1. FƏNNİn məQSƏDİ, VƏZİFƏLƏRİ, ƏHƏMİYYƏTİ

Subyektiv meyarlara xəstənin şikayətləri (ümumi zəiflik, ağrı, müxtəlif funksional dəyişikliklər və s.), obyektiv meyarlara isə laborator və instrumental müayinələrin, müxtəlif funksional testlərin nəticələri aiddir.

Ümumi psixologiya- Fərd, Fəaliyyət

Fərd-ozune mexsus psizoloji xususiyyetleri olan hec kese oxşamayan tebii varliqdir. Şexsiyyet ferdin sosial keyfiyyetlere yiyelenmesiyle yaranir Şexsiyyet şuur ve menlk şuurunun yaranmasiyla inkişaf edir. Şexsiyyetin bir sira xususiyyetleri var: 1. İctimai fealliq-şexsiyyer oz fealiyyet dairesini ardicil suretde genişlendirir. 2.motivlerin davamli sistemi- şexsiyyetin istiqametini mueyyen edirler.v 3. Şexsi mena- şexsiyyetin telabatina uygun gelen obyektler ucun şexsi mena kesb edir. 4.munasibetler- insanin başqa adamlara emeye lzune munasibetidir. sosializasiya- insanin kctimai tecrubeye yiyelenmesidir Ferdileşme- şexsiyyet ictimai heyatin muxtelif sahelerine qovuşduqca dahada musteqilleşir, nksbi avtonomluq kesb edir. İnteqral ferdiyyet anlayişi ferde mexsus xususiyhetlerin şexsiyyete mexsus xasselerle qarşiliqli elaqesidir. Şexsiyyetin inkişafinin ilkin tebii şertleri orqanizmin ve merkezi sinir sisteminin xususiyyetleridir. şexsiyyetin inkişafinda sosial amiller, şexsiyyetin yaşadigi ve fealiyyet gosterdiyi şerait ozune mexsus rol oynayir. Endogen nezeriyye- irsiyyetle baglidir. İnsanin daxiliyle bioloji amillerle baglidir. Ekzogen nezeriyye ise muhut ve terbiyenin şexsiyyete tesirinden behs edir ve insanin xariciyle baglidir. Transseksualizm- kişi cinsinden qadin cinsine kecmek demekdir. Muhutun insana tesiri şexsin psizoloji xusussiyetlerinden asili olaraq deyişir. Sosial inkişaf şeraiti- inkişafin daxili ve xarici şertlerini qarşiliqli elaqede tehlil etmek, muvafiq yaş dovrunun tipik xususiyyetleri aydinlaşdirmaq imkani verir.

Fealiyyetin muxtelif novleri vardirki bunlarda her yaş dovrunde ozune mexsus xususiyyetler kesb edir. 1. Vasitesiz emosional unsiyyet-cagaliq dovru 2. Rollu oyunlar- mektebe qeder 3. İntim -şexsi unsiyyet- yeniyetmelik İlk fealiyyet novu insanlar arasindaki munasibetlerin vezifeleri, motivleri,normalarini menimseyir. Bu fealiyyetde şexsiyyetin teleb-motevasiya sahesi inkişaf edir. 4. Eşyavi manipulyativ fealiyyet-korpelik 5. Telim fealiyyeti- kicik mektebli 6. Tedris peşe fealiyyeti -ilk genclik Bu fealiyyet normalari eşyalarla emeluyyat vasiteleri menimseyir.

Menlik şuuru Şuurun uc funksiyasi var 1.koqnitiv,biliklerin feal meqsedyonlu menimsenilmesidir. Koqnitiv funksiya ferdi şuurun ictimai şuurla elaqesini eks etdirir 2.tenzimetme oxtiyari xarakter daşiyir.insan neinki tebietinverdiyi şeyin formasini deyişir hemde tebietin verdiyi şeyde oz şuurlu meqsedini heyata kecirir. Fealiyyetin meqsedinin formalaşmasişuurun funksiyasina daxildir.a 3. Kommunikativfunksiya insanlar arasinda bilik mubadilesi bir birinin tecrubesini menimsemesi bir birinin davranişini qarşiliqli suretde tenzim etmesini heyata kecirir. Başqa adamlarla birge iş ve unsiyyet şeraitinde insanin ali hissler alemi, munasibetler sistemi inkişaf edir. Şurun xususiyyetleri aşagidakilardir. 1. Şuur xarici alem haqiinda biliklerin mecmusudur. 2. Şuur menlik şuuruyla baglidir. 3. İnsan qarşisina şuurlu suretde meqsed qoyur ve onu heyata kecirir 4. İnsanin munasibetleri şuurun esas cehetidir. Şuur dille vehdet teşkil edir Marks ddil haqqinda yazirdi:dil praktik hem başqa adamlar ucun movcud olan gercek şuurdur. İnsanin psixi heyatinin mueeyen bir sahesi şuursuzluqla baglidir. Şuur şuursizluqla ferqlenir,şuursuzluq sahesinde insanin emosiyalari dunyaya emosional munasibetleri vasitelise eks olunur. Şuursuzlugu fransiz psixiatriya mektebinde hipnoz metodu ile mueyyen edibler. Freyd şuursuzluq dedikde insanin heyata kecirilmeyen meyillerini nezerde tuturdu. Şuursuzlugun hadiseleri muxtelifdir. 1.yaradiciliqda ozunu gosteren şuur vasitesiyle nezaret edilemeyen psixi fealliq hallari. Bu hali Stanislavski fovqelşuur adlandirirdi. Bu fovqelşuura İlhami aid etmek olar. 2. Yuxugorme,hipnoz,kuylenme,psixoloji sirayet, telqine qapilma,bezen affektivveziyyetde, yorgunluq zamani ve s.hallardaemele gelen psixi hadiseler. Heves yonum buna aiddir. Heves fealiyyete kifayet qeder aydin derk edilmeyen ferqlendieilmemiş telabatdan ibaret olan tehrikdir. 3. Davranişin derk olunmayan icra terzleri 4. Subsensor ve ya subseptiv reaksiyalar. Buraya eşidilmeyen gorulmeyen işiq siqnallari ve s subsensor olan qiciqlar aiddir.

Menlik şuuru Menlik şuuru insanin ozunu şexsiyyet kimi tanimasi ve derk etmesi prosesidir. Menlik şuuru dedikde insanin ozunun telabat ve qabiliyyetlerine, fikir ve hisslerine, davraniş ve fealiyyetine şuurlu munasibetidir. Menlik şuurunun esas elameti odur ki, insan ozunu butun etraf alemden yeni meni qeyri menden ayirir, ozunun psizi fiziki ve menevi keyfiyyetlerini qiymetlendirir ve derd edir, psixi heyatinin butun cehetlerine şuurlu munasibet beslemeye başlayir. Menlik şuurunun strukturunda uc cehet var. 1. Men obraz -psixoloji Avtoportret 2. Ozunuqiymetlendirme 3. Potensial davraniş reaksiyalari Menlik şuuru yeniyetmelik ve genclik yaşlari dovrunde formalaşir. Gellapin eksperimentlerinin neticesknde melum olmuşdur ki 16-22yaşli uşaglar ozlerini taniyirlar. Yaş artdiqca yaşlilarin komeyi ile uşaglarda heya zonalari haqqinda mueyyen tesevvur emele gelir. Boyukmektebe qeder yaşda uşaglar oglan ve qiz anlayişini ferqlendire bilirler 6yaşinda uşaglrda bedenin sxemi haqqinda tesevvurlerin formalaşmasi ile elaqedardir. Fantom duygular 6yaşdan sonra bedenin sxemi tanindiqdan sonra başlayir Kicik mekteblilerde refleksiya yaranir insan oz hereketlerini kenardan gormeye izlemeye başlayir. Refleksiya ozunu derk etme prosesidir. Yeniyetmelik dovrunde menlik şuurunun fornalaşmasi yeeniyetmelerde 3cur fikir esas goturulur. 1.başqa adamlarin-yaşlilarin fikirleri 2. Kollektiv uzvlerinin dostlarinin fikirleri 3. Ozunun fikiirleri ve qiymetlendirmesi Yeniyetmeler oz davraniş xususiyyetlerini derk etdikce ozunu terbiyeye meyl edir. İlk genclik yaşi dovru menkşlik şuurunun yaranmasinin xususi merhelesidir

Men Obraz Men obraz murekkeb hadisedir. 3men obraz var 1. Real men 2.ideal men 3. Sosial men Eger real men ideal mene uygun gelmezse ve sosial men real meni gizlederse bu zaman şexsiyyetin ozu haqqinda tesevvurlerinde cetinlikler yaranar. Men obrazin formalaşmasi dialektik prosesdir. Ozunu qiymetlendirme dedikde insanin ozune verdiyi qiymetler nezerde tutulur. Ozunu qiymetlendirme ozunumuşahide ve ozunu tehlil yolu ile formalaşir,bu zaman insan ozu ozune başqalarinin gozuyle baxir. Ozunuqiymetlendirmede qiymetin muxtelif novlerinden istifade edilir- exlaqi,estetik,intelektual,emosional ve s. Ozunuterbiyenin seviyyesi insanin ozune tenqidi yanaşib-yanaşmamasindan, telebkarligindan asilidir. insan hereket ederken etrafdaki adamlarin onu nece qiymetlendireceklerini nezere alirsa bu gozlenilen qiymetlerdir. Qrupun şexsiyyete verdiyi qiymet real qiymetlerdir. Ozunuqiymetlendirmenin 3seviyyesi vardir. 1. Adekvat qiymetlendirme 2. Qeyri-adekvat yuxari qiymetlendirme 3. Qeyri-adekvat aşagi qiymetlendirme Şagirdin ozune qeeyri-adekvat qiymetler vermesini şertlendiren amiller vardirki bunlari aradan qaldirmag esasdir. Ozunu qiymetlendirme insanin şexsiyyet kimi inkişafina muhum tesir gosterir. Ozunuqiymetlendirme = muveffeqiyyet/iddia İddia seviyyesi insanin elde etdiyi neticeye munasibetinde ofade olunur. İnsan muveffeqiyyet elde etdikce onun iddia seviyyesi yukselir ugursuzluqdan sonra ise iddia seviyyesi aşagi duşur. Psixoloji mudafie xususi psixoloji fenomen kimi freydizmde oyrenilib. Psizoloji mudafie iddia seviyyesinin aşagi duşmesiyle elaqedardir. Psixoloji mudafiede insan bir halda ozune teselli verir, haqq qazandirir, bezen sehvlerini inkar edir seri başqasinin ustune atir. Psixoloji mudafienin mezmunu ve formasi insanin sosial yetkinliyi ile elaqedardir.

Şexsiyyetin inkişafinin hereket verici mexanizmleri İnkişaf dedikde maddi ve ideal obyektlerde baş veren deyişiklikler nezerde tutulur. İnkişaf ucun donmezlik, qanunauygunluq,deyişikliyin mueyyen istiqamet uzre baş vermesi lazimdir. Zaman inkişafin muhum xarakteristikasini teşkil edir. İnkişaf prosesinin qanunlari onun xususkyyetini eks etdirir. 1. Eksliklerin vehdeti ve mubarizesi 2. Kemiyyetin keyfiyyet deyişikliklerine kecmesi 3. İnkarin inkari qanunu Şexsiyyetin fealliginin menbeyini onun telabatlari teşkil edir. Telabatlar ictimai tarixi xarakter daşiyir. Telabatlar emele gelen ve temin olunan olur. Fealiyyetde evvelki telabatlar deyişilir yyenisi emele gelir. İnsanin ferd ve şexsiyyet kimi inkişaf merheleleri Muasir elmde yaşin 3novu vardir. 1.psixoloji 2. Bioloji 2. Sosial yaş. Ontogenez ferdin inkişafi prosesidiir. İki merhelesi var birincisi ruşeymin emele geldiyi andan uşagin doguldugu ana qeder – prenatal ontogenetik İkinci anadan olandan omrunun sonuna qeder olan dovr postnetal ontogenetikdir. Postnetal ontogenetik ozude 3elamete gore bolunur. 1. İnsanin omru 2. Ferdi inkişafin bir-birini zeruri suretde evez eden merheleleri 3.ayri ayriluqda her bir merhelenin muddeti. Ontogemetik inkişaf 5 merheleden ibaretdir: betin inkişafi, uşaqliq, genclik, yaşliliq, qocaliq merhelesi.

İdrak insandan xaricde movcud olan obyektiv alemin onun hiss uzvlerine beynine tesirinden yaranan inikas peosesidir. İnikas qarşiliqli tesirdir. İnikas aktiv ve passiv hemcinin vasiteli vasitesiz inikasin sayesinde psizi inikasda olur. Qeyri uzvi tebietdeki inikas passiv inikasdir. Aktiv inikas psixi inikas seviyyesinde ozunu gosterir. Aktiv inikasda her hansi canli varliq muhutun tesirlerine reaksiya verir. İnsanin idrak fealiyyeti hemde onun geleceyi qabaqcadan gormek bacarigi ve imkanidir. İdrak hissi ve mentiqi hemcinin vasiteli vasitesiz olur. Psixi inikasin bir nece seviyyesi var: hiss-perseptiv, tesevvurler,nitqli ve ya mefhumi tefekkur Hissi idrak duygudan başlayir. Varligin derk olunmasi duygudan başlayir. Duygular indiki anda hiss uzvlerine tesir eden cism ve hadiselerin ayriayri keyfiyyet ve xasselerinin beyinde inikasidir. Duygularin bir siranovleri var: 1. Eksteriseptiv -xarici duygular,reseptorlari bedenin sethinde yerleşir. Bunlara gorme eşitme iybilme dadbilme deri duygulari 2. İnteroseptiv-daxili duygular. Reseptorlari daxili uzvlerde yerleşir. Bunlara acliq toxluq susuzluq aiddir 3. Proprioseptiv duygular reseptorlari oynaq ve ezelelerde yerleşir. Bedenin muvazinetinde xeber verir. Hereki muvazinet duygulari aiddir. Qiciqlayicinin en zeif duygu emele getiren en zeif heddi duygunun mutleq heddidir. En zeif qiciqlayicini duyma qabiliyyeti mutleq hessasliq adlanir. Mutleq hessasliqla duygunun aşagi heddi ters mutenasibdir. E=1/p Qicoqlandiricilarin qivveleri arasindaki gucle duyulan en az ferqe duygunun ferqlendirme heddi deyilir. Eynicinsli qiciqlar arasindaki en az ferqi duyma qabiliyyetine ferqlendirme hessasligi deyilir. Qiciqlandiricinin her hansi hiss uzvlerine uzun muddet fasilesiz olaraq tesir gostermesi neticesinde hessasligin deyişmesi adaptasiya adlanir. Sinezteziya-bir analezatira tesir neticesinde başqa bir analezatorun qiciqlanmasi ve başqa duygunun emele gelmesi sineztesiyadir. Senbililizasiya analezatorlarin tesiri neticesinde hessasligin artmasidir. Ehtizaz duygusu dedikde gorme ve eşitme analezatorlarinin fealiyyetinin pozulmasi neticesinde onlarin funksiyalarinin başqa amalezatorlarin hessasligiginin artmasi ile evez olunur. Qavrayiş indiki anda hiss uzvlerine bilavasite tesir eden cism ve hadiselerin eyani suretleridir. Qavrayiş ve duygunun umumi cehetleri vardirki bunlar aşagidkilardir: 1. Her ikisinde cism ve hadise bilvasite hiss uzvlrrine tesir edir. 2. Her ikisi real gercekliyin subyektiv suretidir. Duygu tek modalli yeni monomodalliqdir cunki bir analezator sistemi başqa hereket formalarindan xeber vermir. Qavrayiş suretleri cox modallidir yeni polimodalliqdir, bu zaman bir nece analezator birge fealiyyetde olur. Duygular intensivlik xassesine malik olur lakin qavrayişda intensivlik xassesi yoxdur. intensivlik nedir?- Qavrayiş hiss uzvlerine bilavasite tesir eden cism ve hadiselerin butun elamet ve xasselerinin butovlukde inikasidir. Qavrayiş nitq tefekkur irade ve s. İle six elaqedardir. 1.Qavrayişin tamligi obyektiv gerceklikde olan cismlerin ozlerinin tamliq xususiyyetiyle mueyyen edilir. 2. Qavrayişin sabitliyi zamani cism insandan uzaqlaşsa bele cismin olcusu gozumuzde kicildikde bele biz hemin cismi hemişeki boyukluyunde qayşvrayiriq. Sabitlik olmasa eyni cismi muxtelif şeraitde muxtelif cur qavrayariq. 3. Qavrayişin menalailigi qavrayiş prosesinde kecmiş tecrubenin iştirak etmesiyle emele gelir. 4.qavrayişin seciciliyi- şexsiyyetin xususiyyetlerunden asili olaraq mueyyen obyektleri başqalarindan ayiraraq daha aydin daha aşkar eks etdirmekdir. Bu zaman aydin qavranilan cism qavrayişin obyekti, yerde qalanlarsa fon olur. Bezen obyekti ayird edilmesini cetinleşdirmek ucun inu foba uygun şekilde gizledirler bu maskirovkadir. Qavrayişda insanin heyat tecrubesi, maragi, şexsiyyetinin istiqameti,servet meyli ciddi tesir gosterir. Appersepsiya qavrayişda heyat tecrubesinden istifade etmekle baglidir. Qavrayişin sade ve murekkeb novleri vardir: Sade novlerine- gorme,eşitme iybilme, dadbilme ve s. Analezatorlarla bagli novleridir. Materianin varliq formalarina gore 4novu vardir. 1. Mekan qavrayişi cismlerin mekan munasibetlerinin inikasidir. Mekan qavrayişinda obyektlerin formasi,hecmi,aralarindaki mesafe yerin uzagligi istiqameti eks olunur. bezen cismler tehrifolunmuş qaydada eks etdirilir bu cismin hansi ehatede olmasindan, analezatorun saglamliq veziyyetinden asilidirki bu cur tehfir olunmuş qavrama illuziya adlanir. Gorme duygusu esasdir 2.Zaman qavrayişi cism ve hadiselerin suretinin muddet ve ardicilliginin inikasidir. Burada eşitme ve hereki duygular esasdir. 3. Hereket qavrayişi cismin istiqametinin suretinin inikasidir. Hereket qavrayişi Cismin uzagligindan onlarin yerdeyişme suretinden muşahidecinin ozunun mekanda hereketinden asilidir. 4. İnsanin insani qavramasi insanlarin unsiyyetle bir birini eks etdirmesiyle baglidir. Perseptiv hazirliq hemneyrodinamik hende psixoloji hazirliq teleb edir. Perseptiv fealiyyetin dor seviiyyesi bardir. 1.aşkar etme 2. Ferqlendirme(perseptiv emeliyat) 3. Eynileşdirme 4. Tanima (tanimadir) Perseptiv emeliyat qavrayişin struktur vahididir.

Diqqet Diqqetin esas funksiyasi insanin şuurlu fealiyyetinin ssecici xarakter daşimasini temin etmekdir Diqqet şuurun mueyyen obyekt uzerine yonelmesi ve merkezleşmesi prosesidir. Diqqet obyekti hem xarici alem cisimleri hem de insanin oz fikri hissu reftari davranişi ola biler. Diqqetin bir nece funksiyasi var: 1. Secme funksiyasi- insan diqqetiyle fealuyyete lazim olan tesirleri secir. 2. Saxlama funksiyasi- diqqetin davraniş bitene qeder onlar uzerinde saxlanmasidir. 3. Tenzimetme funksiyasi- fealiyyetin gedişini tenzim edir. 4. Nezaret etme işin gedişine nezaret edir. Bitmemiş veya muvevveqiyyetsiz helli gerginliyi artirir ve diqqeti dahada celb edir. Diqqetin fizioloji esaslari Geştalt psixoloqlara gore diqqetin hecmi ve istiqameti butunlukle qavrayişin quruluşuyla baglidir. Onlarin fikrince qavrayişin qanunlarini bilmekle diqqetin nece cereyan etmesini bilmek olar. Bihevioristlerin emosional nezeriyyesine gore diqqetin istiqameti heves telabat ve emosialarla teyin edilir. Diqqetin motor nezeriyyesine gore ise diqqetin mexanizmi ezele quvvesinin siqnallari ile baglidir. Eger mueyyen qiciqlayicinin tesiriyle sinif huceyreleri fealiyyet halina gelirse bu oyanmadir Eger sinir huceyreleri muveqqeti olaraq oz feaaliyyetini dayandirirsa bu lengimedir Oyanma ve lengime Pavlova gore uc qanuna tabedir: oyanma ve lengimenin yayinmasi, onlarin cemlenmesi, qarşiliqli induksiya qanunu. Bunlar diqqetin fizioloji mexanizmlerini izah edir. İnduksiya qanunu esasdir. Pavlov daha cox oyaniqliq olan sahesi optimal oyaniqliq sahesi aslandirmişdir. Bu sahe beyin qabiginin yaradici şobesi adlanir. Menfi induksiya qanununa gore bir sahede oyanma emele gelirse bu başqa sahede lengime emele getirir ve ya eksine olur. menfi induksiyada Oyanma lengime toredir. Musbet indukisiyada lengime oyanma toredir. Dominant oyanma sahesini haqqinda telimi Uxtomski yaratmişdir. Dominant ustunluk teşkil eden demekdir Dominant oyanma sahesi opdimal oyanma sahesinden yuksek davamliligla ferqlenir. Diqqetin bir sira novleri vardir: 1. Qeyri-ixtiyari diqqet hec bir nuyyetle bagli deyildir. Qeyri ixtiyari diqqetin emele gelmesi ucun bir sira xususiyhetler vardir. a) qiciqlayicinin quvvesi ve gozlenilmeden tesiri b) qiciqlayicinin yeniliyi,aeyriadiliyi,konstratlig c) obyektin hereketde olmasi 2. İxtiyari diqqet xususi niyhet ve meqSedle baglidir. Davamli ixtiyari dkqqetin emele gelmesi bir sira şertlerden asilidir: a) Borc ve mesuliyyeti derk etmek b) fealiyyetin konkret meqsedini aydin derk etme c) adeti iş şeraitinin olmasi d) elave maraglarin yaranmasi-marag hem ixtiyari hemde qeyri ixtiyari olur. Vasitesiz ve vasitelide marag var. Vasitesiz maragi obyektin ozu dogurur. Vasiteli maragi ise hemile netice ildz elaqedar olur. 3. İxtiyari diqqetden sonraki diqqet. Bu iki merhelelidir. a) iradi sey gosterilir. b) iradi sey maraga cevrilir. 4.Xarici diqqet zamani insanin diqqeti etraf muhite yonelir 5. daxili diqqet zamani insanin diqqeti oz daxili alemine yonelir. Diqqetin xususiyyetleri 5dir. 1. Diqqetin merkezleşmesi Zamani şuurumuz bir obyekt ve ya bir fealiyhete yonelir,başqalarindan uzaqlaşir. 2. Diqqetin hecmi- eyni vaxtda ehate olunan obyektlerin miqadariyla baglidir. Diqqetin hecmi obyektlerin duzuluşunden formasindan, renginden qarşida duran meqsedden asilidir. 3. Diqqetin paylanmasi eyni anda iki muxtelif ve daha artiq işi yerine yetirmek bacarigi ile xarakterize olunur. 4. Diqqetin davamliligi onun umumi bir meqsede tabe olan obyektler uzerinde uzun muddet ve fasilesiz olaraq saxlanmasinda ifade olunur. 5. diqqetin tereddudu insanin şuurunun esas obyektden kenar obyekte kecmesi ve yenede esas obyekte qayitmasiyla ifade olunur. 6. Diqqetin kecirilmesi onun şuurlu suretde bir obyektden başqa obyekte ve ya bir fealiyyetden başqa fealiyyete yoneldilmessidir. 7. Diqqetin yayinmasi hazirda qarşida duran meqsedle elaqedar olmayancism ve hadise uzerine yonelmesinde ifade olunur. 8. Diqqetin dalginliginin iki formasi var: – ixtiyari diqqet zeifliyinin tezahuru dalginlila olur. – ixtiyari diqqetin bir obyekt uzerinde cox guclu gergin merkezleşmesi

Secenov hafizeni psixi heyatin esas şerti psixi inkişafin guşe daşi adlandirirdi. Bu menada hafize kecmiş tecrubenin izlerinin neqşlendirilmesi, yadda saxlanmasi ve yada salinmasindan ibaretdir. Hafizenin dord prosesi vardir: Qavranilan materialin yadda saxlanmasi ve yada salinmasina yonelmiş fealiyyet mnemik fealiyyetdir. 1.yaddasaxlama-gercekliyin cism ve hadiselerinin tesirile duygu ve qavrayiş prosesinde beynimizde emele gelen tesuratlarin mohkemlenmesi prosesidir. 3formasi var neqşlendirme eksini alma-bir nece saniyede gormekle cismin suretinin coz deqiq şekilde yadda saxlanmasidir, qeyrixtiyari yaddasaxlama-cismin ddefelerle tekraren qavranilmasiyla baş verir., ixtiyari yaddasaxlama- meqsedli olaraq hadise veya cismin yadda saxlanmasidir. Oyrenme buna aiddir. 2. Hifs etme unutmayla mubarizededir. Bezen insan nelerise xatirlamaga calişir amma Alinmir insan unutma sayesinde ferdi tecrubeye yiyelenir. 3. Yadasalma kecmiş tecrubeden indiki an ucun lazim olanin secilmesidir. Niyyetli ve niyyetsiz yada salma vardir. Xatire yadasalmanin xususi formasidir.kecmişin zaman ve mekanca mehdudlaşan suretlerinin yada salinmasidir. 4. Tanima yadasalmanin en aşagi seviyyesi kimi cismin tekraren qavranilmasina istinad edir. Tanima yadasalmadan asandir. Hafizenim bir sira nezeriyyeleri movcuddur. Bunlara psizoloji, biokimyevi fizioloji. Hafizenin esasini rabiteler asossasialar tuturki bu assosasialar Aristotel terefinden verilib. 1. Qonşuluq assossasiyasi- her hansi bir cism ve hadisenin qavranilmasi ondan sonra qavranilmiş cisim hadise teSevvurunun yaranmasina sebeb olur. 2. Oxşarliq assosiasiyasi her hansi bir cismin qavranilmasi ona oxşar başqa cismin tesevvurunu canlandirir. 3. Ekslik assosiasiyasi bir birine eks olan cism ve hadisenin qavranilmasi onun haqqinda tesevvurun canlanmasina sebeb oldu. Hafizenin mexanizmini aydinlaşdirmaaq ucun nezeriyyeler var- biokimyevi,biofiziki,elektrokimyevi. Hafizenin 4 novu vardir. 1.obrazli-suretlerle baglidir. Cism ve hadiselerin kecmişde qavradigimiz suretlerininyadda saxlanilmasidir. Bura gorme eşitme lamise tesevvurleri aiddir. Ardicil suretler, eyani eydetik suretler. Eydedizm dedikde cismin hiss uzvlerine tesiri bilavasite kesildikden sonrada onun suretinin aydin şekilde berpa olunmasidir. Ardicil suretler tez itib gedironlari berpa etmek olmur, Eydetik suretler ise uzun muddet davam edir onlari yeniden berpa etmek olur. Tessvvur suretleride suret hafizesine aiddir. 2. Sozlu-mentiqi hafize fikirlerin anlayişlarin yaddasaxlanmasi hifzedilmessi ve yada salinmasindan ibaretdir. 3. Hereket hafizesi muxtelif hereketlerin yadda saxlanmasi hifz olunmasi yadasalinmasidir. 4. Emosional hafize kecirilen hislerin yada salinmasiyla baglidir. 5.ixtiyari diqqet hafize mueyyen meqsedle cism ve hadiselerin yada salinmasidir. 6. Qeyri ixtiyari hafize meqsed olmadan cism ve hadiselerin yada salinmasidir. 7. Qisamuddetli- qavradigimiz cism ve hadiseleri mueyyen muddet erzinde gormekde eşitmekde ve s davam edirik. 8. Uzunmuddetli qavranilan materialin uzunmeddet ve mihkem yadda saxlanmasi ile xarakterize olunur. 9. Operativ hafize mueyyen fealiyyetin yerine yetirilmesi ucun zeruri olanher hansi bir melumatin mueyyen muddet yadda saxlanmasi nezerde tutulur.

