Firudin clilov morfonologiya kitabı

Fazliddin Galiyevich Sharipov

Фонология и морфонология. Избранные работы. Учебное пособие для вузов

О книге “Фонология и морфонология. Избранные работы. Учебное пособие для вузов”

В сборник работ А. А. Реформатского, классика отечественной лингвистики, вошли статьи «Из истории отечественной фонологии», «Фонологические этюды», «Очерки по фонологии», «Речь и музыка в пении», публикуемые по ранее изданным текстам. Материалы сборника освещают историю Московской фонологической школы; рассмотрены проблемы общей и русской теории фонологии, морфонологии и морфологии, анализируются спорные и сложные вопросы описания фонологической системы языка. В приложении к сборнику впервые на русском языке публикуется статья А. А. Реформатского о романе «Игрок» Ф. М. Достоевского.

Произведение было опубликовано в 2018 году издательством Юрайт. Книга входит в серию “Авторский учебник”. На нашем сайте можно скачать книгу “Фонология и морфонология. Избранные работы. Учебное пособие для вузов” в формате pdf или читать онлайн. Здесь так же можно перед прочтением обратиться к отзывам читателей, уже знакомых с книгой, и узнать их мнение. В интернет-магазине нашего партнера вы можете купить и прочитать книгу в бумажном варианте.

Firudin clilov morfonologiya kitabı

Prototürk dilinin hanki çağda dağılıb batı ve doğu kollara ayrıl­ması probleminin Türkolojide doğru yorumu yoktur. Bunun nedeni türk dili, glottogenezi, tarihi gramer ve tarihi dialektologiya sa­ha­sında ciddi araştırmanın olmaması, Türk dili ailesinin ve Prototürk dilinin hanki mekanda ve hanki çağda ya­ran­ması, özellikle hanki çağda dağılması hakkında söy­lenen fikir­lerin arkeoloji bel­ge­lere dayanma­masıdır. Bu nedenle Türklerin etno­ge­nezi haqqında Türkoloji ilminde çok farklı fikirler ortaya çıkmıştır. Türko­lojide derin kök salmış, lakin sübut olunmamış yanlış “Altay dil ailesi” teorisi ise türk etnogenezi ilmini çıkmaza sok­muştur.

Ayrı-ayrı dialektlerin kavuşması ile yaranan büyük dil aileleri, yani protodiller m.ö. IV binyılda iklim değişmeleri nedeni ile başlanan göçlerle çeşitşi kollara ayrılmış ve ayrı-ayrı çağlarda bu kollardan yeni dialekt­ler, diller türemiştir. Orta Avrupada yaranmış proto­hind­avrupa, Uralda yaranmış protofinuqor, Kuzey Kafkazda yaranmış protokafkaz, Arabistan yarımadasında yaranmış protosami ve başka dil ailelerinin geçtiği bu yol Türk dil ailesi için de geçerlidir. Böyle ki, Ön Asyada yaranmış prototürk dili m.ö. IV binyı­lın ortalarında batı ve doğu kollara ayrılmış, doğuya giden prototürk urugları Orta Asyadan İtil yakalarına ve Altaya kadar ayrı-ayrı bölgelerde ikinci Atayurdlar salmış­lar. Okumaya devam et →

Categories: Məqalələr | Etiketler: Ağasıoğlu, Urmu teorisi | 11 Yorum

“Milli təhsil konsepsiyası mütləq hazırlanmalıdır“

Posted on Eylül 23, 2013 by agasioglu

Bu həftə prezident seçkiləri ilə yanaşı, ölkə sakinlərinin beynini ən çox məşğul edən məsələlərdən biri də gül balalarımızın qədəm basdığı məktəblərdə növbəti tədris ilinin başlanması oldu. Hər bir valideyn övladının orta məktəbdə, hazırlıq kursunda, yaxud ali məktəbdə necə təhsil alacağı, ona hansı müəllimin dərs keçəcəyi, onu kitab və ləvazimatlarla, geyim-kecimlə, cibxərcliyi ilə necə təmin edəcəyi barədə düşünür. Qarşıdan Müəllim Günü də gəlir… Bunları nəzərə alaraq “Dəyirman”ımıza ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəlində müstəqil respublikamızın, demək olar ki, ilk islahatçı təhsil naziri olmuş türkoloq alim, Türk Dil Qurumunun üzvü, professor Firudin Cəlilovu dəvət etdik. Onunla “Təhsilimizin problemləri” mövzusunu üyütməyə cəhd etdik…

