Respublika Uşaq Kitabxanası “Abdulla Şaiq” elektron məlumat bazasını istifadəçilərin ixtiyarına verib

müharibəsi, 20 Yanvar, Хоcalı faciəsi, Şuşanın, Laçının və

F. Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası

soyqırımı xalqımızın qan yaddaşına əbədi həkk olundu.

Təəssüflər olsun ki, Xocalı şəhəri tarixə Xocalı faciəsi kimi

düşdü. Bu faciə görünməmiş amansızlıq, qəddarlıq və qətl

faktları, öz miqyası və üsulları ilə dünyada və tarix

qarşısında bir daha ermənilərin xislətini bütün aydınlığı ilə

ortaya qoydu. Bəli, Xocalı faciəsi dünyada qətl və qəddarlıq

Azərbaycan xalqı bu faciəni ürək ağrısı ilə öz

qəlbində yaşadır. Xocalı faciəsinin, eləcə də xalqımıza qarşı

dəfələrlə törədilən soyqırımların ötən əsrin sonlarına qədər

öz hüquqi qiymətini almaması illər boyu Azərbaycanın

üzləşdiyi ən böyük ədalətsizliklərdən biridir. Sovetlər

birliyinin süqutu ilə yaranan mürəkkəb tarixi və ictimai–

siyasi şəraitdə dövlət müstəqilliyini yenicə qazanan

ölkəmizin üzləşdiyi ərazi itkisi ilə yanaşı, əsrin ən dəhşətli

faciələrindən birini yaşaması yeni tariximizə qara hərflərlə

Bu dəhşətli faciənin törədilməsindən 25 il ötür.

Xocalı faciəsinin qurbanlarını bir daha yada salmaq, tarixin

bu qara səhifəsini unutmamaq üçün bu vəsaiti işləməyi

özümüzə borc bildik. Vəsait iki hissədən ibarətdir. I hissə

“Xocalı soyqırımı: tarix olduğu kimi” adlanır və faciənin

tarixindən, şəhid qəhrəmanlarından bəhs edir. II hissədə isə

faciə ilə bağlı keçirilməsi vacib olan tədbirlərdən söhbət

Xocalı soyqırımı: tarix olduğu kimi

Bəşər tarixində ən dəhşətli hadisələrdən biri olan

Xocalı soyqırımının törədilməsindən bizi 25 illik bir zaman

məsafəsi ayırır. O gecədən ki, təpədən dırnağa qədər

silahlanmış erməni quldur dəstələri Qarabagımızın

Xankəndi bölgəsində yerləşən 366-cı rus alayı ilə birlikdə

Xocalını yandırıb külünü göyə sovurdular. Əliyalın olan

dinc sakinləri qəddarcasına qətlə yetirdilər. Girov

götürdüklərini təhqir və həqarətlərə, zülm və işgəncələrə

məruz qoydular. Azərbaycan xalqı torpaqlarımızın

müdafiəsi ugrunda gedən müharibədə çox şəhidlər və

qurbanlar verdi. Ancaq Xocalı faciəsi qan yaddaşımıza

əbədilik yazıldı. Bu, bir tərəfdən hər bir Xocalı sakininin öz

torpağına, millətinə, vətəninə, sədaqətinin nümunəsidir,

ikinci tərəfdən də Ermənistanın millətçi qüvvələrinin

xocalılılara qarşı vəhşiliyidir. Faciənin törədilməsinin əsas

səbəbi Xocalının erməni qaniçənlərinin yolu üstündə böyük

maneə olması idi. Çünki Xocalı Dağlıq Qarabağda həm

magistral şosse yolunun, həm də dəmir yolunun üstündə

yerləşirdi. Orada hava limanı da vardı. Buna görə də

ermənilər hər vəchlə Xocalını ələ keçirməyə çalışırdılar.

Bu faciəzamanı bir neçə saat ərzində 613 nəfər dinc

azərbaycanlı, o cümlədən 63 uşaq, 106 qadın, 70 qoca

qəddarcasına, dözülməz işgəncə verilməklə öldürülüb, 487

nəfərə ağır xəsarət yetirilib, 1275 sakin – köməksiz qocalar,

qadınlar girov götürülüb, ağlasığılmaz zülmə, təhqirlərə və

həqarətə məruz qalıblar. Erməni hərbçiləri öldürdükləri

insanların başlarının dərisini soymuş, müxtəlif əzalarını

kəsmiş, körpə uşaqların gözlərini çıxarmış, hamilə

qadınların qarınlarını yarmış, bəzilərini diri-diri torpağa

basdırmış və yandırmışlar.