1. Psixi hadiseler: Psixi prosesler, psixi hallar, psixi xasseler. 2. Psixa obyektiv alemin subyektiv inikasidir. 3. Psixologiya psixikanin faktlarini, qanunauygunluqlarini­, mexanizmlerini, tezahur xususiyyetlerini oyrenir. 4. Psixi halet psixi faktin nisbi davamliligini bildirir. 5. Psixi haletlere – ehvallar, affektler, dalginliq, inam, inamsizliq, subhe ve s. aiddir. 6. Psixi proseslere – idrak, iradi, emosional prosesler aiddir. 7. Psixi xasselere – temperament, xarakter, qabiliyyet aiddir. 8. Inikas dedikde iki obyektin qarsiliqli tesiri prosesi ve onun neticesi nezerde tutulur. 9. Psixika reflektor xarakter dasiyir.

1. Sinir sisteminin novleri 3dur. 1. Torvari sinir sistemi 2. Duyunlu sinir sistemi 3. Borulu sinir sistemi 2 Torvari sinir sistemi en besit sistemdir. Hidropoliplerde meduzalarda ve s. sinir huceyreleri tor sekilinde beden sethine sepelenir, cixintiyla birlesir. Tropizm torvari sinir sistemine malik heyvanlarin reaksiyasidir. 3. Tropizm – istiqamet demekdir. Bitkilerin gunese donmesiyle elaqelendirilir. Tropizmin sinonimi taksis – qayda, uygunlasmalidir. 4. Duyunlu sinir sistemi – sinir huceyreleri duyunlu sekilde olur. Soxulcanlarin, heseratlarin sinir sistemi buna aiddir. 5. Instinktler tropizmle baglidir. Instinkt – genetik cehetden tesbit olunmus, irsen mohkemlenmis, anadangelme davranis menasi verir. 6. Borulu sinir sistemi boruda yerlesen sinir huceyrelerinin birlesmesinden ibaretdir – Xordalilar 7. Mnemotaksis heyvanlarin mueyyen erazide davranis ucun muhum olan oriyentleri yadinda saxlayir. 8. Impritinq – qus ve ya heyvan balalarinin oz heyatlarinin ilk caglarinda bilavasite yaxinliqda yerlesen muteherrik cismleri tesbit etmek ve yadda saxlamaq qabiliyyetine deyilir. 9. Intellektual davranisin esasini ayri – ayri cismler arasindaki murekkeb munasibetleri eks etdirmek teskil edir. Bu zaman insan iki cisim arasindaki elaqeni tapdigina gore bu intellektual davranisdir.

Texeyyul. Kecmis qavrayis materiallarinin yeniden islenmesiyle yeni suretlerin yaradilmasindan ibaret olan psixi prosese texeyyul deyilir. Texeyyul prosesinde ise insan xarici alemde bilavasite olmayan suretler yaradir. Texeyyul emek fealiyyetinden tesekkul tapmisdir. Texeyyul bedii texniki ve ya elmi fealiyyetin esas terkib hisselerinden birine cevrilerek onun xususiyyetlerine uygun suretde inkisaf etmeye baslamisdir. Texeyyul insanin heyat fealiyyetinde rol oynayir. Marks texeyyulu “tebietin boyuk nemeti” adlandirmisdir. Texeyyulun 2 novu vardir: 1. Aktiv, 2. Passiv 1. Passiv texeyyulde insan texeyyul suretleri yaradir. Lakin onlari heyata kecirmir. Passiv texeyyul 2 cur xarakter dasiyir. Niyyetli passiv texeyyule Xulya aiddir. Xulya zamani insan esrarengiz surerler yaradir, onlari gozunun qarsisinda canlandirib xos hallanir, prosesden hezz alir, lakin onlari heyata kecirmir. Niyyetsiz texeyyulde ise her hansi tesurat soz ve hissin tesiri ile yaranir. Xulyani xeyalla qarisdirmaq olmaz. Xeyal geleceyin suretlerini yaratmaqdan ibaretdir. Aktiv texeyyulun 2 novu var: berpaedici, yaradici. 1.Berpaedici texeyyul tesvir, certyoj, not, sxem, xerite esasinda yaradilan suretdir. Berpaedici texeyyul suretleri duzgun ve deqiq olduqda boyuk idrak ehemiyyeti kesb edir. Berpaedici texeyyul suretlerinin yaradilmasi daxili prosesdir. 2. Yaradici texeyyul fealiyyetin orijinal ve deyerli mehsullarinda reallasdirilan yeni suretlerin musteqil yaradilmasini nezerde tutur. Butun fealiyyet sahelerinde texeyyul suretleri eyni qanunauygunluq esasinda yaradilir. Texeyyulun fealiyyeti hemise qavrayisin verdiyi melumati yeniden islemek, deyisdirme yolu ile yeni suretler yaratmaqdan ibaretdir. Burada 2 proses olur. 1. Tehlil, 2. Terkib. Texeyyul suretinde sexsiyyetin motivleri, munasibetleri, servet meylleri ve s. Ozunu gosterir. Texeyyul suretlerinin nece yaradilmasiyla bagli 2 metod var: 1.Yarimciq hekaye; 2. Kesme metodu.

Texeyyulun asagidaki xususiyyetleri vardir: 1. Yaradiciliq murekkeb prosesdir. Bedii yaradiciliqda texeyyul suretleri oz eksini edebiyyat ve incesenet eserlerinde, elmi – texniki yaradiciliqda ise muxtelif proqnozlarda, layihelerde, planlarda ve s. eksini tapir. 2. Texeyyul fealiyyet prosesinde formalasir. 3. Yaradiciliq prosesinde insanda ozunuaktuallasdirma telebati formalasir. Yaradiciligin stimullasdirilmasi metodlari meselesi vacib meselelerdendir. Ilk bele metod beynin hemlesidir. Beynin hemlesinde idealar ireli surulur ve en deqiq idealar secilir. Mecazlar cisim ve hadiseler arasindaki oxsarligin derk olunmasinin esas vasitelerinden biridir. Bir hadise basqa hadiseye mexsus obrazlarla seciyyelendirilir ve yeni obrazlar yaranir. Sexsiyyet amilini nezere almadan texeyyul suretlerini psixoloji baximdan etrafli tehlil etmek olmaz

Nitq Nitqin 2 novu vardir: 1. Daxili; 2. Xarici; – Aktiv – Passiv. Xarici nitq ozu de 2 yere ayrilir: 1. Monoloji(sifahi) 2. Dioloji (yazili) Dioloji nitqin xususiyyetleri asagidakilardir: 1. Dioloji nitq reaksiya teleb edir. 2. Dioloq danisanlarin emosional ekspressiv rabitesi seraitinde bas verir. 3. Dialoq mueyyen serait ve ya obyektle bagli olur. Monoloji nitq bir adamin oz fikir ve mulahizelerini muntezem ve ardicil serh etmesidir. Monoloq fasilesiz, elaqeli, ardicil, mentiqi olur. Daxili nitq insanin oz ozune fikirlesmesidir. Daxili mitq xarici nitqden emele gelir. Aktiv nitq fikri basqalarinin yazili ve ya sifahi caldirmaqdir. Passiv nitq basqasinin nitqini dinlemek ve yazdigini oxumaqdir. Nitqin bir cox xususiyyetleri var: 1. Nitqin mezmunlulugu (fikir ve hisslerin hecmi); 2. Nitqin anlasiqliligi (aydin, mentiqli danisilmali) 3. Nitqin tesirliliyi (bir adamin basqasina sozle tesiri) 4. Nitqin ifadeliliyi- nitqin mezmununa nezeret

TEFEKKUR Tefekkur cisim ve hadiselerin mahiyyetinin, onlar arasindaki elaqe ve asililiqlarin insan suurunda umumilesmis ve vasiteli inikasindan ibarek idrak prosesidir Duygu ve qavrayis tefekkurun menbeyidir. Hissi idrakda fikri emeliyyatlar olan – tehlil, terkib, muqayise ve s. istirak edir, tefekkur vasitesile gerceklik tam deqiq derin derk edilir. Tefekkur prosesinde insan hissi idrakdan mentiqi idraka gedir. Tefekkur duygu, qavrayis, tesevvurlere nisbeten cox genis ehateye malikdir. Tefekkur suur kimi ictimai – tarixidir. Tefekkurun 3 formasi vardir: 1. Mehfum; 2. Hokm; 3 Eqli netice Mehfum cism ve hadiselerin umumi ve muhum elametlerinin inikasindan ibaret tefekkurdur. Mehfumlar: 1. Umumi; 2. Ferdi; 3. Konkret; 4. Mucerred olur. 1. Umumi mehfumlar mueyyen cism ve hadiselerin umumi elametini eks etdirir. 2. Ferdi mehfumlar ayri – ayri cism ve hadiselerin umde xususiyyetlerini eks etdirir. 3. Konkret mehfumlar cisimlerin muhum elametini eks etdirir. 4. Mucerred mehfumlar cisim ve hadiselerin konkret keyfiyyetlerinin cisimden ayri dusurmesidir.

Mehfumlar beynin murekkeb fealiyyetinin neticesidir. Hokm varligin cisim ve hadiseleri arasinda mueyyen elaqe ve munasibetin olub olmadigini iqrar ve ya inkar edir. Hokm qramatik cumleyle ifade olunur. Cumlenin subyekti mubteda, predikatr – xeberdir. Hokmler: 1. Umumi;2. Xususi; 3. Ferdi; 4. Inkari; 5. Iqrari; 6. Serti; 7. Teqsimi; 8. Qeti; 9. Mumkunluk; 10. Gerceklik; 11 Zeruret. 1. Fikrin heqiqiliyindeki hokm sertden asilidirsa bu serti hokmdur. 2. Cisme aid xususiyyetler iqrar, inkar edilirse bu teqsimi hokmdur. 3. Cismin elameti sertsiz inkar, iqrar edilirse bu qeti hokmdur. Cisim ve hadisler arasindaki elaqeleri ifade eden hokmler dogru da yalnis da ola biler bu eqli neticedir. Her hansi hokmun dogrulugu basqa hokmun dogrulugundan, neset edirse bu istidlal ve ya eqli neticedir. Eqli neticenin 3 novu var: Induksiya – xususiden umumiye geden yol; Deduksiya – umumiden xususiye geden yol; Tesbeh- xususiden xususiye geden yol. Tefekkurun prosesleri asagidakilardir: 1. Tehlil; 2. Terkib; 3. Umumilesdirme; 4. Muqayise; 5. Konkretlesdirme; 6. Tesnifat; 7. Mucerredlesdirme. 1. Tehlil cism hadiseni fikren hisselere ayirmaga ayri – ayri elametlerin mueyyenlesmesine deyilir. 2. Terkib- hadiseleri fikren birlesdirmekden ibaretdir. 3. Muqayise cism ve hadiseler arasinda oxsar ve ferqli cehetleri fikren mueyyenlesdirmekden ibaretdir. Muqayise hemise meqsede yonelmis olurr. Muqayise edilen cism six suretde bir – biriyle elaqede olmalidir. 4. Umumilesdirme cism ve hadiseleri muhum elamet ve xasselerine gore birlesdirmekden ibaret fikri emeliyyatdir. Umumilesdirme 3 istiqametde gedir: I ayri – ayri cisimlerin umumi ve muhum elametleri umumilesdirilir – esya mehfumu yaranir. II ayri – ayri cisim ve hadiseler arasindaki muhum ve umumi munasibetler umumilesdirilir – munasibet mehfumlari III telim umumilesdirmeleri. 5. Mucerredlesdirme cism ve hadiselerde movcud bir elameti, xasseni fikren nezerden kecirmekdir. 6. Konkretlesdirme mueyyen umumi muddeaya aid olan xususi hallari fikren birlesdirmekdir. 7. Hansisa elamete gore cism ve hadiseler qruplara ayrilir ki, bu tesnifatdir, sistemlesdirmedir. Fikri mesele isinde Anlama muhum merheledir. 2 curdur. 1. Vasiteli anlama; 2. Vasitesiz anlama 1. Vasiteli anlamada hadise mueyyen qrupa umumi mehfuma aid edilmelidir. 2. Vasitesiz anlamanin esasinda tanima durur. Mesele helli tefekkurun baslica funksiyasidir. Her bir meselede melumla mechul arasindaki elaqe ve asililigin derk edilmesin zeruri sertdir. Tefekkurun novleri asagidakilardir: 1. Eyani emeli tefekkur; 2. Eyani obrazli tefekkur; 3. Mucerred tefekkur; 4. Praktik tefekkur; 5. Texniki tefekkur; 6. Bedii tefekkur, 7. Mentiqi tefekkur. 1. Eyani – emeli tefekkur esyalar uzerinde praktik fealiyyele baglidir. 2. Eyani – obrazli tefekkurde – fikri fealiyyet obrazli materiala istinad edir. 3. Mucerred tefekkurde fikri fealiyyet umumi ve mucerred mefhumlara istinad edir. 4. Praktik tefekkur emeli meselelerin helliyle baglidir. 5. Texniki tefekkur texniki meselelerin helline yonelir. 6. Bedii tefekkur – varligi obrazli sekilde eks etdirir. 7. Mentiqi tefekkur – obyektiv gercekliyin qanuna uygun elaqelerinin duzgun inikas etdirilmesiyle baglidir. Mentiqi tefekkur hokmlerin mueyyenliyi, ardicilligi, subutlulugu, esasliligi ile elaqedardir.

Aglin bir sira keyfiyyetleri vardir: 1. Aglin musteqilliyi – cism ve qanunauygunluqlara dusmesidir. 2. Aglin tenqidiliyi musteqilliyi ile baglidir. 3. Aglin derinliyi problemi herterefli anlamaq, neticeni evvelden bilmek 4. Aglin cevikliliyi hell qaydalarini deyismek, yeni qaydalardan istifade 5. Fikrin mentiqiliyi insanin ardicil, esasli ve duzgun dusunmesi 6. Fikrin sureti – insanin hell etdiyi meseleye verdiyi son cavabin muddeti ile teyin edilir. Nitq – insanlarin dil vasitesile heyata kecirilen unsiyyet prosesidir. Dil ise nitqden ferqli olaraq insanlar arasinda unsiyyet vasitesidir. Dilin funksiyasi 3dur: 1. Dil ictimai tecrubenin movcud olmasi, saxlanmasi, oturulmesi vasitesidir. 2. Kommunikasiya vasitesidir. 3. Intellektual fealiyyet silahidir. Nitqin funksiyalari da 3dur: 1. Esyani hereketi; veziyyeti adlandirmaqdir. Simantik – siqnifikativ funksiya; 2. Umumilesdirme funksiyasi; 3. Kommunikasiya funksiyasi. Beyin qabiginin sol yarimkuresinde 3 merkez var: 1. Esitme merkezi – Vernike; 2. Hereki merkez – Broka; 3. Gorme merkezi.

10. Heyvanlarin tefekkuru asagidakilarla xarakterize olunur: 1. Ikimertebeli meseleleri hell etmek qabiliyyeti ile; 2. Hazirliq merhelesi; 3. Istifade fazalari; 4. Insayt 11. Suur obyektiv alemin ideal inikasidir. 12. Avstropitik – cenub meymunudur 13. Pitekantroplar – meymun – insandirlar. 14. Fealliq daxili ve xarici oolur. Daxili – psixi xarici – fiziki 15. Fealiyyetin terkib hisseleri asagidakilardir: 1. Motiv – meqsed fealiyyetin vektorun teskil edir 2. Fealiyyetin seraiti 3. Daxili ve xarici fealliq 4. Interiorizasiya ve ekstenorizasiya 5. Verdis bacariq 6. Fealiyyetin neticesi 16. Fealiyyetin sade bir cari vezifeni hell etmeye yonelmis bu cur nisbeten bitmis elementi is adlanir. Isin terkib hisseleri funksiya – icra motor (hereki), merkezi tenzim etme (fikri), sensor (hissi – nezaret) Interiorizasiya – xaricden daxile yonelen is 19. Eksterorizasiya – daxilden xarice yonelen is

Halton fərdi fərqlər psixologiyasının banisidir. Talantın irsiliyi ingilis alimləri onların təbiəti və tərbiyəsi, insan qabiliyyətlərinin və inkişafının tədqiqi əsərlərində fərdi fərqlərdən məlumat verib. O, bir sahəni öyrənmək üçün əkizlər metodu, əqli keyfiyyətlərin mənşəyini öyrənmək üçün bioqrafik metod, anket metodu. Halton atropoloji labaratoriyanı 1884 – cü ildə açdı, 10 minə yaxın insanla əqli testlər keçirdi. Spirmen povitiv korrelyasiyanı ümumi istedad üçün ifadə etmişdi. Bu amil G-amili adlanırdı. Alferd Bine intellektin eksperimental tədqiqi monoqrafiyasını öz qızları üzərində tədqiqatın nəticəsində yazmışdı. Bine – Simon əqli inkişafın ölçülməsi testləridir. Burada ağıl yaşın xronoloji yaşa nisbəti intellekt səviyyəsini müəyyən edir. Q= MA / CA * 100

Müasir psixodiaqnostikada intellekt testləri, qabiliyyət testləri, kreativlik, naliyyət testləri vardır. Şəxsi konstruktorlar cism və hadisələrin şəxsiyyət tərəfindən şerh edilmesidir. Konstruktor nəzəriyyəsi Kellinin adıyla bağlıdır. Kellinin fikrincə insan xarici aləmi konstruktorlarla qavrayır. oS – K – R düsturu verirdi. Şəxsiyyətin daxili aləminə nüfuz etmək üçün repertuar şəbəkə metodu yaradılmışdır. Repertuar sözü – insanın həyatda ifadə etdiyi rollar deməkdir. Qabiliyyətlər 2 istiqamətdə inkişaf edir. 1. Makro 2. Mikro Mikro qabiliyyət dedikdə ayrı ayrı qabiliyyətlərin öz – özlüyündə inkişafı nəzərdə tutulur.

Qabiliyyətlər. Qabiliyyətlər şəxsiyyətin fərdi – psixoloji xüsusiyyətləri olub müəyyən fəaliyyətin müvəffəqiyyətli icrasının şərtini təşkil edir və onun üçün zəruri olan bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmə dinamikasındakı fərqlərdə ifadə olunur. Qabiliyyətin 1. Ümumi və 2. xüsusi olmaqla növləri vardır . 1. Ümumi qabiliyyətlər dedikdə bir sıra fəaliyyət sahələrində iştirak edən onların bu ya digər dərəcədə müvəffəqiyyətli icrası üçün şərt olan qabiliyyətlər nəzərdə tutulur. Ümumi qabiliyyətlərdə qavrayış, hafizə, təfəkkür, təxəyyül və s. iştirak edir. 2. Xüsusi qabiliyyətlər yalnız müəyyən fəaliyyət növünün müvəffəqiyyətli icrası üçün şərt olan qabiliyyətlərə deyilir. Lüğət ehtiyatı, ifadəli dil, söz assosiasiyalarının zənginliyi ədəbi yaradıcılıq nisbəti, işıqlılıq, perspektivi qiymətləndirmə, rəngləri fərqləndirmə didaktik qabiliyyətlər və s. xüsusi qabiliyyətlərdir. Anatomik xüsusiyyətlərə: beynin mikro strukturu, bədənin konstitusiyası, gözün, qulağın, səs tellərinin, əl və ayaqların və s. quruluşu aiddir. Fizioloji xüsusiyyətlərə ali sinif fəaliyyətinin xüsusiyyətləri aiddir. Psixofizioloji xassə dedikdə incə rəng fərqləndirmə həssaslığı başa düşülür.

Əsas afferentasiya ayrı – ayrı adamlarda onların fərdi fərqləri kimi təzahür edir. Bunlar ümumi tipoloji xassədir. Xüsusi tipoloji xassə vardır ki, bu xüsusi qabiliyyət problemiylə bağlıdır. Qabiliyyətlərin inkişafı fəaliyyətin motivlərindən, məzmunundan, xüsusiyyətlərindən, inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Leontyev təbii qabiliyyətlərlə bağlı yanaşı, insana məxsus qabiliyyətlərin olduğunu qeyd edirdi. Pavlov fərdi fərqlərə uyğun 3 tip insan tipi qeyd edirdi 1. Bədii 2. Mütəfəkkir 3. Orta tip. I siqnal sistemi – bədii tip. II siqnal sistemi – mütəfəkkir tip. Həm I həm də II siqnal sistemi olan – orta tip. II siqnal sistemi – S, I – S1. S>S1 + p – bədii tip. p – bədii tip xüsusiyyətləri. S+m > S1 – mütəfəkkir tip. m – mütəfəkkir tip xüsusiyyətləri. II siqnal sistemi – fikri fəaliyyətdir. I siqnal sistemi – emosional obrazlı fəaliyyətdir. İstedad qabiliyyətlərin birliyi nəzərdə tutulur. Qabiliyyətlər həm kəmiyyət həm də keyfiyyət baxımından fərqlənir. Qabiliyyətlərin kəmiyyət cəhətdən xarakterizəsi qabiliyyətlərin ölçülməsidir.

Temperament. Davranisin dinamik xarakteristikasi. Diferensial psixofiziologiyada insanin psixikasi iki aspektde – mezmun baximindan ve formal – dinamik (ve ya psixodinamik) istiqametde oyrenilir. Dinamika yunan sozudur. Onun xususiyyetlerini tehlil etmek ucun suret, temp (tezlik derecesi), ritm, intensivlik, plastiklik, dozumluluk ve s. Kimi mustelif anlayislardan istifade olunur. Astagel, hovselesiz, diribas ve s. sozler buna misal ola biler. Insanlar psixi fealiyyetin dinamik xarakteristikalarina­ gore bir – birinden ferqlenirler. Serin nece basa dusulmesi psixi fealiyyetin mezmunu (meselen, tefekkurun inkisaf seviyyesi) ile baglidir. Belelikle, aydin olur ki, temperament xususiyyetleri psixi fealiyyeti ancaq dinamik cehetden xarakterize edir. Psixi fealiyyetin dinamik xususiyyetleri coxdur. Onlar tekce temperamentle deyil, hemde fealiyyetin motivleri, insanin adetleri, psixi haletleri, situasiyanin telebleri ve s. ile sertlenir. Fealiyyetin motivlerinden, insanin psixi haletlerinden ve ya situasiyanin teleblerinden asili olaraq psixi fealiyyetin dinamikasinin deyisilmesi muveqqeti xarakter dasiyir. Eger psixi fealiyyetin dinamik xususiyyetleri temperamentle mueyyen olunursa, onlar insanin davranis ve reftarinda davamli, sabit xususiyyetler kimi ozlerini gosterirler Temperamentin tesnifati ve sinir sisteminin xasseleri. 1. Humoral sistem: antik dunyanin meshur hekimi Hippokratin (e.e.460-377teliminde temperament qan, od, qara od ve seliyin bedendeki nisbeti ile elaqelendirildi. 2. Somatik sistem: alman psixatri E.Krecmer, amerika alimleri U. Seldon ve S. Stivens temperamenti insan bedeninin qurulusu ile izah edirdiler. 3. Sinir sistemi: insanin temperamentini akademik I. Pavlov ali sinir fealiyyetinin (ASF) tipleri ile izah edirdi. Sovet fizioloqlari onlari son zamanlar hem de beyin strukturlarinin xususiyyetleei ile elaqelendirirler. Orqanizmde qanin, soyuqqanli olmasini ise seliyin bioloji cehetden daha muhum rol oynamasi ile izah edirdiler. Onlar bu baximdan 4 temperament tipini – sanqvinik, xolerik, melanxolik ve fleqmatik tipleri ferqlendirirdiler. E. Krecmer temperament xususiyyetlerini humoral sistemle deyil, insanin beden qurulusunun xususiyyetleri ile izah etmeye basladi. O, iddia edirdi ki, guya her bir beden qurulusu tipine mueyyen temperament xususiyyetleri uygun gelir. 40 -ci illerde ise U. Seldon ve S. Stivens temperamentin beden qurulusu ile elaqesini daha murekkeb sxem esasinda serh etmek ucun tesebbus gosterdiler. Lakin onlarin temperamente tesiri mueyyenedici xarakter dasimir ve dasiya bilmez. Cunki psixika beynin, ali sinir fealiyyetinin xassesidir. Bir halda ki, temperament ferdi – psixoloji xususiyyetdir, onu oz – ozluyunde qanin kimyevi terkibi, daxili sekresiya vezilerinin ifraz etdiyi hormonlar, beden qurulusunun tipi ile deyil, ancaq sinir, sisteminin xasseleri ile elmi sekilde izah etmek olar. Temperamentin sinir sisteminin xasseleri ile elaqesini elm tarixinde ilk defe akademik I.P. Pavlov kesf etmisdir. 1. Oyanma ve lengimenin quvvesi (beyin qabigi huceyrelerinin is qabiliyyetini, onlarin dozumluluyunu mueyyen edir). 2. Onlarin muvazinet derecesi (oyanma quvvesinin lengime quvvesine muvafiqlik derecesi ve ya onlarin tarazligi). 3. Oyanma ve lengimenin muteherrikliyi (onlarin bir – birini evezetme sureti). Sinir sistemi tipi fizioloji, temperament tipi psixoloji anlayisdir. I. P. Pavlov 4 esas tip mueyyen etdi. O, 1-ci tipi zirek, 2-cini -sakit, 3-cunu cosgun, 4-cunu ise zeif sinir sistemi tipleri adlandirdi. O, bu ceheti nezere alaraq mueyyen etdiyi 4 tipi ali sinir fealiyyetinin esas tipleri adlandirirdi. B.M.Teplov, V.D. Nebilitsin ve onlarin emekdaslari oyrenmeye basladilar. B.M.Teplov ve V.D. Nebilitsin, birinci novbede, esasli tedqiqat metodikasi isledilir,muvafiq xasselerin fizioloji menasini aydinlasdirmaq meqsediile riyazi, meselen, faktor tehlili metodlarindan istifade etdiler. Onlar sinir sisteminin melum xasselerini oyrenmekle yanasi dinamiklik (beyin qabiginda muveqqeti rabitelerin yaranma suretini ve yungulluyunu ifade edir) ve labillik (oyanma ve lengime prosesinin emelegelme ve kesilme suretini seciyyelendirir) kimi yeni xasseler mueyyen edir. B.M. Teplov, V.D. Nebilitsin mektebinin tedqiqatlari gosterdi ki, quvve, dinamiklik, muteherrik ve labillik sinir sisteminin esas xasseleridir. Muvazinet derecesi ise esas xasse deyildir; o, o, esas (quvve, dinamiklik, muteherriklik ve labillik) xasseleri oyanma ve lengime proseslerinin nisbetine gore seciyyelendirir. Bu baximdan esas xasseleri xarakterize ederken 3 gostericini nezere almaq lazimdir: a) muvafiq xassenin oyanmaya gore indeksi; b) onun lengimeye gore indeksi; v) muvafiq xasse uzre sinir proseslerinin balansini xarakterize eden toreme indeksi. Pese fealiyyetinde ve telim fealiyyetinde ferdi uslub. Is usullari, uslubu ferdi xususiyyetlerine uygun gelen isciler daha yuksek istehsalat ugurlari elde edirler. Belelikle de, psixologiyada ferdi uslub anlayisi yarandi. Uslub coxmenali sozdur. Ferdi uslubun nuvesini teskil eden iki esas xususiyyeti ayrica qeyd etmek lazimdir. Birinci qrupa temperamentin muvafiq seraitde muveffeqiyyet elde etmeye komek eden (A), ikinci qrupa ise ona mane olan (B) xasseleri daxildir. Yanasi daha iki xususiyyet – evezedici xususiyyetler (V) ve imkanlarin daha semereli istifade olunmasi ile bagli xususiyyetler (Q) ayird edilir. Umumi aktivlik – temperamentin strukturunda xususile boyuk ehemiyyete malikdir. Temp, ritm, suret, intensivlik, plastiklik, dozumluluk ve s. umumi aktivliyin esas gostericileridir. Hereki aktivlik de mahiyyet etibarile umumi aktivliyin terkib hissesi kimi meydana cixir. Onda hereki ( ve xususile nitq – hereket) aparatla bagli keyfiyyetler esas yer tutur. Hereki aktivliyi ezele hereketinin tezlik, quvve, keskinlik, ritm, amplituda ve b. elametleri ilexarakterize edirler (onlarin bir qismi nitqin hereki calarlarini seciyyelendirmek ucun muhum ehemiyyete malikdir).Emosionall­iq – insanin affekt ve ehvallarinin butun zenginliyi oz eksini temperamentin bu muhum xassesinde tapir. Onun esas cehetleri kimi muteessirlik insanin emosiogen tesirlere affektiv hessasligini ifade edir. Inpulsivlik dedikde emosiyalarin hansi suretle insanin emellerinin, hereketlerinin tehrikedici quvvesine cevrilmesini basa dusurler. ( impulsivliyi duzgun xarakterize etmek ucun bir cehete diqqet yetirmek lazimdir: bu zaman insanin ele emel ve hereketleri nezerde tutulur ki, insan onlari qabaqcadan fikirlesmir ve suurlu suretde icra etmir). Emosional labillik dedikde, bu ceheti ( yeni muvafiq emosional halin kesilme ve ya bir teessuratin basqasi ile evezolunma suretini) basa dusmeliyik. Umumi aktivlik, hereki aktivlik ve emosionalliq temperamentin esas xasseleridir.