– Firudin müəllim, ilk dəfə nazir kimi fəaliyyətə başlayanda təhsil sahəsində rastlaşdığınız ən ziddiyyətli problem hansı olmuşdu?
– Dövlət üçün təhsil, demək olar ki, ən ağır sahədir. Çünki elə bir ailə yoxdur ki, onun təhsillə, məktəblə bağlılığı olmasın. Bu mənada biz də işə başlayanda çox problemlərlə rastlaşdıq. Təsəvvür edin, mən ilk dəfə nazir gələndə nazirliyin büdcəsində cəmi 300 dollar vəsait var idi. Buna görə də yaxın bir ölkəyə səfərə getmək üçün digər nazirliklərdən kömək istəyirdik. Ağır problemlərdən biri də ali və orta təhsil sahələrinin bir qurumda birləşdirilməsi idi. Biz bu məsələni çətinliklə də olsa, həll etdik. Qısa müddət ərzində xeyli islahatlar apardıq. Test üsulunun ilk dəfə tətbiqinə nail olduq. Xeyli dərslik çap etdirə bildik. Nəticədə 1992-ci ildə Dünya Bankının hesabatında Azərbaycan keçmiş sovet məkanında təhsil sahəsində ən çox inkişafa nail olmuş bir ölkə kimi qeyd edildi. Okumaya devam et →

Categories: Müsahibələr | Yorum bırakın

PROFESSOR FİRUDİN CƏLİLOVLA MÜSAHİBƏ

Posted on Eylül 23, 2013 by agasioglu

1) Firudin müəllim, Sizcə, Türk xalqları hansı coğrafi yerdən dünyaya yayılıblar? Məsələn, Ergenekon haqda fikirlərinizi bilmək istərdik?

– Dünya xalqları qohum dillər baxımından bir neçə böyük dil ailələrinə daxildir, örnəyin, slav, german, hindiran dilli xalqlar Hindavropa dil ailəsinə, eston, fin, macar dilli xalqlar Finuqor dil ailəsinə aiddir. Bu baxımdan, xakas, tatar, özbək, azər, türk, saxa (yakut) və sair türkdilli xalqlar da Türk dil ailəsinə daxildir, ancaq bugünəcən yanlış olaraq türkləri monqol, tunqus-mancur xaqları ilə qohum xalq saymışlar və uydurma Altay dil ailəsinə aid etmişlər. Bunun nəticəsində türklərin də Altayda, Monqolustanda yaranması fikri irəli sürülmüşdür.

Ancaq bütün tarixi bəlgələr, o cümlədən arxeoloji, etnoqrafik, mifoloji, tarixi coğrafiya, folklor və dilçilik bəlgələri aydın göstərir ki, türk etnosu Ön Asiyanın Azərbaycan və Güney-Doğu Anadolu bölgələrində ortaya çıxıb. Qədim türklər fiziki görkəmcə, yəni antropoloji tipi ilə də monqoloid yox, Ön Asiya mənşəlidir. Məsələ burasındadır ki, prototürk boylarının böyük bir kəsimi m.ö. IV minildən başlayaraq, Avropaya və Orta Asiyaya, sonralar da oradan Altay fərəflərə köçmüşlər. Əslində, Orta Asiya, Altay türklərin ikinci Atayurdu sayılmalıdır, Azərbaycan isə birinci Atayurddur. Bizim irəli sürdüyümüz yeni Urmu teoriyasının türk tarixinə baxışı belədir. Okumaya devam et →

Categories: Müsahibələr | Yorum bırakın

Bu qədər rus məktəbi Azərbaycana lazımdırmı?

Posted on Ağustos 18, 2013 by agasioglu

Bu qədər rus məktəbi Azərbaycana lazımdırmı? Dövlət dilinin Azərbaycan türkcəsi olduğu ölkədə on minlərlə azərbaycanlının rusca təhsil alması üçün dövlət büdcəsindən pul ayrılması düzgün sayıla bilərmi?

Azadlıq Radiosunun “Pen klub” proqramında rus məktəblərinin lehinə və əleyhinə olanların debatında iştirak etdilər: şair Sabir Rüstəmxanlı, keçmiş təhsil naziri Firudin Ağasıoğlu (Cəlilov), filosof Aydın Əlizadə, yazıçı Natiq Rəsulzadə, jurnalist Azər Həsrət.

