] /Ə. İ. İbrahimov; elmi red. Ə. Tağıyev; AMEA, Fəsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İn-tu, “Politologiya” şöbəsi.- B.: Elm və təhsil, 2009.- 249, [3] s., portr.

İbrahimov Səbuhi Məmmədəli oğlu. İsna Əşəri [Mətn]: 12 İmamilik /H.S.M.İbrahimov; Elmi məsləhətçilər: Z.Məmmədov, R.Aslanova; Elmi red.: M.Nağısoylu.- Bakı: 2007.- 128 s.

İmanov Həmid Rza oğlu. Fəlsəfənin əsasları [Mətn]: dərs vəsaiti /H. İmanov; elmi red. İ. Rüstəmov; rəyçi. Z. Hacıyev, Ə. Abbasov, Ə. Məmmədov.- B.: Turan evi, 2009. -438 s.

İmanov Həmid Rza oğlu. Fəlsəfənin əsasları [Mətn]: dərs vəsaiti H.R.İmanov; elmi red. İ.Rüstəmov.- B.: [Turan evi] 2010.- 441, [2] s.

İmranoğlu Rauf. Məntiq [Mətn] R.İmranoğlu; red. E.Şahmərdanlı; cildin dizaynı N.Allahverdiyev; burax. məs. N.Şahmərdanlı.- B.: Parlayan Günəş, 2011.- 463, [1] s.

İnam Ata. On kutsal bitiq: mütləqə inam fəlsəfəsi və ruhaniyyatı /İnam Ata (Asif Ata) Birinci Bitiq.-Bakı : Qanun , 2010.-322, [2] s.

İnam Ata. On kutsal bitiq. Mütləqləşmək-var olmaq: mütləqə inam fəlsəfəsi və ruhaniyyatı /İnam Ata; nəşrə hazır. Safruh, İ. Atalı, Y. Atalı ikinci bitiq.-Bakı : Qanun , 2010.-182, [2] s.

İnam Ata. On kutsal bitiq Görmək insaniliyi /İnam Ata ; nəşrə haz. Safruh, İ. Atalı, Y. Atalı üçüncü bitiq.-Bakı : Qanun , 2011.-359, [1] s.

İnam Ata. On kutsal bitiq Fəlsəfənin təməli /İnam Ata ; nəşrə haz. Safruh, İ. Atalı, Y. Atalı dördüncü bitiq.-Bakı : Qanun , 2012.-231, [1] s.

İnam Ata. On kutsal bitiq. Kutsal quruculuq /İnam Ata ; nəşrə haz. Safruh, İ. Atalı, Y. Atalı beşinci bitiq.-Bakı : Qanun , 2013.- 471, [1] s.

İnam Ata. Bədiiyyat [Mətn]: [6-cı Müqəddəs Kitab] /İnam Ata.- B.: Adiloğlu, 2006.- 52 s., portr.


İnam Ata (Asif Ata). On kutsal bitiq [Mətn] : mütləqə inam fəlsəfəsi və ruhaniyyatı /İnam Ata ; nəşrə haz. Safruh, İ. Atalı, Y. Atalı. 7-ci Bitiq Hüquqdan haqqa. Bakı: Qanun, 2015.- 111, [1] s.: portr., ill., 20 sm.


İnamın gəlişi [Mətn]: İnam Atanın (Asif Atanın) Mütləqə İnam Təliminin gerçəkləşmə addımları /Türkün (ilk) Ruhaniyyat Ocağı-İnam atanın (Asif atanın) Mütləqə İnam Ocağı.- B.: [Adiloğlu] Atakənd-28, 2007.- 60 s.

İncəsənətin sosial mənəvi- estetik mahiyyəti [Mətn]: elmi əsərlərin tematik məcmuəsi /AzSSR Ali və Orta İxtisas Təhsili Nazirliyi, S.M.Kirov adına ADU; red hey. A.M.Aslanov [və b.]Bakı: ADU, 1986.- 86, [2] s.

İsmaylov Dilqəm Yunis oğlu. Liberalizm /D. İsmayılov ; elmi red. F. M. Qurbanov.-Bakı : [Xəzər Universiteti] , 2013.- 246, [1] s.

İsmayılov Əmrəli. Heydər Əliyev və milli ləyaqət fəlsəfəsi [Mətn] /Ə.İsmayılov, Q.Əliyev; Elmi red.: Ş.A.Qasımlı.- B,: Təbib, 1998.- 151 s.: 1 portr., 20 sm.

İsmayılov Fərman Qəhrəman oğlu XX əsr Qərb fəlsəfəsi tarixi [Mətn]: ali məktəblər üçün dərs vəsaiti /F. İsmayılov; elmi red. F. F. Qasımzadə. I cild. B.: Təhsil, 1999. 416 s.

İsmayılov Fərman Qəhrəman oğlu. XX əsr Qərb fəlsəfəsi tarixi [Mətn]: ali məktəblər üçün dərs vəsaiti /F.İsmayılov; elmi red. F.F.Qasımzadə II cild.- B.: Təhsil, 2000.- 664 s.

İsmayılov Fərman Qəhrəman oğlu. Klassik psixoanalizin əsasları /Fərman İsmayılov Bakı : Azərbaycan Milli Ensiklopediyası NPB , 2003 348 səh.

İsmayılov Fərman Qəhrəman oğlu. Müasir Qərb fəlsəfəsi [Mətn] /F.İsmayılov; rəy verənlər. T.Rəsulov, Y.Rüstəmov.- B.: Azərnəşr, 1991.- 310 s.

İsmayılov Fərman Qəhrəman oğlu. Seçilmiş əsərləri [Mətn]: 5 cilddə F.Q.İsmayılov; elmi red. C.Feyziyev V Cild [Frensis Bekon].- B.: [Oğuz Eli] 2011.- 596, [1] s.

İsmayılov Fərman Qəhrəman oğlu. Seçilmiş əsərləri [Mətn]: 5 cilddə F.Q.İsmayılov; elmi red. C.Feyziyev V Cild [Frensis Bekon].- B.: [Oğuz Eli] 2011.- 596, [1] s.

İsmayılov İbrahim İsa oğlu. Məhkəmə etikasının bəzi məsələləri [Mətn]: [Dərs vəsaiti] /Hacı İbrahim İsmayılov; Red. A.Qasımov; Rəyçilər. M.Məlikova; F.Səməndərov; A.Qasımov; Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti.- Bakı: ADPU-nun nəşriyyatı, 2007.- 265 s.

İsmayılov Nadir Vedan oğlu. Tibbi psixologiya və psixoterapiya: Dərslik /N.V.İsmayılov, F.N.İsmayılov; Elmi red.: Ə.Ə.Abasquliyeva.- B.: Maarif, 2002.- 376 s.

İsmayılov Nadir Vedan oğlu. Tibbi psixologiya və psixoterapiya [Mətn]: dərslik /Nadir İsmayılov, Fuad İsmayılov; elmi red. Ə.Ə.Abasquliyev; rəyçilər A.H.Sultanv, B.H.Əliyev.- B.: [Maarif], 2008.- 416 s.

İsmayılova Mehriban Cəlal qızı. Psixologiyanın tədrisi metodikası dərs vəsaiti /M.C.İsmayılova; elmi red. R.İ.Əliyev, N.T.Rzayeva; rəyçi. L.M.Qurbanova [və b.]; Azərb. Resp. Təhsil Nazirliyi, Azərb. Müəllilmlər İn-tu.- Bakı: [s.n.], 2012.-446, [2] s. , sxem., cədv. ; 22 sm.

İsmayılova Mehriban Cəlal qızı. Ünsiyyət psixologiyası (məntiqi-struktur sxemlərdə və şərhlərdə): (dərs vəsaiti) / M.C.İsmayılova; ixtisas red. R.İ.Əliyev; rəyçi N.T.Rzayeva [və b.]; Azərb. Resp. Təhsil Nazirliyi, Azərb. Müəllimlər İ-tu.- B.: [s.n.]; 2011.- 264, [1] s.

İsrafilov Mahir Mənsur. Məntiq [Mətn]: nəzəriyyə və praktika /M.M. İsrafilov; elmi red. H.R. İmanov; red. H. İsrafil; Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi.-B.: Turan evi, 2005. -379 s.

