Faydalılığın mənası

ASCII cədvəlindən başqa digər kodlaşdırma sistemləri də mövcuddur. Bunlara misal olaraq Windows 1251, КОИ-8 və s. sistemlərini göstərmək olar. Bu sistemlərdə 1 simvolun kodlaşdırılması üçün 8 bit və ya 1 bayt istifadə edilir.

İnformasiya anlayışı

İnformasiya termini mənşəcə latın sözü olub, izahetmə, şərhetmə, məlumatvermə mənalarını daşıyan «informatio» sözündən yaranmışdır. İnformatikada informasiya ilkin və təyin olunmamış anlayış kimi qəbul olunur.

İnformasiya ifadə olunma formasından asılı olmayaraq insanlar, canlılar, cansızlar, faktlar, hadisələr, proseslər və s. haqqında olan məlumat və biliklərdir. Biliklər isə müəyyən faktlar və onlar arasındakı asılılıqlar şəklində ifadə olunur. İnformasiyanı yaratmaq, ötürmək, saxlamaq, emal etmək mümkündür.

İnformasiya təbiətdə siqnallar şəklində ötürülür və iki tipə ayrılır: analoq və rəqəmli. İnsanlar öz hissiyyat üzvlərinə görə analoq, kompyuterlər isə rəqəmli informasiyaların köməyilə fəaliyyət göstərir.

Müxtəlif intensivliyə malik olan siqnallar müxtəlif informasiyaları daşıyır. Bu tipli informasiyanı analoq informasiya adlandırırlar. Analoq informasiya kəsilməzdir — biz təbiətdə heç bir vaxt iki eyni rəngli yarpaq və ya iki eyni formalı iki bulud görə bilmərik.

Kompyuterdə informasiya başqa xüsusiyyətə malik verilənlər şəklində təsvir olunur. Şəkildə hər hansı rəng nə qədər parlaqdırsa, kompyuterin yaddaşında bu siqnal bir o qədər artıq olur. Bunları səs və başqa siqnallar haqqında da demək olar. Bu formada təsvir edilən informasiya rəqəmli informasiya adlanır.

Rəqəmli informasiya diskretdir, belə ki, səs, rəng və formaların sonsuz müxtəlifliyinin təsviri üçün ədədlərin müəyyən və sonlu sayından istifadə edilir.

Analoq informasiyanın rəqəmli şəkildə təsviri analoq-rəqəmli çevrilmə adlanır. Bu çevrilmədə istifadə edilən ədədlər nə qədər müxtəlif olarsa, rəqəmli informasiyanın diskretliyi, yəni onun dəqiqliyi də bir o qədər çox olar, başqa sözlə, rəqəmli informasiya analoqa bir o qədər yaxın olar.
Başqa sözlə, analoq informasiya deyildiyi kimi təsvir edilir və insanın duyğu üzvləri ilə qəbul edilir. Rəqəmli informasiya isə kompyuterin emal etdiyi informasiyadır və kodlarla ifadə olunur.

İnformasiyanın 1) faydalılıq, 2) tamlıq, 3) həqiqilik, 4) qiymətlilik, 5) təzəlilik və s. kimi xassələri vardır.

İnformasiya yaranmasına, qəbul edilməsinə, ötürülməsinə, ifadə formalarına və vasitələrinə, istifadəsinə və s. görə müxtəlif cür qruplaşdırıla bilər. İnformatikada fakt, məlumat, xəbər terminləri çox vaxt «verilənlər» sözü ilə ifadə olunur. «Verilənlər» (ing. data) texniki vasitələrlə (məsələn, kompyuterlə) saxlanması, emal edilməsi və ötürülməsi üçün formal şəkildə təsvir edilən (kodlaşdırılan) məlumatdır. «Verilən» termini latınca «datum» (fakt) sözündən yaranmışdır. Lakin verilən bəzən konkret və ya real fakta uyğun gəlməyə bilər. Verilənlər bəzən qeyri-dəqiq, həqiqətdə mövcud olmayan anlayışları ifadə etməyə bilər. Odur ki, verilən dedikdə öyrənilən obyektin, hadisənin və ya fikrin təsviri başa düşülür.