Categories: Videolar | Yorum bırakın

Firudin Cəlilov 100 min manatlıq kitab hədiyyə edib FOTO

Posted on Ağustos 18, 2013 by agasioglu

“Tanınmışlar Kitabxanası” layihəsinin bu dəfəki qonağı Türkoloq alim, Türk dil qurumunun həqiqi üzvü, keçmiş Təhsil Naziri Firudin Cəlilovdur. Dilçi və tarixçi alim ilə əvvəlcədən razılaşdığımız kimi yaşadığı mənzildə görüşürük.

Hal-əhval tutandan sonra kitablar olan otağa keçirik. Otağın dörd bir yanında şkaflar var. Keçmiş nazirin iş otağı başdan-başa kitabla əhatəlidir. Səliqə ilə yığılan kitabların çoxu elmi ədəbiyyata aiddir. Əksəriyyəti elmi-tarixi mövzuda olan kitabların arasında Firudin bəyin yazdığı və elmi məqalələrinin çap olunduğu kitablara tez-tez rast gəlirik”.

Dilçi alimdən evdəki kitabların çoxunun elmi ədəbiyat olmasının səbəbini soruşduq:

“Nə yalan deyim, 30 ildən çoxdur ki bədii ədəbiyyat oxumuram. Bədii-ədəbi janrda olan əsərlərim olur, ancaq çoxunu göz gəzdirdikdən sonra hədiyyə edirəm. Yazarlarımızın yeni kitabları çıxdıqca, mənə də hədiyyə edirlər. Ancaq romanla, hekayə ilə maraqlanan birisi deyiləm. Elmi araşdırma kitablarına üstünlük verirəm.”

Firudin Cəlilovla söhbət edərkən son vaxtlara qədər minlərlə kitablarını universitet və institutlara bağışladığını əvəzində isə sağol belə eşitmədiyini də öyrəndik: Okumaya devam et →

Categories: Müsahibələr | Yorum bırakın

“O 42 nəfərin arasında Heydər Əliyev də var idi”- Müsahibə

Posted on Ağustos 18, 2013 by agasioglu

O, gənclərin dostudur. Çox az ziyalılardandır ki, gənclər onun sözünü olduğu kimi, səmimi qəbul edir. O Azərbaycanın müstəqilliyinə səs verən istiqlalçı deputat, Elçibəy hökumətinin təhsil naziri və elm xadimidir. Tarix və Türk dili ilə bağlı söhbətinə doyum olmaz. Bu musahibəsində də, xeyli şeylər açıqladı. Elçibəy və Heydər Əliyevlə bağlı xatirəsini bölüşüb yayımlamamağımızı istədi. Biz də buna əməl etdik, ama çox şeylərə də aydınlıq gətirdi. Etatist.com-un istiqlalçı deputat, keçmiş təhsil naziri Firudin Cəlilovla müsahibənin ikinci hissəsini təqdim edir:

– Firidun bəy, hərəkata necə gəldiniz?

– Biz rəhmətlik Elçibəylə çox yaxın idik. Cavanlıqda milli məsələlərlə bağlı söhbətlər edirdik, türkçülüyü öyrənirdik. Hərəkata həbsdən əvvəl 1970-ci illərdə gəldim.

“Aramıza İsa bəy, Pənah Hüseyn, Sabir Rüstəmxanlı da qatıldı”
– Siz də o zaman Elçibəylə birlikdə təşkilatda idiniz? Okumaya devam et →
Categories: Müsahibələr | Yorum bırakın

Firudin Cəlilov Vəzirovla nədən danışıb?

Posted on Temmuz 26, 2013 by agasioglu

O, gənclərin dostudur. Çox az ziyalılardandır ki, gənclər onun sözünü olduğu kimi, səmimi qəbul edir. O Azərbaycanın müstəqilliyinə səs verən istiqlalçı deputat, Elçibəy hökumətinin təhsil naziri və elm xadimidir. Tarix və Türk dili ilə bağlı söhbətinə doyum olmaz. Bu musahibəsində də, xeyli şeylər açıqladı. Elçibəy və Heydər Əliyevlə bağlı xatirəsini bölüşüb yayımlamamağımızı istədi. Biz də buna əməl etdik, ama çox şeylərə də aydınlıq gətirdi. Etatist.com-un müsahibi istiqlalçı deputat, keçmiş Təhsil naziri Firudin Cəlilovdur.

“Əməyə daş karxanasında fəhləlikdən başlamışam”

– Mənim bildiyim qədərilə siz heç vaxt mətbuata gəncliyiniz haqda danışmamısınız. Maraqlıdır, Firudin Cəlilovun gəncliyi necə keçib?