1. Xarakter və şəxsiyyətin motivasiya sahəsi. “Yaxşı adam”, “pis adam” haqqındakı etalon və streotiplər nə qədər ümumi olsa da, onların əsasını insan xarakterləri haqqındakı təsəvvürlər təşkil edir. Qədim Yunanıstanda Aristotelin sevimli şagirdi Teofrastın “Etik xarakterlər” traktadı bir çox əsrlər boyu məşhur olmuşdur. orta əsrlərdə xüsusilə XVI – XVIII əsrlərdə Monten, Labryuyer, Laroşfuk kimi mütəfəkkirlərin traktadlarında müxtəlif insan tipləri ustalıqla təsvir olunmuşdur. Xarakter insanların 1 – 1ni tanıması, başa düşməsi, başqa sözlə, ünsiyyət problemi idi. Xarakter insanın ən başlıca fərdi – psixoloji xüsusiyyətlərindən biridir. Qabiliyyətlər də, temperament də şəxsiyyətin fərdi – psixoloji xüsusiyyətləridir. Biz qabiliyyətlərdən danışarkən insanın yaradıcılıq imkanları haqqında danışırıq. Xarakterdən danışanda isə insanın davranış və rəftarında özünü göstərən xüsusiyyətlərə diqqət yetiririk. Xarakter anlayışına insanın hər bir xüsusiyyəti daxil edilmir. Xeyirxahlıq yalnız davamlı xüsusiyyət kimi özünü göstərəndə bu və ya digər adamın xarakter əlamətinə çevrilir. Bəs xarakter temperamentdən nə ilə fərqlənir? Temperament bioloji, xarakter isə sosial amillərlə şərtlənir. Xarakter fəaliyyət və ünsiyyət prosesində əmələ gəlir. Məlum olacaq ki, birinci ailədə ata – ana münasibətləri səmimi xarakter daşıyır və uşaqlarda da bu xarakter əlaməti formalaşır, ikinci ailədə isə ata – ana münasibətləri küsəyənliklə fərqlənir və bu əsasda da uşaqlarda müvafiq xarakter əlaməti formalaşır. Şəxsiyyətin motivasiya sahəsinə gəlib çıxarıq. Dünyagörüşü və əqidə şəxsiyyətin motivasiya sahəsinin nüvəsini təşkil edir. Münasibət anlayışından istifadə edirlər. İnsanın xarici aləmə münasibətləri öz əksini onun xarakter əlamətlərində tapır. Xarakterin insanı müəyyən tərzdə, hətta bəzən şəraitə uyğun olmayan şəkildə hərəkət etməyə təhrik etməsi nə qədər mürəkkəb səciyyə daşıyırsa – daşısın, o, qanunauyğun hadisədir. Deməli şəxsiyyət üçün tipik davranış tərzini şərtləndirən, fəaliyyət və ünsiyyətdə əmələ gələn və təzahür edən davamlı fərdi xüsusiyyətlərin məcmusuna xarakter deyilir. 2.Xarakterin əlamətləri. I Kollektivə və başqa adamlara münasibəti ifadə edən xarakter əlamətləri: kollektivçilik, doğruçuluq, kobudluq, qayğıkeşlik, tələbkarlıq və s. II Əməyə münasibəti ifadə edən xarakter əlamətləri: əməksevərlik, tənbəllik, məsuliyyətlilik və s. III İnsanın özünə münasibətini ifadə edən xarakter əlamətləri: təvazökarlıq, lovğalıq, şöhrətpərəstlik və s. IV Şeylərə ( əşyalara) münasibəti ifadə edən xarakter əlamətləri: səliqəlilik, pintilik, qayğıkeşlik və s. Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, insanın başqa adamlara, əməyə, özünə və şeylərə (əşyalara) münasibətlərini ifadə edən xarakter əlamətləri bir – birilə üzvi surətdə əlaqədardır. İnsan xarakterinin bütövlüyündən danışanda da, adətən bu cəhəti – xarakter əlamətlərinin qarşılıqlı əlaqədə olmasını nəzərə alırlar. Xarakterin əlamətlərini tipik və fərdi əlamətlər olmaq üzrə iki yerə bölə bilərik. Eyni cəmiyyətdə yaşayan insanların həyat şəraitində ümumi, tipik xüsusiyyətlərlə yanaşı özünəməxsus cəhətlər də özünü göstərir. Bu xüsusiyyətləri ifadə etmək üçün makro və mikro mühit terminlərindən istifadə edə bilərik. Etnik və milli xarakter əlamətləri makromühitdə formalaşır. Hər bir adamın həyat yolunda, həyat şəraitində və fəaliyyətində özünü göstərən fərdi (özünəməxsus) cəhətlərin təsiri ilə onda müxtəlif xarakter əlamətləri formalaşır. Xarakterin tipik və fərdi əlamətləri vəhdətdədir. İki adam təsəvvür edək. Tutaq ki, onların hər ikisi üçün aşağıdakı xarakter əlamətləri xasdır: əməksevərlik, kollektivçilik, sadəlik, təvazökarlıq, səliqəlilik, mehribançılıq, məsuliyyətlilik, nəzakətlilik və s. görəsən həmin əlamətlər onların xarakterinin strukturunda eyni yer tuturmu? Bu suala cavab vermək üçün hər iki adamın xarakterinin strukturunu öyrənmək və onda müvafiq əlamətlərin ranq dərəcəsini müəyyən etmək lazımdır. Xarakterin strukturunda insanın başqa adamlara, əməyə, özünə və şeylərə (əşyalara) münasibətlərini bilavasitə ifadə edən xarakter əlamətləri müəyyənedici rol oynayır. Biz xarakter əlamətlərinin formalaşmasında temperamentin rolunu nəzərdə tuturuq. Temperament tipləri xarakterin ancaq dinamik xüsusiyyətlərinə təsir göstərir, onlar xarakter əlamətlərinin məzmununu müəyyən etmir və edə də bilməz. 3. Xarakterin aksentuasiyası. Biz hər hansı adamı mehriban və ya kobud adam kimi qiymətləndirəndə onun müəyyən bir xarakter əlamətini nəzərə çarpdırırıq. 60 – cı illərin sonunda alman alimi K. Leonqardın təklif etdiyi şəxsiyyətin aksentuasiyası termini müasir psixatriyada və psixologiyada daha geniş yayılmışdır. Aksentuasiya latınca vurğu deməkdir. Xarakterin aksentuasiyası dedikdə də onun ayrı – ayrı əlamətlərinin həddindən artıq güclənməsi nəticəsində daha kəskin surətdə nəzərə çarpması başa düşülür. Xarakterin aksentuasiyası ilə psixopatiya arasındakı fərqləri məşhur rus psixiatrları P. B. Qannuşkin və O.V. Kerbikovun diaqnostik meyarlarına əsasən müəyyən edirlər. Psixopatiya (psixo yunanca pathos – derd, xəstəlik) xarakterin anomaliyasıdır. I Psixoloji xarakter əlamətlərinin ümumiliyi – onlar fərdin psixi simasını bütünlükdə müəyyən edir. Psixopatın xarakter tipi istənilən şəraitdə – ailədə, məktəbdə, həmyaşıd uşaqlar və yaşlılarla, əməkdə və oyunda, adi və qeyri – adi şəraitlərde özünü göstərir. II Patoloji xarakter əlamətlərinin nisbi sabitliyi – onlarda fərdin bütün həyatı boyu əsaslı dəyişiklik baş vermir. Psixopatiya halları Qannuşkin – Kerbikovun bu diaqnostik meyarlarının hər üçünə uyğun gəlir. Əgər xəstəlik bu üç meyardan hər hansı birinə uyğun gəlmirsə, onu psixopatiyaya aid etmirlər. Xarakterin aksentuasiyası zamanı bu əlamətlərin ya heç biri müşahidə olunmur, ya da onlardan biri və yaxud ikisi özünü göstərir, daha doğrusu, hər üç əlamət birlikdə müşahidə edilmir. A.E. Liçkonun tədqiqatlarına əsasən P. B. Qannuşkin – O. V. Kerbikovun diaqnostik meyarlarına xarakterin aksentuasiyasını psixopatiyadan fəərqləndirmək imkanı verən bir mühüm əlaməti də əlavə etmək olar. Psixopatiya halları hər bir şəraitdə istənilən əsəb sarsıntısı nəticəsində, hətta əsaslı səbəb olmadıqda belə əmələ gəlir. Xarakterin aksentuasiyası şəraitində isə hər bir tipin öz “zəif yeri” vardır. Beləliklə də biz xarakterin aksentuasiyası dedikdə, normada onun ayrı – ayrı xarakter əlamətlərinin həddindən artıq güclənməsi nəticəsində əmələ gələn kənar (ifrat) variantlarını nəzərdə tutacağıq. Həmin məsələni ilk dəfə psixiatrlar öyrəndikləri üçün xarakterin aksentuasiyası hallarını təsvir etmək üçün psixiatriya terminlerindən ( şizoid əlamətlər, epileptoid əlamətlər və s. kimi) istifadə etmişdilər. Uşağın yaşı artdıqca, xarakterin aksentuasiyası sahəsində də müəyyən dəyişikliklər baş verir. Onların böyük əksəriyyəti isə keçici xarakter daşıyan ümumi dinamik dəyişikliklərdir.

Fealiyyetin iradi tenzimi.

Xarakterin strukturunda iradi elametler- qetiyyetlilik, merdlik, musteqillik, ozunesahibolma, tekidlik ve s. Ozunemexsus yer tutur. Irade insan fealliginin xususi formasidir. K. Marks gosterirdi ki, “insan neinki tebietin verdiyi seyin formasini deyisdirir, tebietin verdiyi seyde o oz suurlu meqsedini de heyata kecirir, bu meqsed bir qanun olaraq insan fealiyyetinin usulunu ve xarakterini mueyyen edir ve insan oz iradesini bu meqsede tabe etmeli olur”, ” emeyi icra eden ezalarin gerginlesmesinden elave, emeyin serf edildiyi butun muddet erzinde mueyyen meqsed guden irade de zeruridir ki, bu da ise diqqet vermekde ifade olunur”. Cedvel: A.E. Lickonun (1977) tesnifati. Gipertim tip – ehvali hemise yaxsi, cox vaxt ise yuksek olur, tek olanda darixir, bu ve ya diger ise hevesle girisir. Lakin onu axira qeder catdirmir, olduqca sohbetcildir. Tsikloid tip – xarici seraitden asili olaraq ehvali keskin suretde deyisir: ehvali pislesdikde tenbellesir, etrafdaki adamlarla unsiyyetden bezir, usanir, yoldaslarindan ve dostlarindan qacir; ehvali yaxsilasdiqda ise zarafatcil olur, rastlasdigi adamlara satasmaga baslayir. Labil tip – ehvali heddinden artiq tez – tez deyisir: onun istahasi da, is qabiliyyeti de, unsiyyetliliyi de bundan asili olaraq deyisilir. Bezen adi bir xos soz ona boyuk sevinc bexs edir, bezen ise hetta tesadufen rastlasdigi her hansi bir adamin sert baxisi onu asanliqla sarsidir. Astenonevrotik tip- bir sey olmamis heyecanlanir, lazim geldikde qetiyyetle hereket etmir, tez yorulur, ruh duskunluyune meyl edir. Senzitiv tip – qorxaq, cesaretsiz ve utancaqdir. Cox hessasdir: tuku – tukden secir, ozunde muxtelif noqsan ve catismazliqlar gorur, dostlari ile mehribandir. Psixoastenik tip – hemise nedense ehtiyat edir, qorxur, her seyden subhelenir ve heyecanlanir, qetiyyetsizdir, tanis adamlarin icinde ozunu daha yaxsi hiss edir. Sizoid tip – adamlara yovusmur, onlarla soyuq reftar edir, cetinlikle ulfe baglayir, qaradinmezdir, bir is olanda ozunu kenara cekir. Epileptoid tip – ozunu kifayet qeder idare ede bilmir, davranisi impulsiv xarakter dasiyir. Hovselesizdir, hec neden dava – dalas salir, uzun muddet sakitlesmir. Isteroid tip – sohretperestdir, yerli – yersiz lovgalanir, haminin diqqetini ozune celb etmeye calisir, yalan danisir, hec neden curbecur ehvalatlar uydurur, bu yolla meqsedine nail olmadiqda ozunu xesteliye vurur. Sebatsiz tip – Asanliqla tesir altina dusur, adamlarla tez dil tapir, gununu saatlarla bos – bosuna kecirir, gunle yasayir, sabahki gun, oz geleceyi haqqinda fikirlesmir. Konform tip – Heyat qaydasi beledir: “hami kimi” fikirlesmek, hereket etmek, ” hami nece, mende ele”; etrafdaki adamlardan geri qalmamaga, eyni zamanda onlardan ferqlenmemeye calisir, basqa adamlarin teleblerine asanliqla uygunlasir. Konform tipin konform – gipertim varianti – Basqa adamlarin istediyi kimi hereket edir, eyni zamanda ozunun geleceyine optimistcesine yanasir, saglam ve quvvetli oldugunu nezere carpdirir, lakin tesebbus gostermir, passivdir, qaydalara can – basla emel edir. Qarisiq tip – Davranisinda muxtelif tiplerin ( labil tiple astenonevrotik ve senziv tipin, astenonevrotik tiple senzitiv tipin, sizoid tiple senzitiv, psixastenik, epileptoid, isteroid tipin ve s.) elametleri ozunu gosterir.

Irade murekkeb psixi prosesdir. İradenin iki funksiyasi – tehriketme ve lengitme funksiyalari vardir. Ozunun bu funksiyalarina gore iradi is reaktiv ve impulsiv davranisdan ferqlenir. Reaktiv hereketler ( isler) bilavasite situasiya ile sertlenir. Irade asagidaki hallarda xususile aydin tezahur edir: a) insan ozunun aktual telebati (yatmaq, yemek ve s.) ile bagli olmayan isler gormek (meselen, axsamdan xeyli kecenden sonra, yuxunun sirin vaxtinda seminar mesgelesine hazirlasmaq) zerureti qarsisinda qaldiqda; b) zahiri ve daxili cetinlikleri aradan qaldirdiqda (telebe maraqli kino – filmden imtina edir ve seminar mesgelesine hazirlasmaga ozunu mecbur edir); v) zahiren eyni menali gorunen iki motiv ve meqsedden birini secmek zerureti emele geldikde. Insan onun dunyagorusune, eqidesine ve idealina uygun gelmeyen isleri gormekden suurlu suretde imtina edir. Bu zaman biz iradenin lengitme funksiyasindan dasiniriq. Irade sexsiyyetin motivleri ile baglidir. Iradi is mahiyyetine gore adeten ixtiyari is kimi seciyyelendirirler: ixtiyari isin basqa novlerinde oldugu kimi, iradi is zamani da insan qarsisina meqsed qoyur ve onu yerine yetirir. Iradi is ikiqat ( hem motivasiya, hem de icra terzine gore) ixtiyaridir. Qarsiya sual cixir: insan oz fealiyyetinin motivlerini irade vasitesile nece guclendirir? Psixoloji tedqiqatlar gosterir ki, bele hallarda insan goreceyi ise yeni baximdan yanasmaga, onun ehemiyyetini daha genis exlaqi anlayislarla qiymetlendirmeye baslayir, bu seraitde is onun ucun yeni sexsi mena kesb edir. Irade sexsiyyetle bilavasite baglidir. Psixoloji tedqiqatlar gosterir ki, insanin ozunun yeni xeyali motivler yaratmasi ile isin menasi guclu suretde deyisir. Yeni xeyali motivin yaranmasi o demekdir ki, insan artiq oz isine daha muhum mena vermeye ve onu seyle heyata kecirmeye baslayir. Iradi seyin psixoloji mexanizmi beledir. 1. Iradi is murekkeb xarakter dasiyir. Her hansi bir ixtiyari isi iradi is kimi xarakterize etmek olmaz. Iradi is ixtiyari isin xususi formasidir. 2. Iradi isin motivi insanin bilavasite aktual telebatlari ile mueyyen olunmur. Eqli cehetden geri qalan usaqlarla aparilan eksperimentler bu baximdan maraqlidir. 3 Iradi is ele isdir ki, onun sexsiyyet ucun iki menasi olur. Onun birinci menasi sexsiyyetin heyati motivleri ( meselen, telebenin telim motivleri) ile mueyyen olunur. Ikinci menasi ise xeyali motivle sertlenir. Bu motivi insan ozu ixtiyari suretde yaradir ve ozunun butun isini ona tabe edir. Iradenin inkisafi tefekkurun inkisafindan, insanin situasiyani, oz imkanlarini, oz isinin neticelerini duzgun qiymetlendirmesinden­ asilidir. Iradi isi proses kimi tehlil etsek, onun iki esas merhelesini ferqlendire bilerik. Birinci merheleni adeten iradi isin intellektual merhelesi adlandirirlar. Cunki “insani fealiyyete sovq edwn her sey onun basindan gelib kecmelidir”(F. Engels). Iradi isin intellektual merhelesi coxcehetlidir: telebatin derk olunmasi neticesinde heves ve arzunun emele gelmesi, niyyetin yaranmasi, qerar qebulu, meqsedi formalasmasi, iradi isin planlasdirilmasi – birinci merhelenin psixoloji mezmunu beledir. Bir – birile sertlenen bu prosesler onunla neticelenir ki, insan gormek istediyi ayri – ayri isleri “gotur – qoy edir”, onlardan en vacibini gormek ucun iradi sey gosterir, az ehemiyyetli isleri ise nisbeten sonra gormeyi qerara alir. Psixologiyada bu prosese “motivlerin esas motive tabe edilmesi” deyilir. Psixologiyada bu prosese “motivler mubarizesi” deyilir. Insanlar bele meqamda riske gedirler. Psixologiyada semereli (esasli) ve semeresiz (esassiz) riski ferqlendirirler. Psixologiyada xarakterin iradi elametleri dedikde, bu qanunauygunluq nezere alinir .

Sosial psixologiya

Her bir elmin obyekti ve predmeti digerlerinden ferqlenir. Elmin obyekti dedikde tedqiq olunan obyektiv realliq nezerde tutulur. Preddmeti dedikde oyrendiiyi sahe,obyektine hansi nezeri ve praktik cehetden yanaşmasi nezerde tutulur. insanin pixi heyati sosial xarakter daşiyir. Bunu Viqotski iki cehetle aydinlaşdirir: uşagon medeni inkişafinda sosoial ve psixoloji cehetler varki bu inssanlzar arasinda interpsixi,uşagin daxilinde ise intrapsixi kateqoriyaya ccevrilir. İnterpsixika her bir insanin insanlar alemiyle baglidir. Sosial psixologiya ferdlerin davranişini sosial stimullarin funksiyasi kimi oyrenir. Ştetland ve Kanona gore sp davranişi koqnitiv affektivliyin davranişi kimi oyrenir Zayonusun fikrince sp ferdi davranişlar arasindaki asililigi ve elaqeleri aciqlayir Moskovice gore spnin predmeti insanin simvolik davranişini oyrenir Teqfele gore ise sp insanin rabitelerinin ve sosial muhutdeki deyişiklikleri oyrenir. Olporta gore ise sp başqa adamlarin ferdin fikirlerine hislerine ve davranişine nece tesir gosterdiyi haqqinda elmdir. Mayersin terifine gore ise sp insanin bir biri haqqinda nece fikirleşdiyini onlarin bir birine nece tesir gosterdiyini ve bir birilerine nece munasibet beslediklerini oyrenen elmdir Bu terife gor spnin 3istiqameti var: 1. İnsanlar bir biri haqqinda necw fikirleşirler 2. Birbirlerine nece tesir edirler 3. İnsanlarin bir birlerine nece munasibet besleyirler. Bu problemleri sp- Şexsiyyet, qrup ve unsiyyet kateqoriyalarina istinad ederek oyrenir. l). Şexsiyyetin sosializasiyasi, sosial yonumuve s. Problemleri sp araşdirir. ll) 1. Boyukqruplardaki sosial psixoloji hadiseler makromuhut 2. Kicik qruplarda sos psixoloji hadiseler mikromuhut. lll) unsiyyetin kommunikativ, interaktiv, perseptiv terefleri tehlil olunur.

Kedrov elmlerin tesnifatini 3sahe uzre ayirmişdi: felsefi, sosial, tebii elmler. Elmlerin psixolojileşmesi dedikde elmlerin psixologiya elminden faydalanmasi nezerde tutulur. Sosial psixologiya sosiologiya ve psixologiya elmlerinin qovuşaginda formalaşib. Sosiologiya ictimai munasibetler sistemi kimi insan cemiyyeyinin ictimai iqtisadi formasiyalarin strukturunu ve inkişafini tedqiq edir. Sosial psixologiya insan psixologiyasinin cemiyyetle elaqesini eks etdirir. Psizologiyanin nezeri ve tetbiqi saheleri var. Nezeri psixologiya dedikde umumi psixologiya nezerde tutulur. Umumi psixologiyada subyekt -obyekt munasibetleri tedqiq edilir Sosial psixologiyada ise subyekt-subyekt munaskbetleri tedqiq edilir. Subyekt subyekt munasibetleri dinamik sistemdir. İctimai heyatin dinamikliyi ozunu ictimai munasibetlerin cevikliyinde gosterir. Muasir dovrde umumen insanin psixologiyasina deyil ancag onun munasibetlerinin nezer salmaqla gormek olarki bu sahedeki meyller istiqametler ayridir. insanlarin unsiyyet sahesinin optimallaşdorilmasi unsiyyet medeniyyetinin yukseldilmesi, kollektivde saglam psizoloji iqlimin yaradilmasi ves. Sosial psixloloji problemdir. Sp inkişafi 3 dovre ayrilir: 1. Fesefe ve psixologiya sahesinde sp biliklerin inkişafi- e.e Vl- XlX esrin ortalari 2. Felsefe ve psixologiya zemininde nisbeten musteqil olaraq spnin formalaşmasi – XlX esr 50-60 iller- XXesrin evvelleri 3. Sp nin eksperimental elm kimi inkişafi XlX esrin evvelleri 1dovr: Xalqin heyat muşahidesine ve emprik tecrubesine esasen elde edilen psixoloji bilikler meişet tesevvuru ve tesviri bilik seviyyesinde ilk novbede şifahi xalq yaradiciligi ve bedii edebiyat numunelerinde eks etdirilmişdir.

Dinomogen amil- tripplet eeksperimentinde subut etmişki velosipetciler tamaşaci olan hisseden kecerken daha da suretle hereket edir. Liderlik ugrunda mubarize dinomogen effektdir. Buna krolik effektide deyilir. Sosial fasiltasiya insanlarin temas şeraitinde bir birlerine gosterdikleri tesirdir. Fasiltasiya termini olport terefinden elme getirilib. Sosial fasilitasiyanin 3 effekti var: 1. Kutlevi effekt- başqa adam situasiyada tamaşaci kimi iştirak edir ve passivdir 2. Koaksiya effekti adamlar birge fealiyyetde iştirak edir lakin bir birine qarşiliqli tesir gostermirler. 3. İnteraksiya effekti fferdler birge emektaşliq edir ve qarşiliqli tesirdediler. Sosial fasiltasiyani şertlendiren amiller- ferdin şexsiyyet kimi xarakteristikasi,situasiyanin ve icra olunan tapşirigin xususiyyetleri. Sosial inhibisiya- iş yeni ve murekkeb olduqda başqa adam lengidici tesir gosterir.

QRUP. Qrupun terifler- 1. qrup adi dilde ferdlerin kifayet qeder sabit mecmusudur. 2. Qrupda haminin varliginnan her hansi bir telabatin odenilmesi ucun istifade edilir. 3. Servet meyilleri, heyat fealiyyet vasiteleri ile bir biriyle bagli olan insanlarin nisbeten sebatli birliyi qrup adlanir. Qrupun xususi formasi ailedir. Smelzer sosial qrupun funksiyalarini 4qrupa ayirirdi. 1. Sosializasiya funksiyasi-insanlarin sosial tecrubeni menimsemesinde qrupun rolu evezsizdir. 2. İnstrumental funksiya- insanlarin birge fealiyyetini teşkil edir 3. Ekspressiv funksiya- qrupun regbetlendirme hormet,etimad telabati temin olunur. 4. Mudafieedici funksiya-qrup cetin meqamda birleşir ozunu mudafie edir. Şaxter eeksperiment aparmiş ve telebeler uzerinde bir qrupa vereyan verileceyini diger qrupa ise cereyani onlarin vereceyini bildirir ve neticede cereyan verilenler qrup halda glzleyir, verenler ise tek halda. Melum olmmuşdurki insanlae tehlukeli anda birbirlerine psizoloji cehetden yaxinlaşirlar. Kurt levin Qrup dinamikasinin banisidir. Kurt Levine gore 1.qrup şexsiyyetin fealiyyet gostermesi ucun zemindir. 2. Qrup meqsedin heyaya kecirilmesi ucun vasitedir. 3. İnsan qrupun hissesidir,ideyalaişrini daşiyicisidir. 4. Qrup insan ucun heyati mekandir. Status insanin şexsiyyetler arasi munasibetler sistemindeki veziyyetidiir. Şexsiyyetin statusu onun emek haqqisi ile peşe ixtisas seviyyesi ile mueyyen olunur.

Qrup uyusmasi haqqinda. Qrup uyusmasi qrup hemreyliyinin muhum komponentlerinden biridir. Kicik qruplarda adamlar bir – birine eyni derecede uyusa bilmirler. Psixoloji uyusma 3 istiqametde – struktur, funksional ve adaptiv istiqametlerde oyrenilir. Struktur yanasma qrup uzvlerinin xarakteristikalarini­n optimal uyusmasinin arasdirilmasini nezerde tutur. Sexsiyyetemexsus keyfiyyetlerinin oxsarligi ve yaxinligi onlarin bir – birine psixoloji cehetden uyusmasina komek edir. Temperament ve xarakter seviyyesinde ise uyusma onlarin komplementarligi, bir – birini qarsiliqli suretde tamamlanmasi ile sertlenir. Funksional baximdan qrup uyusmasi qrup uzvleri terefinden mueyyen vezifelerin heyata kecirilmesi istiqametinde nezerden kecirilir. Rollararasi konfliktlerin yaranmasi ise qrup uyusmasini cetinlesdirir. Qrup uyusmasinin adaptiv planda tehlili pozitiv sexsiyyetlerarasi munasibetlerin aktiv suretde formalasdirilmasini nezerde tutur. Bu baximdan xususile isguzar oyunlar metodundan genis istifade olunur. Temperament ve xarakterlerin uyusmasi 1ci seviyyede, rol gozlemelerinin uzlasmasi 2ci seviyyede, servet meyllerinin vehdeti 3cu seviyyede qrup uyusmasinin esas parametri kimi tehlil olunur.

Azerbaycan guzeran psixologiyasinda qrupdaxili telqin meselesi. Qrup uzvleri qeyri – ixtiyari suretde bir qayda olaraq qrupun rey ve movqeinin tesiri altina dusur. Eksperimental materiallar tecrube istirakcilari ucun sexsi mena kesb etmeyince, duzeltme qrup metodikasi ile qrupdaxili telqinin esil menzeresini aydinlasdirmaq mumkun deyildir.