Qeyd edək ki, Xocalı ermənilər tərəfindən ilk dəfə

ötən əsrin əvvəllərində-1905-ci ildə yandırılıb, külə

döndərilib, əhalisi vəhşicəsinə qılıncdan keçirilib, qanına

qəltan edilib. Onun doğma yurd həsrəti ilə qovrulan didərgin

sakinləri ara səngiyəndən sonra yenidən ata-baba

torpaqlarının yaralarını sağaltmaq, dağıdılmışları bərpa

etmək, yıxılmışları ayağa qaldırmaq üçün

Ermənilər 1918-ci ildə Xocalını ikinci dəfə yandırıb, külünü

1992-il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Xocalıda yeni

dəhşətli soyqırım törədildi. Bu haqda nə qədər yazılsa da

ürəyimizdəki bu dəhşət, bu ağrı, kin-küdurət, intiqam hissi

yenə də susmaq bilmir və bilməyəcək də.

Azərbaycan xalqına qarşı aparılan misli görünməmiş

bu soyqırım, amansız qırğın aktı, erməni qəsbkarlarının

ölkəmizin dövlət müstəqilliyini, ərazi bütövlüyünü hədəf

almış məqsədyönlü irticaçı siyasətinin növbəti qanlı səhifəsi

olmaqla bərabər, təkcə xalqımıza deyil, bütün insanlığa

qarşı irimiqyaslı cinayətdir.

Erməni təcavüzü nəticəsində respublikamızın 900

yaşayış məntəqəsi zəbt edilmiş, 4366 sosial obyekt, 690

məktəb, 280 uşaq bağçası, 862 klub, 932 kitabxana, 1831

kino qurğusu, 855 məktəbəqədər müəssisə, 656 poliklinika,

ambulatoriya, aptek və digər tibb müəssisəsi, xalqın ibadət

yeri olan 10 məscid dağıdılmış, Ermənistandan qovulmuş

soydaşlarımızın 380 kəndi zəbt edilmiş və əhalisinin bütün

var-dövləti orada qalmışdır.

Sağ qalan şahidlərin dediyinə görə, şəhərə olan

hücumdan sonra Xocalı bir anın içində odlara qalandı. Heç

kəsə – nə körpələrə, nə qocalara, nə qadınlara, nə də

yaralılara aman verilmirdi. Qatillər arasında zəncilər,

muzdlular da var idi. Ermənilər xüsusi qəddarlıq göstərir,

qadınlara, körpələrə və qocalara ağır işgəncələr verərək

Ağdam, Şuşa, Laçın istiqamətinə çıxan yollar

əvvəlcədən zirehli texniki vasitələrlə, tanklarla kəsilmişdi.

Ölümün pəncəsindən xilas olmaq üçün meşələrə, dağlara,

güllələyirdilər. Ana baladan, bacı qardaşdan ayrı düşmüşdü.

Köməksiz adamların harayı ərşə qalxırdı. Bu harayın içində

tövlələrdə yandırılan atların kişnəməsi, mal-qaranın

mələməsi də eşidilirdi. Düşmən olduqca amansız idi. Bu

məqamda heç kim Xocalının imdadına çatmadı. Xocalı qan

içində boğuldu, yanıb külə döndü

Fevralın 27-də Xocalıdan 250-300 nəfər Ağdama

gələ bilmişdi. Dəhşətli xəbərlər eşidilirdi. Bu dözülməz

dəhşətləri gözlərilə görən şahidlər deyirdilər ki, Yarov kəndi

tərəfdə 300 nəfər, Ağbulaqda 500 nəfər, Əsgəranda 150

nəfər, Naxçivannikdə 400 nəfər əsir düşmüşdü. Meşələr

qadın və uşaq meyitləriylə dolu idi.

Azərbaycan xalqı torpaqlarımızın müdafiəsi ugrunda

gedən müharibədə çox şəhidlər və qurbanlar vermişdir.

Ancaq Xocalı faciəsi qan yaddaşımıza xüsusi yazıldı.

Ölümündən sonra Azərbaycanın Milli

Qəhrəmanı adına layiq görülmüş Çingiz Mustafayev

misilsiz hünər göstərərək fevralın 28-də vertolyotla faciə

yerlərində olmuş, erməni quldurlarının törətdiyi vəhşilikləri

kamera ilə lentə almiş və tarixin yaddaşına yazmışdır.

2. Faciənin 25-ci ildönümü ilə əlaqədar

keçirilə biləcək tədbirlər

Kütləvi tədbirlər kitabın, elektron nəşrlərin və digər çap

məhsullarının geniş oxucu kütləsi arasında təbliğ

edilməsində xüsusi rol oynayır. Hər bir kütləvi tədbir

oxucularda müəyyən bir mövzu haqqında konkret təsəvvür

yaradır, həmin mövzularda gedən müzakirələrin iştirakçısına

çevirir, bununla bağlı mövcud ədəbiyyatla tanış edir.

Azərbaycan ərazisinin bir hissəsi erməni işğalçılarının

tapdağı altında qaldığından və müharibə təhlükəsi hələ də

sovuşmadığından keçirilən tədbirlərin

əsas mövzusu hərbi vətənpərvərlik

tərbiyəsinə həsr olunmalıdır. Müharibə

şəraitində yaşayan bir ölkədə gənc

hisslərinin aşılanması, düşmənə nifrət

duyğularının formalaşması vacibdir və bu

təbliğinə daha geniş yer verilməlidir.