– Mən Vedidə doğulmuşam. İrəvanın yanında yerləşən bir rayondur. Amma uşaqlığım burda (Bakıda – red.) keçib, məktəbi də burda bitirmişəm. Özü də uşaqlığım “dağlı məhəlləsində”, dağlıların arasında keçib. Şuluq gənclərlə bir yerdə olmuşuq. Əməyə daş karxanasında fəhləlikdən başlamışam. Universiteti bitirdikdən sonra universitetdə qalıb müəllimlik etmişəm – təxminən 1974-cü ildən 1994-cü ilə qədər. Sonra ordan çıxardılar, indi də oturub kitab yazıram. Dağlı məhəlləsində olduğum üçün dostlarımın çoxu dağlılardır. İndi də Xızıda oluram, yenə də onların arasında. Çox mərd, dostluğa sadiq və qeyrətli insanlardır. Sonra dənizdə işləmişəm, yol idarəsində işləmişəm. Okumaya devam et →

O’ZBEK TILSHUNOSLIGIDA MORFONOLOGIYAGA DOIR TALQINLARI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Fazliddin Galiyevich Sharipov, Tohir Fazliddinovich Galiyev

Maqolada o‘zbek tilining morfonologiyasini yoritishda ustoz A.G‘ulomning chuqur ilmiy g ‘oyalari katta yordam bo‘lganligi, bundan tashqari, o‘zbek tilining morfonologik sistemasi ham boshqa turkiy tillardagi ayrim xususiyatlari bilan farq qilishi yoritib berilgan.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Fazliddin Galiyevich Sharipov, Tohir Fazliddinovich Galiyev

TOJIKISTONDA O‘ZBEK TILI LISONIY QURILISHINING SOHAVIY O‘RGANILISHI
O’ZBEK ILMIY TILSHUNOSLIGI HOLATI
Terminologiya masalalari bo’yicha ilmiy adabiyotlar tahlili
SEN MILLAT G’URURISAN, TAQDIRIMSAN, BAXTIMSAN, KELAJAGIMSAN ONA TILIM
DOSTON MATNIDAGI ZOOMORFIZMLAR VA ULARNING USLUBIY XUSUSIYATLARI
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INTERPRETATIONS ON MORPHONOLOGY IN UZBEK LANGUAGE

The article emphasizes that the deep scientific ideas of the teacher A. Gulam were a great help in covering the matters of morphology of the Uzbek language, as well as the fact that some features of morphological system of the Uzbek language differ from those of other Turkic languages.

Текст научной работы на тему «O’ZBEK TILSHUNOSLIGIDA MORFONOLOGIYAGA DOIR TALQINLARI»

O’ZBEK TILSHUNOSLIGIDA MORFONOLOGIYAGA DOIR TALQINLARI

Fazliddin Galiyevich Sharipov

Guliston davlat universiteti, “O’zbek tilshunosligi” kafedrasi dotsenti, filologiya fanlari nomzodi E-mail: fazliddindpr@mail.ru

Tohir Fazliddinovich Galiyev

Guliston davlat universiteti, Ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti 2-kurs talabasi

Maqolada o’zbek tilining morfonologiyasini yoritishda ustoz A.G’ulomning chuqur ilmiy g ‘oyalari katta yordam bo’lganligi, bundan tashqari, o’zbek tilining morfonologik sistemasi ham boshqa turkiy tillardagi ayrim xususiyatlari bilan farq qilishi yoritib berilgan. Kalit so’zlar: fonologiya, morfonologiya, morfologiya, sintaksis, leksika, stilistika.

INTERPRETATIONS ON MORPHONOLOGY IN UZBEK LANGUAGE

Fazliddin Galiyevich Sharipov

Gulistan State University, Associate Professor of “Uzbek Linguistics”, Candidate of Philological Sciences

E-mail: fazliddindpr@mail. ru

Tohir Fazliddinovich Galiyev

Gulistan State University, 2nd year student of the Faculty of Socio-Economics

The article emphasizes that the deep scientific ideas of the teacher A. Gulam were a great help in covering the matters of morphology of the Uzbek language, as well as the fact that some features of morphological system of the Uzbek language differ from those of other Turkic languages.