Verilən ümumi halda ad, qiymət, tip və struktur xarakteristikaları ilə təyin olunurlar. Verilənlərin tip xarakteristikasından əsasən proqramlaşdırmada istifadə edilir.

Tipinə görə verilənləri 4 qrupa ayırırlar:
— hesabi (və ya rəqəm tipli);
— mətn (və ya simvol tipli);
— məntiqi tipli;
— göstərici tipli.

Hesabi verilənlərdə qiymət rəqəmlərlə ifadə olunur (Məs., «yaşı-28»).
Mətn tipli verilənlərdə qiymət sözlə (simvollarla) ifadə olunur (Məs., «qırmızı rəngli»).
Məntiqi verilənlərdə qiymət məntiqi kəmiyyətlə ifadə olunur (məs., «18 ədədinin tək ədəd olması doğru deyil»).
Göstərici tipli verilənlərdə isə proqramlaşdırmada yaddaş ünvanları ilə işləmək üçün istifadə olunur.

Qeyd edək ki, proqramlaşdırmada verilənlər həmçinin say sisteminə, təsvir formasına, ölçüsünə görə də xarakterizə edilir.

İnformasiyanın təsvir üsulları

Kompyuterdə verilənlər ikilik say sisteminin rəqəmləri ilə təsvir olunur. Verilənlərin bu cür təsviri ikilik kod adlanır. İnformasiyanın ikilik rəqəmlərlə yazılması ikilik kodlaşdırma, ikilik rəqəmlərin özləri isə bit (ing. binary digit — ikilik rəqəm) adlanır. Bit — informasiyanın ən kiçik ölçü vahididir.

Bit çox kiçik vahid olduğundan, kompyuter texnikasında informasiya vahidi kimi 8 bitdən ibarət olan baytdan istifadə edilir. Baytda hər bir bit yalnız iki qiymət — 0 və 1 ala bilər.

İnformasiya prosesləri və onların avtomatlaşdırılması

İnformasiya proseslərinə informasiyanın toplanması, ötürülməsi, saxlanması, emalı və istifadəçiyə çatdırılması aiddir. İnformasiyanın toplanması öyrənilən obyektin vəziyyəti haqqında məlumatın alınması məqsədi ilə aparılır.
İnformasiyanın toplanması adi halda insan tərəfindən, avtomatlaşdırılmış halda isə texniki vasitələr və sistemlər tərəfindən yerinə yetirilir.

İnformasiyanın ötürülməsi. Toplanan informasiyanın emal edilməsi üçün o, emal vasitələrinə ötürülməlidir. Adi halda informasiyanın emalı insan tərəfindən, avtomatlaşdırılmış kompyuterlər vasitələrlə aparılır. İnformasiyanın ötürülməsi məsafədən asılı olaraq müxtəlif vasitələrlə yerinə yetirilə bilər. Yaxın məsafəli ötürmələrdə kabellərdən, uzaq məsafəli ötürmələrdə isə rabitə kanallarından (telefon, teleqraf, peyk rabitəsi və s.) istifadə edilir. Müasir kompyuterlərdə informasiyanın telefon kanalı vasitəsilə uzaq məsafəyə ötürülməsi üçün modem (modulyator — demodulyator) adlanan xüsusi qurğudan istifadə edilir.

İnformasiyanın saxlanması. İnformasiya emal edilməzdən əvvəl və sonra daşıyıcılarda saxlanır. İnformasiya daşıyıcısı kimi kağızdan, perfolentdən, perfokartdan, maqnit lentindən, müasir kompyuterlərdə isə maqnit və lazer disklərindən və kartlardan istifadə olunur.

İnformasiyanın axtarışı və emalı adi halda insan tərəfindən, avtomatlaşdırılmış halda isə kompyuter vasitəsilə aparılır. İnformasiyanın emalı başqa sözlə qarşıya qoyulan məsələnin həlli deməkdir. Bunun üçün əvvəldən hazırlanmış alqoritmlərdən və proqramlardan istifadə olunur. İnformasiyanın emalından alınan nəticələr tələb olunan formada istifadəçilərə çatdırılır. Avtomatlaşdırılmış üsulla (kompyuterlə) emal olunan informasiya istifadəçilərə adətən kompyuterin xaricetmə qurğuları ilə (monitor, printer, plotter və s.) mətn, cədvəl, qrafik və s. şəklində çatdırılır.