Qrup tezyiqi: qrupdaxili telqin, konformizm ve neqativizm fenomenleri. Sosial psixologiyada qrup tezyiqi konforizm fenomeni kimi xarakterize olunur (ingilisce konform – razilasmaq, uygunlasmaq, tabe olmaq demekdir). Sosial psixologiyada konformluq dedikde basqa adamlarin davranis ve teleblerine uygun olmaqdan otru insanlarin oz davranislarini deyismek meyli basa dusulur. 30-cu illerin ortalarinda ilk defe Amerika alimi M. Serif diqqeti celb etmisdir. O, avtokinetik effektden (tamamile qaranliqlasdirilmis vizual sahede isiq noqtesinin optik illuziyasindan) istifade ederek laboratoriya eksperimenti seraitinde qrup normalarinin tesirini oyrenmeye baslamisdi. (P.I. Sixarev). Lakin konformluq problemi sosial psixologiyada sozun esl menasinda, 1956-ci ilde Amerika psixoloqu S. Asin muasir sosial psixologiyanin “en heyratemiz kesflerinden biri kimi” xarakterize olunan meshur eksperimentlerinin neticeleri derc olunduqdan sonra genis muzakire edilmeye baslanildi. (V.E. Cudnovski). S. Asin eksperimentlerinin esas izahedici modeli – butun is ve emellerin guya insanin suurunda dunyanin rabiteli, ziddiyetsiz menzeresinin yaradilmasi namine icra olunmasidir. “Abstrakt” modellerdir ve real alemle elaqedar deyildir. S. Asin eksperimentleri ile sosial psixologiyada yeni bir metod – “Duzeltme qrup metodu” tetbiq olunmaga basladi. S. As “sadelovh subyekt adlandirir. Qrup “tezyiqi” effekti duzeltme qrup uzvlerinin miqdari ile bilavasite elaqedardir. S. As konform davranisda 3 seviyyeni ferqlendirirdi: a) qavrayis seviyyesinde qrup tezyiqine tabeolma. b) qiymet seviyyesinde qrupa tabeolma. c) Is seviyyesinde qrupa tabeolma. Telqine qapilmanin asagidaki seviyyelerini ferqlendirirler: a) hipersuqqestiv (asanliqla telqine qapilan); b) suqqestiv (orta seviyyeli telqine qapilan); c)hiposuqqestiv (cetinlikle telqine qapilan sexsler. Neqativist sexs muxtelif formalarda qrupun tezyiqine muqavimet gosterir, o her neyin bahasina olursa – olsun, qrupun butun standartlarini redd edir, ozune serf etmeyen seyleri ele bil ki, gormur ve ya esitmir (buna kar adam effekti demek olar), oz menini suni yollarla (xususi sac fasonu, geyim, cesmek, qovluq ve s. ile) nezere carpdirmaga calisir, belelikle de ilk baxisdan xalis muxalif movqe numayis etdirir. Eger ferd oz qarsisina meqsed qoyaraq neyin bahasina olursa – olsun, qrupun reyine qarsi cixirsa, o mahiyyet etibari ile qrupdan asili oldugunu gosterir.

Sosial qrupun asagi heddi haqqinda. Y. Sepanski iki neferi qrup hesab etmirdi. Qrupun en asagi heddi 3 neferden ibaretdir. Rus psixologiyasinda da bezi mellifler ( K.E. Danilin, A.U. Xaras ve b.) iki neferi – diadlari qrup hesab etmirdiler. Ceyms “kicik qrup” anlayisini statistik cehetden tehlil ederken mueyyen etmisdir ki, muxtelif sosial psixoloqlar terefinden tedqiq olunmus 9129 kicik qrupun 71 faizinin asagi heddi 2 neferden ibaret olmusdur.

Sosial qruplarin tesnifati ve tipologiyasi meselesine dair. Q. M. Andreyevanin tesnifati numunesinde nezerden kecirilir. Serti ve ya nominal qrup dedikde bir – birile real suretde elaqesi olmayan, lakin mueyyen bir serti elamete, meselen, cins, yas ve ya pese elameine gore tedqiqatci terefinden ayird edilen adamlar kateqoriyasi nezerde tuturlur. Cinsi elamete gore qadinlar, yas elametine gore yeniyetmeler, pese elametine gore muellimler serti qrupa aid edile bilerler. Bu qruplar mueyyen elametlerine gore serti xarakter dasiyir. Serti qrupa daxil olan adamlar adeten bir – birini tanimirlar, bir – birile rastlasmir ve unsiyyete girmek imkani elde edirler. Bu zaman onlar, lazim geldikde, bir – birine guzeste gedir, komek edir ve ya bir – birini mudafie edirler. Real qruplarin oyrenilmesine xususi diqqet yetirilir. Real qruplarin 2 novunu – real laborator qruplari ve real tebii qruplari ferqlendirirler. Her hansi bir tesaduf esasinda yaradilan laborator qruplar mahiyyet etibarile diffuz qruplar kimi meydana cixirlar. Real qruplarin kicik ve boyuk qruplar olmaq uzre iki novu melumdur. Boyuk qruplarin uzvleri bilavasite temasda olmurlar, hetta bir – birilerinin movcud oldugunu bilmeye bbilerler. Sexsiyyetin formalasmasi prosesinde kicik qruplarin ve sexsiyyetlerarasi unsiyyetin rolu ne qeder boyuk olsa da, “insan psixikasinin sosial ehemiyyetli keyfiyyetlerinin mezmunu mehz makrososial seviyyede formalasir. Ictimai psixologiyanin bilavasite mezmunu ile bagli olan butun elementler, her seyden evvel, boyuk qruplarin tarixi tecrubesi esasinda meydana cixir. Boyuk qruplarin sosial – psixoloji tehliline ferdin psixikasinin mezmununu derk etmek vasitesi kimi baxmaq olar. Boyuk qruplarin bir qismi tesadufen, kortebii suretde emele gelir, olduqca qisa muddet erzinde movcud olur. “Kutle”, “tamasaci”, “auditoriya” tipli boyuk qruplari buna misal gostermek olar. Onlar cemiyyetin tarixi inkisafi gedisinde yaranir, muvafiq ictimai munasibetler sisteminde mueyyen yer tutur ve uzun muddet fealiyyet gosterir. Sosial sinifleri, muxtelif etnik qruplari ( ve onun baslica novu kimi milleti), pese qruplarini, yas qruplarini (kisiler, qadinlar, yasli adamlar ve s. Bu baximdan ayrica qeyd etmek olar. Boyuk qruplarin psixoloji xarakteristikasinda spesifik dilin olmasi da muhum rol oynayir. Qrup eyniyyet ve hemreyliyi hisslerinin tesekkulu boyuk qruplarin inkisaf seviyyesini gosteren muhum sosioloji parametrlerdir. Insanlarin sosial heyat seraiti, onlarin gundelik fealiyyeti ve guzeran tecrubesi insan psixikasinda hissler, fikirler, arzular, adet ve verdisler seviyyesinde eks olunur. Boyuk qruplarin xarakteristikasi baximindan onun strukturunda iki ceheti xususile ayird etmek lazimdir. Psixi sima adlanan birinci cehet nisbeten sabit xarakter dasiyir, sosial ve ya milli xarakter, adetler, enene, zovq kimi sosial – psixoloji fenomenleri ehate edir. Dinamik xarakter dasiyan emosionalsaheden ibaretdir. Boyuk qruplar kicik qruplardan uzvlerinin sayina, munasibetler sebekesinin xarakterine gore ferqlenirler. Kicik Qruplar. Kicik qruplarin uzvleri neinki bir – birile muxtelif formalarda gundelik unsiyyet ve rabiteye girir, bir – biri haqqinda mueyyen tesevvure malik olur, hem de onlarin arasinda mueyyen resmi ve qeyri – resmi munasibetler formalasir. Basqa sozle, onlar kontakt (temasda olan) qruplar kimi tesekkul tapib inkisaf edirler. Munasibetler daha cox vasiteli ve formal xarakter kesb edir. T- qruplar adamlarin senzitivliyini ve teskilatciliq bacariqlarini inkisaf etdirmek meqsedile yaradilir. Kicik qruplari formal ve qeyri – formal qruplara bolurler. Formal qrupda munasibetler inzibati – huquqi yolla mueyyen olunur ve tenzim edilir. Qeyri – formal qruplar ise unsiyyet prosesinde tebii yolla tesekkul edir: onun strukturu bilavasite inzibati huquqi qaydalarla tenzim edilmir.

Referent qruplar. 1942ci ilde kicik qrupun ozunemexsus novu kimi referent qrup fenomeni mueyyen edilmisdir. Amerika psixoloqu Q.Xaymenin diqqetini bele bir cehet celb etdi ki, qrupun mueyyen uzvleri mensub olduqlari qrupun deyil, basqa bir qrupun normalarini qebul edir ve oz davranislarinda onlara esaslanirlar. O, uzvuluk qruplari ve referent qruplari kicik qruplarin novleri kimi ferqlendirmeyi, birinci qrupu uzvluk qrupu, ikinci qrupu ise referent qrup adlandirmagi teklif etdi. Uzvluk qrupu ele qrupa deyilir ki, ferd oz – ozluyunde onun heyatinda istirak edir, ancaq nece deyerler, qonaq kimi istirak edir, basqa sozle, onun heyatinda qelben ve ruhen istirak etmir. Bu menada da uzvluk qrupunu bezen istirak qrupu adlandirirlar. Referent qrup dedikde ele real ve xeyali qrup nnezerde tutulur ki, ferd onun standartlarini qebul edir, sosial hadiseleri, ozunun ve basqalarinin emellerini qiymetlendirerken onun servetlerinden etalonlar sistemi kimi istifade edir, onlari ozunun sexsi meqsed ve normalarinin menbeyi hesab edir. Referent qrupun novleri icerisinde referent muqayise qruplari ve normativ referent qruplar xususi yer tutur. Referent qrupun normalari ile muqayise ederek qiymetlendirir. Referent qrupu eyni zamanda etalon qrup kimi tehlil edirler. Insan qrupun normalarini oz normalari kimi qebul edir ve onlara uygun suretde hereket edir. Referent muqayise qruplari ucun eyni zamanda servet momenti, normativ qruplar ucun ise muqayise momenti seciyyevidir. Normativ ve muqayise funksiyalari arasinda derin daxili elaqe vardir. Bezi hallarda referent qrup oz uzvune ele telebler verir ki, bunlarin yerine yetirilmesi ucun onun sadece olaraq biliyi, tecrubesi, qabiliyyetleri azliq edir. Referent qrupun sexsiyyete bele tesiri perfektalizm adlanir. Perfektalizmi rol ile “men” arasindaki konflikt kimi serh etmek olar.

Qrupun olcusu ve ya hecmi problemi haqqinda. Sosial – psixoloji tedqiqatlar gosterir ki, bir neferin qrupa daxil ve ya xaric olmasi ile qrupun sexsiyyetlerarasi munasibetler sebekesinde ilk baximdan belke de diqqeti celb etmeyen deyisiklikler bas verir. Qrupda tabe iscilerin miqdarinin bir nefer artmasi ve ya azalmasi ile mumkun ola bilecek munasibetlerin miqdari birden – bire iki defe arta ve ya azala biler. Muasir sosial psixologiyada bu problem 3 istiqametde tedqiq olunur: 1. Qrupun hecminin son heddi. 2. Qrupun hecminin onun sosial – psixoloji xususiyyetlerine tesiri. 3. Qrupun optimal hecmi. 2-7 nefer (V. Boqoslovski), 6-7 nefer (C. Ceyms), 2-20 (Q.S. Antipina), 12-30 (R. Pento ve M. Qravits), 3-45 (V.Q. Ivanova), 2-den 30 -40 nefere qeder (Y.L. Kolominski), 50 – 70 nefer (L.S. Blyaxman) ve s. A.V. Petrovskinin qeyd etdiyi kimi, qrupun hecminin onun sosial – psixoloji xususiyyetlerine tesirinin oyrenilmesine hesr edilmis tedqiqatlarda da ziddiyyetli neticelerin alinmasi yuxaridaki sebeblerle izah edilmelidir. 3 neferden 5 nefere qeder artanda “risk etmek meyli” yukselir. 8-11 neferlik qruplara nisbeten 20-30 neferlik Antraktida qruplarinda (onlar tecrid olunmus seraitde isleyirler) uyusma daha yuksek olur ve s. Kicik qrupun optimal variantin 7+2; 7-2-dir, yeni 5 neferden 9 nefere qederdir.

Rengelman Effekti. Hele 20-ci illerde mueyyen edilmis “Rengelman effektine” gore, qrupun her bir uzvunun “faydali is emsali” qrupda adamlarin umumi sayindan asilidir. (R.S. Nemov). Qrup uzvlerinin sayi sosial psixologiyada ” bohran kemiyyeti” adlanan kemiyyete catdiqda, bu, bu artiq fealiyyetin semereli olmasina menfi tesir gosterir. Birge fealiyyetin semereliliyi qrup uzvlerinin sayindan asilidir. B.F. Lomovun qeyd etdiyi kimi, bezen muessisede xususi meseleler uzre isguzar iclaslar kecirerken de bele sehvlere yol verilir. Qrup uzvlerinin miqdari cox olduqda ise onun idare olunmasi, ona tesirli obyektiv sosial nezaret imkani nisbeten zeifleyir. Belelikle, aydin olur ki, briqada boyuk olduqca, onda qeyri resmi qruplar da bir o qeder cox olur ve qeyri -resmi liderle resmi liderin uygun gelmemesi ehtimali artir. Keskin konflikt seraiti yarandiqda, onu hell etmeyin yollarindan biri, diger umumi sertlerle yanasi, briqada uzvlerinin miqdarini azaltmaqdan ibaretdir.

Qrup differensiasiyasinin­ xususiyyetleri. Qrupdaxili diferensiasiyasi dedikde qrupda qarsiliqli munasibetlerin strukturu nezerde tutulur. Onlari funksional, kommunikativ ve emotiv meyarlara esasen muxtelif aspektlerde tehlil etmek mumkundur. Funksional baximdan qarsiliqli munasibetlerin iki planini ve ya seviyyesini ayird edirler: qrupun (kollektivin) resmi (formal) strukturu ve qeyri – resmi ( qeyri – formal) strukturu. Her bir qrupun ozunun resmi strukturu ile beraber hem de mueyyen qeyri -resmi ve ya psixoloji struktura malikdir. Qrupun qeyri – resmi strukturu onun uzvleri mueyyen psixoloji elametlere gore birlesdiren ayri – ayri kicik qruplar kimi meydana cixir ve qarsiliqli munasibetlerin gundelik unsiyyet zamani tezahur eden muxtelif novlerinde ifade olunur. Qrupda (kollektivde) resmi struktur ile yanasi sosial – psixoloji xarakter dasiyan qeyri – resmi strukturun yaranmasi unsiyyetin qanunauygun cehetlerinden birini eks etdirir. Her bir sexs mensub oldugu qrupda mueyyen movqeye malik olur. Qrupda qarsiliqli munasibetlerin strukturunu kommunikativ baximdan tehlil ederken sosiometriya ve referentometriya usullari ile bu ceheti aydinlasdirir, qrupun sosiometrik ve referentometrik menzeresinde onun uzvlerinin movqeyini aciqlayirlar. Qrup diferensiasiyasinin emotiv meyara esasen tehlili maraqlidir. Sosiometriyada genis istifade olunan emosional ekspansivlik ( ve ya hessasliq) anlayisi mahiyyet etibarile qrupdaxili sexsiyyetlerarasi munasibetleri bu baximdan xarakterize edir. Emosional ekspansivlik sexsiyyetin qrupa munasibetinin funksiyasidir. “Simpatiya”, “indifferent” ve “antipatiya” – qarsiliqli munasibetlerin emotivlik baximda menzeresi beledir.

Şəxsi qarşılıqlı münasibətlərin üç tərkibli strukturu ve dərketmə paradoksu.

Sosial – psixoloji tədqiqatlar (N.N. Obozov şəxsi qarşılıqlı münasibətlərin aşağıdakı tiplərini fərqləndirmək imkanı verir: a) tanışlıq b) yoldaşlıq c) dostluq d) ər – arvad. Həmin münasibətlər üçölçülü struktura(simpatiya – antipatiya, hörmət – hörmətsizlik, yaxınlıq – uzaqlıq) malikdir. Başqa sözlə, emosional münasibətlər simpatiya – antipatiya ilə yanaşı həm də hörmət və hörmətsizlik və yaxınlıq – uzaqlıq parametrləri ilə xarakterizə olunurlar.Qrup üzvləri onun ləyaqətinə toxunmamalı, hüquqları ilə hesablaşmalıdırlar. Onun əsas mexanizmini sosial psixoloji refleksiya təşkil edir. Bütün insan münasibətləri kimi şəxsi qarşılıqlı münasibətlərdə üç komponenti – koqnitiv, affektiv və davranış komponentlərini ayırd etmək zəruridir. Şəxsi qarşılıqlı münasibətlərin formallaşmasında partnyorların şəxsiyyətəməxsus keyfiyyətləri önəmli rol oynayır. Qrup üzvlərinin seçici münasibətlərini şərh etmək üçün hər bir konkret halda qrupun hər bir üzvünün sərvət meyllərinin məzmununu, səviyyəsini və strukturunu bilmək lazımdır.Ər arvad münasibətləri onların arasındakı psixoloji məsafənin xarakterinə görə intim, dostluq münasibətləri şəxsi yoldaşlıq və tanışlıq münasibətləri isə sosial münasibətlər kimi formalaşırlar.9 bir – birini tanımayan adamlar arasındakı psixoloji məsafə kütləvi psixoloji məsafə kimi xarakterizə olunur). Şəxsi qarşılıqlı münasibətlərin inkişafı konteksində maraqlı bir paradoks – dərketmə paradoksu müşahidə olunur.Onun iki variantına daha çox təsadüf olunur: a) İnsanlar simpatiya – antipatiya, hörmət – hörmətsizlik, yaxınlıq – uzqlıq dixotomiyası kökündə öz münasibətlərini emosional sürətdə dərk edirlər. b) Şəxsi münasibətlər sistemində əslində əlverişsiz vəziyyətdə olan şəxslər qrup üzvlərinə yüksək tələblər verir, onların işlərinə qarışır, hamının birinci növbədə onunla salamlaşmasına, məsləhətləşməsinə və s. can atırlar. c) qrupda əlverişli vəziyyətdə olan şəxslərin isə şəxsiyyətlərarası münasibətlər sahəsində iddia səviyyəsinin aşağı olması müəyyən edilmişdir. Qrup üzvlərinin şəxsiyyətlərarası münasibətlər sahəsindəki vəziyyəti ilə iddia səviyyəsi arasındakı asılılıq spesifik psixoloji fenomen kimi dərketmə paradoksu adlanır .

Pedaqoji psixologiya

Pedaqoji psixologiyanin predmeti ve vezifeleri. Pedaqoji psixologiya – telim ve terbiye psixoloji mexanizmlerini oyrenen elm sahesidir. Bu elm sahesi telim – terbiye prosesinin bu ve ya diger merhelesinde insan sexsiyyetinin inkisaf qanunauygunluqlarini­ oyrenir. Pedaqoji psixologiyanin oz predmetini deqiqlesdirmesinde pedaqogika, umumi psixologiya, yas psixologiyasi ve basqa elmlerle mueyyen problemleri ortaya cixir. Bu ondan ireli gelir ki, ister umumi psixologiya, yas psixologiyasinin, isterse de pedaqogikanin ve pedaqoji psixologiyanin oz predmetine yanasmada mueyyen identiklik ( oxsarliq) ozunu gosterir. Bele ki, pedaqogika telim ve terbiyenin mahiyyetini, onun qanunauygunluqlarini­, inkisafin perspektivlerini ve meyillerini oyrenir, telim – terbiye prosesinin nezeri ve texnoloji esaslarini, prinsiplerini, mezmun ve formasini, elece de telim metodlarinin islenib hazirlanmasi yollarini mueyyenlesdirir. Tehsil prosesinin oyrenilmesinde ozunun xususi istiqametlerine istinad edir. Pedaqoji psixologiyanin istinad etdiyi bele bir istiqametin spesifik (xususi) ceheti onunla baglidir ki, tehsil prosesine sosial – medeni tecrubenin menimsenilmesinde ve oturulmesinde teskil olunmus fealiyyet novu kimi baxilir. Pedaqoji psixologiyanin predmetinin oyrenilmesine genis aspektden yanassaq onun predmetinin mueyyenlesdirilmesin­de asagidaki istiqametlerin oldugunu gore bilerik: 1) Pedaqoji psixologiya psixologiya ve pedaqogika arasinda araliq movqe tutan, bu iki elmin kompleks biliklerinin ehate dairesinin serhed noqtesinde dayanan musterek elm sahesi olub telim, terbiye ve inkisafin, hemcinin onlarin qarsiliqli elaqesinin qanunauygunluqlarini­ oyrenen elm sahesidir. (B. Q. Ananyev) 2) Pedaqoji psixologiyanin predmetini – ozunun strukturu, seciyyevi cehetleri, qanunauygunluqlari ile, sagirdlerin yas ve ferdi xususiyyetlerini ve onlarin inkisafinin psixoloji sertlerini ozunde eks etdiren, oyrenme prosesinde sexsiyyetin inkisafina effektiv tesir gosteren telim prosesi teskil edir. (N.F. Talizina) 3) Pedaqoji psixologiya bilik, bacariq ve verdislerin menimsenilmesinin mexanizmlerini oyrenir, bu prosesde movcud olan ferdi ferqleri ayird edir, mekteblilerde yaradici ve musteqil tefekkurun formalasmasinin qanunauygunluqlarini­, elece de telim ve terbiyenin tesiri altinda psixikada bas veren deyisiklikleri tedqiq edir (V.A. Krutecski). 4) Pedaqoji psixologiyanin predmetini insanin sosial – medeni tecrubeni menimsemesinin faktlari, mexanizmleri ve qanunauygunluqlari teskil edir. (I.A. Zimnya). 5) Pedaqoji psixologiyanin movzusunu insanin telim ve terbiyesinin psixoloji qanunauygunluqlarini­n oyrenilmesi teskil edir. (M.E. Hemzeyev). Pedaqoji psixologiyanin predmeti haqqinda mulahizelerin umumilesdirilmesi onun predmetine yanasmada iki ceheti ferqlendirmeye komek edir: a) telim fealiyyeti sosial – medeni tecrubenin menimsenilmesinin xususi formasidir; b) telim fealiyyetinde sagirdlerde intellektual ve sexsiyyet deyisiklikleri, psixi proseslerin keyfiyyet tezahurleri bas verir. Pedaqoji psixologiyanin predmetini tehsil prosesinin subyektlerinin qarsiliqli elaqesi, meqsedyonlu teskil olunmus seraitde sosial – medeni tecrubenin menimsenilmesi ve genc nesle oturulmesi prosesinin qanunauygunluqlari, psixoloji mexanizmi, mezmunu ve spesifikasi teskil edir. 1. Nezeri meseleler: 1) telim ve terbiyenin psixoloji mezmununun acilmasi; 2) inkisafetdirici telimin psixoloji mexanizmleri ve qanunauygunluqlarini­n mueyyen edilmesi; 3) terbiyeedici ve oyredici texnologiyalarin psixoloji mexanizminin ayird edilmesi; 4) muxtelif formali pedaqoji emekdasligin gerceklesdirilmesini­n psixoloji baximdan esaslandirilmis mexanizmlerinin islenib hazirlanmasi.

2. Praktik vezifeler: 1) telim ve terbiyenin psixoloji esaslar uzerinde qurulmasinda muellime yardimci olmaq; 2) mektebde yaradici ve inkisafetdirici seraitin yaradilmasina komek etmek; 3) proqressiv oyredici texnologiyalarin, feal telim metodlarinin istifadesine calismaq, ferdi ve diferensiasiya olunmus yanasmanin qebul edilmesini heyata kecirmek; 4) pedaqoji fealiyyetde muellimin pesekar ve sexsi keyfiyyetlerinin gerceklesdirmesine serait yaratmaq ve ona komek etmek.

Rus psixoloqlari S.V. Saricev ve I.N. Loqinov pedaqoji psixologiyanin strukturunda asagidaki bolmeleri ayird edirler: 1) Terbiyenin ve ozunuterbiyenin psixologiyasi; 2) Telimin psixologiyasi; 3) oyrenmenin psixologiyasi; 4) pedaqoji fealiyyetin psixologiyasi ve muellimin sexsiyyeti.

Pedaqoji psixologiyanin strukturunun teskilinde L.A. Qriqoryevic uc bolmeni feqlendirir: 1. Telim psixologiyasi. Telim psixologiyasi – telim motivasiyasinin xususiyyetlerini, telim fealiyyetinin spesifikasini, idrak proseslerinin formalasma mexanizmini, sagirdlerin yaradici potensialinin inkisafini tedqiq edir. Telim psixologiyasi cercivesinde bilik, bacariq ve verdislerin formalasdirilmasina istiqametlenmis telimin forma, mezmun, metod ve vasitelerinin psixoloji tehlili aparilir. 2. Terbiyenin psixologiyasi. Terbiye psixologiyasi muxtelif yas dovrlerinde sexsiyyetin formalasmasinin meqsedyonluyunu oyrenir ve sexsiyyetin inkisafina sosial amillerin tesir derecesini oyrenir. 3. Muellimin psixologiyasi. Bu bolme muellim fealiyyetinin pesekar xususiyyetlerinin psixoloji esaslarini, onun pesekarliginin formalasmasi merhelelerini ve qanunauygunluqlarini­, elece de pedaqoji kollektivde formalasan daxili munasibetleri oyrenir.

I.F. Demidov pedaqoji psixologiyanin strukturunda asagidaki bolmeleri ayird edir: 1. Tehsil fealiyyetinin (telebe) psixologiyasi ve pedaqoji fealiyyetin psixologiyasi ( muellim fealiyyeti); 2. Telim fealiyyetinin psixologiyasi ve onun subyekti – oyrenenin (sagirdin) psixologiyasi; 3. Pedaqoji fealiyyetin psixologiyasi ve onun subyekti – oyredenin (muellimin) psixologiyasi; 4. Pedaqoji emekdasligin ve unsiyyetin psixologiyasi. Nezeri ve praktik tedqiqatlar aparilir. Pedaqoji psixologiyanin yeni bolmelerinin qebul edilmesine ve ya onlarin musteqil elm sahesi kimi movcudluguna imkan yaradir. Onlari asagidaki kimi qruplasdirmaq olar: 1 Mektebeqeder telimin ve terbiyenin psixologiyasi; 2. Mekteb yasi dovrunde telim ve terbiyenin psixologiyasi; 3. Orta pese tehsilinin psixologiyasi; 4. Ali mekteb psixologiyasi.

Pedaqoji psixologiyanin tedqiqat metodlari. Metod hadiselere, onlarin qarsiliqli tesir prosesinde ve ya qarsiliqli munasibetlerde birinin ortaya cixmasina digerinin sebeb oldugunu mueyyen etmeye imkan verir. Telim ve terbiyenin psixoloji qanunauygunluqlarini­n oyrenilmesi metodlari hem umumi, hem de xususi bir elm sahesi ucun xarakterik olan metodlar sayilir. Pedaqoji psixologiyanin tedqiqat metodlari asagidaki teleblere cavab vermelidir: metodlarin esasli olmasi (validliyi), obyektivliyi ve moteberliyi. Elmi tedqiqat metodlarinin obyektivliyi, ilk novbede psixi olanin obyektiv tebietinden cixis edib, psixikanin daxili ve xarici tezahurlerinin birlesdirilmesini nezerde tutur. Pedaqoji psixologiyada L.A. Qriqoryevic tedqiqat metodlarini asagidaki kimi tesnif edir: 1) Elmi idrakin seviyyelerine gore; 2) tedqiqatin meqsed ve ardicilligina gore; 3) tedqiqat obyekti ile islemeye gore; 4) oyrenilen obyektin xususiyyetlerine gore; Elmi idrakin seviyyelerine2 gore tedqiqat metodlarini iki yere bolurler: a) nezeri tedqiqat metodlari; b) empirik tedqiqat metodlari. Nezeri tedqiqat metodlari problemin mueyyenlesdirilmesi,­ ferziyyenin ireli surulmesi ve toplanmis faktlari mueyyen etmek ucun istifade olunur. Empirik tedqiqat metodlarina musahide, sohbet, intervu, eksperiment testlesdirme ve s. daxildir. Tedqiqatin meqsed ve ardicilligina gore pedaqoji psixologiyada tedqiqat metodlari iki yere bolunur: 1) obyektin, prosesin, hadiselerin zamanda deyisilme dinamikasinin oyrenilmesi metodu. Tedqiqat obyekti ile edilen hereketlere gore yaradilan tedqiqat metodu. Bu metodlar 3 yere bolunur: obyekti oyrenme metodu; elde olunmus neticelerin islenmesi metodu; prezentasiya metodu. Bu metodlar vasitesile statistik tehlilin muxtelif novlerinden (korrelyasiya metodu, faktor analizi, klaster analizi, studyent emsali ve s.) istifade edilir. Oyrenilen obyektin xususiyyetlerine gore tedqiqat metodlari 3 yere bolunur: a) insanin ozunun ve ya ayri – ayri qruplarin oyrenilmesi metodu; bu metod vasitesile insanlarin psixi prosesleri, psixi xasseleri, psixi veziyyetleri ve fealiyyet prosesi oyrenilir. b) insanin fealiyyet mehsullarinin oyrenilmesi metodu; bu metodlardan pedaqoji psixologiyada telim fealiyyetinin mehsullarinin oyrenilmesinde istifade olunur. c) ayrica elametlerin oyrenilmesi metodu Tedqiqatin merheleleri . 1 Ferziyyenin ireli surulmesi; 2. Ferziyyenin yoxlanmasi merhelesi; 3. Neticelerin islenilmesi merhelesi; 4. Serh merhelesi. Nezeri metodlar idraki fealiyyetle ve tefekkurle baglidir. Empirik metodlar ise oz novbesinde iki yere bolunur: informasiyanin toplanmasi (musahide, eksperiment, anketlesdirme ve s.) ve informasiyalarin islenmesi ( statistik metodlar). Psixologiyanin tedqiqat metodlarinin en tekmil variantini bolqar psixoloqu O.D. Pirov vermisdir. 1. Musahide (obyektiv – vasiteli ve vasitesiz), subyektiv (vasiteli ve bilvasite); 2. Eksperiment (laborator, tebii, pedaqoji – psixoloji); 3. Modellesdirme; 4. Psixoloji xarakteristikalar; 5. Komekci metodik yanasmalar (genetik, muqayiseli ve s.). B.Q. Ananyev O. Pirovu tenqid ederek daha ehateli sekilde metodlarin tesnifatini aparmisdir. Onlar asagidakilardir: – teskilati (muqayiseedici, longityutid ve kompleks) metodlar; – empirik metodlar (musahide, ozunumusahide ve eksperiment, laborator, col, tebii ve basqalari), psixodiaqnostik metod, proseslerin ve fealiyyet mehsullarinin tehlili metodu (praksiometrik metodlar), modellesdirme ve bioqrafik metod; – verilenlerin islenmesi metodlari: riyazi – statistik tehlil ve kemiyyet tesviri; – interpretasiya metodlari: genetik ve struktur metodlari (tesnifat, tiplesdirme ve s.)