Keywords: phonology, morphonology, morphology, syntax, vocabulary, stylistics. KIRISH

O’zbek tilshunosligining hozirgi davrda qo ‘lga kiritayotgan katta yutuqlari bilan birga, hali ilmiy tadqiq etilmagan ko ‘pgina sohalar ham mavjud. Jumladan,

fonologiya va morfonologiya, stilistika, til matnshunosligi kabi sohalar hanuz yetarli o’rganilmay kelinmoqda. Fonologiyaning paydo bo’lishi nafaqat tilshunoslikda, balki barcha ijtimoiy fanlarning rivojlanishida katta burilish yasadi. Mashhur fransuz olimi K.Levi-Strosning yozishicha: «Fonologiya ijtimoiy fanlarga nisbatan qanchalik yangilovchilik xizmatini bajargan bo ‘lsa, xususan, yadro fizikasi ham barcha aniq fanlarga nisbatan shunchalik xizmat qilgan» [4,35]. Demak, bu fikrdan fonologiya ham yetakchi fanlar qatoriga kira olishi va undagi oppozitsiya (qarama-qarshilik), korrelyatsiya (bir turdagi bir necha oppozitsiyalarning majmuasi), integratsiya bir butun bo’lib birlashuv) va neytralizatsiya (oppozitsiyaning ma ‘lum holatda yo’qolishi) faqat tilshunoslikda emas, boshqa ijtimoiy fanlarda ham uchraydi. Umuman olganda fonema, allofon va arxifonema tushunchalari esa, falsafadagi umumiylik, xususiylik va alohidalik kategoriyalarini va dialektik qarama-qarshilik qonuniyatini eslatadi. Bugungi kunda «fonologiya etakchi fanlarning klassik namunasidir»[3,5-6]. Tilning eng quyi bosqichi bo’lgan fonologiyadagi tushuncha va atamalar, qolaversa, unda qo ‘llanadigan usul, uslub va qonun-qoidalar tilning boshqa bosqichlarini, xususan, morfologiya, sintaksis, leksika va stilistikani ilmiy tadqiq etishda ham qo ‘l kelmoqda.

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA

Bugungi kunda fonologiya va morfonologiyaga doir ilmiy asarlar o’quvchilar ommasiga etarli emas. Lekin bu muammolar bo ‘yicha rus tili va boshqa ba’zi hind-evropa tillarining fonologiyasi va morfonologiyasiga doir ayrim tadqiqotlar yaratilgnligi bizga ma ‘lum[5,5-6]. Hozirgi turkiy tillarning hamda o ‘ziga xos xususiyatlari bilan boshqa turkiy tillardan farqlanib turuvchi o ‘zbek tili fonologiya va morfonologiyasiga doir asarlar nashr qilinishi tilshunoslikda muammolarning bosqichma-bosqich yechilishiga olib kelmoqda. A.M.Shcherbakning turkiy tillar diaxronik (tarixiy) fonologiyasini o’rganishga doir qimmatli asari («Сравнителная фонетика тюркских языков», Л., 1970.) ushbu kitobning yozilishida katta yordam berdi. Mashhur turkolog olim I.A.Baskakovning turkiy tillarining tarixiy-tipologik fonologiyasi, morfonologiyasi va morfologiyasiga doir chuqur ilmiy asosga ega bo ‘lgan bir necha asarlaridagi g’oyalar o’zbek tiliga tatbiq etilishi foydalidir. Olimning fikricha, «. so’z fonologiyasi o’zining tuzilishiga ko’ra, so’z morfologiyasi bilan umumiylikka ega. Bu umumiylik so’z morfologiyasi (so’z yasalishi) ozak morfemalar fonologiyasiga to’g’ri kelishi, so’z birikmalari va gaplarning morfologiyasi, o’zak morfemalarning affikslar bilan birikuviga to ‘g’ri kelishi bilan izohlanadi»[2,8]. Ko’rinadiki, fonologiya va morfonologiya o’rtasidagi bog’lanishni so’zlarniig turli qismlarga bo ‘linishi doirasida qarash lozim bo ‘ladi.

Morfonologiya o’zining «tug’ilishi» bilan fonologiya va morfologiyaga «qarzdor» hisoblanadi. Odatda, ana shunday ikki fan sohalari oralig ‘ida bo ‘lgan masalalarni tadqiq etish ancha qiyin bo ‘ladi va yangi xususiyatlarni keltirib chiqaradi. O’zbek tilining morfonologiyasini yoritishda ustoz A.G’ulomning chuqur ilmiy g’oyalari katta yordam berdi. O’zbek tilining morfonologik sistemasi ham boshqa turkiy tillardagi ayrim xususiyatlari bilan boshqa turkiy tillardan farq qilishi asoslab berildi.