İsrafilov Mahir Mənsur oğlu. Məntiq sual və cavablarda [Mətn]: dərs vəsaiti /M.İsrafilov; elmi red. A.Y.Tağıyev; rəyçi Ə.B.Məmmədov, G.Y.Yusifova; Azərb. Resp. Təhsil Nazirliyi.- B.: Adiloğlu, 2008.- 216, [2] s.

Kahraman Abdullah. Fiqh üsulu [Mətn] /A.Kahraman; tərc. M.Camalov; red. V.M.Məmmədəliyev, Ö.Aslan.- B.: Nurlar, 2007.- 272 s.

Kant İmmanuil. Proleqomenlər [Mətn]: /İ.Kant; rus dilindən çevirən. Y.Rəhimoğlu; layihənin red. Q.Əzizxanlı on birinci kitab.- B.: Zəkioğlu, 2010.- 183, [1] s.

Karnegi Deyl. Dostu necə qazanmalı və necə təsir göstərməli [Mətn] Deyl Karnegi; Tərcümə edən və ön sözün müəllifi: Həmid Vəliyev; Red. S.İsmayılova.- B.: İşıq, 1993.- 240 s.

Karnegi Deyl. Dost qazanmaq və adamlara təsir göstərmək sənəti [Mətn] /D.Karnegi; rus. tər. H.Vəliyev; red. İ.Muradova;önsöz. H.Vəliyev.- [Bakı]: [Qanun], [2014].- 311 s. portr

Kərimov Vahid Məcid oğl u. Fəlsəfədə və təbiətşünaslıqda varlıq və materiya problemi [Mətn]: [Monoqrafiya] /V. Kərimov; Elmi red.: Ə. B. Məmmədov.- B.: Təhsil NPM, 2003.-488 s.

Kolbanovski V. Materiya və şüur [Mətn]: Marksizm-leninizm əsasları kafedraları rəhbərlərinin Ümum İttifaq müşavirəsində oxunmuş leksiya /V.Kolbanovski; tərc. ed. O.Bağırov; red. Q.Abbasov, M.Mirzaev.- B.: Azərnəşr Siyasi ədəbiyyat şöbəsi, 1941.- 41, [1]

Köçərli Firudin Qasım oğlu. Üzeyir Hacıbəyovun ictimai-siyasi görüşləri [Mətn] F.Q.Köçərli; red. Ə.Mirəhmədov; AzSSR EA, Fəlsəfə bölməsi.- B.: AzSSR EA, 1965.- 90, [2] s.

Köçərli Firudin Qasım oğlu. Sovet ailəsi necə olmalıdır [Mətn] F.Q.Köçərli; red. H.Axundov.- B.: Azərnəşr, 1962.- 19, [1] s.

Kulişer-Buntselman N. Uşaqlara cəza verməməli [Mətn] / N.Kulişer-Buntselman; çevirəni. Ə.Salmanov.- B.: Azərnəşr, 1929.- 22 s.

Qarabağlı Əli. (Teyqubat oğlu Əliyev.) Xoşbəxtlik sorağında [Mətn] /Ə.Qarabağlı; red. A.İsabəyli.B.: Şirvannəşr, 2006.- 107, [1] s. portr

Qaralov Zahid İbrahim oğlu. Məhəmməd Nəsirəddin Tusi: elm, saf əxlaq dünyasına açılan qapı [Mətn] Z.Qaralov; məsul red. A.A.Abaszadə, G.Qaralova I cild.- B.: Hüquq ədəbiyyatı, 2009.- 391, [1] s.

Qaraməmmədli Yasin. Riskin idarə olunmasında insan amili -psixoloji faktorlar /Y.A.Qaraməmmədli, İ.E.Məmmədov; Elmi red.: B.T.Bəkirov.- B.: Çaşıoğlu, 2004.- 158 s.

Qasımlı Aydın Mədətoğlu. Dünyanın tacı türklər [Mətn] : tarixi, siyasi-ideoloji əsər.-Bakı 2006. 351 s.

Qasımlı Aydın Mədət oğlu. O və Biz.-Bakı Elm 2009.461 s.

Qədim yunan fəlsəfəsi antologiyası [Mətn] /Red.: Ə.S.Abasov, N.A.İmanov; Tərcüməçilər: F.X.Hacıyev, Ə.S.Şəkirzadə, N.A. İmanov.- B.: Yeni Nəsil AJB, 2005.- 174 s.

Qədim yunan fəlsəfəsi antologiyası /Red.: Ə. S. Abasov, N. A. İmanov; Rəyçi: Ə. F. Abbasov; Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu.-B.: “Yeni Nəsil”AJB, 2002.-180 s.

Qədirov Ələddin Əhməd oğlu. Yaş psixologiyası: Ali pedaqoji məktəb tələbələri üçün dərs vəsaiti. /Ə.Qədirov; İxtisas red: �.Ə.Həmzəyev. – B.: Maarif, 2002.- 387 s.

Qədirov Ələddin Əhməd oğlu. Yaş psixologiyası: Pedaqoji ali məktəb tələbələri üçün dərs vəsait i /Ə.Ə.Qədirov, N.Ə.Xəlilov; İxtisas red.: M.Ə.Həmzəyev; Rəy verənlər: S.İ.Seyidov, K.Kərimov.- Gəncə, 1999.- 382 s.

Qəhrəmanov Nadir Fərrux oğlu. Dünyanın təbii mənzərəsi və fizika [Mətn] /N.Qəhrəmanov; Elmi red. Ə.B.Məmmədov; Rəyçilər. V.İ.Tahirov, R.İ.Bəşirov.- B.: Elm, 2007.- 248 s.

Qolosovker Yakov Emmanuiloviç. Mifin məntiqi [Mətn] /Y.E.Qolosovker; rus dilindən çevirən və son söz müəl. A.Talıbzadə; red. R.Bədəlov; Bakı Slavyan Un-ti.- Bakı: Kitab aləmi, 2006.- 316 s. ; 21 sm.

Qrasian Baltasar. Kamillik elmi [Mətn]: /B. Qrasian ; tərc. A. Rzayev, M. Əsədova; red. və ön söz müəl. Ə.Nicat.- B.: Qanun, 2001.- 110, [2] s.

Quliyev Edison Məmməd oğlu. Uşaq və yaş psixologiyası testlər 300 [Mətn] E.M.Quliyev.- B.: 2006.- 103 s.

Quliyev Gündüz Allahqulu oğlu. Məhəbbət psixologiyası [Mətn] /G. A. Quliyev; Red.: M. Nağısoylu.- B.: Adiloğlu, 2005.-456 s.

Quliyeva Xatirə Nəcəfqulu qızı. �� əsrin böyük Azərbaycan filosofu Zakir Məmmədov (Baharlı): [Monoqrafiya] /X. Quliyeva; Bakı: Azərnəşr, 2003.- 160 s.: 19 sm.

Quliyeva Xatirə Nəcəfqulu qızı. Azərbaycan maarifçiliyində fəlsəfi-etik məsələlər [Mətn]: XIX əsrin ikinci yarısı XX əsrin əvvəlləri /X.Quliyeva; elmi red. İ.Məmmədzadə.- Bakı: Elm və təhsil, 2014.- 274, [6] s.

Quliyeva Xatirə Nəcəfqulu qızı. Azərbaycanda maarifçi estetika: XIX əsrin ikinci yarısı-XX əsrin əvvəlləri /Xatirə Quliyeva; Elmi red.: V.Həbiboglu.- Bakı: Elm, 2001.- 200 s.

Quliyeva Xatirə Nəcəfqulu qızı. Heydər Əliyev və mənəvi-estetik dəyərlər [Mətn] /�. Quliyeva; Elmi red. və ön sözün müəllifi: V. Həbiboğlu. Bakı: Azərnəşr, 2002.- 176 s.: fotoşək., 21 sm.

Qurbanov Füzuli Məhəmməd oğlu. Autopoyezisvəsinergetika: sosial təşəkkül metaforaları [Mətn] /F.Qurbanov; elmi red. H.Quliyev.- Bakı: Adiloğlu, 2007.- 484, [4] s.