Vətən müharibəsində iştirak etmiş və qəhrəmanlıqlar

göstərmiş azərbaycanlılar haqqında, Dağlıq Qarabağ

müharibəsi, 20 Yanvar, Хоcalı faciəsi, Şuşanın, Laçının və

başqa rayоnların işğalını əks еtdirən əsərləri dönə-dönə

охucuların diqqətinə çatdırmaq lazımdır. Artıq hər il 26

fevral tarixində ölkəmizin hər yerində Xocalı qurbanlarını

anım günü keçirilir. Bu il o dəhşətli gecədən 25 il keçsə də,

Azərbaycan xalqı bu faciəni ürək ağrısıyla qəlbində yaşadır.

Hər bir azərbaycanlının ürəyində bu faciə XX əsrinən

dəhşətli günlərindən biri kimi qalıb. Xocalını anım günündə

fəal oxucuları cəlb etməklə, müxtəlif formalı tədbirlər

hazırlamaq olar. Kitabxanada oxucuların istifadəsi üçün

tərəfindən hazırlanmış “Qarabağ bizi səsləyir”, “Xocalı

qan yaddaşımız” adlı slayd, “Xocalıya qayıdacaq, Xocalıda

doğulanlar” adlı tammətinli ədəbiyyat siyahısı

yerləşdirilmişdir. Kitabxanada faciəni daha dolğun əks

etdirən materiallardan slayd, Xocalı faciəsindən bəhs edən

bədii əsərlərdən icmal, disskusiya və müzakirələr, Xocalı

faciəsinə həsr edilmiş kompozisiyalar hazırlamaq olar.

Slaydda faciənin qurbanları haqqında məlumat, milli

qəhrəmanlar və s. haqqında məlumatlar verilir. Anım

günündə faciədən bəhs edən kitabları oxuculara tanıtmaq

üçün təşkil edilən kitab sərgisinin sxemini aşağıda veririk:

Sərgiyə müxtəlif başlıqlar vermək olar. “Xocali faciəsi bədii

ədəbiyyatda”, “Qan qoxuyan rəqəmlər” ,”Şəhid şəhər-

Həmçinin faciənin şahidləri ilə “Onlar doğma yurdalırına

qayıdacaqlarına inanırlar” adlı keçirilən görüş zamanı

mətbuatdan götürdüyümüz yazılara əsasən bu faciə

haqqında başqa şahidlərin fikirlərini də iştirakçılara çatdıra

Kitabxanada Xocalı faciəsindən bəhs edən anım gecəsi də,

təşkil edilə bilər. Anım tədbirinə hazırlaşarkən zalın

tərtibatına xüsusi fikir vermək lazımdır:

divarlara Xocalı dəhşətlərini əks etdirən

şəkillər vurulmalı, “Xocalı- dərdim

mənim”, “Körpələrin qanını yerdə

qoymarıq!” və s. şüarlarla dolu olan

lövhəciklər vurula bilər. Şəkillərin altına

kamançanın qəlbləri göynədən, yanıqlı,

həzin musiqisi səsləndirilə bilər. Tədbirin I hissəsində

qəlblərə dağ çəkən bu faciə haqqında ətraflı məlumat verilir.

Burada ermənilərin törətdiyi dəhşətlər, onların insanlığa

sığmayan əməlləri, ana-bacılarımızın, körpə və qocaların,

ümumilikdə bütün xalqımızın başına açdıqları müsibətlər

barədə geniş danışılır. Tədbirin II hissəsində oxucular

tərəfindən, Xocalıya aid şeir parçaları söylənilir, hazırlanmış

səhnəciklər göstərilir. Bunun üçün gecəyə qanlı faciənin

şahidləri, tarixçilər, yazıçılar, mətbut nümayəndələri və s.

məktəblərin müəllim və şagirdlərinin də dəvət olunması

Aparıcı: – Salam, hörmətli tədbir iştirakçıları. Artıq qanlı-

qadalı Xocalı faciəsindən 25 il keçir.

Mən hardayam, qadir Allah, hardayam?

İçim zülmət, çölüm zülmət, dardayam.

Ətrafımda yalquzaqlar ulaşır,

Hara qədəm qoyuramsa, ayağım

Ölənlərin qanlarına bulaşır.

Bəli, bu hadisə ilə bağlı neçə-neçə şeirlər, bədii əsərlər

laylalar yazıldı. Xocalı soyqırımı zamanı yüzlərlə

soydaşımızın həyatına son qoyuldu. Bütöv bir şəhər məhv

edildi. Günahsız insanlar ağır işgəncələrə məruz qalaraq isti

ocaqlarından didərgin düşdülər. Amma faciənin acı fəsadları

bununla bitmədi. Soyqırım Xocalıdan gələn xocalıların

taleyindədə acı izlər buraxdı.