Son illərdə «Kompyuter texnologiyası» və “İnformasiya texnologiyası” terminlərindən də geniş istifadə olunur. «Texnologiya» yunan sözü olub (techne (bacarıq) + logos (öyrənmə)) məhsulun hazırlanması bacarığı, istehsal proseslərinin yerinə yetirilməsi üçün üsul və vasitələr haqqında biliklər toplusu deməkdir.

İnformasiya texnologiyası — informasiya ehtiyatlarından istifadə olunması proseslərini yüngülləşdirmək, onların etibarlılığını və operativliyini artırmaq məqsədilə informasiyanın toplanması, ötürülməsi, saxlanması, emalı və istifadəçilərə çatdırılmasını təmin edən və texnoloji zəncirdə birləşdirilən metodlar, istehsal prosesləri və texniki-proqram vasitələri toplusudur. Bütün texnologiya növləri içərisində informasiya texnologiyası «insan amilinə» çox yüksək tələblər qoyur (peşəkarlıq səviyyəsi, zehni və fiziki iş qabiliyyəti və s.).

İnformasiya sistemləri kompyuterlərdən, kompyuter şəbəkələrindən, proqram məhsullarından, verilənlər bazalarından, insanlardan, müxtəlif növ kommunikasiya vasitələrindən və s. ibarət olan mühitdir.

İnformasiyanın kodlaşdırılması
Yalnız rəqəmlərlə ifadə olunan informasiyaya kodlaşdırılmış informasiya deyilir. Bunun üçün istifadə olunan rəqəmlərə kodlar deyilir. Kompyuterdə informasiya yalnız kodlaşdırılmış şəkildə emal olunur və kodlaşdırma üçün ikilik say sistemindən — binar koddan, ikilik koddan istifadə olunur. İkilik kod «0» və ya «1» rəqəmlərindən hansısa biri deməkdir.

Kompyuter yaddaşının tutumunu göstərmək üçün əsasən aşağıdakı ölçü vahidlərindən istifadə olunur:

Mətn tipli informasiyanın kodlaşdırılması

Mətn tipli informasiyanın baytlarla kodlaşdırılması bir neçə müxtəlif standarta əsaslanır, lakin əsas standart ABŞ-da ANSI Milli insitutunda işlənilmiş ASCII (American Standard Code or Information Interchange) standartı olmuşdur.

Bütün tələblərin hər kəs tərəfindən ödənilməsinin təmin edilməsi üçün aşağıdakılar qəbul edilmişdir: 1. Hər biri bir bayt təşkil edən 256 koddan ilk 32-si (0-dan 31-ə qədər) kompyuter, printer və başqa qurğuların istehsalçılarına verilmişdir. Onlar bu kodları istədikləri əməliyyat üçün təyin edirlər. Lakin sonradan istehsalçılar tərəfindən bu kodlar üçün də standartlar işlənilmişdir, bu standartları qəbul etməyənlər isə sadəcə olaraq öz məhsullarını sata bilmədiklərinə görə bazardan çəkilmişlər. Məsələn, bütün kompyuter sistemlərində 13 kodu mətn daxil edilərkən abzasın bitməsi və yeni abzasın başlaması üçün istifadə edilir. 2. Qalan kodlar cədvəli iki hissəyə bölür: 32-dən 127-yə qədər olan kodlar dünyadakı bütün kompyuter sistemlərinin istifadə etdiyi simvolların kodlarını təşkil edir. 128-dən 255-ə qədər olan kodları isə hər bir ölkə özünə uyğun şəkildə yerləşdirə bilər.

ASCII cədvəlindən başqa digər kodlaşdırma sistemləri də mövcuddur. Bunlara misal olaraq Windows 1251, КОИ-8 və s. sistemlərini göstərmək olar. Bu sistemlərdə 1 simvolun kodlaşdırılması üçün 8 bit və ya 1 bayt istifadə edilir.