Qurbanova Lamiyə Mehdi qızı. Ailənin psixoloji problemləri və həlli yolları /L.Qurbanova; elmi red. E.Şəfiyeva; Azərb. Resp., Təhsil Nazirliyi, Azərb. Müəllimlər İn-tu.- Bakı [Sumqayıt]: Bilik, 2012.- 239, [1] s. , portr., ill., cədv. ; 20 sm.

Qurbanzadə Ağazeynal Alı oğlu. İnsanşünaslıq [Mətn]: [monoqrafiya] /A. A. Qurbanzadə; elmi red. N. A. Babaxanov.- B.: Elm, 2009.- 159 s.

Mehdi Niyazi Musa oğlu. Azərbaycan bilinmələrindən sezilən nəsələr [Mətn]: nəsələrlə nəsnələr arasında /N.Mehdi; r�d. D.Mehdi.- B.: Q�nun, 2 003.- 172 s.

Mehdi Niyazi Musa oğlu. Fəfsəfə tarixində fəlsəfə. Nə və necə deyilənlər haqqında kitab [Mətn]: fəlsəfə üzrə dərs vəsaiti /N.Mehdi, D.Mehdi; elmi red. A.Talıbzadə; rəyçilər. R.Bədəlov, Ş.Məmmədov, Ə.Abbasov.- B.: Qanun, 2005.- 276 s.

Mehdi Niyazi Musa oğlu. Fəlsəfə tarixində fəlsəfə [Mətn] nə və necə deyilənlərhaqqındakitab: fəlsəfə üzrə dərsvəsaiti /N.Mehdi, D.Mehdi; rəyçilər. R.Bədəlov, Ş.Məmmədov, Ə.Abbasov; elmired. A.Talıbzadə.- Bakı: Qanun, 2010.- 275, [1] s.

Mehdi Tofiq. Dünya necədir, o necə işləyir? [Mətn] /T. Mehdi.- I Hissə II Hissə.-Bakı : Rasional cəmiyyət uğrunda İctimayi Birliyi , 2011.-114, 118 s.

Mehdi Tofiq. Dünya necədir, O necə işləyir?[Mətn] /T. Mehdi.- III Hissə IV Hissə.-Bakı : Rasional cəmiyyət uğrunda ictimai birliyin nəşri , 2011..-112, 160 s.

Mehdioğlu Azər İsa oğlu. İbn Xəldun və onun fəlsəfəsi /A.Mehdioğlu; Red.: M.Adilov.- B.: Nurlan, 2006,164 səh, 1 port

Mehdiyev Ramiz Ənvər oğlu. Fəlsəfə [Mətn]: ali məktəblər üçün dərs vəsaiti /[R. Mehdiyev]; layihənin rəhbəri. A.Aslanov; elmi red. B.Əliyev; red. D.İsmayılov; tərc. red. O.Məmmədov; rəyçi. Azərb. Resp. Prezidenti yan. Dövlət İdarəçilik Akad.- Bakı: Şərq-Qərb, 2010.- 359, [1] s.

M ehdizadə Zəkəriyyə Məmməd oğlu. Uşaq psixologiyası [Mətn] /Z. M. Mehdizadə; elmi red. E. Quliyev; V. İ. Lenin ad. Azərb. Dövlət Pedaqoji İn-tu I hissə.- B.: APİ, 1982.- 90 s.

Mehriban Əliyeva: tərəqqi və yüksəliş yolları ilə [Mətn]: 2 cilddə elmi red., ideya müəl. A.H.Naxçıvanlı; elmi məsl. K.R.Əliyeva.- Cild 1.- B.: [s. n.] 2014.- 405, [4] s.

Mehriban Əliyeva: tərəqqi və yüksəliş yolları ilə [Mətn]: 2 cilddə elmi red., ideya müəl. A.H.Naxçıvanlı; elmi məsl. K. R. Əliyeva.Cild 2.- B.: [s. n.] 2014.- 381, [4] s.

Mevlana Cəlaləddin-i Rumi [Mətn] Tərc. T. Axundova; [Ön söz müəl. A.Yarar.]B.: 2006.62 s. il

Məhiyəddin. Psixologiya [Mətn] /Məhiyəddin.- B.: Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığı, 1923.- 88 s.

Məhərrəmov Məmmədəli Cavad oğlu. İzahlı psixoloji lüğət. [Mətn] Bakı Universiteti nəşriyyatı, B.: 1960.- 85 s.

Məhərrəmov Məmmədəli Cavad oğlu. Psixologiya oçerkləri [Mətn]: [Tədris vəsaiti]: [2 hissədə] /M.C.Məhərrəmov; AzSSR Nazirlər Sovetinin Ali və Orta İxtisas Təhsili Komitəsi; S.M.Kirov ad. Azərb. Döv. Un-ti; red. Ə.Bayramov I hissə.- B.: Azərb. Un-ti, 1960.- 168 s.

M əhərrəmov Məmmədəli Cavad oğlu. Psixologiya oçerkləri [Mətn]: [tədris vəsaiti]: [2 hissədə] /M.C.Məhərrəmov II hissə.- B.: Azərtədrisnəşr, 1961.- 194 s.

Məhərrəmova Arzu Arif qızı. Fərqli baxışlar, fərqli naxışlar [Mətn] /A.A.Məhərrəmova; [ön söz M.S.Qasımov, K.H.Qasımova; naşir C.Əliyev].- B.: [MBM], 2014.- 102, [2] s.: ill., portr., fotoşək., 21 sm.

Məmmədəliyeva Sevda Yusif qızı. Qloballaşma dövründə mədəniyyətin fəlsəfi aspektləri [Mətn] /S.Y.Məmmədəliyeva; tərc. ed. O.Qəbələli.- B.: Nurlar, 2006.- 224 s.

Məhəmmədov A. Bəhailik məsələnin əslini öyrənmək üçün /A.Məhəmmədov; Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutu.- Bakı: Azərnəşr, 1931.- 48 s. ; 18sm.

Məhərrəmov Məmmədəli Cavad oğlu. İzahlı psixoloji lüğət M.Məhərrəmov; İxtisas red.: Ə.Ə. Əlizadə; Red.: B.Eyvazlı; Rəssamı: S.Şatikov.- B.: Azərnəşr, 1999.- 152 s.

Məmmədov Ağalar. Aşma [Mətn]: [toplu] A.Məmmədov; rəssam F.Həsənov; dizayner B.Əliyev[Bakı] [Qanun] [2012].- 351 s.

Məmmədov Arif Ümid oğlu. Gənclik dövründə şəxsiyyətin inkişafının psixoloji xüsusiyyətləri [Mətn] /Arif Məmmədov; Elmi red. M.Ş.Əbdülov; Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti.- B.: ADPU, 1992.- 114 s.

Məmmədov Arif Ümid oğlu. Təlimin psixoloji əsasları [Mətn] /A.Məmmədov; Elmi red. Ə.Ə.Əlizadə; Rəyçilər: M.Ə.Həmzəyev, M.Ş.Əbdülov, Ə.T.Baxşəliyev.- B.: Maarif, 1993.- 296 s.: 20 sm.

Məmmədov Cabbar Manaf oğlu. Diplomatik psixologiya [Elektron resurs]: siyasi, ideoloji və psixoloji diversiya və anti-diversiyaların metodları C.Məmmədov.- B.: Sabah, 2001.- 159 s.

Məmmədov Əziz Bəşir oğlu. Dialektik idrak və eksperimental metod [Mətn] /Ə.B.Məmmədov, T.Zahidov; Red. R.Mirqədirov.- B.: Azərnəşr, 1992.- 200 s.

Məmmədov Əziz Bəşir oğlu. Dialektik idrak və ümumelmi tədqiqat metodları [Mətn] /Ə. B. Məmmədov; Elmi red.: V. M. Kərimov.- B.: Azərnəşr, 1997.- 287 s.

Məmmədov Əziz Bəşir oğlu. İnsan haqqında fəlsəfi düşüncələr [Mətn] /Ə.Məmmədov, İ.İbrahimov; Rəyçilər: F.Ramazanov, V.Kərimov, X.Abdullayev; Red.: Ə.Əliyev.- Bakı: Renessans, 2000.- 180 s.