Gəlin Aygün İsmayılova adlı bir gəncin dediklərini sizinlə

birgə bölüşək. Bu təsviri oxucumuzun hazırladığı

kompazisiya şəklində dinləyək:

Səhnəyə həzin musiqi sədaları altında iştirakçı daxil olur.

Aygün İsmayılova: – Mən üçaylıq uşaq olanda atamızı

itirmişdik, iki yaşım olmamış da doğma yurdumuzu –

Xocalımızı itirdik. Həm də dəhşətli formada. Faciə zamanı

üç gün mühasirədə qalmışıq. Anamız üç azyaşlı uşağını

çətinliklə xilas edib. Ən böyüyümüz altı yaşlı, kiçiyimiz isə

yaşyarım idi. Bir qadın bizi qarlı, çovğunlu havada gizlədə-

gizlədə bir neçə kilometr aparıb. Mühasirədə olduğumuz üç

günün iki gününü meşədə olmuşuq. Mən soyuqdan, aclıqdan

çox ağlayırmışam. Çörək istəyəndə anam mənə qar

yedizdirirmiş. Hətta düşmənin əlinə keçməyək deyə anam

məni boğmaq da istəyib. Sonra anamdan məni başqa qadın

alıb paltoya büküb ki, səsim eşidilməsin. Beləcə, minbir

zülümlə xilas olmuşuq. Xocalını, orada törədilən qırğınları

xatırlamasam da, elə bil oranı küçəbəküçə gəzib

dolaşmışam. Mən indi müəlliməyəm. Mənimlə bərabər

bütün şagirdlərim Xocalı dəhşətləri haqqında olanlardan

xəbərdardır. Bu faciə bizim taleyimizə qaçqınlıq yazsa da,

doğma vətənə, doğma torpağa olan sevgimizi dəyişə

II oxucu, Elmir Əliyev: – Elə gün olmaz ki, biz Xocalı,

orada baş verənlər haqqında danışmayaq. Ağlımız yenicə

kəsəndə Xocalı faciəsini qorxulu nağıllar kimi bir-birimizə

danışardıq. İndi 26 yaşım var. Bu faciəni bütün dəhşətləri ilə

III oxucu, Əmanət Abışov: – Xocalıdan çıxanda bir yaşım

olub. Və təbii ki, faciədən heç nə xatırlamıram. Ancaq

valideynlərim bu barədə o qədər danışıblar ki, sanki hər şey

gözümün qabağında baş verib. Ona görədə orta məktəbdə

valideynlərimdən eşitdiklərimi gördüyüm hadisə kimi

qavrayıram. Bəzən elə olur ki, istəyirəm lap silaha sarılıb

düz Xocalının mərkəzinə qədər gedim. Atamın böyüdüyü

evə, kəndə yaxından tamaşa edim. Hamı oranın gözəl

yaşamağımızdan asılı olmayaraq, Xocalı bizim ata

yurdumuzdur. Mütləq ora qayıdacağıq.

13 yaşlı Ləman Kərimova da Xocalıda baş verənlər barədə

çox şey bilir:

valideynlərimizə, ata-babalarımıza işgəncə verilib. Anamın

başına gələnləri bilsəniz dəhşətə gələrsiniz.

Aparıcı: – Ləmanın anası Dürdanə xanım Xocalı faciəsi

zamanı səkkiz gün əsirlikdə olub. Həmin vaxt iyrimi yaşı

olan Dürdanə rabitəçi olduğuna görə ermənilər ona daha

ağır işgəncə veriblər. Dürdanə Ağayeva Xocalı faciəsi və

əsirlik həyatını özünün “8 gün cəhənnəm əzabı görmüş

qadın” kitabında qələmə alıb.

Xocalı faciəsindən 25 il ötsə də

xalqımız hələdə bu faciənin ağrısıyla

qovrulur. Təbii ki, bu faciə söz

sənətində də öz ağrısı ilə yaşayıb və

yaşayacaqdır. Xocalı faciəsi haqqında

olanları gənc nəslə aşılamaq üçün

yazılmış kitabların, bədii əsərlərin

təbliği lazımdır. Bu əsərlərdən Nüşabə

Məmmədlinin “Zəngulə”, Sevinc

Nuruqızının

Müslümqızının “Xocalı uşaqları – qan

içində qar çiçəyi”, “ Xocalıdan gələn var” kitabları Xocalı

faciəsi fonunda yazılmış nümunələrdəndir. Bu mövzu ilə

bağlı kitabxanada “Tarixin səhnəsindən bu ölkə necə

görünür” başlığı altında müzakirə keçirmək olar.

Müzakirədə nəinki Xocalı faciəsi, erməni daşnaklarının tarix

boyu azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qırğınlar haqqında

iştirakçılara məlumat verilir. Bu haqda məlumatı Sülhiyyə

“Azərbaycan

kitabından da əldə edə bilərik. Müzakirəyə bu əsərləri

oxumuş yuxarı sinif şagirdləri, tələbələr dəvət olunurlar.