Olimning bu boradagi ishlariga, o’tgan asrning 90-yillariga qadar e’tibor qaratilmagan. Rus tilshunosligida morfonologiya borasida ko’lamli tadqiqotlar vujudga kelganidan keyin (Miloslavskiy, Lopatin, Churganova va boshqalar ishlari) A.G’ulomovning 60-yillardagi ishlariga e’tibor qaratila boshlandi. Olim morfonologiyaga oid ilmiy qarashlarini XX asrning 40-yillarida «O’zbek tilida ichki o’zgarishlar asosida so’z yasalishi» maqolasida bayon etgan bo’lishiga qaramay, shu asrning 60-yillarida yozilgan «O’zbek tilida affiksatsiya jarayonida sodir bo’ladigan hodisalar» maqolasida (maqola 75 sahifadan iborat) o’zbek tili morfonologiyasiga aloqador masalalarga keng to’xtalib o’tilgan. Bu ishda morfemalarning o’zaro munosabatlari masalasi, o’ylashimizcha, turkologiyada birinchi marta shu darajada talqin etildi. Olimning etimologiyaga oid asosiy qarashlari ham aynan shu maqolada o’z ifodasini topgan: qovurg’a – qopurg’a, sirg’a – asirg’a – sergi, isiriq va boshqa o’nlab so’zlar. Chunki bu maqola bilan ko’pchiligi tanish emasligi va olimning bu boradagi fikrlaridan xabarsizligi tufayli 1-kitobda qayta nashr etildi[2]. A.G’ulomovning, haqiqatan ham, morfemika bo’yicha asosiy qarashlari uning aynan shu fundamental tadqiqotida o’z ifodasini topganligi ko ‘pchilikka ma’lum ham emas (maqola rus tilida yozilgan). O’zbek tilshunosligida prof. A.Abduazizovning «O’zbek tili morfonologiyasi», A.Nurmonovning «O’zbek tili fonologiyasi, morfonologiyasi» kitoblari A.G’ulomovning yuqorida tilga olingan maqolasi – tadqiqoti asosida yaratilgan. O’zakka affikslar qo’shilganda so’z tarkibida bo’ladigan barcha fonetik o’zgarishlar, ularning hatto, nutqda bajaradigan vazifasigacha ana shu tadqiqotda o’z ifodasini topgan. Olim o’zbek tilida ham, umuman, turkiy tillarda ham, affikslar qo’shilganda o’zak tarkibida o’zgarishlar sodir bo’lishi mumkinligini asoslab berdi. O’zbek tilidagi juda ko ‘p tub so’zlarning tovush o’zgarishlari asosida soddalashgan holga kelib, «tublashib» ketganligini isbotladi. Fonetik hodisalarning fonostilistik vosita sifatidagi mavqeini belgiladi. Olim fonostema, morfonema terminlarini ishlatmagan bo’lsa-da, o’zbek tili so’zlarini fonostema asosida guruhlash mumkinligiga ishora berdi. Morfonemani belgilashga harakat qildi: yurak, bo’rsiq, yashil, qizil, sug’or, quyruq, qovoq, qopqoq, bo’z-bo’r kabi misollarda shu birlikni

ajratib berishga harakat qildi.