1991-ci ildə 16-bitlik Unicode (Yunikod) sistemi təklif edilmişdir. Bu sistemdə hər bir simvolun kodlaşdırılması üçün 2 bayt istifadə edilir: 1 bayt — simvolun kodlaşdırılması üçün, bir bayt isə əlamətinə görə ayrılır. Bununla yanaşı Unicod kodlaşdırma üsulunun ASCII standartı ilə informasiya uyğunluğu təmin edilir.
Unicode nə deməkdir? Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, əvvəllər hər bir simvolun kodu yalnız bir baytdan ibarət idi, Unicode standartında isə hər bir simvol 2 bayt ilə kodlaşdırlır, bu da eyni zamanda 65536 simvolun işlədilməsinə yol açır. Bu ədəd isə dünyanın bütün əlifbalarını özündə saxlaya bilər. Bu 65536 kodun arasında “Ə”, “ə” hərfi üçün də (türk əlifbasında olduğundan dilimizin o biri «qeyri-standart» hərflərinin Unicode kodları əvvəldən məlum idi) yer tapıldı. Nəhayət, 28 iyul 2001-ci ildə Azərbaycan dili üçün Unicode (2-baytlıq) və qeyri-Unicode (1 baytlıq) simvol kodlaşdırmaları və həmçinin klaviatura düzümü qəbul edildi. Əslində Unicode standartı çoxdan tətbiq olunurdu və bu sadəcə rəsmiləşdirildi.

Faydalılığın mənası

Faydalılıq, mənəvi bir təlimdir faydalılığı şeylərin əxlaqi prinsipi kimi vurğulayır hər hansı digər xüsusiyyət və ya keyfiyyətdən üstündür.

Utilitarianism sözü Latın mənşəlidir, sözlərdən ibarətdir utilitas “faydalı keyfiyyət” və şəkilçi mənasını verən –ism “doktrinanı” ifadə edən.

Utilitarizm 1780-ci ildə ingilis Jeremy Bentham (1748-1832) tərəfindən traktatında rəsmiləşdirilmişdir. Əxlaq və qanunvericilik prinsiplərinə giriş (“Mənəvi və qanunvericilik prinsiplərinə giriş”).

Bentham üçün fayda xoşbəxtlik yaradan hər şeydir, buna görə yaxşı və düzgün olan zövq verən və ağrıları azaldan şeydir. Bu şəkildə bir cəmiyyətdə xoşbəxtliyi təbliğ edən hər şey əxlaqi bir prinsip olaraq qəbul edilir.

Digər tərəfdən, onun davamçısı John Stuart Mill (1806-1873), ən çox insana xoşbəxtlik gətirmək üçün bütün fərdlərin hərəkət etməli olduğunu söyləyir. Bu şəkildə xoşbəxtlik və ya ləzzət sosial olaraq hesablanaraq idarə edilə bilər.

Faydalılığın xüsusiyyətləri

Utilitarizm sosial səviyyədə xoşbəxtlik axtarışı ilə xarakterizə olunur. Bu şəkildə cəmiyyətdə etik normalar kimi tərcümə olunan əxlaq prinsipləri ilə əlaqələndirilir. Bu səbəbdən utilitarizm etik və fəlsəfi bir doktrinadır.

Bu şəkildə, bu cərəyan zövq keyfiyyətinə görə ağrı azalma miqdarına dəyər verir. Məsələn, bir sosial tədbir mənfi təsir göstərdiyindən daha çox insana faydalıdırsa, utilitarizmə görə, yalnız bir neçəsinə fayda gətirəndən daha yaxşı sayılır.

Digər tərəfdən, utilitarizmə görə, 2 ev heyvanına qənaət etmək, mənəvi prinsipi etik doktrina ilə qarşı-qarşıya qoymaqla ev heyvanınızı xilas etməkdən daha doğrudur.

Etik və əxlaqa da baxın.

Faydalıçılıq növləri

Üç növ utilitarizmi ayırmaq olar:

The neqativ utilitarianism: mümkün qədər çox insan üçün mümkün qədər çox ağrının qarşısının alınmasını, xoşbəxtlikdən daha çox ağrı yaratmağı nəzərdə tutur.

The mənəvi hərəkətin faydası: bir hərəkətin mənəvi dəyərinin daha böyük fayda təmin edən bir qayda və ya standarta uyğunluqla ölçülməsini göstərir.

The güzəştli faydalanma: daha çox insan üçün ən yaxşı nəticələrə gətirib çıxaracaqları etməyi təklif edir.