Müzakirədə bu faciədən bəhs edən onlarla bədii əsərin –

şeirin, oçerkin, romanın, hekayənin, publisistik məqalənin

adını çəkmək olar. Məsələn: Xalq şairi Zəlimxan Yaqubun

“O qızın göz yaşları”, Ələmdar Quluzadənin “Şəhid şəhər”,

Ələkbər Salahzadənin “Xocalı Xəcilləri”, Ədalət

Əsgəroğlunun “Dərdimizin qan rəngi” və s.

Zəlimxan Yaqubun “O qızın göz yaşları” poeması

əsasında belə bir əhvalat durur. Xocalı faciəsinin 13-cü

ildönümü ilə əlaqədar şəhidləri anma günü keçirilirdi.

Dərdini dilə gətirənlərə bir-bir söz verilirdi. 21 yaşlı Xocalı

qızı Xəzangülə də söz verildi. Ermənilər onun 36 yaşlı anası

Rəna xanımı, 5 yaşlı bacısı Yeganəni Əsgəran meşəsində

güllə ilə dəlik-dəlik etmişdilər. 38 yaşlı atası Təvəkkülü, 8

yaşlı Xəzangülün gözləri baxa-baxa diri-diri yandırmışlar.

Təvəkkülün günahı ondan ibarət olmuşdur ki, ermənilər ona

“Qarabağ erməni torpağıdır” sözünü dedirdə bilməmişlər.

Beləcə Xocalıdan gələn qızın, qəmli, faciəli hekayəti

başlayır. Ancaq poema təkcə o qızın göz yaşları ilə

məhdudlaşmır. Poemada ən təsirli məqam atanın ağaca

sarılıb vəhşicəsinə qətlə yetirilməsidir. Araşdırmaçı

fikirlərinə görə, şair bu şeirdə kifayət qədər metafora və

bənzətmələrdən istifadə etmişdir. Məsələn, bu səhnəyə

“göydən ulduz baxırdı, qayadan çiçək baxır, zirvədən buz

baxır, yaraların üstünə səpilən düz baxırdı, burada ağac da

Təvəkkülə ürək-dirək verirdi, odunu söndürməyə dağlar

Hələ ötən əsrin 70-ci illərində ədəbiyyata gələn,

özünəməxsus dəst-xətti ilə seçilən Ələmdar Quluzadə 20-

dən çox şeir kitabının müəllifidir. Şairin doğulub boya-başa

çatdığı Xocalının ermənilər tərəfindən işğal edilməsi,

uşaqdan-böyüyə yüzlərcə dinc sakinin vəhşicəsinə qətlə

yetirilməsi onun qəlbində və qələmində ağrılı-acılı iz

buraxmışdır. Yazdığı əsərlərdə müəllif öz qələmi ilə Vətən

oğullarını ayıq-sayıq olmağa, dostu düşməndən, əbədini

ötəridən seçməyə çağırır. Onun Xocalıya həsr etdiyi

təxminən 1500 misraya yaxın olan “Şəhid şəhər”

poemasında müəllif lirik-publisistik tərzdə Qarabağda baş

verən bütün hadisələri təsvir etmişdir.

Kitabxanada Xocalıya aid ədəbi-bədii kompozisiya da

keçirilə bilər. Kompazisiyanin ssenarisini təqdim edirik.

Səhnəyə 2 nəfər böyük yaş qrup oxucu (oğlan və qız)

çıxaraq Xocalıya aid şeir söyləməyə başlayırlar. Bu

şeirlərdən bu il yubileyi qeyd edilən Ələmdar Quluzadənin

Xocalıda qətlə yetirilmiş 613 nəfərə ithaf etdiyi “614-cü

şəhid” şeirini seçmək olar:

Qoy odlasın bu dünyanı

Acı dilim, od nəfəsim.

Ölüm mənim vüsalımdı,

Həyat mənim daş qəfəsim.

Qılıncını qından sıyır,

Qumbaranı tax kəmərə,

Alçaq düşmən əl qaldırıb

Respublika Uşaq Kitabxanası “Abdulla Şaiq” elektron məlumat bazasını istifadəçilərin ixtiyarına verib

F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası şair, Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının banisi Abdulla Şaiqin 140 illik yubileyi münasibətilə “Abdulla Şaiq” elektron məlumat bazasını təkmilləşdirərək oxucuların ixtiyarına verib.

AZƏRTAC xəbər verir ki, ilk dəfə 2016-cı ildə istifadəçilərə təqdim edilən məlumat bazasına bu il Abdulla Şaiqin 140 illiyi ilə əlaqədar son 5 ilin materialları da əlavə edilib.

Elektron məlumat bazası 13 bölmədən və yarımbölmələrdən ibarətdir. Bazaya yerləşdirilən materiallar ümumilikdə 1927-2020-ci illəri əhatə edir. Buraya mükafatlar və şairin tərcümələri kimi yeni bölmələr əlavə edilib.