Məmmədov Nizami Mustafa oğlu. Mədəniyyət, ekologiya, təhsil [Mətn] /N.M.Məmmədov, S.Y.Məmmədəliyeva.- Bakı: Səda, 1999.- 72 s.

Məmmədov Z.İ. Estetik tərbiyə və şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafı [Mətn ]Z.İ.Məmmədov; [red. A.M.Aslanov]; Azərb. SSR “Bilik Cəmiyyəti”.- Bakı: [s.n.], 1975.- 47, [1] s.

Məmmədov Zahid İsmayıl oğlu. Estetika və yeni insane tərbiyəsi [Mətn] /Z.İ.Məmmədov.- Bakı: Azərnəşr, 1978.- 107, [5] s.

Məmmədov Zakir Cabbar oğlu. Azərbaycan fəlsəfəsi tarix i [Mətn] /Z.Məmmədov.- B.: Şərq-Qərb, 2006.- 327 c.

Məmmədov Zakir Cabbar oğlu. Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi [Mətn] /Z. Məmmədov; Sponsor. N.M.Zülfüqarov.- B.: Bilik, İrşad mərkəzi, 1994.- 343 s.

Məmmədov Zakir Cabbar oğlu. Nizaminin fəlsəfi düşüncələri /Z.Məmmədov; Red.: A.M.Şükürov; Azərbaycan Elmlər Akademiyası Bəhmənyar adına Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu, “Elm” Redaksiya-Nəşriyyat və Poliqrafiya Mərkəzi Bakı : Elm , 2000 84 səh.

Məmmədov Zakir Cabbar oğlu. Siracəddin Urməvi [Mətn] Zakir Məmmədov; Azərbaycan SSR EA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu.- B.: Elm, 1990.- 48 s.

Məmmədova Sədaqət. Mədəniyyətşınaslıq. Dərslik.- B.: Kooperasiya, 2001.- 202 s.

Məntiq Rasim. Mövcudiyyətin üç forması [Mətn] /R. Məntiq; Ön söz: R. Behrudi. B.: 1999. 20 s.: 1 portr

Miller Cin Beyker. Yeni qadın psixologiyasına doğru /C.B.Miller; BMT İnkişaf Proqramı; BMT Əhali Fondu; GİD Azerbaijan; Tərcümə edən: T.Mustafayev; Red.: R.İbrahimbəyova, D.Mustafayev.- B.: Səda, 2000.- 140 səh.: 21 sm.

Mirzə Fərhad. Kəlamlar [Mətn] /Hacı Fərhad Mirzə; Red.: T.Əhmədov, Ə.Sadıqov; Rəyçi: L.Qurbanlı.- B,: Şirvannəşr, 1998.- 137 s.: 1 portr., 21 sm.

Mirzəyev İlham Əlikram oğlu. Ailənin praktik psixologiyası [Mətn]: dərs vəsaiti /İ. Ə. Mirzəyev; elmi məsləhətçi. V. Abbasov; elmi red. İ. Novruzlu; elmi rəyçilər. G. Abdullazadə, S. Hüseynov.- B.: Adiloğlu, 2005. -312 s.

Mirzəyev İlham Əlikram oğlu. Ailənin sosial psixologiyası dərs vəsaiti /İ.Mirzəyev; elmi red. B.H.Əliyev; Azərb. Resp. Təhsil Nazirliyi; AMEA.- Bakı: Çaşıoğlu, 2011.- 639, [1] s. , şək. ; 25 sm.

Mirzəyev İlham Əlikram oğlu. Liderlik zirvəsi. Siyasətin sosial psixologiyası [Mətn] /İ. Ə. Mirzəyev ; elmi red. B. Əliyev. [İstanbul]: [Doğu Kütüphanesi], 2010. 418 s., [4] v. fotoşək.: portr

Mikayılzadə Nijad Cəbrayıl oğlu. İdrak poeziyası [Mətn]: (Elçin İsgəndərzadə fenomeni) /N. Mikayılzadə; red. Dr. N. Şəmsizadə .-Bakı : Vektor Nəşrlər Evi , 2009. – 92, [2] s.

Mustafa Firuz. (Mustafayev Firuz Qədimalı oğlu.) Mədəniyyət və fəlsəfə [Mətn]: ötən yüzilliyin yazıları /F.Mustafa; red. �. Xəlil B.: Araz, 2005.- 100 s.: şək

Mustafayev Radif Heybət oğlu. Orta əsrlər müsəlman sivilizasiyasında bərabərlik problemi [Mətn] /R.Mustafayev; elmi red. C.T.Əhmədli.- B.: [Təknur], 2010.- 159, [1] s.

Mustafayeva Aytən. Bioetika və cəmiyyət [Mətn] :məqalələr toplusu /Aytən Mustafayeva; elmi red. R.F.Məmmədov; AMEA, İnsan Hüquqları İn-tu.- B.: [s. n.], 2006.- 57, [2] s.

Mustafayeva Leyla. Aristotel etikası [Mətn] /Leyla Mustafayeva; Red.: Cahangir Məmmədov; Rəyçi: Vahid Ömərli, Knyaz Aslan.- B.: Pedaqogika, 2006.- 144 s.

Müasir Etiket Ensiklopediyası: 1000 məsləhət /M.Seyidov; Red.: Z.Cəfərova.- B.: Gənclik, 2003.- 268 s.

Müasir idrak problemləri [Mətn] /baş red. Y.Rüstəmov; elmi red. H.Quliyev; red. F.Hacıyev; AMEA, Fəlsəfəvə Siyasi-HüquqiTədqiqatlar İn-tu.- B.: Elm, 2006.- 205, [1] s.

Müasir təhsilin psixoloji problemləri [Mətn] Azərb. Resp. Təhsil Nazirliyi, Azərb. Resp. Təhsil Problemləri İn-tu; elmi red. A.Mehrabov; rəyçi A.N.Abbasov, N.T.Rzayeva.- B.: Mütərcim, 2012.- 301, [1] s.

Myasnitski. Mən ölmüşəm [Mətn]: Bir pərdəli, artıq dərəcədə şiddətli məzhəkədir. /Myasnitski; mütərcimi. A.Qasımov (Rağib); naşiri. bəradəran Orucov.- B.: [s.n.], 1912.- 35 s.

Nemətzadə Səbirə. Seyid İmadəddin Nəsiminin dünyagörüşü fəlsəfə tarixinin obyekti kimi [Mətn] /S. Nemətzadə (ön söz); elmi red. M. Zeynalov Bakı : Nurlan , 2008. 127, [1] s.

Nəbiyev Azad Mövlud oğlu. Folklorda fasiləsiz transfer və yuxu paradiqmaları [Mətn] /A. Nəbiyev ; ön söz müəl. və red. F. İsmayılov ; buraxılışa məsul Ş. Albalıyev.-Bakı : Elm və təhsil , 2011.-335, [1] s .

Nəcəfov Adil Yusif oğlu. İncəsənət və səhhət [Mətn]: /Adil Nəcəfov.- B.: Azərnəşr, 1989.- 143,[1] s.

Nəcəfov Əzizağa Bayram oğlu. Füzuli-şairin yaradıcılıq psixologiyası /Ə. B. Nəcəfov ; elmi məsləhətçi T. Kərimli ; elmi red. A. Bəylərova.-Bakı : Mütərcim , 2012.-137, [2] s.

Nəsibov Elşən Misir oğlu. “İnsan hüquqları” anlayışının dərk olunmasında fəlsəfi-məntiqi (formal (ənənəvi-klassik) və dialektik məntiq) metodlar [Mətn] /E. Nəsibov; elmi red. T. Qurbanov I kitab Dərketmənin ontoloji və qnoseoloji əsasları.- B.: Elm və Təhsil 2013.- 121, [1] s. portr., ill. 21 sm.