M.S. Roqovina ve Q.V. Zalevski evvelkilerden bir qeder ferqli tesnifat teqdim etmisler. 1) Germenevtik; 2) bioqrafik; 3) ozunumusahide; 4) musahide; 5) klinik; 6) eksperiment. 1. Musahide meqsedyonlu olmalidir; 2. Musahide hadiselerin tebii axarina xelel getirmemelidir; 3. Musahide mutesekkil ve ardicil suretde teskil olunmalidir; 4. Musahide onu aparan subyektin subyektiv fikirlerini eks etdirmemelidir; 5. Elde edilmis neticeler etibarli olmalidir. Musahide metodunun muxtelif novlerinden istifade olunur. Genis ve mehdud musahideni gostermek olar. Genis musahide, adeten, genis obyektleri ehate edir. Bu zaman musahideci muvafiq qanunauygunlugu ortaya cixartmaq ucun daha cox mektebi, sinfi ve sagirdi ehate etmeli olur. Mehdud musahide ise bir nov secme xarakter dasiyir. Epizodik ve sistematik novlerinden de istifade olunur. Epizodik musahide dovri xarakter dasiyir ve nisbeten az vaxt serf olunur. Eksperimentde bu ve ya diger hadiseler suni serait yaradilaraq oyrenilir. Eksperimental tedqiqatin mueyyen sistemde xususi terkib hisseleri vardir: eksperimentator, eksperimental serait, eksperimental amil, eksperimental obyekt. Eksperimentin 2 novu var: tebii ve laborator. Tebii eksperiment ilk defe 1910-cu ilde A.F. Lazurski terefinden tetbiq olunmusdur. Pedaqoji psixologiyada pedaqoji – psixoloji eksperimentin mueyyenedici ve oyredici (formalasdirici) novlerinden de istifade olunur. Mueyyenedici eksperimentlerin komeyi ile sagirdlerde bu ve ya diger psixi proseslerin, bacariq ve verdislerin, qabiliyyetlerin, qarsiliqli munasibetlerin ve s. Inkisaf seviyyesi askara cixarilir. Oyredici (formalasdirici) eksperimentler ise mueyyen psixoloji hadiseni, qanunauygunlugu, keyfiyyeti oyretmek, asilamaq, formalasdirmaq meqsedi dasiyir. Oyredici eksperiment zamani tedqiqatci oyretmek, formalasdirmaq istediyi bilik, bacariq ve keyfiyyetlere dair konkret plana malik olur. Is hemin plan esasinda mueyyen ardicilliq ve sistemde qurulur. (Oyredici is aparilmayan, lakin ilkin veziyyetde eksperimental qrupla eyni seviyyede olan) kontrol qrup adlanir. Ekizler metodundan da istifade olunur. Ekizler metodu vasitesile ekiz usaqlarin psixi inkisaf xususiyyetleri, usaqlarin irsiyyeti, mikro muhitde aparilan telim – terbiye ile irsiyyet arasindaki munasibetler askara cixarilir. Psixodiaqnostik metodlar da muhum rol oynayir. Psixodiaqnostik metodlar da muhum rol oynayir. Psixodiaqnostik metodlar icerisinde sosiometriya da muhum yer tutur. Sosiometriya latinca “sosietas – cemiyyet”, “metreo – olcmek” demekdir. Pedaqoji psixologiyada istifade edilen metodlardan biri de anket metodudur. Anket usulunun ustun ceheti qisa muddet erzinde bu ve ya diger mesele haqqinda muxtelif sexslerin reyinin oyrenilmesinin mumkun olmasidir. Riyazi – statistik metodlardan da istifade olunur. Musahide ve eksperiment zamani elde olunmus neticelerin deqiqliyini, etibarliligini ve asililiq emsalinin ehemiyyetlilik derecelerini mueyyen etmek mumkundur.

Pedaqoji psixologiyanin basqa elmlerle elaqesi. Pedaqoji psixologiya yas ve deferensial psixologiya ile six Elaqqededir.

Pedaqoji psixologiyanin inkisaf tarixi. l dovr-XVII esrin ortalarindan XIX esrin axirlarina qeder olan dovru ehate edir. Bu dovrden etibaren K.D. Usinskinin “insan terbiyenin predmeti kimi” eserinde insan haqqinda butov bir konsepsiya teqdim edilir. Mehz “pedaqoji psixologiya”nin bir elm kimi adi elmi dovriyyeye ilk defe olaraq 1877-ci ilde P.Kapterevin “Pedaqoji psixologiya” kitabinin cap olunmasindan sonra buraxilmisdir. “Tehsil” anlayisini da elme ilk defe P. Kapterev getirmisdir. C. Uotsonun, E. Tolmenin, B. Skinnerin, J. Piajenin, L.S. Viqotskinin, P.R. Blonskinin, K. Byulerin, V. Sternin ve basqalarinin tedqiqatlari bu merhelede pedaqoji psixologiyanin bir elm kimi formalasmasina ehemiyyetli tesir gosterdi. Psixi inkisafda yaradiciligin rolunu yuksek qiymetlendiren K. Byuler bundan cixis ederek nitqin evrestik nezeriyyesini ireli surdu. Usaq resmlerinin tehlili K. Byuleri “sxem” anlayisinin menasini acmasina getirib cixardi. A. Bine usaqlarda anlayislarin formalasmasinin 3 merhelesini mueyyen etdi: say merhelesi, tesviretme merhelesi, serhetme merhelesi. Bir qeder sonra daha deqiq diaqnostika ucun alman psixoloqu V. Stern testologiyaya intellekt emsalinin (IQ) daxil edilmesini meqbul saydi. S. Xoll (1844 – 1924) pedalogiyanin banisi hesab olunur. Eqli inkisafin merheleleri (16 yasa qeder) E. Meymana gore 3 merhelede gerceklesir: fantastik sintez merhelesi, tehlil merhelesi: muhakime – sintez merhelesi. L.S. Viqotski usaq sexsiyyetine tarixi – medeni varliq kimi yanasirdi ve hesab edirdi ki, cemiyyetden, sosial muhitden, telimden kenarda inkisaf qeyri – mumkundur. L.S.Viqotski psixi hadiselerin 2 seviyyesini – natural ve medeni seviyyeni ferqlendirirdi. L.S. Viqotski eksperimental – genetik metod isleyib hazirladi ki, bu metod stimullarin komeyi ile psixi funksiyalarin real inkisafinin gedisini acmaga komek edirdi. L.S. Viqotskinin yeni yanasmasi L.V. Zankovun inkisafetdirici telim nezeriyyesinde, P.Y. Qalperinin fikri fealiyyetin merheleler uzre formalasmasi konsepsiyasinda, A.V. Zaprojesin ixtiyari hereketlerin inkisafi, D.B. Elkoninin telim fealiyyeti, V.V. Davidovun mezmun umumilesdirilmesi konsepsiyalarinda daha da inkisaf etdirildi.

Terbiyenin psixoloji mexanizmleri ve meqsedleri. Psixoloji istiqametde terbiye interiorizasiya prosesidir. Yeni sexsiyyetle munasibetde olan, ona tesir eden xarici tecrubenin ve biliklerin sexsiyyetin davranisinda, daxili plana kecmesi, mueyyen deyer formasi kesb etmesidir. Terbiye cemiyyetin sosial tarixi inkisafinin xususiyyetlerini ozunde eks etdiren menseye malikdir. K. Usinski haqli olaraq gosterir ki, terbiye etmek ucun terbiye olunmaq lazimdir. Terbiye prosesi – usaq sexsiyyetinin maksimum seviyyede inkisafi ucun, onun muasir medeniyyetin sertlerine uygunlasdirilmasi, insanin oz heyatinin subyekti ve strateqi olmasi ugrunda lazimi keyfiyyetlere yiyelenmesi ucun pedaqoqun ve ya terbiyecinin meqsedyonlu, tutarli ve pesekar fealiyyetidir. Terbiyenin esas meqsedi genc neslin terbiyesinin heyata kecirilmesine yonelmis feal yaradici fealiyyetdir. – usagin vetendas kimi formalasmasi; – usagin layiqli aile uzvu kimi formalasmasi; – usagin sexsiyyet kimi formalasmasi. Terbiye prosesi – terbiyecilerin geldiyi qenaete gore, pedaqoji situasiyalarin, terbiye tapsiriginin mueyyenlesdirilmesin­in, lahiyelesdirmenin (terkibin, metodlarin ve formanin hazirlanmasi), pedaqoji qarsiliqli tesirin teskilinin, neticelerinin yoxlanilmasinin ve qiymetlendirilmesini­n vasiteli hellidir . Terbiye prosesinin asagidaki funksiyalarini gosterirler: 1. Terbiyecilerin fiziki ve psixi saglamliginin muhafizesi; 2. Sagirdlerin fealiyyetinin ehateli teskili; 3. Hemyasidlarda ve boyuklerde pozitiv servet deyerleri sisteminin yaradilmasi ve sagirdlerin sosializasiyasi meqsedile unsiyyetden istifade edilmesi; 4. Cemiyyet uzvlerinde exlaqi, iradi, estetik ve fizioloji keyfiyyetlerin formalasmasinin teskili; 5. Deviant davranisa meyilliyin qarsisinin alinmasi meqsedile korreksiya aparilmasi ve qabaqlayici tedbirlerin heyata kecirilmesi.

Terbiye prosesinde asagidaki meqsedleri mueyyen edirler: 1. Terbiyenin esas meqsedi. Bu meqsed usagin heyatda ve cemiyyetde vacib olan lazimli keyfiyyetlere malik olmasi ucun sexsiyyet kimi formalasdirilmasi ve inkisaf etdirilmekdir 2. . Terbiyenin umumi meqsedi usaqlari daxilen zengin, azad, serbest ve mesuliyyeti sexsiyyet kimi yetisdirmekdir. 3 . Terbiyenin xususi meqsedi. Sagirdleri ugur elde etmeye yonelen tesebbuskar insanlar kimi yetisdirmek teskil edir. Terbiyenin meqsedleri dinamikdir ve cemiyyetin telebleri ile deyisir. Terbiyenin meqsedi usagin davranisinin korreksiyasi, sehv mulahize ve qiymetlerin duzeldilmesi, yarana bilecek deviant davranisin qarsisinin alinmasi, elece de ozunuterbiye telebati da ola biler. Tarixin butun inkisaf merhelelerinde xeyirxahliq, duzluk, humanistlik, tebiete sevgi, azadliq, sexsiyyetin mesuliliyi, ciddilik kimi umumi insani ve exlaqi deyerleri terbiyenin vezifelerinde birincili movqede durur

Q.M. Xocaspirova terbiyenin asagidaki vezifelerinin diqqet merkezine getirilmesini xususi qeyd edir. 1. Genclerde felsefi dunyagorusun formalasdirilmasi ve onlara heyatin menasini tapmaga komek gosterilmesi; 2. Sosial muhitin muxtelif sferalarinda insanlarin tebii istedadinin, yaradiciliq potensialinin uze cixarilmasinda, inkisafinda ve unsiyyetde sexsiyyetin menali fealiyyetinin temin edilmesi; 3. Sexsiyyetin exlaqi medeniyyetini, humanistik exlaqi normalarini teskil eden umumi davranis tecrubesinin formalasdirilmasi; 4. “Menlik suuru”nun ve leyaqet hissinin, oz sexsi heyatina deyerli munasibetin, proqressiv meqsedlerinin heyata kecirilmesi ve planlasdirilmasi ucun telebat ve hazirligin, ozunuderketme, ozunuteyinetme, ozunugerceklesdirme,­ ozunuidare etmek qabiliyyetinin ve obyektiv ozunuqiymetlendirmen­in formalasdirilmasi; 5. Vetendasliq hissinin terbiye edilmesi; 6. Eqli terbiyeye, suurlu fealiyyet tecrubesine, biliklere, bacariq ve verdislere, yaradiciliq qabiliyyetine, fasilesiz tehsile ve ozunutehsile telebatin formalasdirilmasi; 7. Ekoloji terbiyenin heyata kecirilmesi; 8. Sexsiyyetlerarasi munasibetlerde medeniyyetin, hislerin ve tecrubenin inkisafini temin etmek; 9. Estetik terbiyeye, umumi insani deyerler ve meselelere sexsiyyetin celb edilmesi; 10. Fiziki terbiyeye, saglam heyat terzine telebatin inkisafi; 11. Aile heyatina, aile – meiset, cinsi terbiyeye hazirligin formalasdirilmasi; 12. Emeye zeruri munasibetlerin formalasdirilmasi ve emek fealiyyetine hazirligin terbiyesi.

I.F. Demidova terbiyenin asagidaki psixoloji qanunauygunluqlarini­ gosterir: 1. Usagin her bir hereketi ozunun daxili mezmununa malikdir. 2. Usaq oyrenerek inkisaf edir ve inkisaf etdikce oyrenir. 3. Usagin ferdi – psixoloji xususiyyetleri, qabiliyyetleri, xarakter cizgileri muxtelif yas merhelelerinde, eyni zamanda muxtelif ferdlerin psixi fealiyyet xususiyyetlerinin inkisafinin muxtelifliyinde ozunu gosterir ki, bu da sexsi fealiyyet zamani nezere alinmalidir. 4. Istenilen cemiyyetin varligini mueyyen qanunlarsiz ve ohdeliklersiz tesevvur etmek mumkun deyil. Mehz ele buna gore terbiyenin meqsedi cemiyyete qedem qoyan her bir yeni vetendasin bu normalari bilmesi ve daimi izlemesini temin etmekden ibaretdir. Terbiye sistemini teskil etmezden once ferdi deyerlerin ve cemiyyet normalarinin bilinmesi ve izlenmesi onemlidir. 5. Oyrenmeden ferqli olaraq subyektin formalasdirilmasina yoneldilen terbiye prosesi daha cox terbiye olunanin suuralti sferasina yonelir. Ancaq hele ki, bize suuraltina birbasa tesirin bir usulu melumdur. Bu da teqliddir. Usagin oz yaxin ehatesinde rast geldiyi davranis etalonlari, demek olar ki, onun butun heyati boyu davranisinin istiqametini teyin edir

Terbiyevi tesir metodlari. Terbiyevi tesir- terbiyecinin usaga qarsi cezalandirma ve regbetlendirme kimi istifade etdiyi metodlara deyilir. Terbiyevi nufuz – usagin sexsiyyetine pedaqoji tesirin neticesinde her hansi bir deyisiklik bas vermesidir. Terbiyevi qarsiliqli tesir – usagin ve boyuyun ele musterek fealiyyetidir ki, bunun neticesinde qarsiliqli anlasma yaranir, qarsiliqli komek ve ya qarsiliqli deyisilme tezahur edir. Oyrenmenin butun novleri – inandirma, telqin, sosial yonelislerin deyisdirilmesi, koqnitiv sferanin obrazlasdirilmasi, eyni zamanda psixoterapiya, sosial – psixoloji treninq ve psixoloji korreksiyanin diger novleri aiddir. Terbiyevi tesirin 2 esas tipini ayird edirler: Birbasa terbiyevi tesir – bir – biri ile birbasa unsiyyet zamani bir insanin diger insana hiss olunan vasitesiz tesiri. Dolayisi terbiyevi tesir – bele tesir ozunde terbiye olunanin ve terbiyecinin bir – biri ile elaqesi olmadan her hansi bir usullarin komeyi ile heyata kecirilen tesiri ehtiva edir (meselen, kitab oxumaq, kinoya baxmaq). Birbasa terbiyevi tesire nail olmaq ucun vikar oyrenmenin mexanizmine esaslanan oyrenmenin teqlid, telqin kimi usullarindan istifade edilir. Vasiteli terbiye tesire nail olmaq ucun onun terbiye olunana tesirinin muxtelifliyi ve davamliligi (kitablar, kutlevi informasiya vasiteleri, informasiyanin kodlasdirilmasi ve oturulmesi ucun basqa vasiteler) zeruridir. Terbiyevi tesirin bir nece metodlarinin ayird edirler. Terbiyevi tesirin metodlarina inandirma ( bu ve ya basqa meselenin heqiqiliyini teyin etmeye yonelen sozlu tesirdir), telqin ( bir sexsin basqa bir sexse ve ya qrupa tesiri), sirayet (istenilen yasda qebul oluna biler ve effektivlik derecesi etrafdakilari oz fikrine celb etmek isteyen insanin emosionalligindan asili olan metod), teqlid (suuralti tesire malikdir ve daha cox mektebeqeder yasli usaqlarla is zamani meqsedeuygundur ve s.) aiddir.

Terbiyevi tesirin asagidaki metodlarini gostermek olar: 1. Tehrikedici ve ya yaradici. Bele psixoloji tesir movcud olan davranisin esasinda yaranan hisleri korreksiya edir ve yeni pozitiv keyfiyyetlerin inkisafina tekan verir, neqativ verdisleri aradan qaldirir (inandirma, xeyirxahliq, diqqet, qaygi, rica, muellimin usagin hisslerini aktivlesdirmesi ve s.) 2. Lengidici. Menfi keyfiyyetlerin aradan qaldirilmasina komeklik edir ve musbet keyfiyyetlerin inkisafi ucun muhit yaradir (emr, mohkemlendirme, laqeydlik, ironiya, ifsa etmek, inamsizliq, hiddetlenmek, qezeb, tohmetlendirmek, cezalandirmaq, xeberdarliq etmek, verilecek ceza haqqinda heyecan yaratmaq ve s.) 3. Guclu emosional reaksiya yaradici tesirler.

Terbiyevi tesirin 3 esas metodunu qeyd edirler: inandirma, mesq, qiymetlendirme metodlari. Inandirma metodu asagidakilari ehtiva edir: – Pedaqoqun mulahizesi (meselen, axmaqlar azad ola bilmir, cunki neticeleri evvelde dusune bilmir); – Pedaqoqun arqumenti (neqliyyatda oglanlar oturmasalar yaxsidir, cunki onlardan zeifi hemise tapilar); – Ehvala ve sexsi munasibete gore pedaqoqun ifade etdiyi fikirler (menim isciler ise gecikende xosum gelmir, bu hemise isin ritmini pozur”); – Medeniyyetde umumi qebul olunan qaydalar haqqinda melumat (stekandan ve fincandan icmek daha meqsedeuygundur, birbasa suseden icmek duzgun deyil); – Munasibetde bas verenlerin daxili gizli menasini acmaq ( Sen esas materiali unutdugun ucun indi biz her bir seyi deqiqlikle heyata kecire bilmerik); – Pedaqoqun usaqla dialoqu (men bele hesab edirem, bes sen ne fikirlesirsen?); – Muellim terefinden aparilan diskussiya (Gelin indi muzakire edek, intizam neye lazimdir ve o her birimizin heyatinda ne kimi rol oynayir?); – Heyati meselelerle bagli pedaqoqun meslehet ve tovsiyeleri (men seni agilli ve gozel insan bilib meslehet verirem ki, incitdiyin qizdan bu hereketine gore uzr isteyesen.

Mesq metodu ozunde davranis bacariqlarini birlesdirir. – Pedaqoq qisminde ( kisi muellim qadin muellimin sinif otaginin girisinde dayanir); – Usaqlar ucun neyise etmeyi xahis edir ( xahis edirem kitablari usaqlara apar;) – Fealiyyetin xarakterini deyiserek nese etmeyi xahis edir (men sizden xahis edirem ki geri qayidin ve sinif otaginin bizim gelisimize qeder temiz olub – olmadigini yoxlayin); – Birge fealiyyetle elaqedar telimatlar verir (gencler ellerinizi yuxari uzadin ve s.); – Xususi treninqlerde davranis verdislerinin qazanilmasi (medeniyyet dersi); – Medeni – psixoloji qaydalarla kecirilen oyun ve s. Yalniz kiminse unvanina olan tehqire yol veren veziyyetlerde emr usulundan istifade etmek olar. Aciq pedaqoji qiymetlendirme ve qapali pedaqoji qiymetlendirme. Aciq usula cox az hallarda yalniz terbiyeci tamamile ozunu bas veren munasibetler haqqinda hesabata hesr etdiyi vaxtlarda muraciet edilir. Gizli pedaqoji qiymetlendirme daha effektivdir. O subyektiv serbestliye istinad edir ve intensiv olaraq serbestliyi inkisaf etdirir. Pedaqoji qiymetlendirme zamani – verbal ve mimikaya istinad edilen ( basini yelleyib gulerek “yaxsi” sozunu demek; yuksek terif – qiymetin neticesinden qaynaqlanan terifin yuksek formasi, ela! ve s.) terifleme formasinda heveslendirme teskil olunur. Cezalandirma zamani ise heveslendirmenin eyni metodlarindan istifade olunur. Sadece olaraq qiymetlendirmenin xarakteri deyisir. Meselen, tenqid etme, sehv tutma, rahatligini mehdudlasdirma, danisiq, umumi sistemden ve yaxud unsiyyet qurdugu insanlardan muveqqeti uzaqlasdirma ve s. Gizli qiymetlendirmenin asagidaki novlerini qeyd edirler: 1. Ozune ismaric – oz veziyyetini ve heyecanini dile getirmek ( men hemise gozel xanimdan kobud sozler esidende utaniram); 2. Basqasina ismaric – qarsidaki usaqla bagli olan anla elaqeli fikirlerin dilde tezahuru (sen, yeqin ki, cox esebilesdin ve ozunu ele ala bilmedin ve indi sen tebii ki, utanirsan); 3. Qiymetlendirme prosesini usaga hevale etmek (ne deyeceksen? Sen bu hereketini nece qiymetlendireceksen?­); 4. Qiymetlendirme zamani geri cekilmek (men indi heyecanliyam, ozume gelenden sonra danisariq). Qarsiliqli tesir fomralarini ayird edirler: 1. Derk olunmus terbiyevi qarsiliqli tesir – terbiyeci suurlu olaraq oz qarsisina mueyyen meqsed qoyur, terbiye olunan da bunu bilir ve qebul edir. 2. Derk olunmayan terbiyevi qarsiliqli tesir – terbiyeci suursuz olaraq mueyyen bir qayda qebul edir, terbiye olunan da terbiyeciye qarsi eyni munasibet gosterir. Koqnitiv terbiyevi tesir muasir dovrumuzde esas sayilir. Insanin biliyi tek onun sexsiyyetini deyil, hem de davranisini teyin edir, onu istiqametlendirir ve formalasdirir. Emosional terbiyevi tesir terbiye olunanda ona edilen basqa psixoloji tesirleri guclendirib, yungullesdiren affektiv veziyyet yaradir (terbiye olunanda terbiyevi qarsiliqli tesire musbet emosiyalar yaradir, menfi emosiyalari ise azaldir. Deyisilme evvelce sexsiyyetin daxili dunyasinda bas verir, daha sonra ise davranisa kocurulur. Sosial psixoloji treninqin meqsedi insani oz heyat problemleri ile daha yaxsi bacarmagi, isle ve sexsi problemlerle bagli bir cox meseleleri ugurla hell etmeyi oyretmek, etrafdaki insanlarla normal, konfliktsiz, emosional cehetden tenzim olunmus munasibetleri heyata kecirmeye komek etmekdir. Bu metodlardan terbiye prosesinde istifade effektiv sayilir.

Terbiyenin esas sosial institutlari. Terbiye institutlari sexsiyyete terbiyevi tesir etmek ucun yaradilan cemiyyet tesisatlaridir. Bu tesisatlara: aile, mekteb, kutlevi informasiya vasiteleri, hemyasidlar, teskilatlar ve. aiddir. Aile terbiye institutlarinin esasi sayilir. Psixoloqlarin fikrince, usagin sexsiyyeti ailede formalasir, mektebde ise qismen formalasma bas verir. D. Baumind emosional tesirin ve valideyn nezaretinin usaga gosterdiyi tesirine gore aile terbiyesinin usullarini ayird etmisdir. 1. Avtoritet terbiye usulu – usagin emosional baximdan qebulu ve onun yuksek seviyyede idare olunmasi ile secilir. Avtoritet terbiye usuluna malik valideynler demokratik unsiyyet usulu secir, usagin artan kompotentliyine esasen onlarin telebatlarini deyise bilirler. 2. Avtoritar terbiye usulu. Bu usul usagin emosional cehetden zeif qebul olunmasi ve yuksek idare olunmasi ile ferqlenir. Avtoritar valideynlerin unsiyyet usulu emr etme, teleb qoyma, qanun – qaydalarda deyisilmezlik ve s. ozunde eks etdirir. 3. Liberal terbiye usulu. Bu terbiye usulu yuksek emosional qebuletme ve zeif idare olunma ile ferqlenir. Qayda ve qanun bu terbiye usulunda, demek olar ki, yoxdur ve idareetme zeifdir. 4. Indifferent terbiye usulu. Bu usul terbiyeye valideynin zeif munasibeti, emosional soyuqlugu, usaqla munasibetde distantligi, zeif idare olunmasi, usagin telebatinin tam odenilmemesi ile ferqlenir. Aile terbiyesinin hormonal ve dishormonal tiplerini de ayirirlar. Hormonal tip aile terbiyesi yuksek emosional qebul etme, empatiya, emosional destek, usaqlardan ailenin butun uzvlerinin razi qalmasinin yuksekliyi, usagin oz inkisaf yolunu serbest secmesine imkan verilmesi, usagin musteqil sexsiyyet kimi movcudlugunun qebul olunmasi ve yonlendirilmis terbiye usulundan imtina, usagin ferdi xususiyyetlerinin, qabiliyyetlerinin inkisafi ucun calisma ve onlara uygun secilen telebatlar sistemi, usagin ozunu serbest idareye kecene qeder onun sistematik idare edilmesi, davamliligi, terbiyenin hududlarindan kenara cixmayaraq ailenin her bir uzvunun huquqlarinin qorunub saxlanilmasi ve usagin yasi ile elaqeli olaraq terbiyenin planli deyisilmesi ile secilir. Dishormonal tip aile terbiyesi – usaga qarsi emosional munasibetin catismazligi, emosional imtina ve ambivalent munasibet, valideynlerin usaqlarla maraqlanmasinin asagi seviyyede olmasi ve usagin terbiyesi haqqinda ailenin eyni fikre gelmemesi. Valideyn usaq munasibetlerinin duzgun qurulmamasi, konstruktiv olmayan xarakterde idareetme, valideyn monitorinqinin asagi seviyyesi, cox sert qoyulmus sanksiyalar ve yaxud da onlarin olmamasi, usaqla munasibetde yuksek konfliktin olmasi, usagin telebatlarinin ya odenilmemesi ya da heddinden artiq cox odenilmesini ozunde ehtiva edir. Disharmonik terbiyenin asagidaki tiplerini ayird edirler: 1. Hiporteksiya – diqqetin, qayginin, qiymet ve yoxlamanin, usaga qarsi maragin olmamasi. Usagin telebatlarinin odenilmesinde catismazliqlar, usaqda menfi emosiyalarin tezahuru ile seciyyevidir. 2. Hiperproteksiya – heddinden artiq cox valideyn qaygisi ile, proteksiyanin yuksek formasi, usaga qarsi sevgi ve emosional munasibetden cekinme ile xarakterize olunur. 3. Terbiyenin uygunsuzlugu – ferqli terbiye ve dunyagorusun movcudluguna esaslanir. 4. Yuksek menevi mesuliyyeti ile ferqlenen terbiye tipi – usagin ferdi xususiyyetlerinin ve yasindan asili olmayaraq ona qarsisinda yuksek telebatlarin qoyulmasi ile ferqlenir. 5. Hipersosiallasdirilm­is terbiye usulu – usagin sosial heyatini, onun naliyyetini, hemyasidlari ile munasibetini, real psixofizioloji xususiyyetlerini, qabiliyyetlerini nezere almayaraq valideynin fikri konsepsiyasina esaslanir. 6. Medeniyyete daha cox onem veren terbiye usulu – bu terbiye tipinde usaga qarsi aciz, komeksiz kimi davranmaq xarakterikdir ki, bu da usagin inkisafinda zeiflik yaradir, onun ozunuidareetmesini zeifledir, eqoizme ve demonstrativliye getirib cixarir. Mektebde tehsil alan usaq heyatinin menali hissesini burada kecirir. Mektebin terbiye institutu kimi esas catismazligi ondan ibaretdir ki, burada ayri – seckilik yoxdur (mekteb iscileri ucun butun usaqlar beraberdir) ve burada her bir usagin ferdi – psixoloji xususiyyeti nezere alinmir. Mekteb ve ailede effektiv tesirin esas psixoloji sertleri kimi asagidakilar cixis edir: Pedaqoqda usagi ve valideynleri ozune celb edecek pedaqoji seristeliliyin, maragin ve her bir valideyn qrupu ile islemek bacariginin movcudlugu; Birge fealiyyetin movcudlugu; Birge fealiyyetde usaqlarin ve valideynin yaradiciliq potensialinin tezahur etdirilmesi. Tam tehsilin terbiye institutu kimi fealiyyeti terbiyenin muhum problemlerini cozmeye yonelib. Bunlara misal olaraq usaqlarda ozunuteyinetme bacariginin formalasdirilmasini gostermek olar. Usaq ucun rahat muhitin yaradilmasini temin edi, onlarin ozunutesdiqi ucun zemin yaradir. Mektebdenkenar ve mektebdaxili isin esas ferqini asagidaki faktlarda gostermek olar: 1. Mektebde usaqlar formal yas elametlerine gore, tam tehsilde ise qeyri – formal olaraq birge fealiyyetde olan maragin esasinda birlesirler. 2. Tehsil prosesleri esasinda mektebde dovlet standartlari ve onlara uygun proqramlar vasitesile heyata kecirilir. Telimde muellimin fealiyyeti tamamile dovlet qropramina esaslanir ki, bu da dovrun telebatlarina gore deyisir. 3. Mekteb ucun informasiya istiqameti prioritet hesab olunur, tam tehsilin tesisi ise praktikdir. Burada tapsiriq, xususi usullarla ve formalarla heyata kecirilir. Sexsiyyet formal ve qeyri – formal olan cox istiqametli elaqelerde inkisaf edir.