Tərcümələri bölməsinə 8 kitab – Cəlaləddin Ruminin “İbrət və müqabilə, yaxud ümmətlər ixtilafı”, Nizaminin “İsgəndərin Bərdəyə gəlməsi və Nüşabə ilə görüşməsi”, E.Şabadın “Nərdivan”, İ.A.Krılovun “Cırcırama və Qarışqa” və digər əsərlər yerləşdirilib. Bazaya, həmçinin rus dilində 4 kitab – “Paссказы” (1991), “Вот Мы Какие” (1984), “Избранное” (1959), “Письмо не дошло” (1984) əlavə edilib.

Virtual oxucular üçün şair Abdulla Şaiq haqqında məqalələr yarımbölməsinə 38 məqalə, əsərləri bölməsinə 7 kitab, haqqında bölməsinə 4 yeni kitab əlavə edilib. “Abdulla Şaiq” elektron məlumat bazasına yerləşdirilən bütün materiallar tammətnlidir.

Beynəlxalq Uşaq Kitabı Günü

Aprelin 2-si Beynəlxalq Uşaq Kitabı günüdür. Uşaq ədəbiyyatının məhz bu tarixə təsadüf etməsinin maraqlı tarixçəsi var. Aprelin 2-də məşhur nağılçı Hans Xristian Andersen anadan olub. Beynəlxalq Uşaq Kitabı Gününün məhz bu tarixdə qeyd olunması alman yazıçısı Yella Lepmanın təklifi ilə reallaşıb.

1967-ci ildən başlayaraq Uşaq Kitabları üzrə Beynəlxaq Şuranın təşəbbüsü və qərarı ilə 2 aprel bütün dünyada Beynəlxalq Uşaq Kitabı Günü kimi qeyd olunur.

“Balaca Nobel mükafatı”

Onu da qeyd edək ki, Yella Lepman 1953-cü ildə uşaq ədəbiyyatı üzrə “Balaca Nobel mükafatının” — Hans Xristian Andersen mükafatının təsis edilməsini də təklif edib. Həmin ildən etibarən məşhur nağılçının adını daşıyan bu mükafat dünya uşaq ədəbiyyatının ən maraqlı incilərinin müəlliflərinə, dünyanın 20 ölkəsindən 23 yazıçı və uşaq kitabları üçün rəsm çəkən 17 illüstrasiyaçı — rəssama təqdim olunub.

İlk dəfə bu, 1956-cı ildə ingilis nağılçısı Eleanor Fardkona, 1958-ci ildə isə isveç yazıçısı Astrid Lindqrenə verilib. Sonra bu sırada alman yazıçısı Erix Keçtner, Ceyms Kryuss, italyan Canni Rodarı və başqalarının adı yer alıb. Ancaq təəssüflər olsun ki, Azərbaycana bu mükafat hələ ki, qismət olmayıb. Beynəlxalq aləmdə uşaq kitabı üzrə daha bir mükafat da var: bu, son illər nəşr olunan ayrı — ayrı uşaq kitablarının illüstrasiyasına və onların dünyanın müxtəlif dillərinə tərcüməsinə görə təqdim edilən Fəxri Diplomdur.

Hər il bütün dünyanın bu günü qeyd etməsində məqsəd cəmiyyətin diqqətini uşaq ədəbiyyatına, onun problemlərinə və kitab mədəniyyətinə cəlb etməkdir.

Pedaqoqların apardığı araşdırmalar göstərir ki, yaxşı oxuma vərdişinin əsas iki şərti var. Bunlar oxumaq səbri və oxumaq zövqüdür. Oxumaq mədəniyyəti sayılan bu iki vərdiş də ailə və məktəbdə qazanılır. Ona görə də ailə və məktəb uşağa bu vərdişlərə yiyələnmək üçün münbit zəmin hazırlamalıdır. Uşağın oxumaq zövqünə mədəni amillər təsir göstərir. Ancaq həm oxumağa marağın səviyyəsi, həm də oxumağın kəmiyyət göstəriciləri baxımından uşaqlar arasında müəyyən fərqlərin ola biləcəyini də nəzərə almaq lazımdır. Tutaq ki, fitri istedada malik uşaqlar normal uşaqlarla müqayisədə iki, yaxud üç dəfə çox kitab oxuyurlar və məqsədləri daha çox məlumat, bilik əldə etmək olur.

Pedaqoqlar bildirirlər ki, əvvəlcə uşaq üçün kitab bir oyuncaqdır. O, sadəcə kitabın səhifələrini vərəqləməkdən xoşlanır. 2 yaşından etibarən uşaq rəsmlərdən ibarət olan, bez, yaxud qalın kartondan düzəldilmiş, əlində tuta biləcəyi kiçik kitabları sevir. 3 — 4 yaşlı uşaqlar onlara rəsmli nağıl kitablarının oxunmasını istəyirlər.