Olim morfonologik holatlarning barchasini o ‘zbek tilining o’z materiallarini tahlil qilish orqali belgiladi (xalq og’zaki ijodi, sheva materiallariga asoslandi). Chunki A.G’ulomov o’zbek tili materiallarini juda ko’p jamlagan, ularning barcha xususiyatlarini to’la o’rganishga harakat qilgan. So’zlarning kelib chiqishini belgilashda uning tarkibidagi tovushlar jihatidan o ‘xshashlikka, boshqacha aytganda, ayniqsa, ikki tovushning bir xilligiga e’tibor qaratdi: qop-yop; qovoq-qopqa-qopurg’a-qovurg’a, qopqoq; bot-bol-bos; to’l-to’q-to’y-to’p; do’ng-do’msa, do’ngak-to’ngak, do’ppi-to’ppi-to’piq; bos-os kabilar A.G’ulomov qarashlari so’zlarni morfemalarga ajratishning aniq qonuniyatlarini belgilab berish uchun nazariy asos bo’ldi. Olimning do’ngsa, cho’qmor, bombardimon. kabi ko’pgina so’zlar tarkibidagi -sa, -mor, -dimon kabi elementlar alohida ma ‘noli qismlar sifatida ajratilmaydi, ular qolg’indi elementlardir degan fikri o’zbek tilshunosligida qo’shimcha, o’dag’ayla, etakchi, etakla kabi ko’pgina so’zlarni morfemalarga ajratish mumkin emasligini asoslash bo’yicha quyidagi nazariy fikrni chiqarish uchun, prof.Yo.Tojiyevga turtki bo’lgan: «Agar so’z tarkibida yasovchi yoki boshqa qo ‘shimcha borligi aniq sezilib turgan bo’lsa-yu, affiksdan qolgan qism ma’no anglatmayotgan bo’lsa, uning qanday morfema ekanligi anglashilmasa, bunday so ‘zlar morfemalarga ajratilmaydi»[6,263]. Masalan, o’dag’ayla so ‘zida shunday. -la affiksi sezilib turadi, biroq o’dag’ay qismi alohida morfema bo ‘lolmaydi. Shu kabi, «agar o’zak morfemani ajratish mumkin bo’lsa-yu, qolgan qismning qanday morfema ekanligi noma’lum bo’lsa, uni belgilash qiyin bo’lib qolgan bo’lsa, tilda shunday morfema qayd etilmagan bo’lsa, so ‘z morfemalarga ajratilmaydi». Masalan: qo’shimcha so ‘zida qo’sh qismini ajratish mumkindek, u o’zak morfema holatiga ega, biroq keyingi -im qismini alohida morfema sifatida belgilab bo ‘lmaydi. Shuningdek, -imcha qismini ham qo’shma affiks sifatida ajratish kuzatilmaydi. Demak, so ‘zni qo’sh+im+cha ko’rinishida ham, qo’sh+imcha ko ‘rinishida ham, qo’shim+cha ko ‘rinishida ham morfemalarga ajratib bo ‘lmaydi. Ko’rgum, bilgim, aytgim kabi juda ko ‘p misollarda ham holat shunday. O’zbek tilidagi to’qimachilik so ‘zini morfemalarga ajratish yanada murakkab: to’qi-machilik; to’qi+ma+chilik; to ‘qima+chilik tarzida ajratishlarda qaysi biri to ‘g’ri? Hozirgi kunda Toshkentda “Qizil to’qimachi” degan joy bor. Shunga asoslanib to’qimachi qismini alohida qo’llash mumkinmi? Shunday birlik mavjudmi? Ikkinchidan, aynan shu so ‘z tarkibidan to’qima qismini ajratish mumkinmi? Albatta, tibbiyotda to’qima, to’qimalari so’zshakllari bor. Yolg’on to ‘qima tarzidagi qo’llanishda ham shu shakl mavjud.

Biroq to’qimachilik so’zi tarkibida to’qima qismini alohida ajratishni uylab ko’rish kerak. Bu so’z hozirgi kunda to’qi+ma+chilik tarzida ajratilyapti. Morfem lug’atda to’qi-ma+chi+lik tarzida ajratilgan[6,263]. Demak, muallif, A.G’ulomov qarashlariga asoslangan holda yuqoridagi fikrlarni bayoni qilib ana shu kabi so’zlarni morfemalarga ajratishda bunga e’tibor qaratilishi lozimligini ta ‘kidlab o’tgan.

Olim morfonologiyaga oid ishlarida so’z tarkibidagi tovush o ‘zgarishlari morfemalarga ajratish borasida o ‘ziga xos holatlarni yuzaga keltirishini ta ‘kidlagan. Jumladan, ulg’ay, o’g’lim, sarg’ay kabi juda kabi so ‘zlarni morfemalarga ajratish mumkinligini ko ‘rsatadi. Chunki ular tarkibiy qismlari bir-biri bilan o’ta singishib ketgan emas. Bu so’zlar tarkibida ulug’, o’g’il, sariq qismlari borligi sezilib turadi. Shunga ko’ra, ularni ulug’+ay, o’g’il+im, sariq+ay tarzida morfemalarga ajratib, qo’shimcha qo’shilganda o’zak tarkibida bir tovush tushirilgan, deb izohlash mumkinligini aytadi.