Utilitarizm və hedonizm

Utilitarizm və hedonizm bir-birinə bağlıdır, çünki hər ikisi də həzzın artması və ağrının azalması ilə əlaqədardır.

Faydalılıq xoşbəxtlik axtarmağın eyni əxlaqi prinsipindən başlayır, lakin etik baxımdan, yəni ən çox insana yönəlmişdir. Bu mənada bir hərəkət daha çox insana təsir göstərdiyi müddətcə doğru və ya mənəvi olur.

Digər tərəfdən, hedonizm fərdi xoşbəxtliyin qarşılaşması üçün zövq axtarışı və ağrının azalmasıdır ki, bunun nəticəsində kollektiv bir xoşbəxtlik yaranır.

Faydalılıq: xoşbəxtlik mərkəzli bir fəlsəfə

Filosoflar bəzən reallıq və onları müəyyənləşdirmək üçün istifadə etdiyimiz fikirlər barədə həddindən artıq nəzəriyyə yaratdıqlarına və bizi həqiqətən xoşbəxt edən şeylərin mahiyyətini araşdırmağa az əhəmiyyət verdiklərinə görə tənqid olunurlar.

Bu, iki səbəbdən dolayı səhv bir ittihamdır. Birincisi, böyük qrupların xoşbəxt olmasına kömək edə biləcək vərdişləri öyrənmək filosofların vəzifəsi deyil; alimlərin rolu budur. İkincisi, xoşbəxtliyi maraq sahəsinin mərkəzinə qoyan ən azı bir fəlsəfi cərəyanın olmasıdır. Adı utilitarizmdir.

Faydalıçılıq nədir?

Hedonizmlə sıx əlaqəli olan utilitarizm fəlsəfənin etik qolunun nəzəriyyəsidir ki, ona görə mənəvi cəhətdən yaxşı davranışlar nəticələrini xoşbəxtlik gətirən davranışlardır. Bu şəkildə utilitarizmi müəyyənləşdirən iki əsas element var: onun fərdlərin xoşbəxtliyi ilə yaxşılığı əlaqələndirmə yolu və nəticəlilik.

Bu son mülk, yaxşıları birinin hərəkət edərkən yaratdığı yaxşı niyyətlə yaxşılığı müəyyənləşdirən bəzi fəlsəfi təlimlərlə baş verənlərin əksinə olaraq, utilitarizm, hərəkətlərin nəticələrini bir hərəkətin yaxşı və ya pis olduğuna baxarkən araşdırılması lazım olan cəhət olaraq təyin edir.

Benthamın xoşbəxtlik hesablaması

Niyyətlərimizə odaklanarak hərəkətlərin yaxşı və ya pis olduğunu araşdırmaq, mənəvi cəhətdən yaxşı olduğumuzu qiymətləndirərkən asan görünə bilər. Günün sonunda yalnız hərəkətlərimizin kiməsə ziyan vurmağı, daha doğrusu kiməsə fayda gətirməyi axtardığını soruşmalıyıq.

Faydalılıq baxımından yaxşılığa və ya pisliyə sadiq qalmağımızı görmək o qədər də asan deyil, çünki niyyətlərimizin itkin olduğuna dair açıq istinad, hər birimizin yeganə hakimimiz olduğu bir sahədir. Hərəkətlərimizin yaratdığı xoşbəxtliyi “ölçmək” üsulunu inkişaf etdirməyə ehtiyac duymağa başlayırıq. Bu müəssisə ən hərfi formada utilitarizmin atalarından biri, ingilis filosofu tərəfindən götürülmüşdür Jeremy bentham, faydalılığın zaman və məkanda müəyyən edilə bilən hər hansı bir element kimi kəmiyyət olaraq qiymətləndirilə biləcəyinə inanan.

Bu hedonistik hesablama, hərəkətlərimizin nəticələndiyi xoşbəxtlik səviyyəsini obyektiv qurmağın sistematik bir yolunu yaratmaq üçün bir səy idi və beləliklə də utilitar fəlsəfəyə tamamilə uyğundur. Yaşanan müsbət və xoş duyğuların müddəti və intensivliyini ölçmək və ağrılı təcrübələrlə eyni şeyi etmək üçün müəyyən tədbirlər daxil idi. Bununla birlikdə, bir hərəkətin xoşbəxtlik səviyyəsini obyektivləşdirmək iddiaları asanlıqla sorğulana bilər. Axı, xoşbəxtlik səviyyəsinin hər “dəyişəninə” veriləcək əhəmiyyət dərəcəsi ilə bağlı tək, mübahisəsiz bir meyar yoxdur; bəziləri bunların müddəti, başqaları onların intensivliyi, bəziləri daha xoş nəticələrə gətirib çıxaracağı ehtimal dərəcəsi ilə daha çox maraqlanacaq.