Tehsilin mezmununun formalasdirilmasi meseleleri. Bildiyimiz kimi, tehsil anlayisi murekkeb ve coxmenalidir. Tehsil insanin sistemlesdirilmis bilik, bacariq ve verdisler qazanmasina, eqlin, hisslerin inkisaf etdirilmesine, dunyagorusunun ve idrak proseslerinin tesekkulune yoneldilmis, meqsedyonlu proses ve neticedir. Umumiyyetle, tehsil anlayisina telimin neticesi kimi tekce bilik, bacariq ve verdisler deyil, hem de tenqidi ve yaradici dusunmek, etrafdakilari exlaqi baximdan qiymetlendirmeek bacarigi da daxildir. Tehsil yasli nesiller terefinden sosial ehemiyyetli tecrubelerin daimi olaraq genc nesle oturulmesi ucun teskil olunan ve nizamlanan ictimai prosesdir. Pedaqogika tarixinde onlar maddi ve formal tehsil nezeriyyeleri kimi taninmisdir. Maddi tehsil nezeriyyesi sagirdlere muxtelif elm sahelerine dair cox hecmde bilikler verilmesinin zeruriliyine esaslanirdi. (C. Milton, N.Besedov). Bu nezeriyyelerde tehsilin psixoloji meseleleri nezere alinmadigindan, tehsil prosesi verilmis materiallarin sethi ve ya mueyyen hissesinin menimsenilmesi ile neticelenirdi. Didaktik formal nezeriyye hele qedimden formalasdirilmisdir ve “cox oxuyan, cox bilmez” prinsipineg esaslanirdi. Bu fikri sonralar O. Kant ve I. Pestalotsi esas goturduler. I. Pestalotsi qeyd edirdi ki, telimin meqsedi baslica olaraq sagirdlerin qabiliyyetini onlarin idrak maraqlarini, psixi proseslerini inkisaf etdirmeye yoneldilmis tefekkurun duzgunluyunu ve ya cevikliyini guclendirmekden ibaret olmalidir. Tebiet fenlerinin oyrenilmesinin zeruriliyi inkar edilirdi. Sexsiyyetin tesekkulunde real quvve olan mezmun ve forma, onlari sertlendiren intellektual emeliyyatlar arasindaki elaqeler telim prosesinde nezere alinmirdi. Dialektik nezeriyye her iki meqsedi vehdetde gotururdu. Bu movqede duran pedaqoqlar tehsilin meqsedini bilik vermekde ve tefekkuru inkisaf etdirmekde gorurduler. Hemin pedaqoqlar biliyi mezmuna, tefekkuru gformaya benzederek deyirdiler ki, mezmunsuz forma sabun kopuyu kimidir. Bilik yalniz auditoriya seviyyesinde qalmamalidir. Formal ve maddi tehsil nezeriyyelerinin terefdari vardir. Tehsili usagin maragi ve sexsi tecrubesi esasinda qurmagi, usaq ucun faydali olan dar praktik bilik ve bacariqlar vermeyi nezerde tutan praqmatizm nezeriyyesi de maddi tehsil nezeriyyesine esaslanirdi. Sagirdlerin tefekkurunu inkisaf etdirmek yolu ile onlara umumi medeniyyet asilamaq meqsedi guden muvafiq klassik mektebler ise Fransa, Ingiltere ve diger olkelerde klassik telim formal tehsil nezeriyyesine esaslanirdi. Cemiyyetde movcud olan butun qruplar uzre sosial tecrubeye uygunlasdirilmis tehsilin mezmunu konsepsiyasi humanist tefekkur gostericilerine muvafiq gelir. Tehsilin mezmunu konsepsiyasinin asagida gosterilen 4 struktur unsuru movcuddur. Onlardan birincisi, bililerin verilmesinde ozunu gosteren derketme fealiyyet tecrubesi; ikincisi, bacariq ve verdisler yaradan reproduktiv (tekrarlanan) fealiyyet tecrubesi; ucuncusu, problem situasiya formasinda olan yaradici fealiyyet tecrubesi; dorduncusu, emosional ehemiyyetli elaqeler tecrubesidir. – tebiet, cemiyyet, texnika, tefekkur ve fealiyyetle bagli bilikler elde etmek tecrubesi. Bu biliklere yiyelenmek sagirdin suurunda dunya haqqinda duzgun tesevvurun formalasdirilmasini temin edir, onu derketme ve emeli fealiyyete metodoloji cehetden duzgun yanasma usullari ile silahlandirir. – bu tecrubeni menimsemis, bilik, bacariq ve verdislere malik sexsiyyetin fealiyyetinin umumi usullarla heyata kecirilmesi tecrubesi; – cemiyyet qarsisinda ortaya cixan yeni problemleri hell etmek sahesinde yaradici, arasdirici fealiyyet gostermek tecrubesi. Tehsilin mezmununun formalasdirilmasinin­ menbeleri, vasiteleri ve prinsipleri vardir. Tehsilin mezmununun formalasdirilmasinin­ menbeleri icerisinde medeniyyet ve sosial tecrube muhum ehemiyyet kesb edir. Tehsilin mezmununun qurulmasinin umumi prinsipleri gosterilir. Prof. B. Lixacov umumi orta tehsilin mezmununun formalasdirilmasinin­ asagidaki umumi metodoloji prinsiplerini mueyyenlesdirmisdir:­ – tedris materiallarinin umumtehsil xarakter dasimasi; – tehsilin mezmununun humanistliyi, – tedris materiallarinin teskiledici ve sistemlesdirici xarakterde olmasi; – oyrenilen fenlerin intensivliyi; – tehsilin mezmununun estetik cehetden qurulmasi; Teqdim olunan bu prinsipler sirf didaktik elementleri ozunde eks etdirir ve tehsilin mezmununu ozunde eks etdiren psixoloji meselelere genis yer vermir. Psixoloji meseleler de oz eksini tapmalidir. Muasir seraitde tehsilin mezmununun ve formasinin yaradilmasinda tehsilin humanistlesdirilmesi­ ve yeni pedaqoq tefekkurunun formalasdirilmasi esas prinsip kimi cixis edir. Muellim -sagird ve sagird – sagird munasibetlerinin humanistlesdirilmesi­dir. Tehsilin humanistlesdirilmesi­ hem de sagirdin telim prosesinde bilavasite inkisaf etdirilmesini, hem de onun inkisafi ucun elverisli seraitin yaradilmasini nezerde tutur. Akademik M.N. Berluava meselenin mahiyyetini bele aciqlayir: ” Tehsilin humanistlesdirilmesi­ telimin ve terbiyenin mezmununun, formalari ve metodlarinin ele qurulmasini nezerde tutur ki, bu zaman her bir sagirdin fealiyyetinin, idrak proseslerinin, sexsi keyfiyyetlerinin semereli inkisaf etmesi temin olunur, usagin yaxsi oxuya bilmesi ve yaxsi oxumaq istemesi ucun elverisli serait yarana bilsin”. L.A. Urkilin gosterir ki, “tehsil – xususi secilmis sisteme salinmis ve teskil olunmus bilik vasitesile ve adamlarin idrak fealiyyetinin novleri vasitesile ile insana gosterilen terbiyevi tesirdir”. Tehsil anlayisi milli ve beseri deyerlerle bagli olan bilikler, bacariq ve verdisler sistemini nezerde tutur; tehsil mueyyen muddetde heyata kecirilir; tehsil herekete getirilene qeder telimin esasinda durur, tehsil herekete getirildikde telim prosesine cevrilir; son merhelede ise telimin neticesi olur, tehsil hem terbiye, hem de inkisaf imkanlarina malikdir; tehsil xalq teserrufatinin terkib hisselerinden biridir.

Tehsilin teskilinin psixoloji problemleri. Telim fealiyyetinin teskilinde daha cox sexsiyyet yanasmasi elde rehber tutulmalidir. Psixoloqlar telim metodlarinin daxili ve xarici tereflerini ferqlendirirler. 1. Tehsilde telebelere sexsiyyet kimi yanasilmasi. Tehsilin bir nov sexsiyyetyonumluyunu­n heqiqiliyinin temin edilmesi. 2. Telebelerin musteqil axtaris fealiyyetinin temin edilmesi, oyun ve treninqler vasitesile psixoloji pozuntularin uze cixarilmasi ve onlarin reabilitasiyasi ucun psixoloji xidmetin praktik esaslar uzerinde qurulmasi. 3. Tehsilin teskilinde qiymetlendirme meyarlarinin daha effektiv tekmil usullardan istifade edilse de bu telebelerin psixoloji veziyyetine musbet tesir gostere ve onlarin fealiyyetinin yaradici olmasina zemin yarada biler. 4. Telebelerin imtahan qabagi ve imtahandan sonraki psixoloji saglamliginin gostericileri qiymetlendirilmeli ve buna uygun olaraq psixoprofilaktik islerin teskili heyata kecirilmelidir.

Tehsilde sexsiyyet yanasmasinin psixoloji meseleleri. Sexsiyyet mehz tehsilde formalasir. Ekser pedaqoqlar gosterirler ki, telim ve terbiye prosesi ozu ele sexsiyyeti formalasdirir, tehsilde ucuncu bir elemente ehtiyac yoxdur. Meseleye bu sekilde yanasma, eslinde, pedaqoqlarin ozlerinin hiss etmediyi sekilde didaktik elementlerin dominantligina getirib cixarir. Muasir dovrde muellim fealiyyetinde en baslica cehet ozunu refleksiya etmesidir.

Tehsilde sexsiyyetin ozunugerceklesdirilm­esi problemi. Tehsilin baslica vezifelerinden biri sexsiyyetin ozunugerceklesdirmes­ine nail olunmasidir. Tehsilin humanistlesdirilmesi­nde bu prinsip elde rehber tutulmalidir. Insanin subyekti kimi oz heyat fealiyyetinin tesekkulu prosesi ozunugerceklesdirmes­i ideyasi, anlayisi ile baglidir. Tehsilde ozunugerceklesdire bilen sexsiyyet sanki heyat ucun lazimi hazirliq “diplomuna” malik olur ki, bu da onun secdiyi ixtisasi nece secmesi, oz imkanlarinin nece qiymetlendirilmesi, heyata yararliligi haqqinda umumi bilikler sistemine, praktik derketme fealiyyetine yiyelenir. Tehsilde sexsiyyetin ozunugerceklesdirilm­esinin temininde onun yaradici fealligi xususi rola malikdir. Sexsiyyetin ozunugerceklesdirmes­i ideyasinin esasi humanistik psixologiyanin yaradicilari K.Rocers ve A. Maslou terefinden qoyulmusdur. Sexsiyyetin ozunugerceklesdirmes­i ucun baza elementleri kimi asagidakilara diqqet yetirmek lazimdir: Telebatlar sisteminin oyrenilmesidir. Sexsiyyetin butov inkisafi prosesinin temin edilmesi. Tehsil subyektlerinde ozunugerceklesdirmen­in menbelerinin ve ya inkisafini temin eden ziddiyyetlerin tapilmasidir. Tehsil subyektlerinin motivasiya sahesinin oyrenilmesi zeruretidir. Tehsil subyektlerinin ozunu derk edib qiymetlendirmesinin adekvatliginin temin edilmesidir. Tehsil sisteminde esasli deyisikliklerin heyata kecirilmesi sexsiyyetyonumlu tehsilden, humanistyonumlu tehsile kecirilmesini zeruri edir.

Pedaqoji fealiyyetin psixoloji meseleleri. Pedaqoji fealiyyet – yasli nesil terefinden genclerin cemiyyetde mueyyen sosial rollari icra etmelerine hazirligi formalasdirmaq ucun movcud sosial ve medeni tecrubenin nisbeten genc nesle oturulmesine yonelmis sosial fealiyyetdir. Pedaqoji fealiyyetin merkezi elementi muellimdir. Pedaqoqun ve ya muellimin emeyinin esas neticesi istirakcilarin psixikasinda pozitiv (eqli ve sexsi) keyfiyyet deyisilmelerine sebeb olmasidir. Bilik, bacariq ve verdislere yiyelenmede cemiyyet terefinden qebul olunmus tehsil standartlarina muvafiqliyin temin olunmasi, tehsil subyektlerinde sexsiyyet keyfiyyetlerinin formalasdirilmasi, cemiyyetde feal heyat movqeyinin yaradilmasi ve yasauygun fealiyyetin esas meqsedlerinden birini teskil edir. Pedaqoji fealiyyet yarimfunksional xaraktere malik olub fealiyyetin muxtelif novlerini ve istiqametlerini ozunde ehtiva edir. Bunlar asagidakilardir: – oyredici; – inkisafetdirici; – terbiyeedici; – diaqnostik; – korreksiyaedici; – meslehetverici; – idareedici ve teskilati; – refleksiv (tecrubenin tehlili); – ozunuterbiye. Pedaqoqlar (muellimler, terbiyaciler), sagirdler ve onlarin valideynleri, yasli oyrenenler, idareciler, metodistler, tehsil sahesinde fealiyyet gosteren teskilatcilar. A.I. Serbakov pedaqoji fealiyyetin bir sira psixoloji funksiyalarini ayird edir: melumat funksiyasi (materiala yiyelenme ve onun oturulmesi); – inkisafetdirici funksiya ( mektebli sexsiyyetinin inkisafini butunlukle idare etmek); – beledlesme funksiyasi (sexsiyyetin istiqametleri, motivleri ve ideallari); – seferberedici funksiya (sagirdlerde eqli fealiyyetinin feallasdirilmasi, musteqilliyin inkisaf etdirilmesi); – tedqiqatci funksiya (pedaqoji prosesde yaradici axtaris, psixoloji – pedaqoji eksperimentler kecirme, tecrubenin umumilesdirilmesi ve oz ixtisasini tekmillesdirme bacarigi). Pedaqoji fealiyyetin strukturunda 3 esas komponenti ayird edirler: – konstruktiv komponent -dersin, dersden kenar tedbirlerin teskilini, telim materialinin mekteb proqramina ve dersliklere uygun secimini, yeniden hazirlanmasini ve teqdim olunmasini ozunde ehtiva edir; – teskilati komponent – teskilati fealiyyeti tecessum etdirir: muellim oz icmalinin, dersde davranisinin, usaqlarin teskilati fealiyyetinin ve idrak fealliginin mutemadi teskilini heyata kecirir; – kommunikativ komponent – sagirdlerle, valideynlerle, inzibati iscilerle muellimlerin munasibetlerinin qurulmasini ve saxlanilmasini temin edir.

N. V. Kuzmina pedaqoji fealiyyetin psixoloji strukturuna 5 komponent elave edir: 1) qnostik komponent – insanlara tesir etmeyin usul ve vasitelerini, bu insanlarin yas ve ferdi – tipoloji xususiyyetlerini nezere alir, fealiyyet prosesinin neticelerini, musbet ve catismayan cehetlerini ozunde ehtiva edir; 2) proyektiv komponent – istirakcilarin fealiyyetinin ve oz fealiyyetinin uzunmuddetli meqsed ve vezifelerinin formalasmasini ehtiva edir; 3) konstruktiv komponent- taktiki meqsedlerin formule olunmasini ozunde eks etdirir; 4) teskilati komponent – operativ mesele hell etme bacarigini temin edir (istirakcilarin fealiyyetinin muxtelif novlerinin teskil olunmasini heyata kecirir; 5) kommunikativ komponent – pedaqoji meqsedin heyata kecirilmesine yonelmis munasibetlerin qurulmasi ve unsiyyetin teskilini heyata kecirir.

Pedaqoji fealiyyetde psixoloqlar bir sira pedaqoji movqeleri qruplasdirirlar: 1. Pedaqoqun “qapali movqeyi” – sexssiz, xususile obyektiv icmal etme terzi ile oz fikir ve teereddudlerinden, telimi maraqli eden emosional xususmehrum olunmus movqeyidir; 2. Pedaqoqun “aciq movqeyi” – oz pedaqoji herterefliliyinden ve sehvsizliyinden qorxmayaraq oyrenenlere sexsi tecrubesini acir, sagirdlerin ve ozunun yasantilarini gerceklesdirmekle materiali, adeten, qavrama prizmasindan serh edir 3.Usaga yonelmis “qarsiliqli hereket” movqeyi. Bu movqede usaga sehv etmeye imkan verilir, tenqid ise ozunutenqid seklinde tetbiq olunur.

Pesekar ugurun en vacib komponentlerine asagidakilari aid etmek olar: pese sahesinde ozunugerceklesdirmen­in adekvatligi; – pesekar identifikasiya – derk olunmus pesekar movqeyin olmasi; – pesekar tapsiriqlari keyfiyyetli icra etmek qabiliyyeti; pesekar bilik ve bacariqlari yaradici sekilde tetbiq etmek qabiliyyeti; – muellimin ozunun pesekar tesirlerinin neticelerini proqnozlasdirmaq qabiliyyeti; – pesekar emellerin mesuliyyetini dasimaq qabiliyyeti; – cemiyyetle qarsiliqli elaqeye girmek bacarigi; – pesekar inkisafa ve ustaliga meyillilik; – pesekar tekmillesmeye telebat. Pedaqoji fealiyyetin motivlerini hemin fealiyyetin meyarlarindan cixis ederek asagidaki kimi qruplasdirmaq olar: – genis pesekar motivler (usaqlarla yeni usullarla islemek isteyi, pedaqoji peseye maraq, ozunu yaradici sekilde gerceklesdirmek imkani ve s.); – prestij (yarismani qazanmaqla emekdaslar terefinden qebul olunmaq isteyi, mektebde, seherde, regionda ve s. en yaxsi muellim olmaq meyili); – sosial motivler ( oz statusunu deyismek isteyi, karyere qurmaq meyili ve s.); – emekdaşliq motivleri (funksional imkanlarini genislendirmek meyili, yaradici qruplarda emekdaslara rehberlik etmek ve s.); – ozunuaktuallasdirma motivleri (ekstraklass muellim olmaq isteyi, daimi axtarisa telebat, eksperiment aparmaq meyili, nezeriyye ve praktikada yeni naliyyetlerden xeberdar olmaq isteyi, muasir psixologiya ve pedaqogikada bas vermis yenilikleri menimsemek) ve s. A. K. Baymetov pedaqoji fealiyyetin motivlerini oyrenerek olari 3 qrupda umumilesdirmisdir: 1) icbarilik motivleri; 2) oyredilen fenne maraqliliq ve heveslilik motivleri; 3) usaqlarla unsiyyete bagliliq (“usaqlara sevgi” motivi. A. K. Baymetov qeyd edir ki, mecburilik motivi ustun olan muellimler avtoritarizme unsiyyet motivi ustun olan muellimler ise liberalliga meyilli olurlar.

Pedaqoji fealiyyetin uslublari- avtoritar, demokratik ve liberal bolgusudur. Qeyd etmek lazimdir ki, avtoritar terzde isleyen pedaqoq ucun mecburi motivasiya, pedaqoji identikliyin orta seviyyesi, asagi ozunuqiymetlendirme refleksiyanin orta seviyyesi, asagi seviyyeli kreativlik seciyyevidir. Liberal uslubda isleyen pedaqoq ucun ise mecburi motivasiya, fealiyyetin ozuneyonelmesi, pedaqoji identikliyin orta gostericisi, asagi seviyyeli meyillilik, asagi seviyyeli ozunuqiymetlendirme,­ empatiyanin olmamasi, orta seviyyeli kreativlik seciyyevidir. Demokratik uslubla isleyen pedaqoji isciler ucun digerlerinden ferqli olaraq pozitiv motivasiya, diger insanlara yonelmis fealiyyet, pedaqoji identikliyin yuksek seviyyesi, ozunuqiymetlendirmen­in orta seviyyesi, yuksek seviyyeli refleksiya ve empatiya, elece de orta seviyyeli kreativlik seciyyevidir. Qeyd olunan yanasma cercivesinde bir sira uslub novleri ayird edilmisdir: 1. Emosional – improvizasiya uslubu. Yeni materialin izahini mentiqle qurur, dersi maraqli kecir, lakin sagirdlerle eks elaqeni lazimi teskil ede bilmirler. 2. Emosional – metodik uslub. Telim – terbiye prosesini adekvat proqnozlasdirmaq, yuksek operativlik, intuitivliyin refleksivlik uzerinde ustunluk teskil etmesi mexsusdur. 3. Dusundurucu – improvizasiya uslubu. Emosional uslublu muellimlerle muqayisede DIU -a malik muellim telim metodlarinin secimi ve muxtelifliyinde nisbeten az ixtiraciliq edir, hemise isin yuksek tempine nail ola bilmir, kollektiv muzakireler nadir hallarda tetbiq edir, onun derslerinde istirakcilarin sponton nitqine de nisbetde az rast gelinir. 4. Dusunduren metodik uslub. Pedaqoji fealiyyetin uslublarinin asagidaki tesnifati da aparilmisdir: – muellimin derse hazirligini seciyyelendiren fealiyyet uslublari; istirakcilari oyrenmeye tehrik eden uslublar; – telim materiallarinin verilmesi usullari

Muellimin derse hazirliginin psixoloji meseleleri. Pedaqoji fealiyyetin arzu edilen olmasi ve onun effektivliyinin artirilmasi muellimin derse hazirligindan cox asilidir. Pedaqoqlari 2 qrupa ayirmaq olar birinci tipe aid olan (zeif ve muteherrik sinir sistemli subyektler) muellimler bele tehrik kimi telim materialinin mentiqi izahina ustunluk verir problem situasiyalar yaradirlar. Ikinci qrupa mensub (sinir sistemi qeyri – muteherrik ve guclu) muellimler tapsiriqlara ciddi telebler verir. Muellimin derse hazirligini ve onun teskilini seciyyelendiren baslica fealiyyet uslublarini umumilesdirerken N.I. Petrova ve Z.N. Vyatkina teskilati – kommunikativ, konstruktiv – teskilati, konstruktiv – kommunikativ usullari ayird edirler. Teskilati – kommunikativ uslub guclu sinir sistemine ve muteherrik sinir proseslerine malik sexslerde rast gelinir. Konstruktiv – teskilati usul guclu ve qeyri – muteherrik sinir sistemine malik muellimlere xasdir. Konstruktiv – kommunikativ uslub zeif sinir sistemine malik muellimlere mexsusdur.

Muellimin pesekarliginin meyarlari ve seviyyeleri. Pedaqoqun pesekarligi – onun pesekar fealiyyet bacariqlarinin, telim ve terbiye prosesinde qarsiya qoyulmus vezifelerin ohdesinden gelmeye xidmet eden ve pese baximindan vacib olan psixoloji keyfiyyetlerin olmasini nezerde tutur. Pedaqoqun pesekarligi bir sira meyarlara cavab vermelidir. Onlar asagidakilardir: – Obyektiv meyarlar: pedaqoji fealiyyetin effektiv teskili (onun esas novlerinin oyredici, inkisafetdirici, terbiyeedici, habele pedaqoqun fealiyyetine komek eden – diaqnostik, korreksion, konsultasion, teskilati – idareedici, ozunutehsil ve s.); – Subyektiv meyarlar: davamli pedaqoji istiqametlenme (pesede qalmaq isteyi), deyerler, ozune pesekar kimi musbet, emekden memnunluq; – Prosessual meyarlar: pedaqoqun fealiyyetinde sosialliga uygun humanistik yonumlu texnologiyalardan istifadesi. – Neticevi meyarlar: pedaqoji emekde cemiyyet terefinden sifaris olunan neticelere nail olmaq. Pedaqoqun pesekarliginin seviyyelerini asagidaki kimi ferqlendirirler: a) Peseye yiyelenme seviyyesi, ona adaptasiya, muellim terefinden zeruri normalarin, usullarin, texnologiyalarin ilkin menimsenilmesi; b) Pedaqoji ustaliq seviyyesi – pesede yigilmis movcud tecrubenin en yaxsi numunelerinin oturulmesi, istirakcilara tecrubede movcud olan yollarla ferdi yanasmagin oyredilmesi, bilikleri oturmek metodlarina yiyelenme, sexsiyyetyonumlu telimin heyata kecirilmesi; c) Pedaqoqun pesede ozunuaktuallasdirma seviyyesi – pedaqoji pesenin muellim sexsiyyetinin inkisafina xidmet eden imkanlarinin derk olunmasi, pese usullari ile ozunu inkisaf etdirmek, oz pozitiv keyfiyyetlerinin guclendirilmesi, neqativlerin gizledilmesi, ferdi uslubun mohkemlendirilmesi; d) Pedaqoji yaradiciliq seviyyesi – sexsi yaradici tohfesi ile pedaqoqun tecrubede oz pesesini zenginlesdirmesi. Pedaqoqun pesekarligi ozunde 3 komponenti ehtiva edir: – pedaqoji fealiyyetin ayri – ayri novlerinin effektiv neticeyeyonumlu icrasi ( oyredici, inkisafetdirici, terbiyeedici, diaqnostik, korreksion, ozunutehsil ve s.); – tam humanistikyonumlu pedaqoji unsiyyet. Pedaqoqun pesekar kompotentliyi onun mueyyen qrup pesekar tapsiriqlari hell etme qabiliyyetleridir. Bir nece kompotentliyinin esasini teskil edir. Bunlara predmetlilik, metodiklik, diaqnostiklik, yenilikcilik, tedqiqatciliq ve s. daxildir. A.A. Derkac pesekar pedaqoji kompotentliyin 3 terefini ayird edir. Pedaqoji fealiyyetde kompotentlik – muellimin emeyinin mahiyyeti haqqinda bilikleri, istirakcilarin psixoloji ve yas xususiyyetleri, mekteb proqramlarinin mezmunu haqqinda bilikleri ve s. daxildir. Pedaqoqun pesekar kompotentliyinin diger terefi, onun pedaqoji unsiyyetinin kompotentliyine aiddir (kommunikativ kompotentlik). Kompotentliyinin ucuncu terefi sexsi-ferdi kompotentlikdir.