A.G’ ulomovning morfemika va morfonologiyaga oid ilk qarashlari XX asrning 40-yillarida boshlangan bo’lsa, («So’zlarning ichki o’zgarishlar asosida yasalishi», «-dosh affiksi haqida», «-la affiksi haqida» maqolalarida) 50 -yillarda bu boradagi qarashlari uning «O’zbek tilida tarixiy so’z yasalish masalalari» doktorlik dissertatsiyasida davom ettirdi. 60-yillarda «O’zbek tilida affiksatsiya davrida sodir bo’ladigan yondosh hodisalar» mavzusidagi yirik tadqiqotida keng ko’lamda rivojlantirildi. Olimning morfonologiyaga oid qarashlari o’z cho’qqisiga chiqdi. Boshqa tadqiqotchilar uchun bu borada qilinadigan ishlarining yo ‘nalishini belgilab berdi. Olimning 70-yillardagi qarashlari («O’zbek tili grammatika»si) o’zbek tili morfemikasi va morfonologiyasi doirasida bajarilgan keyingi ishlarga, jumladan, Yo.Tojiev, A.Nurmonov, T.Mirzaqulov, A.Berdaliev kabi tadqiqotlariga nazariy asos bo’lib xizmat qildi. O’zbek tilining morfonologiyasiga doir dastlabki tadqiqotlar 1970 yillarda J.Bo’ronov, A.G’ulomovlar tadqiq qila boshlaganlar, biroq o’zbek adabiy tilining morfonologiyasini to’la va sistemali ravishda o’rganishga bag’ishlangan tadqiqot yo’q. Shuni hisobga olib, biz o’zbek tilining morfonologik sistemasidagi eng asosiy masalalarga e’tibor berdik. Bu sohada, xususan, morfemalardagi fonemalar almashinuvi va turli morfemalarning qaysi holatlarda va qanday xususiyatlari borligini aniqlash asosiy vazifa bo’ldi. Morfonologik almashinuvlar o’zak va qo’shimcha morfemalarda va ularning birikuvi jarayonida hosil bo’ladi.

Morfonologiya flektiv va agglyutinativ tillarda turlicha xususiyatlari bilan farqlanadi. Flektiv tillarda ko’proq o’zak morfemalarda morfonologik almashinuv ro’y bersa, agglyutinativ tillarda bu almashinuv o’zak va affiksal morfemalar chegarasida hosil bo’ladi: bilak-bilagi, o’roq-o’rog’i kabi. Turli morfemalarning birikuvi va birika olmasligini fonologik qoidalar yordamida izohlash «morfonotaktika» deb yuritiladi. Lekin morfonotaktika fonema bo’g’in, urg’u va morfemaga tegishli tartiblarning uchrashgan o’rnida qo’llanadi. Ba’zi otlardagi morfonologik alternatsiyada a fonemasining qadimiyligi va o fonemasining keyincha hosil bo ‘lganligini e’tiborga olinsa, a-o morfonemasi aniqlanadi: tergamoq-tergov (tergovchi), chanqamoq-chanqov(chi), qiynamoq-qiynov, o’xshashmoq-o’xshov kabi. Fe’llardagi morfonemalar ham o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Ba’zan sifatdan fe’l yasalganda, o’zak oxiridagi q tushib qoladi va affiksal morfema oldidan i qo’llanadi: sovuq-sovimoq, quruq-qurimoq, suyuq-suyultirmoq, quyuq-quyultirmoq kabi. Bu misollarda q, k-l morfonemalari farqlanadi. Bunday morfonologik xususiyatlar sifatlarda ham ko ‘rinadi: sariq-sarg’ish-sarg’imtir, qizil-qizg’ish-qizg’imtir so’zlarida -iq, -il morfonemalari farqlanadi. Sonlardagi jamlovchi va tartib sonlarni yasashda qo ‘llanuvchi affikslar qo’shilganda paydo bo’ladi: ellik-elliginchi, sakkiz-sakkizta, iki-ikkov, yetti-yettov kabi. Bu o’rinlarda -i morfonemalarining tushub qolishi yoki boshqa tovush bilan almashinishi kuzatiladi.

Hozirgi o’zbek adabiy tilining tuzulishida ma’lum darajada morfonologik xususiyatlar borligi va ular grammatik ma ‘nolarni farqlashda alohida xizmat qilishi aniqlandi.

1. Baskakov N.A. (1989)Historical-Typological Phonology of Turkic Languages. -Moscow: Nauka.

2. Gulyamov A. (2005) Scientific Heritage. – Tashkent: University Press.

3. Juravlyov V.K. (1989)Fundamental and Applied Phonology. Problems of Phonetics and Phonology // Materials of All-Union’s Discussions. – Moscow: Nauka.

4. Levi-Stros K. (1985)Structural Anthropology. – Moscow: Nauka.

5. Losev A.F. (1989) In search of Building General Linguistics as Dialytic System. Theory and Methodology of Writing. Methods of Research in Language. – Moscow: Nauka.

6. Tojiyev Yo.(1992) Uzbek Language Morphemes. – Tashkent.