Ata və ananın üzərinə düşən vəzifə

Uşaq bir kitaba alışdıqca nağılı başa düşməyə çalışacaq və xüsusən tez — tez təkrarlanan söz və cümlələrdə nağılı oxuyan ata və analarına “qatılacaqlar”. Yəni söz və cümlələri onlarla birgə dilə gətirəcəklər. Uşaq buna nail olan zaman çox sevinir. Ata və ana ilə birgə oxuma uşağı oxu prosesində iştiraka həvəsləndirir. Beləliklə, həm uşağın söz ehtiyatı zənginləşir, həm də zehni inkişaf edir. Həm də onlar artıq həmişə oxunan kitabdakı sözlərə və hərflərə daha çox diqqət yetirməyə başlayacaqlar.

Pedaqoqlar vurğulayırlar ki, məktəbdə uşaqların oxumağa marağının artırılması üçün müəllimlər onları sürətli oxumağa alışdırmağa çalışdırmalıdırlar. Buna nail olmaq istəyən uşaqlar müəyyən risklər etməyə və səhv buraxmağa da məcbur olurlar. Müəllim isə sürətli oxumağa nail olmaları üçün belə hallarda oxuma prosesinə tez — tez müdaxilədən çəkinməli, onları dayandırmamalı, əksinə, həvəsdən düşməmələrinə səy göstərməlidir. Bütün hallarda da prosesin əsasında uşaq kitabları, həm də səviyyəli və zövqlü hazırlanmış kitablar durur.

Uşaq kitablarının tarixi 1477-ci ildən, antik yunan müəllifi Ezopun mahnılarının yazılı kitab şəklində çap edilməsiylə başlayır. 1658-ci ildə çex maarifçisi və pedaqoqu Y.A.Komenski uşaqlar üçün dünyanı anlatmaq məqsədiylə rəsmlərin yer aldığı kitab nəşr etdirib. XVIII əsrdə uşaqlara öz zövqlərinə görə kitab seçmək imkanı yaranmağa başlayır. D.Defo və C.Sviftin “böyüklər” üçün yazılmış “Robinzon Kruzo” (1719) və “Qulliverin səyahəti” romanları ideal formada uşaqların oxu dairəsinə adaptasiya olundu. Yazılaraq kitablara köçürülən xalq nağıllarına da maraq artıb. Şərqdə “Min bir gecə”, “Ələddin”, “Əli-Baba və qırx quldur”, “Sindibadın yeddi səyahəti” nağılları da qeyd olunmalıdır. Qrim qardaşlarının nağıllar kitabı bu baxımdan diqqət çəkir. 1846-cı ildən başlayaraq Andersonun qələmə aldığı nağılları da uşaqlar günümüzdə də çox sevirlər. Müəlliflərin və kitabların adını çox sa-dalamaq olar. XIX əsri uşaq ədəbiyyatının “qızıl əsri” sayanlar da çoxdur. XIX — XX əsrlər Azərbaycanda da uşaq ədəbiyyatının inkişafı ilə xarakterizə olunur. Bəs günümüzdə, XXI əsrin Azərbayca-nında vəziyyət necədir?

Qan qaralır.

Məlumat üçün deyək ki, qonşu Rusiyada, onun paytaxtı Moskvada 168-ə yaxın dövlət uşaq kitabxanası fəaliyyət göstərir. Həmin kitabxanaların nəzdində də açılan pulsuz dərnəklərdə 5 yaşından 14 yaşına kimi uşaqlar məşğul olurlar. Statistikaya görə isə Azərbaycanda 4313 kitabxanadan 104-ü uşaq kitabxanasıdır. Onların da yarısı ya işləyə, ya da işləməyə. İşləyən uşaq kitabxanalarında vəziyyət necədir? Uşaq kitabxanaları məktəblilərin köməyinə çatırmı?

Bizi maraqlandıran bu və ya digər suallara cavab tapmaq üçün Bakıdakı uşaq kitabxanalarına üz tutduq. Əvvəlcə onu qeyd edək ki, latın qrafikasına keçəndən sonra bədii ədəbiyyatın, xüsusilə də uşaq ədəbiyyatının azlığı böyüməkdə olan nəslin mütaliə imkanlarını məhdudlaşdırıb. Düzdür, 2008-ci ilin dekabrında latın qrafikası ilə nəşr olunmuş 60 uşaq kitabının təqdimatı keçirilib. Ancaq bu, çox azdır.