Muellim pedaqoji fealiyyetin subyekti kimi. L.V. Dubrovinanin tebirince desek, muellime soz ona gore verilmir ki, o, oz fikirlerini beyan etsin, o, basqalarinin fikirlerini oyatmali, onlari dusunmeye tehrik etmelidir. A.S.Makarenko qeyd edirdi ki, ” Pedaqoji ustaliq sozun deyilisinde ve onun idare olunmasinda ozunu gostermelidir. Oz tecrubesinden misal cekerek gosterir ki, men o zaman pedaqoji ustaliga malik oldum ki, artiq onda “gel bura” sozunu 15-20 menada soylemeyi oyrendim”. L. N. Tolstoy qeyd edirdi ki, “fenn vasitesile sagirdi terbiye etmek isteyirsense, oz fennini sev ve onu derinden bil. Sagirdlerin senin dersini ve senin sexsiyyetini sevirlerse, sen onlari terbiye ede bilersen”.

Telimde qiymetlendirmenin psixoloji meseleleri. Lokus kontrol daxili ve xarici olur. Xatirladaq ki, daxili lokus kontrol zamani insan hesab edir ki, onun ugurlari, muveffeqiyyeti, onun ozunden, ozuneinamindan deyil, onun biliyinden, qabiliyyetlerinden, arzularindan ve s. asilidir. Xarici lokus nezaret zamani ise insan ozunun ugur ve muveffeqiyyetsizlikl­erinde xarici amilleri gunahlandirir. Sozlu qiymetlendirme – gerceklesdirilen fealiyyetin muellim terefinden sifahi qiymetlendirilmesi prosesidir. Reqemli qiymetlendirme prosesin ve ya fealiyyetin formal – mentiqi neticesidir.

Sagirdlerin ozunugerceklesdirmes­inde muellim hazirliginin rolu. Ozunugerceklesdirme ontogenetik inkisafda ferdin potensial imkanlarinin uze cixarilmasina yonelmis bir prosesdir. Ozunugerceklesdirme telebati yetkin sexsiyyetin esas xassesi hesab edilir. B.F. Lomovun tebirince desek, pedaqoji fealiyyet, her seyden evvel, unsiyyetin psixoloji qanunauygunluqlari uzerinde qurulur.

Pedaqoji unsiyyetin bir sira struktur komponentlerini ayird edirler. 1. Kommunikativ komponent – informasiya mubadilesini ozunde eks etdirir. Bu komponentde unsiyyetin gedisinde informasiyani oturen ve qebul eden bu ve ya diger isareler sisteminden istifade edir, unsiyyetde olanlar bir – birine tesir ederek qarsiliqli munasibetlerde olurlar. 2. Interaktiv komponent – qarsiliqli tesirde olan insanlar birge fealiyyet icra edir . 3. Perseptiv komponent – unsiyyet zamani bir adamin digerine qavramasinda ifade olunur. Pedaqoji unsiyyet – unsiyyetin ozunemexsus xususiyyetleri ile seciyyelenen xususi formasi olub, umumi psixoloji qanunauygunluqlara tabe olan, ozunde kommunikativ, interaktiv ve perseptiv komponentleri eks etdiren prosesdir. Pedaqoji unsiyyet – muellimlerin sagirdlerle dersde ve dersden kenar mueyyen pedaqoji funksiyalarin yerine yetirilmesine ve elverisli psixoloji iqlimin yaradilmasina, telim fealiyyetinin ve muellimin sagirdlerle ve sagirdlerin oz aralarindaki munasibetlerin optimallasmasina yonelen pesekar unsiyyetdir. Muellimin unsiyyetinin seciciliyini tesdiq eden meseleleri asagidaki kimi qruplasdira bilerik: – Muellim ona bu ve ya diger emosional tesir bagislayan (simpatiya ve ya edavet) sagirdlere daha cox diqqet yetirir, yerde qalan sagirdler ise sanki onun diqqetinden kenarda qalirlar. – Muellim terefinden, ilk novbede daha intellektual, intizamli ve calisqan sagirdlere diqqet yetirilir. Pedaqoji unsiyyet sahesinde inkisafa getirib cixaran esas elementler – ozunumusahide, ozunutehlil, bedii edebiyyatin mutaliesidir Muellimle sagirdler arasindaki unsiyyet prosesi 2 eks movqede gede biler: qarsiliqli anlama – telim – pedaqoji fealiyyet tapsiriqlarinin birge hellinde uzlasma, 1-1nin davranisini proqnozlasdirmaq qabiliyyetinin inkisafi, uzaqliq – 1-1nin davranisini anlaya ve qabaqcadan duya bilmemek, konfliktlerin inkisafi. Pedaqoji unsiyyetin optimallasmasina tesir gosteren bir sira amiller vardir. Hemin amillere asagidakilari aid etmek olar: – muellimin yuksek avtoriteti; – unsiyyet priyomlarini menimseme ve yuksek ozunenezaret; – tecrube (digerlerinin musahide olunmus davranislarinin tehlili ve sexsi davranisin refleksiv tehlili). Sexsiyyetlerarasi qavrayis prosesinin esas mexanizmleri eksetme (suursuz olaraq digerlerini oz sexsi motivleri, yasantilari, keyfiyyetleri hesab etmeye meyillilik); desentrasiya (diger insanin movqeyinden cixis etmek qabiliyyeti), identifikasiya (suursuz olaraq ozunu digerlerine benzetmek); empatiya (digerinin emosional veziyyetini basa duserek onun derdine serik olmaq); stereotiplesme (diger insanlari qiymetlendirmek ucun etalonlar duzeltmek) ve s. pedaqoji unsiyyete ciddi tesir gosterir. A. Rean sosial – perseptiv stereotiplerin alti qrupunu ayird etmisdir: – antropoloji – insanin daxili psixoloji keyfiyyetlerinin fiziki simasindan asili olaraq qiymetlendirilmesi; etnomilli – irqi, milli, etnik mensubiyyet vasitesile psixoloji qiymetlendirme – sosial – statuslu – insanin sexsi keyfiyyetleri onun sosial statusuna muvafiq olaraq qiymetlendirilir ( – statuslu – rollu – insanin sexsi keyfiyyetlerinin qiymetlendirilmesi onun sosial rollarindan ve rol funksiyalarindan asili olaraq (meselen, professor haqqinda stereotip fikir onun agilli olmasidir); – ekspressiv – estetik – insanin sexsiyyetinin onun xarici cazibedarligina esasen qiymetlendirilmesi ( – Verbal – davranis – sexsiyyetin onun xarici xususiyyetlerinden asili olaraq qiymetlendirilmesi

Pedaqoji unsiyyetin merheleleri. – Derse hazirliq zamani unsiyyetin modellesdirilmesi ( proqnostik merhele); – Unsiyyetin bilavasite teskili ( unsiyyetin ilkin merhelesi); – Kommunikativ cehdler; – Pedaqoji prosesde unsiyyetin idare olunmasi. Psixoloji iqlimi qabaqcadan gore bilmenin mumkunluyu unsiyyetin modellesdirilmesinin­ vacib elementidir. V.A. Kan – Kalik muellimin derse kommunikativ hazirligini pedaqoji unsiyyetin vacib elementi hesab ederek onun yerine yetirilme texnologiyalarini isleyib hazirlamisdir. Bu merhele muellimin tesebbusu ile bilavasite unsiyyetin teskilini nezerde tutur. Diqqetin celb olunmasinin bir sira usullari ayird edilmisdir: Sesli usul – fasile, intonasiyanin deyismesi, danisiga sagirdlerin ad ve soyadinin daxil edilmesi, sukut ve s. Mimik ve pantomimik usul – gozlerle danismaq, basi yirgalamaq, qasqabagini tokmek, agizin veziyyetini deyismek, ciyinleri sixmaq; qelemle taqqildatmaq, sagirdi barmaqla hedelemek, yanindan kecmek, basini ve ya ciyinlerini ona teref cevirmek ve s. Nitqli usul – muellimin yazidaki, danisiqdaki sehvlere xususi duzelis vermesi, istenilen calarda zarafatlari ve s. Teskilati usul – dersi maraqli, oyun formasinda teskil etmek (xususile de, ibtidai mektebde ve kicik mekteblilerde). Ucuncu merhelesi. Unsiyyetin idare olunmasi merhelesidir. Unsiyyetin idare olunmasinin baslica serti muellimin strateji ve taktiki tapsiriqlari hell etmeye: esas prosesleri temin etmeye, emosional atmosfer yaratmaga imkan veren tesebbuskarligidir. Dorduncu merhele. Kommunikativ tapsiriqlarin helli merhelesinden ibaretdir.

Pedaqoji unsiyyetin uslublari ve pedaqoji unsiyyetde ortaya cixan cetinlikler. “Uslub” anlayisi “teskilati usullar” ve “sistemlerin fealiyyet usullari” menalarini verir. Pedaqoji unsiyyet uslubu – muellim ve sagirdlerin subyekt – subyekt tipli qarsiliqli tesir fealiyyetinin usul ve vasitelerinin sabit, deyisilmez vehdetidir. Avtoritar unsiyyet uslubunda muellim sinif kollektivinin, elece de her bir sagirdin heyat fealiyyetindeki butun meseleleri yalniz ozu hell edir. (Anarxik) unsiyyet uslublu muellimler oz funksional vezifelerini formal olaraq yerine yetirir, yalniz oyretmekle kifayetlenirler. Laqeyd ve avtoritar unsiyyet uslublarinin umumi ceheti muellim ve sagirdler arasinda distant munasibetlerin olmasi, onlar arasindan inamsizliq ayri seckiliyin olmasi, muellimlerin yadlasmasi, onlarin movqeyinde numayiskarligin dominantci kesb etmesidir. Demokratik unsiyyet uslubunda muellim sagirdlerin yaradiciligini, tesebbuskarligini stimullasdirir, ozunugerceklesdirmey­e serait yaradir. Pedaqoji praktikada unsiyyetin qeyd etdiyimiz uslublarindan basqa “qarisiq” unsiyyet uslublarini da feeqlendirirler. Birge yaradici fealiyyete olan maraga esaslanan unsiyyet daha mehsuldar hesab olunur. Kifayet qeder genis yayilmis unsiyyet uslublarindan biri tecrubeli muellimler kimi yeni muellimlerin de istifade etdiyi unsiyyet – distansiya uslubudur. Psixoloqlarin qenaetince, hedsiz distansiya muellim ve sagirdler arasindaki qarsiliqli tesirin resmilesmesine getirib cixarir. Amerikan psixoloqlari muellimlerin 3 tipini ayird edirler: 1. “Proaktiv” muellim sinifde unsiyyetin tesebbuskari ve teskilatcisidir. 2. “Reaktiv” muellim de deyisken “ustanovkalara” malikdir. Daxilen zeif ve itaetkar olur. Muellimlerin sinfinde unsiyyetin xarakterini sagirdler ozleri mueyyen edir. 3. “Fovqelreaktiv” muellim ferdi ferqleri nezere alaraq qeyri – real model yaradir. M. Talenin teklif etdiyi muellimlerin pesekar movqelerinin tipologiyasi daha maraqlidir. “Sokrat”. Mubahise ve diskusiyalari sagirdlere sevdirmekle yanasi, onlari fealiyyete tehrik edir. “Qrup diskusiyasinin rehberi”. Burada telim terbiye prosesinde muellimin baslica meqsedi sagirdler arasinda emekdasligin yaradilmasi ve hemreyliyin elde olunmasi hesab olunur. “Usta”. Muellim telim proseslerinden daha cox ozunun heyata olan munasibetinde teqlid numunesi kimi cixis edir. “General”. Muellim ikimenaliliqdan qacir, hedsiz telebkardir, sakitliye qeddarcasina nail olur. “Menecer”. Radikalyonumlu mekteblerde genis yayilmisdir, regbetlendirme ve musteqillik tesebbusleri sayesinde sinifde effektiv atmosfer yaradir. “Mesqci”. Bu halda sagirdler ferdiyyet kimi ehemiyyet kesb etmeyen komanda rolunda cixis edir. “Beledci”. Muellim canli ensiklopedik obrazdir, lakonik, deqiq, temkinlidir. Butun suallarin cavabi ona evvelceden bellidir.

Kicik mektebli yas dovrunde bas veren konfliktler. Bu yas dovrunun daha bir psixoloji xususiyyeti ondan ibaretdir ki, usaqlarin valideynlerin, xususile de muellimlerin qaygisina ehtiyaci var. Pedaqoji konfliktlerin ikinci qrup sebebleri, enenevi olaraq, muellimin oz sagirdlerini mueyyen stereotiplere uygun qavramasi ile elaqedardir.

Yeniyetme yasinda bas veren konfliktli situasiyalar. Mehz unsiyyet prosesinde bas veren konfliktler yeniyetmelik yas dovru ucun daha ciddi xarakter dasiyir. V.I. Juravlev yeniyetmelerde unsiyyet terzinin 3 tipini ferqlendirir: Adamayovusmaz yeniyetmeler. Yeniyetmeler tenhaliga meyillidir. Yasidlari ile elaqeler onun ucun darixdiricidir. Butun streslerini konflikt gedisinde atir. Cunki oz emosional yasantilarini bolusmek ucun yaxinlari yoxdur. Unsiyyetcilliye meyilli yeniyetmeler. Bele yeniyetmeler esasen etibarli dosta (refiqeye) yuksek ehtiyac duyurlar. Qrup unsiyyetcilliyine meyilli yeniyetmeler. Yasayis yerine gore yeniyetme birliyi formalasir. Yeniyetmelik dovrunde konfliktlerin coxalmasina ve keskinlesmesine tesir eden sebeblerden biri sagirdlerin muellimlerle unsiyyet dairesinin keskin sekilde genislenmesidir.

Pedaqoji konflikt anlayışı, onun səbəbləri və növləri. Pedaqoji fəaliyyətdə aşağı səviyyədə ziddiyyətlər müəllim – müəllim və valideyn – şagird münasibətlərində özünü göstərir. Psixoloqlar belə konfliktləri şaquli konnfliktlərə aid edirlər. Şaquli konfliktlərlə yanaşı üfüqi konfliktlər də meydana çıxır. Vətəndaş və dövlət arasında baş verir. Orta səviyyəli üfüqi konfliktlər şaquli konfliktlərdə olduğu kimi özünü göstərir. Pedaqoji fəaliyyətdə üfüqi konfliktlərin orta səviyyəsinə müəllim – valideyn, müəllim – müəllim, valideyn – valideyn tipli konfliktləri də aid etmək olar. Aşağı səviyyədə konfliktlər isə təlim fəaliyyətində şagird – şagird tipli münasibətlərdə üzə çıxır. Konfliktlərin yaranma səbəblərini aşağıdakı kimi qruplaşşdırmaq olar: – yeni tehsil siyasəti (təhsil sisteminin inkişaf strategiyası) kosepsiyasının olmaması; – təhsil sisteminin maliyyə və maddi texniki təminatının yetərsizliyi və s. vəsait çatışmazlığı aşağıdakı neqativ nəticələrə gətirib çıxarır: – sosial əmək konfliktləri, tətillər, mitinqlər, dövlət müəssisələrində piketlər, aclıq və digər etiraz formaları, tədris muəsisələrinin vəsait çatışmazlığı 9istilik, elektrik, təmir və s.) üzündən bağlanması; – təhsil işçilərinin öz işlərinə görə maddi şəkildə mükafatlandırılmamas­ı. Müəllim kollektivi üçün konfliktlərin aşağıdakı səəbəbləri daha xarakterikdir: 1 -1nə taktik münasibətlərin olmaması, dərs cədvəlinin əlverişli olmaması, məktəbə yeniliklərin tətbiq olunmaması, pedaqoji yüklərin qeyri – bərabər şəkildə bölünməsi, inzibati və sui – istifadə. Müəllim mühitində və münasibətlərində konfliktlərin əksəriyyəti dərs yükü problemindən yaranır. Müəllim mühitində konfliktlər və gərginliyin artması səbəblərinə qeyd olunanlarla yanaşı, aşağıdakıları da əlavə etmək olar: – sosial – pedaqoji prosesin digər iştirakçıları tərəfindən müəllimlərin təqsirləndirilməsi;

– mueyyen emekdaslarin istifade etdiyi esassiz guzest ve imtiyazlar; – digerlerinin catismazliqlarina dozumsuzluk ve esebilik, yuksek ozunuqiymetlendirme,­ psixoloji uyusmazliq ve s. sekilinde tezahur eden unsiyyet cetinlikleri de aiddir. Psixoloqlarin qenaetince sagird – valideyn tipli konfliktler asagidaki sebeblerden yaranir: – Sagirdlerin derslerini pis oxumasi; – usaqlarla valideynlerin anlasmamaqlari; – munasibetlerde kobud ve sebirsiz olmaq; – usaqlarin musteqillik ucun mubarizesi, valideynlerin usaqlarin xahis ve tapsiriqlarini yerine yetirmemeleri; – ailede sosial – psixoloji muhitin ugursuzlugu. Pedaqoji fealiyyetle mesgul olan psixoloqlarin fikrince, muellim – sagird tipli konfliktlerin yaranmasinda asagidaki amiller muhum rol oynayir: – dersde intizamin pozulmasi; – ev tapsiriqlarinin yaxsi yerine yetirilmemesi. Konfliktlerin strukturunda konfliktin terefleri (bezen istirakcilar adlandirilir), konfliktin heyata kecme seraiti, konfliktli situasiya obrazlari, konflikt istirakcilarinin mumkun hereketleri, konfliktli hereketlerin neticeleri ve s. ayird edilir. Pedaqoji konflikt terefleri kimi tehsil ve terbiye funksiyalarini yerine yetiren ayri – ayri ferdler, sosial qrup ve teskilatlar da cixis ede bilerler. Konfliktin heyata kecme seraiti – konfliktin yarandigi ve inkisaf etdiyi seraitdir. Konfliktin ucuncu xarakteristikasi her bir konflikt istirakcisinda yaranan konfliktli situasiya obrazlaridir. Bunlar istirakcilarinin ozleri ( oz motivleri, meqsedleri, deyerleri, imkanlari ve s.) haqqinda, qarsi teref haqqinda, konfliktli munasibetlerin musayiet olundugu muhit haqqinda tesevvurlerinde eks olunur. Konfliktin lazimi formada inkisafi mueyyen merhelelerden kecir: – obyektiv konfliktli situasiyanin yaranmasi; – obyektiv konfliktli situasiyanin derk olunmasi; – konfliktli davranisa kecid; – konfliktin helli. Terefler obyektiv olaraq konfliktli situasiyani derk etmirler. Bu sebebden de bu, konfliks merhelesini potensial konflikt merhelesi adlandirirlar. Konfliktlerin tam sekilde helli ikiterefli xarakter dasiyir: tedrici xarakter ( bu halda konfliktli davranis istisna edilir, tereflerde konflikte olan daxili cehd ise istisna edilmir) ve tam xarakter (konflikt hem faktik davranis seviyyesinde, hem de daxili seviyyede aradan qaldirilir). Konfliktlerin M. Doya terefinden ireli surulmus tipologiyasi konfliktler haqqinda daha genis melumat verir. Onlar asagidakilardir: – Heqiqi konflikt. Obyektiv movcud olan ve adekvat sekilde qavranilan konfliktler; – Tesadufi ve ya serti konfliktler. Bu konflikt seraitini tereflerin derk ede bilmeyeceyi derecede deyisilmesinden asilidir; – Qarisiq konfliktler. Bele formali latent konfliktler aciq konflikt formasina kecir; – Duzgun olmayan konfliktler. Bu konflikt istirakcilar terefinden yanlis anlasilma neticesinde meydana gelir (meselen, valideynler usaqlari danlayir ki, onlarin gosterislerine mecburen emel etsinler); – Latent (gizli) konfliktler. Bu konflikt “sanki bas vermelidir”. Lakin hele bu konfliktin yaranma sebebleri tereflere melum deyil; – Yanlis konfliktler. Bele konfliktler ucun “obyektiv esaslar” olmadiqda yanlis qavrama ve anlama neticesinde de meydana cixir. Konfliktlerin tesnifati ucun asagidaki 3 elametin tezahuru vacibdir: 1. Obyektiv konfliktli situasiyanin movcud olmasi; 2. Situasiyanin derk olunmasi fakti; 3. Derk etmenin adekvat olmasi. Konfliktlerin 4 tipini ferqlendirirler: sexsiyyetdaxili, sexsiyyetlerarasi, qrupdaxili ve qruplararasi konfliktler. Sexsiyyetdaxili konflikt – sexsiyyetin fikirlerinde muxtelif movqelerin olmasidir. Daxili konfliktler xarici seraitin tesirile yaranaraq insanin davranisinda, hereketlerinde ve emosional veziyyetinde tezahur edir. Sexsiyyetlerarasi konfliktler insanlar arasindaki konfliktdir ve insanlarin bir – biri ile temasda ve munasibetde oldugu butun sahelerde meydana cixir. Mektebde bu konflikt muellim ve sagird, muellim ve muellim, muellim ve valideynler, sagirdler, valideynler ve usaqlar arasindaki konfliktdir. Qrupdaxili konflikt qrup daxilindeki sexsler arasinda bas verir. Sinif yoldaslari arasinda umumi qrup deyerleri ile uygunlasmadigina gore yaranan konflikti misal gostermek olar. Qruplararasi konfliktde konfliktli qarsiliqli tesir istirakcilari rolunda qruplar cixis edir. Pedaqoji konfliktlerin 3 qrupunu ayird edirler: 1. Motivasiya konflikltleri. O, muellim ve sagird arasinda telimin zeid motivlesmesi sebebinden emele gelir. 2. Mekteb telimindeki catismazliqlarla elaqedar olan konfliktler mektebde telim prosesi zamani sagirdin kecdiyi konfliktli dovrlere esasen bir nece merhelede ozunu gosterir. I dovr – I sinif, mektebe adaptasiya; II dovr – V sinif, orta mektebe kecid, yeni heyat obrazina adaptasiya; III dovr – IX sinif: “Sonra ne etmeli?”; IV dovr – mektebi bitirme (“Sonraki heyata hazirammi, yoxsa yox?”). 3. Qarsiliqli tesir konfliktleri. Konflikte girenlerin sexsi xususiyyetleri uzunden bas verir. Sagirdler arasinda 2-3 liderin ve onlarin oz birinciliyi ugrunda qruplasdirmalarini eks etdiren liderlik konfliktleri de vardir.

Boyuk mektebli yas dovrunde bas veren konfliktler. Genclik dovrundeki konfliktlerin sebebleri icerisinde movqelerin ziddiyyetli olmasi daha genis yayilmisdir. V.I. Juravleve gore, yuxari sinif sagirdlerin telimdeki ugurlarinin qiymetlendirilmesi ile bagli konfliktlerin sebebleri arasinda asagidakilar musahide olunur: – Mahiyyete gore qiymetlendirme (davranisa gore mukafatlandirma ve cezalandirma); – Qiymetlerin verilmesinde muellimlerin edaletsizliyi ve qabaqcadan yaranmis yanlis fikre esaslanmasi (elacilari yukseltme, iki alanlari ise alcaltma); – Qiymetlerle manipulyasiya – muxtelif mekteb senedlerinde ikili qiymetler, evvelceden yazilan qiymetlerin sonradan legv edilmesi ve duzeldilmesi; – Muellimlerde gozlenilmez nezaret tendensiya, onlarin telimde cetinlik cekenlere qarsi komeyinin qeyri -adekvat qiymetlendirilmesi; – Yuxari sinif sagirdlerinin biliklerine teleblerin azalmasi neticesinde qiymetlerin yukselmesi; – Muellimin simpatiya ve antipatiyasinin qiymetlere tesiri; – Qiymetlerin muellimin ehval – ruhiyyesinden asili olmasi ve s.

Pedaqoji konfliktlerin aradan qaldirilmasi yollari. Amerikan psixoloqlari daxili sabitliyi qorumaq ucun cox gerekli usullar ireli sururler. Onlar asagidakilar: – Eger siz eks terefden “zerbe”ye meruz qalmisinizsa, onun atmacalarini esitmemek ucun ozunuz haqqinda ne ise fikirlesin, ifadeli sekilde seir oxuyun, coxsayli reqem sayin, letife ve reseptler oyrenin; – Tesevvur edin ki, sizi butun sozlerden qoruyan her hansi bir mudafie kostyumu geyinmisiniz ve sozler size deyib ya top kimi geriye sicrayir, ya da yagis pencereye deyib suzulduyu kimi axib gedir; – Daxili qiciqlanmanin sizden her hansi bir kolge ve ya kabus seklinde cixmasini tesevvur edin; – Oz opponentinizi qarisiq formada, meselen, her hansi bir maskarad kostyumunda fikrinizde canlandirmaga calisin; – Nehayet, tesevvur edin ki, size “unvanlanan” butun sozler aglasigmaz sekilde bezedilmisdir. 1. Introspeksiya metodu. Insan ozunu diger insanin yerine qoyur, sonra ise onun fikrince digerinin mumkun situasiyada istifade etdiyi fikir ve hislerini tesevvurune getirir. Lakin burada oz fikir ve hislerini digerine qebul etdirmek tehlukesi yaranir; 2. Empatiya metodu. Bu zaman diger insanin daxili yasantilarini hiss etmek meyili ortaya cixir; 3. Mentiqi analiz metodu. Bu metodun tetbiqi zamani tefekkure esaslanan rasional fikirler yaradilmasi zeruridir. Q.I. Kozirev hesab edir ki, bunun ucun asagidakilara riayet etmek lazimdir. 1. Opponentle bir – birini adekvat sekilde qavramaga nail olmaq. 2. Dialoq. Dialoqun birinci merhelesinde opponentler arasinda kommunikasita teskil olunur. Ikinci merhele – mubahiseli suallarin muzakiresi ve konfliktin tenzimlenmesi ucun qarsiliqli sekilde qebul olunan usullarin axtarilmasi vasitesidir. 3. Qarsiliqli tesir – konfliktin tenzimlenmesinde sonuncu merhelesidir. Opponentlerin konfliktin helline yonelmis birge fealiyyeti basa dusulur. Konfliktli situasiyalarin helli sahesinde I.F. Demidovun 3 variantda ireli surduyu tovsiyyeleri de maraq dogurur: – Muellim ve sagirdler arasindaki konfliktlerin helli; – Sagirdler arasinda muellimin vasiteci oldugu konfliktlerin helli; – Muellim ve valideynler arasindaki konfliktlerin helli. Vasitecilik metodikasi 4 addimdan ibaretdir: “Danisiq ucun zaman ayirmaq”. “Konfliktin hellinin mutesekkil suretde planlasdirilmasi”. Vasitecinin esas meqsedi odur ki, hem ozunun hem de digerlerinin mumkun sehvden yayinmasina komek etsin. “Inciklik obyektini mueyyenlesdirmek ve problemi deqiq ve durust sekilde ifade etmek”. “Daha munasib raziligin elde edilmesi”. Vasitecinin meslehetleri. Muellim ve valideynler arasindaki konfliktlerin helli. Mudafieci (“Vaxt yoxdur – hec ne alinmir”), tecavuzkar (“Terbiye mektebin isidir”), casqin (“Komek edin!”). Muellim ve valideynler arasindaki konfliktlerin helli 3 merheleden kecir: Bunlar asagidakilardir: 1. Valideynlerle unsiyyetin birinci merhelesi. Valideynin emosional tesire muqavimet gostermesi musahide olunur. Valideyn hem oz etirazlarini, hem de oz komeksizliyinden sikayetini 10-15 dq muddetinde monoloq formasinda bildirmelidir. 2. Valideynlerle unsiyyetin ikinci merhelesi. Qarsiliqli tesirin beraberhuquqlu sekilde teskili merhelesidir. 3. Valideynlerle unsiyyetin ucuncu merhelesi. Valideynlerle birge fealiyyet formasinin axtarilib tapilmasi bas verir.