Nəsibov Elşən Misir oğlu. “İnsan hüquqları” anlayışının dərk olunmasında fəlsəfi-məntiqi (formal (ənənəvi-klassik) və dialektik məntiq) metodlar [Mətn] /E. M. Nəsibov; elmi red. T. Qurbanov Kitab 2. Dərketmənin ontoloji və qnoseoloji əsasları.- B.: Elm və təhsil 2014.- 183, [1] s. portr., qrafik 20 sm.

Nəsibov Elşən Misir oğlu. Düşüncələrim [Mətn] /E. M. Nəsibov; red. V. İsmayılov H. 2.- B.: [Elm və təhsil] 2014.- 166, [2] s. ill., portr. 21

Nəsibov Elşən Misir oğlu. Düşüncələrim [Mətn] /E. M. Nəsibov. H. 3 Təbiət və insan (əlaqələr sistemində). Bakı: [Elm və təhsil], 2016.- 181, [1] s.: portr., 20 sm.

Nəsibov Elşən Misir oğlu. İnkişaf və sülh ideyaları [Mətn] Kitab 4 /E. M. Nəsibov; elmi red. A. Əsgərzadə Və Təbiət haqqında düşüncələr. – B.: [Elm və Təhsil] 2014.- 251, [1] s. portr. 21

Nəzərova Adilə Həsən qızı. Fəlsəfə terminlərinin izahlı lüğəti /A. H. Nəzərova ; red. S. A. Sadıqova, İ. R. Məmmədzadə ; rəyçilər F. M. Qurbanov, İ. B. Kazımov, Y. M. Əliyev.- Bakı : Elm və təhsil , 2014.-221, [3] s.

Nuriyev Əli Xudu oğlu. İnsan və həyat fəlsəfəsi: Elmi, bədii-fəlsəfi traktatlar toplusu / Əli Nuriyev; Red.: M. İskəndərzadə; C.Qocayev; Rəyçilər: S.Cümşüdov; T.Rəsulov.- B.: Çaşıoğlu, 2005.- 264 səh.

Orta əsrlərin fəlsəfi və sosial-siyasi fikri [Mətn]: Qərbi Avropa və Azərbaycan /Ə. M. Tağıyev, N. M. İsayev, S. M. Nuriyev və b.; Elmi red.: V. Həbiboğlu, H. Dayızadə, AEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu, Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının Fəlsəfə kafedrası, Azərbaycan Texniki Universitetinin Fəlsəfə və Politologiya kafedrası.-B.: Çaşıoğlu, 1999.- 288 s.

Osho. Qadınların kitabı [Mətn]: [qadın gücü haqqında] Osho; ruscadan tərc. A.Əlizadə; red. K.Abıyeva.-[B.:] [Qanun] [2014].- 248 s.

Pedaqoji texnologiyalar [Mətn] /A. Mehrabov, Ə. Abbasov, Z. Zeynalov, R. Həsənov; Red.: R. Qəndilov; Rəyçilər: Ş. Mikayılov, R. Əliyev; Təhsil Problemləri İnstitutu.- B.: Mütərcim, 2006.- 372 s.

Platon. Dövlət [Mətn] /Çevirəni, qeydlər və şərhlərin müəll., ön söz.: A.Tağıyev; Elmi məsləhətçi: H.İmanov; Elmi red.: Q. Əliyev; Azərbaycan EA Bəhmənyar adına Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu, M.Ə.Rəsulzadə adına Bakı Dövlət Universiteti Fəlsəfə Kafedrası.- B.: Təbib, 1999.- 358 s.

Plutarx. Siseron [Mətn] red. F.Naci; tərc. ed. Ş.Əbusəttar, Z.Əbusəttar, M.Məmmədova; ön söz. N.Cəfərov; tərtibatçı İ. Nəcəfov; rəssam F. Ələkbərov.- B.: Adiloğlu, 2006.- 248 s.

Psixologiya [Mətn]: pedaqoji institutuların tələbələri üçün tədris vəsaiti /Ə. Zəkuzadə, Ş. Ağayev, A.Abdullayev, M.Mustafayeva; red. Ə.Bayramov; AzSSR Nazirlər Sovetinin Ali və Orta İxtisas Təhsili Komitəsi, V.İ.Lenin ad. Azərb. Döv. Pedaqoji İn-tu I hissə.- B.: V.İ.Lenin ad. APİ, 960.- 208 s.

Psixologiya elminin müasir problemləri [Mətn] : 060209-Pedaqoji psixologiya, 060118-Təhsildə sosial-psixoloji xidmət : pedaqoji universitet və institutlarda magistr hazırlığı üçün proqram /Azərb. Resp. Təhsil Nazirliyi, Azərb. Dövlət Pedaqoji Un-ti ; tərt. ed. E. M. Quliyev ; red. N. T. Rzayeva. Bakı: [s. n.], 2015.- 21 s.: cədv., 20 sm.

Rıhtım Mehmet. Seyid Yəhya Bakuvi və xəlvətilik [Mətn] /M.Rıhtım; elmi red. A.Musayeva, S.Şıxıyeva; red. F.Xəlilli, V.Səmədova.- B.: Qismət, 2005.- 264 s.

Rəhimov Ağarəhim Nüsrət oğlu. Ölüm və ölməzlik [Mətn] A.N. Rəhimov; Red.: A.Abbasov; Elmi red.: Ç.Həmzəyev; Bakı Ali Pedaqoji Qızlar Seminariyası.- B.: Elm, 1997.- 97 s.

Rüstəmov İzzət Əşrəf oğlu. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda təbii-elmi və fəlsəfi fikrin vəhdəti [Mətn] /İ.Ə.Rüstəmov; Red. E.Məmmədyarova.- Bakı: Azərnəşr, 1992.- 120 s. , faksimile ; 21 sm.

Rüstəmov Yusif İman oğlu. Fəlsəfənin əsasları [Mətn]: mühazirə kursu /Yusif Rüstəmov; Elmi red.: F.Qasımzadə; AMEA-nın Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu, Azərbaycan Universiteti.- B.: Azərbaycan Universiteti, 2004.- 499 s.

Rüstəmov Yusif İman oğlu. Fəlsəfənin əsasları [Mətn]: (mühazirə kursu) /Y.Rüstəmov; Elmi red. F.Qasımzadə; AMEA-nın Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu, Azərbaycan Universiteti .- B . : Nurlar, 2007. – 504 s.

Rüstəmov Yusif İman oğlu. Sosial-siyasi və hüquqi təlimlər tarixi [Mətn] /Y.Rüstəmov; elmi red. A.Rzayev; rəyçilər F.Qasımzadə, N.Mikayılov, Ə.Əhmədov; red. R.Həsənova; AMEA-nın Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İn-tu; Azərb. Un-ti.- B.: Azərbaycan Universiteti, 2007.- 423 s.

Rüstəmov Yusif İman oğlu. Tarix zaman daxilində insan reallığıdır (K. Yaspers) [Mətn] Y. Rüstəmov; elmi red. Ə.Abbasov; rəyç. Y.Əliyev; [AMEA., Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İn-tu] Bakı Təknur 2009.- 125, [1] s.

Rüstəmov Yusif İman oğlu. Türk fikir tarixi haqqında mülahizələr [Mətn] /Y.Rüstəmov; Elmi red.: N.Cəfərov; AMEA, Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu; Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi.- B.: Çaşıoğlu, 2005.- 140 s.

Rüstəmova Afaq Baloğlan qızı. Sosial linqvistikanın fəlsəfi problemləri [Mətn]: [Monoqrafiya] /Afaq Rüstəmova; Elmi red.: Ə.Abbasov.- B.: Adiloğlu, 2005.- 200 s.

Rzayev Baxış İmran oğlu. İdrak proseslərinin fəallaşdırılması yolları: [Metodik vəsait] /Baxış Rzayev; �lmi r�d.: Ə.Əlizadə.- B.: Şirvannəşr, 2003.- 200 s.

Rzayev Baxış İmran oğlu. Psixi proseslərin fəallaşdırılması yolları: [Metodoki vəsait] /Baxış Rzayev; Elmi red.: Ə.Əlizadə.- B.: Şirvannəşr, 2003.- 200 s.