F.Köçərli adına respublika uşaq kitabxanası respublikada fəaliyyət göstərən bütün uşaq kitabxanaları üzrə elmi metodik mərkəz sayılır. 1965-ci ildə yaranan bu kitabxananın hazırda Bakının müxtəlif rayonlarında fəaliyyət göstərən 5 filialı, 206 minlik kitab fondu, 7200 dövrü mətbuat fondu var. Ancaq dövlət uşaq kitabxanası latın qrafikalı kitablar sarıdan çox korluq çəkir. Kitabxananın təxminən 25 min oxucusu var. Bu rəqəm tez-tez dəyişir. Elə oxucu var ki, ildə bir-iki dəfə gəlir. Yay aylarında isə oxucuların sayı birə — beş artır. Kitabxanaya marağın artmasında müəllim və valideynlərin rolu əvəzsizdir. Uşaqları kitabxanaya ilk növbədə onlar maraqlandırmalıdırlar. Ancaq hazırda televiziyaya, videoya, kompüterə olan maraq da kitaba olan marağı azaldıb. İndi uşaqlar ancaq sinifdən xaric oxu üçün və ya evə əlavə tapşırıq veriləndə kitabxanaya gəlirlər. Yasamal rayonunda yerləşən Abdulla Şaiq adına uşaq kitabxanasında da vəziyyət ürəkaçan deyil. Şəhər mərkəzindən kənarda fəaliyyət göstərən uşaq kitabxanaları ilə maraqlandıq. Həmin kitabxanalar oxucu çatışmazlığından günortaya qədər işləyirlər.

Yazmaq problemimiz də var.

İndi də keçək uşaqlarımız üçün yazılan şeirlərə, hekayələrə. Əvvəlki uşaq nağılları, şeirləri təbiiliyi, dilinin aydınlığı, səlistliyi, dolğun məzmunuyla seçilib. Çünki həmin əsərlərdə məhşur xalq kəlamları, uşaqların həyatı, gözəl mənzərələr təsvir olunub. Digər tərəfdən isə o dövrdə yazan şairlər — Abbaslar, Sabirlər, Şaiqlər də ürəkləri dolu olduğu üçün yazıblar. Ancaq indi uşaq hekayələri yazan şairlər haqqında bunu demək olmaz. Uşaq şeirlərindəki çatışmazlığa gəlincə, süjet xətti yoxdur. Məsələn, A.Şaiqin “Yaz səhəri” şeirini oxuduqda təbiət adamın gözü qarşısında canlanır. Məsələnin digər tərəfi odur ki, gərək uşaqlar üçün yazanda, onu uşaq yerinə qoymaq lazım deyil. Onların içərisində enerji, düşündürücülük, canlılıq olmalıdır. Ancaq bu məsələlərə diqqət yetirməyən yazarlar da bu səbəbdən uşaqları maraqlandıran mövzulardan xəbərsiz qalır.

Lakin uşaq şairi İlyas Tapdıq fərqli düşünür. Onun qənaətincə, problem indiki şeirlərin, hekayələrin təbliğ olunmamasından qaynaqlanır. Əgər bağçalarda, məktəblərdə tərbiyəçilər tərəfindən müasir şeirlər təbliğ olunarsa, uşaqlar da bundan xeyir görər. O, deyir ki, məsələn, “Kukla” mahnısı yaxşı təbliğ olunduğundan uşaqların yadından çıxmır. Bəlkə gecə də oyatsan durub əzbər danışarlar. Və maraqlıdır ki, uşaq şairlərinə qayğısızlıq da problem hesab olunur. Şairin deməsinə görə, uşaq bilməlidir ki, kimin şeirini oxuyur. Yəni mütləq uşaqlarla təmas olmalıdır. Bizim xalqın psixologiyası elədir ki, dövlət onlara qayğı göstərəndə xalq da maraqlanır. Bunlar olmadığı üçün də uşaqlarımız müəllifləri tanımır. Ancaq o xüsusi vurğulayır ki, heç olmasa 10 — 12 gözəl uşaq şairimiz, yazıçımız var. Uşaq kitablarının qiyməti də yəqin ki, maraqlı olar. Məsələn, uşaqlar üçün məşhur “Uolt Disney” kitabı 12 manat, Şarl Peronun “Çəkməli pişik” əsəri 4 manatdır. Rus dilində “250 qızıl səhifə” seriyasından olan kitabların qiyməti bir az bahadır — 8 manat, “Karlson”, “Zoluşka” isə 5 manata satılır. Azərbay-can nağıllarından “Kitabi-Dədə Qorqud dastanı”ndan bir parça olan “Uruzun nağılı”, “Padşahla pinəçinin nağılı”, “Azərbaycan xalq nağılları”, Cəlil Məmmədquluzadənin “Buz”, “Tülkü və hacıleylək”, “Sehrli sünbül” nağılları əsasən kitabçalarda toplanıb və qiyməti də 1 — 3 manat arasında dəyişir. İri cildli nağıl toplularının qiyməti isə 4 — 6 manatadır.

Bir sözlə, biz oxuculara indiki uşaq ədəbiyyatının vəziyyəti barədə qısa da olsa məlumat verdik. Amma bu günün tarixiliyini xatırlamaq lazımdır, çünki uşaqlarımız nə qədər çox mütaliə etsələr onların dünyagörüşləri bir o qədər geniş olar.

Nuranə TOFİQLİ
Bakı təhsili.- 2010.- 2 aprel.- S. 3.

• Teqlər:
• kitab günü
• , beynəlxalq uşaq kitabı günü
• , kitab oxumaq