John Stuart Mill və faydacılıq

John Stuart dəyirmanı liberalizmin nəzəri inkişafında ən təsirli mütəfəkkirlərdən biri sayılır və eyni zamanda həvəsli bir şəkildə utilitarizmin müdafiəçisi olmuşdur. Stuart Mill müəyyən bir problemin həlli ilə maraqlanırdı: fərdin mənafelərinin xoşbəxtlik uğrunda digər insanların maraqları ilə toqquşması. Bu tip qarşıdurma, bununla əlaqəli olan xoşbəxtlik və zövqün yalnız fərdi olaraq yaşana biləcəyinə görə çox asanlıqla ortaya çıxa bilər, ancaq sosial olaraq deyil, eyni zamanda insanların müəyyən yaşamaq zəmanətlərinə sahib olmaq üçün cəmiyyətdə yaşamaları lazımdır.

Buna görə Stuart Mill xoşbəxtlik anlayışını ədalət anlayışı ilə əlaqələndirir. Bunu bu şəkildə etmək mantiqidir, çünki ədalət, hər bir fərdin öz hədəflərinə çatmaq üçün azadlıqdan istifadə etməyə davam edərkən, müəyyən hücumlardan qorunmasına zəmanət verdiyi sağlam münasibətlər çərçivəsini qoruyan bir sistem olaraq başa düşülə bilər.

Xoşbəxtliyin növləri

Bentham üçün xoşbəxtlik əsasən bir miqdar məsələsidirsə, John Stuart Mill, müxtəlif xoşbəxtlik növləri arasında keyfiyyətcə bir fərq yaratdı.

Beləliklə, ona görə intellektual təbiətin xoşbəxtliyi hisslərin stimullaşdırılması nəticəsində yaranan məmnuniyyətə əsaslanandan daha yaxşıdır. Ancaq psixoloqların və nevrologların illər sonra gördüyü kimi bu iki növ zövqü ayırmaq asan deyil.

Ən böyük xoşbəxtlik prinsipi

John Stuart Mill, Bentham vasitəsi ilə təmasda olduğu utilitarizm üçün daha çox şey etdi: bu etik yanaşmadan irəli sürülməli olan xoşbəxtlik növünə tərif əlavə etdi. Bu şəkildə, o zamana qədər utilitarizmin hərəkətlərin nəticələrinin nəticəsi olan xoşbəxtlik axtarışı olduğunu başa düşsəydilər, Stuart Mill bu xoşbəxtliyi kiminlə qarşılaşdıracağı mövzusunu dəqiqləşdirdi: mümkün qədər çox insan.

Bu fikir. Adlanan şeydir ən böyük xoşbəxtlik prinsipi: elə etməliyik ki, hərəkətlərimiz mümkün qədər çox insanda ən çox xoşbəxtlik yaratsın, filosofun on illər əvvəl təklif etdiyi əxlaq modelinə bənzəyən bir fikir. İmmanuel Kant.

Utilitarizm bir həyat fəlsəfəsi kimi

Faydalılıq həyat tərzimizi qurmaq üçün fəlsəfi bir istinad kimi faydalıdır? Bu suala asan cavab budur ki, bunu tapmaq insandan və bu etik formanın həyata keçirilməsinin bizdə yaratdığı xoşbəxtlik dərəcəsindən asılıdır.

Ancaq utilitarizmə ümumiləşdirilə bilən bir fəlsəfə olaraq verilə biləcək bir şey var; Bu gün xoşbəxtliklə əlaqəli həyat vərdişləri üzərində iş aparmaq istəyən daha çox tədqiqatçı var, bu da bu fəlsəfi nəzəriyyənin 100 il əvvələ nisbətən bir qədər aydın davranış qaydaları təklif edə biləcəyi deməkdir.