Rzayev Məmməd Hüseyn oğlu. Fəlsəfə tarixi [Mətn]: dərslik /M.H.Rzayev; elmi red. H.R.İmanov; rəyçilər. Ə.M.Tağıyev, Z.C.Hacıyev; Azərb. Resp. Təhsil Nazirlyi, Naxçıvan Dövlət Un-ti.- Naxçıvan: Qeyrət, 2011.- 277, [1] s.

Rzayev Məmməd Hüseyn oğlu. Fəlsəfə tarixi [Mətn]: [dərslik] /M.H.Rzayev; elmi red. Ə.M.Tağıyev.- Bakı: MBM, 2015.- 301, [1] s.

Rzayev Məmməd Hüseyn oğlu. Fəlsəfədə dəyər kateqoriyası [Mətn]: [dərs vəsaiti] /M.H.Rzayev; elmi red. H.R.İmanov; rəyçilər. İ.B.Cəfərzadə , Z.C.Hacıyev.- B.: [s. n.], 2009.- 59, [1] s.

Rzayev Məmməd Hüseyn oğlu. Keçid dövrü və şəxsiyyət [Mətn]: Sosial fəlsəfi təhlil /Məmməd Rzayev; Elmi red.: H.R.İmanov; Rəyçilər: A.M.Şükürov, Ə.M.Tağıyev.- B.: Yurd, 2007.- 391 s.

Rzayev Məmməd Hüseyn oğlu. Müasir şəxsiyyət [Mətn]: sosial-fəlsəfi təhlil: [monoqrafiya] /M.Rzayev; elmired. Ə.M.Tağıyev.- Bakı: MBM, 2015.-534, [1] s.

Rzayev Məmməd Hüseyn oğlu. Şəxsiyyət: azadlıq və milli şüur [Mətn] /M.Rzayev; elmi red. H.R.İmanov; rəyçilər. İ.Ə.Rüstəmov, Z.C.Hacıyev.- B.: [s.n.], 2009.- 117, [1] s.

Rzayev Vahid Zeynal oğlu. Var olandan, var olmuşuq [Mətn] /V. Z. Rzayev ; red. V. Z. Rzaev. Bakı: [s. n.], 2015.- 220 s.: portr., 20 sm.

Safruh. Ata səcdəsində – Ruh yaddaşı [Mətn]: Safruhun yaradılması: (Mütləqə İnam Peyğəmbəri Asif Ata ilə ürəkləşmələr – yazışmalar) /Safruh; Bakı: Günəş, 2007.- 296 s.: 1portr. ill., 21 sm.

Safruh. Başlanğıc: [Gündəliklərdən seçmələr] /Safruh (Atalı).-Bakı : Azərbaycan Milli Ensiklopediyası NPB , 2003.-296 səh.

Safruh. İnamın gəlişi [Mətn] /S. Atalı, Y. Atalı.-Bakı : Qanun , 2010.-57, [1] s.

Safruh. Qu nəğmələri [Mətn] : [haraylar, içsəslər, gileylər. ] /Safruh, B.: Nərgiz, 2014. 155, [1] s.: portr., fotoşək., şək., 17 sm.

Səfərəliyeva Rəna. İşgüzar etika [Mətn]: Azərbaycan biznesmenləri üçün vəsait /R.Səfərəliyeva, S.Məmmədov, V.Qaziyev; red. F.Musayev.- B.: Yeni Nəsil, 2004.- 172 s.

Sizov Andrey. Uğurlu satış üçün 55 məsləhət [Mətn] /A.Sizov; [ruscadan tərc. A.Əliqızı; red.X.Kazımlı].[Bakı]: [Qanun], [2014].104 s. portr

Skirbekk Qunnar. Fəlsəfə tarixi [Mətn]: Müasir dünyanın fəlsəfəsi: [Ali məktəblərin tələbələri üçün dərs vəsaiti] /Qunnar Skirbekk, Nils Gilye; Rus dilindən tərcümə ed. A.Əsədov; Red. Q.Əzizxanlı.- B.: Zəkioğlu, 2007.- 752 s. cədv., ill

Skirbekk Qunnar. Fəlsəfə tarixi [Mətn]: Müasir dünyanın fəlsəfi qaynaqlarına bir baxış: [ali məktəblərin tələbələri üçün dərs vəsaiti] /Q.Skirbekk, N.Gilye; tərc. ed. A.Əsədov.- B,: Zəkioğlu, 2008.- 581, [3] s.: portr., 24 sm.

Sokrat. Təlimi-Sokrat [Mətn] /Sokrat; tərc. ed. F.Köçərli Bağçasaray : [s.n.] , 1891. -88 s.

Sosial psixologiya [Mətn]: dərs vəsaiti /Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə, İ.Ə.Seyidov, C.A.Təhmasib; Azərb. SSR Ali və Orta İxtisas Təhsili Nazirliyi, S.M.Kirov ad. Azərbaycan Dövlət Un-ti.- B.:ADU, 1976.- 15 177, [3] s.

Şahhüseynova Sevinc Asif qızı. Etika [Mətn]: incəsənət təmayüllü ali məktəb tələbələri ücün dərslik /S.A.Şahhüseynova; red. H.Rzaquliyeva; rəyçilər N.Cərulla qızı [və b.]; Azərb. Resp. Təhsil Nazirliyi.- B.: [AzTU], 2009.- 159, [1] s.

Şamilov Bəhram Eyvaz oğlu. (Almaz Aleksandr Lak Çanlik) Leylilərə və Məcnunlara [Mətn] /B. Şamilov; B.: [s.n.], 2009.8 s.: 1 portr., 20 sm.

Şamilov Bəhram. (Almaz Aleksandr Lak Çanlik) Stress Relyativizm Psixoanaliz [Mətn] /B. Şamilov B.: [s.n], 2009.24 s.: 1 portr., 20 sm.

Şəfiyeva Elnarə İbrahim qızı. Klinik psixologiya: Dərs vəsaiti /E.Şəfiyeva; Elmi red.: Ə.S.Bayramov; Bakı Dövlət Universiteti.- B.: BDU, 2002.- 81 s.

Şəfiyeva Elnarə İbrahim qızı. Psixofiziologiya [Mətn]: Mühazirə mətnləri: Ali təhsilin bakalavr pilləsində “Psixologiya” ixtisası üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs vəsaiti E.İ.Şəfiyeva, M.Ə.Həmzəyev; Elmi red.: Ə.Ə.Əlizadə; Rəyçilər: Ə.S.Bayramov, G.B.Tağıyeva; Təhsil Problemləri üzrə Respublika Elmi Metodik Mərkəzi, M.Ə.Rəsulzadə adına Bakı Dövlət Universiteti, Bakı Ali Pedaqoji Qızlar Seminariyası.- B.: Səda, 1998.- 64 s.

Şəfizadə Baloğlan Cəmallədin oğlu. Zərdüşt, Avesta, Azərbaycan. [Mətn]: Maq sivilizasiyası /B.Şəfizadə; Sponsor: A.Əliyeva; Elmi red.: K.Talıbzadə, Y.Qarayev.- B.: Elm, 1996.- 324 s. + 9 v. cədvəl, sxem. 1 portr

Şəxsiyyət və fəaliyyətin psixologiyası [Mətn] : 050121-Təhsildə sosial-psixoloji xidmət : pedaqoji universitet və institutlarda bakalavr hazırlığı üçün proqram /Azərb. Resp. Təhsil Nazirliyi, Azərb. Dövlət Pedaqoji Un-ti ; tərt. ed. E. M. Quliyev ; red. R. İ. Əliyev. Bakı: [s. n.], 2015.- 31, [1] s.: cədv., 20 sm.

Şəxsiyyətin inkişafının etnopsixoloji məsələləri [Mətn]: elmi əsərlərin tematik məcmuəsi /məsul red. Ə.S.Bayramov; Azərb. SSR Ali və Orta İxtisas Təhsili Nazirliyi, S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universiteti.- B.: ADU; 1985.- 139, [1] s.

Şəkixanova Mətanət Məmməd qızı. Sufizm fəlsəfəsinin “Kamil insan” konsepsiyası [Mətn] M. Şəkixanova; elmi red. İ.Rüstəmov; elmi məsləhətçi. Z.Quluzadə.- B.: [s.n.] 2007.- 157, [1] s.

Şərq fəlsəfəsi (IX-XII əsrlər) : [Mətn] /Tərtibçi: Z. C. Məmmədov; Red.: Ə. S. Abasov; Rəyçi: V. M. Məmmədəliyev; Tərcümə edənlər: Z. C. Məmmədov, T. B. Həsənov, Z. F. Qasımov, N. A. İmanov. B.: BDU, 1999. 303 s.: portr

Şopenhauer Artur. Dünya iradə və təsəvvür kimi /A.Şopenhauer; elmi red. İ.Məmmədzadə; red. Q.Camalov; tərc. ed. A.Əsədov I cild.- [Bakı]: [Təknur], 2011.- 367, [1] s.

Şükürov Ağayar Məhəmməd oğlu. Şərq fəlsəfəsi və filosofları [Mətn] /A. Şükürov; elmi red. M. Cəlilov, A. Məmmədov; rəyçi. M. Qasımlı və b.-B.: Əbilov, Zeynalov və oğullar, 2005. -668 s.

Şükürov Ağayar Məhəmməd oğlu. Kulturologiya [Mətn]: dərslik /A. Şükürov; Elmi red.: M. Qasımlı.- B.: Adiloğlu, 2003.- 273 s.

Şükürov Ağayar Məhəmməd oğlu. Fəlsəfə [Mətn]: ali məktəblər üçün dərslik /A.Şükürov; elmi redaktorlar. İ.Əliyev, Z.Hacıyev; rəyçilər. G.Abdullazadə, M.Cəlilov, T.Allahyarova; AMEA; Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi.- B.: Çıraq, 2008.- 490 [2] s.

Şükürov Ağayar Məhəmməd oğlu. Fəlsəfə [Mətn]: Ali məktəblər üçün dərslik /Ağayar Şükürov; AMEA; Elmi red.: İrşad Əliyev, Zeynəddin Hacıyev. B.: Adiloğlu, 2002.- 490 s

Şükürov Ağayar Məhəmməd oğlu. Fəlsəfə [Mətn]: Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti /Ağayar Şükürov; Elmi red. İrşad Əliyev, Vəli Həbiboğlu; Rəy verən. G.Abdullazadə və b.- B.: Elm, 1997.- 384 s.

Şükürov Ağayar Məhəmməd oğlu. Fəlsəfə – cəmiyyətdə onun yeri və rolu [Mətn]/Ağayar Şükürov; Elmi red.: V.Həbiboğlu; Sponsor: S.M.Mustafayev.- B.: [Təbib], 1996.- 88 s.

Şükürov Ağayar Məhəmməd oğlu. Fəlsəfə və qloballaşma [Mətn] A.M.Şükürov; Elmi red.: İ.Əliyev.- B��ı: Adiloğlu, 2002.- 442 s.

Şükürov Ağayar Məhəmməd oğlu. Qloballaşma, mif və tarix [Mətn] /A.Şükürov; Elmi red.: S.Hüseynov, AMEA Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu; Rəyçi: Tağıyev, Ə.B.: [Təknur], 2005,273 s, 1 portr

Şükürov Ağayar Məhəmməd oğlu. Müstəqil dövrün fəlsəfəsi və filosofları [Mətn] /A.M.Şükürov; Elmi red. Ə.Tağıyev; Rəyçi. S.Hüseynov, M.Rzayev.- Bakı: [Səda], 2007.- 396 s.

Şükürov Aydın. Azərbaycan fəlsəfəsi [Mətn]: qədim dövr /A.M. Şükürov, G.A. Abdullazadə; Red. V.Həbiboğlu; Rəssam. F.Fərəcov.- Bakı: Azərnəşr , 1993. 93 s.

Talıbzadə Aydın Ağa Yunus oğlu. Min maska və bir mən.. yaxud islam mədəniyyətinin semiolojisi [Mətn] : [məqalələr toplusu] /A. A. Talıbzadə ; Azərb. Resp. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. B.: Təhsil, 2015.-372, [4] s.: 22 sm.

Tağıyev Əlikram. Qloballaşma və millilik fəlsəfi-siyasi reallıqlar kontekstində [Mətn] /Ə. Tağıyev; red. A. X. Mustafayev. B.: [Təknur], 2010. 146, [1] s

Tağıyev Əlikiram Mirhəsən oğlu. Fəlsəfə [Mətn]: [dərs vəsaiti] Ə.M.Tağıyev; red. M.C.Manafova; rəyçi S.M.Mustafayev [və b.]; Azərb. Resp. Təhsil Nazirliyi, Azərb. Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Un-ti, Sosial-siyasi elmlər kafedrası.- B.: [Zərdabi LTD], 2012.- 382, [2] s.

Tağıyev Əlikram Mirhəsən oğlu. İlk həqiqi liberal və müasir siyasi fəlsəfənin atası: Con Lokk [Mətn]: [monoqrafiya] /Ə. Tağıyev D. İsmayilov; elmi red. Ə. S. Abasov.- B.: [s.n.], 2009.- 143, [1] s.

Tale duaları bəxt ulduzları [Mətn] /Tərtibçi-müəll. A. Rəcəbov; Red. M. Əfəndiyeva; Rəssam. F. Fərəcov.- B.: Azərnəşr, 1994.-144 s.

Teplov B.M . Psixologiya [Mətn]: Orta məktəb üçün /B.M.Teplov.- B.: Azərnəşr, 1952.- 280 s.

Teyqubadoğlu Əli. Müdrik sözlər və məsləhətlər /Ə.Teyqubadoğlu.- Bakı: Elm və təhsil, 2012.- 142, [2] s.

Tunalı İsmail. Fəlsəfə [Mətn] /İsmail Tunalı; Çevirən: E.Zamanova.- Bakı: Araz, 2004.- 165 s. + , 3 v. xəritə, portr. ; 23 sm.

Türkel Yadigar Sahibəli oğlu. İnsan, təbiət, cəmiyyət münasibətləri. Biososial və fəlsəfi aspeklər /Y.Türkel; Elmi red.: H.İmanov; Rəyçilər: Ə.Tağıyev, F.Ağayev; Red.: B.Əhmədov.- B�kı: İşıq, 1998.- 156 səh.: 20 sm.

Ulusel Rahid. S. Qloballaşma və harmoniya fəlsəfəsi [Mətn] / Rahid S.Ulusel; Elmi red.: A.M.Şükürov; AMEA. Fəlsəfə və siyasi-hüquqi tədqiqatlar institute.- B.: Elm; 2005.- 352 s.

Uşaq inkişafı metodikası [metodik vəsait] /Açıq Cəmiyyət İn-tu-Yardım Fondu; giriş sözü Ü.Mikayılova; müəl. Ü.Axundova [və b.]; red. X.Həsənova; layihənin direktoru L.İmanova.- [Bakı]: [Qanun], 2011.- 572, [4] s.

Uşaqlarda hafizənin inkişafının səmərəli yolları [Mətn]: metodik vəsait /Tərtib edən. Q.Q.Əzizov; Elmi red. İ.Ə.Məmmədov; Bakı Sənaye-Pedaqoji Texnikumu.- B.: Mütərcim, 2007.- 40 s.

Ümumi psixologiya /Red.: A.V.Petrovski; Tərcümə edənlər: Ə. Ə. Əlizadə, M. Ə. Həmzəyev, İ. Ə. Seyidov Bakı : Maarif , 1982 494 səh. , ill. ; 22 sm.

Valehov Cəsarət Fikrət oğlu. Milli təhsil müasir transformasiyalar prosesində [Mətn]: sosial-fəlsəfi təhlil: [monoqrafiya] /C.F.Valehov; elmi red. İ.Məmmədzadə.- B.: Təhsil, 2015.- 231, [1] s. portr., cədv

Vasilyev S.F. Dialektik materializm tələbələr üçün leksiyalar və vəsait /S.F.Vasilyev; Lenin adına Azərbaycan Dövlət Darülfünunu Pedaqoji və Hüquq Fakültəsi.- Bakı: s. n. , 1930.- 219 s.

Veysəlli Fəxrəddin Yadigar oğlu. Semiotika [Mətn] /F.Y.Veysəlli; elmi red. F.H.Zeynalov; rəyçilər. F.Ə.Aslanov, V.Qəmbərov; ön söz. F.Y.Veysəlli.- Bakı: Mütərcim, 2010.- 334, [2] s.

Vəliyev Mirələm Vəli oğlu. İnkişaf və yaş psixologiyası [Mətn]: universitetlərin psixologiya ixtisası üzrə təhsil alan tələbələri üçün dərs vəsaiti /M.V.Vəliyev, A.M.Mustafayev; elmi red. F.Q.Vahidov; rəy. İ.M.Bayramov, B.Y.Haqverdiyev.- B.: Elm, 2013.- 297, [1] s.

Vəliyev Dünyamalı Əmir oğlu. Özünə inam [Mətn]: karyera pilləkənləri ilə necə irəliləməli /D.Vəliyev; lahiyə rəhbəri S.Mustafayeva; Gənclər və İdman Nazirliyi; “Azad Həmfikirlər” Gənclərin Maarifləndirilməsi İctimaı Birliyi.- B.: Adiloğlu, 2010.- 183, [1] s.

Yanardağ Mayis. Bu da axırı. [Mətn] : Ya Rəbb, qaytar məni o illərə. /M. Yanardağ. Bakı: MM-S, 2017.- 259, [1] s., [4] v. fotoşək., faksimile: portr., 21 sm.

Yaradıcılıq psixologiyasının bəzi məsələləri [Mətn]: (Az.DİU-nin tələbələri üçün tədris-metodik vəsait) /Tərt. ed. A.H.Vəliyeva, R.Ə.Cavadov; Red. K.Əzimov; M.A.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət Universiteti I hissə.- B.: 1991.- 84 s.

Yaroslavski E. Din əleyhinə mübarizəni millətçilik əleyhinə mübarizə ilə rabitələşdirməli Şuralar İttifaqının Mübariz Allahsızlar İttifaqının Mərkəzi Şurasının III plenumunda etdiyi nitq /E.Yaroslavski; Azərbaycan Mübariz Allahsızlar İttifaqının Mərkəzi və Bakı Şurası.- Bakı: Azərnəşr, 1931.- 11, [1] s. ; 17 sm.

Yuxu yozumları. [Mətn] :Ensiklopediya. Tərtib edənlər, çevirənlər, redaktorları- Hidayət, Müzəffər Talıblı, Ön sözün müəllifləri-professor Əkbər Bayramov.- B.: Gənclik, 1992.-244 s.

Yusifli Mir Yəhya Mir Baba oğlu. Haqqa doğru: 40 hekayət [Mətn]; Dini tolerantlığa gedən yol /Mir Yəhya Yusifli ; red. H. Əsgərov ; [ön söz A. M. Qasımlı, A. Cabbaroğlu].- Bakı : Adiloğlu , 2011.- 175, [1] s.

Zamanova Elmira Emin qızı . Türk estetikası [Mətn]: tarixi və müasir inkişafı /Elmira Zamanova; Red.: Y. Rüstəmov; Rəyçi: R. Bədəlov.- B.: az, 2005.- 262 s.

Zeynaloğlu Camal. Həqiqət işığında /C. Zeynaloğlu ; red. Ş. Əliyeva.-Bakı : Şəms , 2012. -208 s.

Zeynaloğlu Camal. Təlim fəaliyyətinin psixoloji prosesi [Mətn] : metodik tövsiyələr /C. Zeynaloğlu ; elmi red. H. Kərimova. Bakı: Print-S, 2017.- 144 s.: 20 sm.

Zeynalov Məmmədəli Baba oğlu. Fəlsəfə tarixi: Qərb fəlsəfəsi [Mətn]: Ali məktəblər üçün dərslik /M. Zeynalov; Elmi red. F.F. Qasımzadə; Rəyçilər: F.F. Ramazanov, Y.İ. Rüstəmov; M.Ə. Rəsulzadə adına Bakı Dövlət Universiteti Fəlsəfə Tarixi və Mədəniyyətşünaslıq Kafedrası.- B.: Azərbaycan, 2000.- 544 s.

Zeynalov Məmmədəli Baba oğlu. Xarici ölkələrin fəlsəfə tarixi [Mətn]: ali məktəblər üçün dərslik /M.Zeynalov; elmi red. N.Qocatürk; rəyçi. F.F.Qasımzadə, F.F.Ramazanov; Azərb. Resp. Təhsil Nazirliyi, BDU, Fəlsəfə tarixı və mədəniyyətsünaslıq kafedrası.- B.: Şərq-Qərb, 2009.- 647, [1] s.: portr., 22 sm.

Stress psixologiyasi

Bugungi kunda hech kim tinglamagan, har qanday kishi ijobiy yoki salbiy stressdan qat’i nazar, stress haqida shikoyat qiladi. Asosan biz qonni qaynatganda davlatni to’g’ri chaqiramiz, ko’rinish zerikarli bo’lib o’sadi va tog’ning qisqarishiga qaramay, siz hamma narsani qilishingiz mumkin. Bu stressning tanaga ta’siri. Stress psixologiyasini tushunishga harakat qilaylik, batafsilroq.

Stress nima?

Stress – organizmning stimulga bo’lgan fiziologik reaktsiyasi va organizmning ijobiy stimuli yoki salbiy, biokimyoviy reaktsiyasi bir xil emasmi. Farqi stressning kattaligida yoki bizning moslashuvchan qobiliyatlarimiz stressga olib kelgan vaziyatdan ustun bo’ladimi-yo’qmi. Shu asosda psixologiyada stress va qayg’u paylaşılıyor.

Zararli stress

Stress – bu sevgi, o’pish va boshqa quvonchli hodisalar bo’lib, biz qayg’u haqida gapiramiz, chunki bu bizning sog’liqqa zarar etkazishi mumkin bo’lgan “zararli stress”. Urushda harbiylar, havo harakatini nazorat qiladiganlar, mashinasi hech qanday to’satdan yugurib chiqib ketgan haydovchi doimo qayg’u chekmoqda.

Stressning afzalliklari

Aslida, psixologiya ilmi, stressga qarshi kurash bilan shug’ullansa-da, ammo barcha psixologlar stress bizning dunyomizning harakatlantiruvchi kuchi ekaniga bir ovozdan qarashadi. Keling, buni tushunishga harakat qilaylik: insonning oldida hech qachon to’sqinlik qilmaydigan to’siqlar paydo bo’lganda, u hech qachon stress gormonlarining ta’siri ostida barcha jismoniy va ruhiy kuchlarini safarbar qilishi va to’siqni bartaraf etishi mumkin. Ya’ni, bu to’siq uning adaptiv qobiliyatlari ustidan o’tdi va u bu to’siqni yengib, o’z hayotini moslashtirishni kuchaytirdi. Boshqacha aytganda, bu yaxshi bo’ldi.

Psixologiyada ular stress va stressga qarshilik haqida gapirganda, ular hayotida jiddiy muammolarga duch keladigan kishilarga o’xshashdir, shuning uchun yangi ogohlantirishlar kamroq zo’ravonlik bilan, hatto undan ehtiyotkorlik bilan va xotirjamlik bilan javob qaytaradi. Aytishlaricha, ular endi “qabilaning dengizidir”.

“Insoniy” kuch

Necha marta mantiqiy va ilmiy jihatdan tushuntirib bo’lmaydigan holatlar bor. Biz hammamiz mashinalarni almashtiradigan, shovqinlarni almashtiruvchi, ularni olovdan chiqaradigan, bolalarini qutqarish uchun daraxtlarni ko’taradigan onalar haqida hikoyalarni bilamiz. Bularning barchasi eng kuchli stress tufayli sodir bo’ladi, chunki bu kulgili emas, chunki odamlarni ekspluatatsiya qilishga majbur qiladi. Boshqacha aytganda, stress odamning qabul qilishni istamagan vaziyat bilan shug’ullanishi uchun yashirin imkoniyatlarini ochib beradi. Bu barcha kuchli nozik ayollar o’z-o’zimizni tanamizning hayotiy resurslarini yashiradi, bu bizning tanamiz doimo birinchi ehtiyojini ko’rsatib beradi.

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.