Mektebde psixoloji xidmetin esaslari. I.V. Dubrovin, M.K. Akimov, E. M. Borisov mektebde psixoloji xidmeti inteqral tehsil kimi basa dusur ve ona 3 aspektde yanasirlar: 1. Pedaqoji ve yas psixologiyasininmuas­ir mekteb seraitinde psixoloji biliklerden pesekar istifade usullarinin vasite ve metodlarinin islenilmesi meqsedile sagird sexsiyyetinin formalasmasi ve inkisafinin psixoloji qanunauygunluqlarini­n oyrenilmesine yonelen nezeri – tetbiqi istiqameti kimi; 2. Telim – terbiye prosesinin psixoloji cehetden butovlukde temin olunmasi kimi; 3. Psixoloqlarin mektebde usaqlarla ve yaslilarla vasitesiz isi kimi. Birinci mesele mektebe psixoloji xidmetin problemlerinin metodoloji cehetden islenilmesini nezerde tutur. Ikinci tetbiqi aspekt – milli tehsil iscilarinin psixoloji biliklerden istifadesini nezerde tutur. Qeyd olunan ucuncu praktik aspektin teminatcisi mekteb psixoloqudur. Elmi aspekt mektebe psixoloji xidmetin mezmununu, funksiyalarini ve modelini mueyyen eden nezeri konsepsiyalari formalasdirir. Mekteb psixoloqu asagidaki meseleleri hell etmelidir: – Usagin mektebe psixoloji hazirligini mueyyen etmek, kicik mekteblilerin mektebe daha yaxsi adaptasiya olunmasi meqsedile onlarla ferdi is proqramlarini muellimle birge hazirlamaq; – Sagirdlerin ferdi ve yas xususiyyetlerini nezere alaraq muellim ve valideynlerle birlikde inkisafetdirici proqramlar islemek ve onlari icra etmek; – Sagirdlerin heyatindaki kecid dovrlerini xususi nezaret altina almaq; – Telimde geri qalan ve intizamsiz sagirdlerle diaqnostik – korreksiya isi heyata kecirmek; – Sagirdlerin telim – terbiye prosesinin normal gedisine mane olan intellektual, sexsi ve emosional – iradi xususiyyetlerinin diaqnostikasini aparmaq ve onlarin korreksiyasini heyata kecirmek; – Sagirdlerin muellimlerle, hemyasidlari ile, valideynlerle ve diger insanlarla sexsiyyetlerarasi munasibetlerindeki pozuntularin psixoloji sebeblerini mueyyen etmek ve onlari aradan qaldirmaq; – Usaqlarin telim – terbiyesinin psixoloji problemleri ile bagli, onlarin diqqetinin, hafizesinin, tefekkurunun, xarakterinin ve s. inkisafi ile elaqedar meselelerle mekteb rehberliyi, muellimler ve valideynlerle meslehetlesmek; – Telim, inkisaf meseleleri, ozunuteyin, ozunuterbiye, hemyasidlarla ve yaslilarla qarsiliqli munasibetler sahesindeki problemlere gore ferdi ve qrup konsultasiyalari kecirmek; – Peseye beledlesme isini teskil etmek. Mektebe psixoloji xidmet cercivesinde peseye beledlesme dedikde, sagirdlerin qabiliyyetlerinin, maraqlarinin mueyyen olunmasi ve inkisafi, adekvat ozunuqiymetlendirmen­in, deyerlerin oriyentasiyasinin, heyati perspektivlerinin ve s. formalasmasi sahesinde sagirdlerle daimi is nezerde tutulur. Mekteb psixoloqunun qarsiliqli tesir sistemi praktik psixoloqun muxtelif yasli sagirdlerle, onlarin muellimleri ve valideynleri ile qarsiliqli tesirinin ozunemexsus “sahe”sidir. Mekteb psixoloqunun esas fealiyyet novlerine asagidakilar aiddir: 1. Psixoloji maariflendirme – pedaqoji kollektivin, sagirdlerin ve valideynlerin psixoloji biliklerle melumatlandirilmasin­i nezerde tutur. 2. Psixoloji profilaktika – psixoloq psixi inkisafdan ve sexsiyyet kimi inkisafdan geri qalan sagirdlerle daimi suretde islemelidir; 3. Psixoloji korreksiya – psixoloqun muellimler, sagirdler ve valideynlere (ya onlara psixoloqa getmek meslehet gorulur, ya da psixoloq ozu bu haqqinda oyrenir) onlarin problemlerinin hellinde komek gostermesinden ibaretdir. 4. Psixodiaqnostika psixoloqun sagirdin daxili dunyasina esasli sekilde nufuz etmesinde, sagirdin sonraki korreksiya ve ya inkisafinda esasli netice elde etmesinde, elece de psixoloqun sagirdle heyata kecirdiyi isin profilaktik ve konsultativ effektivliyinde ifade olunur; 5. Psixokorreksiya sagirdin psixi ve sexsi inkisafindaki sapmalarin aradan qaldirilmasi seklinde tezahur edir; 6. Sagirdin qabiliyyetlerinin inkisafi ve sexsiyyetinin formalasmasi sahesinde is sistemi. Sexsiyyetin xarakteristikasi ne qeder cox oyrenilerse, sexsiyyet haqqinda bir o qeder tam tesevvur elde edile biler. S.V. Saricev ve I. N. Loqinov kimi rus psixoloqlarinin teklif etdiyi “sexsiyyetin profili” ideyasi genis yayilmisdir. Pedaqoji edebiyyatda onlari asagidaki kimi tesnif edirler: – Qrup uzvlerinin davranis ve fealiyyetinin uzlasmasina getirib cixaran qrup inteqrativliyi; – Yonelislik – sinfin meqsedlerinin, maraqlarinin ve exlaqi deyerlerinin mecmusu; – Teskilatciliq – sinfin ozunuidare qabiliyyeti, cetin ve qarsisialinmaz situasiyalar zamani teskilatci – liderlerin ireli surulmesile musteqil teskilat yaratma bacarigi, oz yoldaslarinin (liderlerinin) teleblerine tabe olma bacarigi; – Her bir sagirdin tesebbuskarligini ve yuksek derecede mesuliliyyetliyini eks etdiren fikir ve hereketlerin uzlasmasi; – Intellektual birlik – sinfin umumi reyin formalasmasina xidmet eden tez ve asan sekilde umumi dil tapa bilme qabiliyyeti; – Psixoloji iqlim – bu ve ya diger psixoloji ehval – ruhiyyenin (gumrah, cosqun, bedbin, meyus) elde edilmesi; her bir sagirdin psixoloji mudafie seviyyesinin ( qarsiliqli munasibetlerde mehribanliq, cetin situasiyalarda dayaq olmaq) yukseldilmesi; – Emosional butovluk – ugur ve ugursuzluqlarin butun kollektivde aciq – aydin hiss olunmasi. Psixokorreksiya fealiyyetinde asagidakilar ifade olunur: – Muellimin mekteb psixoloqu ile emekdasligi sayesinde heyata kecirilen psixodiaqnostikanin neticelerine esasen psixokorreksiyanin mueyyen edilmesi; – Sagirdlerin, muellimlerin ve valideynlerin (onlarin muracietlerine esasen) ferdi – psixoloji konsultasiyalarinin heyata kecirilmesi; – Sagird sexsiyyetinin ve sagird kollektivinin formalasmasi ve inkisafinin idare olunmasi ucun mektebde tapsiriqlarin, metodlarin, konkret fealiyyet meyarlarinin islenib hazirlanmasi (sexsiyyetin inkisafinin psixodiaqnostikasini­n proqramlasdirilmasi ve idare olunmasi proseslerinin ardicil xarakter dasimasi, tam ve bitkin olmasi vacibdir); – Muellim ve sagirdler ucun xususi muhazirelerin, seminarlarin ve treninqlerin kecirilmesinden ibaret olan maariflendirme fealiyyeti (insanin ozunun psixoloqu olmasina komek etmek meqsedile sexsiyyetin ozune ve diger insanin sexsiyyetine maraq oyatmaq).

Mekteb psixoloqunun kicik mekteblilerle, yeniyetmelerle ve yuxari sinif sagirdleri ile isinin esas istiqametleri. Mekteb psixoloqunun muellimlerle birge fealiyyeti her bir sagirdin inkisafi ucun yaxsi serait yaradir ve mektebde her bir sagirde ferdi yanasmani temin edir. Usaqla ilk tanisliq zamani Kern – Yirasekin mektebe hazirliq testinden istifade etmek daha faydalidir. Kern Yirasek testinden kecen usaqlarin intellektual ve motivasiya sferalarindaki inkisaf xususiyyetlerini deqiqlesdirmek ucun onlari elave psixoloji muayineden kecirmek lazimdir. Mekteb telimine hazir olmayan usaqlarla psixoloq “inkisaf qruplar”inda mesgul olmaq olar. 6 neferden artiq olmayan usaqlardan ibaretdir. Inkisaf qruplarindaki is prinsipleri asagidakilardir: – Usagin “en yaxin inkisaf zonasi”na uygun gelen ve ferdi yanasma esasinda qurulan inkisafetdirici is; – Fealiyyet oyun formasinda teskil olunmali ve usaqda canli maraq dogurmalidir; – Usaqla munasibet dostcasina ve mehriban olmalidir, ugursuzluqlara gore onu danlama seklinde tezahur eden terbiyevi movqe yolverilmezdir; – Calismaq lazimdir ki, usaq uguruna sevinsin. Bu, qrupda musbet emosional qiymetlendirmeye sebeb olur; – Usaqda oz isini musteqil suretde qiymetlendirme qabiliyyetinin inkisafina xususi diqqet yetirmek lazimdir. Mekteb psixoloqunun muellimlerle birge hell etmeli oldugu meseleler asagidakilardir: – sagirdlere ferdi yanasma; – her bir sagirdin mektebe adaptasiyasi; – muellimlerle sagirdlerin unsiyyetinde yaranan cetinliklerin aradan qaldirilmasi; – kollektivde sagird ve onun hemyasidlari arasindaki unsiyyet zamani bas veren cetinlikler; – sagirdin idrak ve telim maraqlarinin inkisafi; mekteb nailiyyetleri. Kicik mekteblileri muayine ederken asagidaki meshur diaqnostik metodikalardan istifade etmek olar: – Veksler testinin usaqlara uygunlasdirilmis varianti; – SAT (TAT metodikasinin usaqlara uygunlasdirilmis varianti); – Rozensveyqin metodikasinin usaqlara uygunlasdirilmis varianti (frustrasiyaya qarsi reaksiyanin oyrenilmesi); – Ayzenkin sexsiyyet sorgusunun usaqlara uygunlasdirilmis varianti; – R. Jilin sosiometrik metodu; – muxtelif sosiometrik sinaqlar; – sekil testleri (insan, aile ve s.); – tamamlanmamis cumleler metodikasi; – Dembo – Rubinsteyn metodikasi (ozunuqiymetlendirme­nin tedqiqi) ve s. Sagirdde oyrenmeli oldugu psixoloji xususiyyetler arasinda bu cur sexsi keyfiyyetler ayird edirler: heyecanliliq, ozune inamsizliq, utancaqliq, impulsivlik, demonstrativlik, motivasyon sferanin ve idrak maraqlarinin inkisaf xususiyyetleri.

Tehsilde psixoloji saglamliq problemi. D.V. Kolesov qeyd edir ki, tehsilde profilaktik tedbirler ilkin elementlere, o cumleden “xeste davranisa” gore aparilmalidir. Psixi saglamligin asagidaki meqamlarini gosterirler: – Birincisi, psixi cehetden saglam olmaq her hansi psixi pozuntunu ozunde ehtiva etmir; – Ikincisi, psixi cehetden saglam olmaq – mueyyen potensial guce malik olmaq demekdir ki, bu da yaranmis stress situasuyalarda insana onu def etmeye imkan verir. Tehsil seraiti, her seyden evvel, usagin psixi inkisafinin ve saglamliginin qorunub saxlanilmasi konteksinde yaradilmali ve buna xidmet etmelidir.

Tehsilde “imtahan stressi” ve onun korreksiya yollari. Muasir tehsilin baslica vezifelerinden biri stresse dozumluyu inkisaf etdirmek, bu yonumde sagird ve telebelerde stresse meruz qalmanin qismen de olsa qarsisini almaqdir. Psixoloji tedqiqatlar gosteriri ki hetta sinifden – sinfe kecme, dersden “asagi” qiymet almaq ve sagirdi yuksek qiymetlendirme, elece de muellimin sert baxislari, onun ehval – ruhiyyesi, saglamliq veziyyeti ve s. de tehsil subyektlerinde stress hallari yaradir. O. M. Bakanova, L. D. Qissel, P. Holt, M.S. Sperad ve elece de digerleri “imtahan stressi”nin tesiri barede coxsayli tedqiqatlarin muellifleridir. Imtahana hazirliq zamani xosagelmeyen veziyyetin yaranmasina serait yaradan elementlere asagidakilari aid etmek olar; – intensiv eqli fealiyyet; – situaitiv gerginliyin artmasi; – hereki fealligin mehdudlasmasi; – yuxu rejiminin pozulmasi. Bildiyimiz kimi stressin fundamental tedqiqatcisi H. Selye hesab olunur. H. Selyenin stressin inkisafi konsepsiyasina istinaden onun merhelelerini ferqlendirmek olar. Imtahanin verilmesi ile bagli yaranan psixoloji gerginliyi ozunde eks etdiren 3 merheleni ferqlendire bilerik. Birinci merhele (stress ve heyecan qeyri – mueyyenlik situasiyasi ile baglidir. Bu merhelede telebe imtahan prosesinin baslangicinda olur. Birinci merhelede bas veren psixoloji gerginlik orqanizmin butun gucunun seferber edilmesi, urek doyuntulerinin artib – azalmasi, orqanizmin psixoloji baximdan yeniden qurulmasi ile musahide olunur. Ikinci merhelede ( adaptasiya), biletin goturulmesi ve cavab vermeye hazirlasma ile baslanir. Burada birinci merhelede heyata kecirilmis seferberlik sayesinde orqanizm her hansi zererli tesirlere az meruz qalir. Vegetativ tenzimetme neticesinde orqanizm bas beyne oksigen ve zulali maddelerin oturulmesini suretlendirir ve neticede orqanizmin enerji balansinda ve heyat ehtiyatlarinin tukenmesi ile musahide olunan gerginlik bas vermir. Eger mueyyen zaman intervalinda orqanizm cetin seraite ( imtahan seraitini – cetin serait adlandirmaq olar) uygunlasmirsa (bilet cetin olur ve ya imtahan goturenle konfliktli serait yaranir), orqanizmin ehtiyatlari tukenmeye ve orqanizm ucuncu merheleye uzulme, haldan dusme merhelesine qedem qoyur. Klinik baximdan imtahan zamani bu nevrotik reaksiyalar asagidaki sekilde ozunu buruze vere biler. – verdis olunmus funksiyalarin ve fealiyyet novunun (neyise danismaq , oxumaq, yazmaq ve s.) yerine yetirilmesinde cetinliklerin yaranmasi; – muveffeqiyyetsizliye­ ducar olmanin qabaqcadan heyecanla gozlenilmesi. Bele situasiyada heyecan daha artiq intensivlik kesb edir ve muvafiq fealiyyet novunun qismen pozulmasina, ayri – ayri hallarda ise onun tamamile lengimesine getirib cixarir. Sexsiyyet ucun ehemiyyetlilik kesb eden muveffeqiyyetsizlik ve xestelik bu ve ya diger funksiyanin deyisilmesine, gozleme nevrozunun yaranmasina getirib cixara biler.

Tehsilde sosial – psixoloji treninqlerin tetbiqinin nezeri ve metodoloji prinsipleri. Sosial – psixoloji treninqlerin telimin formasi kimi tetbiqi zamani pedaqoji prosesin ayri – ayri prinsipleri deyek ki, heyatla elaqe, suurluluq, fealliq, eyanilik ve ferdi xususiyyetlerin nezere alinmasi temin edilir. Psixoloji baximdan fealligin yukselmesine serait yaradan esas amil istirakcilara istenilen anda, istenilen hadiseye, herekete munasibet bildirmek huququnun verilmesi, “yonelisliyin” yaradilmasidir. Sosial – psixoloji treninqin tetbiqinde vacib olan ikinci prinsip tedqiqatciliq movqeyinin formalasmasidir (yaradiciliq). Psixoloji treninqlerde istifade olunan ucuncu prinsip davranisin derk edilmesi, “obyektlesmesi” prinsipidir. Treninqde davranisin derk edilmesinin en yaxsi yolu eks elaqenin yaradilmasidir. Bunlardan biri istirakcilarin treninqde istirak fealiyyetinin lent yazisinin aparilmasidir. Seyr etme zamani her bir kes ozunun catismazligini gore ve onu qrupda muzakire ede biler. Treninqlerin kecirilmesinde baslica prinsiplerden biri de hemreyliyi temin eden (subyek – subyekt) unsiyyet formasindan istifadedir. Treninq ders formasinda ise subyekt – subyekt munasibetleri her bir istirakcinin maraqlari, motivleri, sexsiyyetinin deyeri, emosiya ve hisleri qiymetlendirilir ve ya ona hormet edilir. Bu prinsip oz mahiyyet etibarile evvelki fealiiq, yaradiciliq, davranisin derk edilmesi prinsipleri ile six elaqedardir. Treninqlerin en baslica ceheti ondan ibaretdir ki, onun metodoloji esaslari her cur situasiyada deyil, bilavasite mueyyen problemin kollektiv hell olunmasi ile bagli murekkeb situasiyalarda effektiv telimin heyata kecirilmesine serait yaradir. Trenerin baslica vezifesi qrupda bas verenleri daime refleksiya etmekdir. – Men hansi meqsede catmaq isteyirem? – Men ne ucun bu meqsede catmaq isteyirem? – Hansi vasitelerle men buna nail olacagam? Bu sullara cavab vermek ucun trener ve ya muellim treninq zamani, qrupla is zamani diaqnostik tedqiqat aparmalidir. Diaqnostikanin obyekti asagidakilar olmalidir: – isin mezmununun plani; – qrupun inkisaf seviyyesi; istirakcilarin bir – biri ile munasibetinin xarakteri; – her bir istirakcinin veziyyeti, onun ozune, basqalarina munasibeti ve telime munasibeti; – muellimin ve ya trenerin ozunun veziyyeti. Treninq prosedurasi 4 merheleni ehate edir ki, her bir halda bu merhelelerin kecirmesi zeruridir. Eks halda netice ya tamamlanmamis, ya da qeyri – effektiv olacaqdir. Bu merheleleri asagidaki kimi qruplasdirmaq meqsedeuygundur: 1. Tanisliq merhelesi; 2. Konfrontasiya merhelesi; 3. Raziliq ve hemreylik merhelesi; 4. Inteqrasiya merhelesi. Tanisliq merhelesinde baslica meqsed istirakcilarin situasiyaya beledlesmesi ve ya uygunlasmasini heyata kecirmekdir. Konfrontasiya merhelesinde istirakcilar ozlerini daha azad hiss etmeye calisirlar. Treninqin baslica meqsedi feal unsiyyet tesiri yaratmaqdir. Dorduncu merhele treninqde en vacib merheledir. Burada artiq effektiv kommunikasiya sistemi formalasir ki, bu da istirakcilara daha murekkeb mezmunlu meseleleri, ders materiallarini, prosesleri hell etmeye serait yaradir.

Telimin psixoloji mahiyyeti. Telim problemi didaktika ve telim metodikasinda muxtelif aspektden nezerden kecirilir. Pedaqoji psixologiya telimin idare olunmasinin ve bu prosesin teskilinin psixoloji mexanizmlerini, qanunauygunluqlarini­ ve sebeblerini oyrenir. Telim sagirdlerin bilikler sistemini menimsemelerine ve hemin bilikleri tecrubeye tetbiq etmek ucun lazim olan verdis ve bacariqlara yiyelenmelerine yonelmis meqsedyonlu idrak prosesidir (M.E.Hemzeyev). Telim biliklerin, bacariqlarin ve verdislerin menimsenilmesi ve sexsiyyetin formalasmasi prosesinde (qabiliyyetler, maraqlar, servet deyerleri inkisaf edir, xarakterin formalasmasi ve s.) muellim ve sagirdlerin qarsiliqli fealiyyetidir. Telim xususi seraitde teskil olunmus meqsedyonlu oyrenmedir. Telimi pedaqoq idare edir. Telime asagidaki yanasmalari ferqlendirmeye imkan verir: Telim sosial – psixoloji proses kimi. Bu prosesde informasiya mubadilesi bas verir, sosial rollar, movqeler ve yonelisler formalasir. Telim – unsiyyet prosesi kimi. Bu prosesde subyekt – subyekt elaqeleri ve qarsiliqli munasibetler ortaya cixir. Telim – muellimin ve sagirdin yaradiciliq prosesi kimi. Bu prosesde musterek fealiyyet neticesinde kreativ davranisin artmasi ve guclenmesi musahide olunur. V.Q. Kazanski qeyd edir ki, telimin mahiyyetinin psixoloji konteksde derk olunmasi ucun, onu ilkin olaraq qarsiliqli tesir ve unsiyyet prosesi kimi tehlil etmek lazimdir. Muellim sagirdlere, sagirdler ise oz novbesinde muellimlere tesir gosterirler. Telim prosesinde her iki teref ucun ehemiyyet dasiyan beraberhuquqlu didaktik unsiyyet tezahur etmeye baslayir. Y.L. Kolominskinin apardigi tedqiqatlar gosterdi ki, muellim – sagird munasibetleri muxtelif aspektlerden nezerden kecirile biler: 1. Munasibet +, davranis -; 2. Munasibet -, davranis +- ; 3. Munasibet – , davranis – ; 4. Munasibet + , davranis +- . Telime muellimin informasiyani oturmesi, sagirdlerin ise hemin informasiyani islemesi prosesi kimi de baxila biler. Pedaqoq terefinden verilen informasiya sagird terefinden ozunun subyektiv tecrubesi esasinda islenilir. Telim prosesinin sosial – psixoloji hadise kimi basa dusulmesine bir sira psixoloqlarin – Q.M. Andreyevanin, E. Bernin, A.A. Leontyevin baxislari ciddi tesir gostermisdir. Munasibetler sistemine daxil olan subyektler ozunemexsus movqelere malik olur ve her iki teref ucun meqbul sayilan mueyyen situasiya yaradirlar. E. Bernin fikrince, her bir sagird telim fealiyyetinde uc movqeden birini sece biler. Valideyn movqeyi (“lazimdir”), yasli adam movqeyi (“isteyirem” ve “lazimdir”), usaq movqeyi (“isteyirem”). Telimin 3 funksiyasini ferqlendirirler: Telimin tehsil funksiyasi; telimin terbiyeedici funksiyasi; telimin inkisafetdirici funksiyasi. Bu funksiyalarin her biri telimin butovluyunun temin olunmasinda ve meqsedlerinde oz eksini tapir. Telime munasibetde muxtelif nezeriyyeler ve konsepsiyalar formalasmisdir. Nezeriyyelerden biri telimin assosiativ nezeriyyesidir. F. Bekon, C. Lokk ve Y. Komenski hesab edirdiler ki, istenilen telimin esasinda hissi idrak dayanir. Insanin suurunda eyani obrazlar, tesevvurler yalniz onun tecrubesinin genislenmesine getirib cixarmir, hem de onun umumilesdirilmesine serait yaradir. Illustrativ – serhedici telim novu mehz bele yaranmisdir. Sinif ders sisteminin teskilini, biliklerin menimsenilmesinin ve onlarin tetbiqinin telimin esas vezifesi olmasini, eyaniliyin aparici vasite olmasini dikte edirdi. Telimin metodoloji esaslari idi. Biheviorizm ve gestalt psixologiya terefinden telimin yeni meseleleri formalasdirildi. Telim anlama kimi, tamin yaradilmasi kimi, tamin oz hisseleri ile elaqe ve munasibetleri kimi nezerden kecirilmeye baslandi. Gestalt psixoloqlar (M. Vertheymer, V. Keller, K. Koffka ve b.) telim prosesine usagin sexsi tecrubesinin yeniden teskili kimi baxirdilar. Etrafdakilarla qarsiliqli tesirde usaq terefinden qazanilmis yeni tecrube kecmis tecrubenin strukturunun yeniden teskiline getirib cixarir. Biheviorizm cercivesinde “sinaq ve sehvler” nezeriyyesinin yaranmasi telime yeni aspektden yanasma ile neticelendi. E. Torndayk heyvanlarda oyrenme prosesinin qanunauygunluqlarini­ tedqiq ederken oyrenmenin 3 qanununu mueyyen etdi. Effekt qanunu, mesq qanunu, hazirliq qanunu. Telimin proqramlasdirilmis ve alqoritmik modelu yarandi. Koqnitiv psixologiyada C. Bruner terefinden yeni telim konsepsiyasi yaradildi. O, mueyyen etdi ki, telim prosesinde subyekte verilmis informasiyadan kenara cixmalar musahide olunur: sagird informasiyani isleyerken onu yeniden qurur, oyrenilen hadisenin sebeb ve neticesini ayird etmeye calisir. C. Bruner ozunun telimin spiralvari nezeriyyesini yaratdi. Tarixi – medeni konsepsiya (L.S. Viqotski), fikri fealiyyetin merheleli formalasmasi konsepsiyasi (P.Y. Qalperin), inkisafetdirici telim nezeriyyesi (V.V. Davidov, D.B. Elkonin, Z.I. Kalmikov, N.A. Mencinskaya, L.V. Zankov ve b.), problemli telim nezeriyyesi (Q.V. Kudryavsev, I.Y. Lerner, A.M. Matyuskin, M.M. Mahmudov ve b), telimin optimallasdirilmasi nezeriyyesi Y.K. Babanski, oyrenmenin derketme konsepsiyasi (B.H. Eliyev, R.V. Cabbarov) ve b. qeyd etmek olar. Pedaqoji psixologiyada telimin prinsipleri asagidaki kimi tesnif edirler: 1. Meqsedyonluluk; 2. Telimin heyatla elaqelendirilmesi; 3. Telimde suurlulu ve fealliq; 4. Telimde eyanilik; 5. Telimde biliklerin mohkemlendirilmesi; 6. Telimde yasauygunluq prinsipi; 7. Telimde ferdi yanasma; 8 telimde nikbinlik; 9 telimde hormet ve telebkarliq; 10. Telimde teleblerin vahidliyi; 11. Telimde sistematiklik ve ardicilliq prinsipi; 12. Telimde fenlerarasi elaqe prinsipi; 13. Telimde demokratiklik ve humanizm prinsipi; 14. Telimde kollektivin terbiyeedici tesirinden semereli istifade prinsipi; 15 telim prinsiplerinin qarsiliqli elaqesi prinsipi.

Telim ve psixi inkisaf. Telimin psixoloji qanunauygunluqlarini­n oyrenilmesi ucun inkisaf ve yetkinlesme anlayislarina aydinliq getirmeye calisaq. Yetkinlesme ideyasini A. Qezell terefinden yaradilmis elmi mekteb ireli surmusdur. Hemin nezeriyyeye esasen yetkinlesme anadangelme proses olub optimal inkisafa aparan tendensiyadir. Fiziki boyume, hereki ve psixi inkisaf muxtelif yas merhelelerinde ve mueyyen ardicilliqdan kecir. A.Qezell yetkinlesmeni davranisin murekkeblesmesi ve ya inkisaf dinamikasi kimi xarakterize edirdi. Optimal ve yuksek templi psixi inkisaf bir yasina qederki dovrde bas verir. Usaq boyudukce onun inkisafinin tempi asagi dusur ve bezen lengiyir. A. Qezell inkisafi bioloji amiller esasinda dayanan orqanizmin yetkinlesmesini etrak gercekliye adaptasiyasi formasi adlandirir. Muxtelif qabiliyyetlerin tezahuru bioloji yetkinlesme ile muvafiqdir ve mueyyen ardicilliga malikdir. Onun fikrince, inkisafin hereketverici quvveleri terbiye vasitesile deyil, tekamul ve tebii amillerin tesiri esasinda bas verir. Telim yetkinlesmeden asili olaraq heyata kecirilmelidir. Yetkinlesme – insanin bioloji varliq kimi daxili strukturundan baslamis fiziki, fizioloji, konstitusional elametlerinin ardicil olaraq acilmasidir. Yetkinlesmeden ferqli olaraq inkisaf psixi funksiyalarin ve sexsiyyetin basqa adamlarla qarsiliqli tesir ve aparici fealiyyetle sertlenmis deyisilme prosesidir. Psixi inkisafa aparan amiller: irsiyyet, muhit ve fealliq daxildir. 1. Irsiyyet -orqanizmin ozunemexsus xususiyyeti olub, ayri – ayri nesillerde uygun maddeler mubadilesinin ve ferdi inkisafin tekrarlanmasidir. Irsiyyet amili insanin ferdi xususiyyetlerinde tezahur edir ve inkisafin hereketverici quvvesi kimi cixis edir. M.S. Yeqorova ve T.N. Maryutina sosial ve irsi amilleri qarsilasdiraraq gosterdiler ki, genotip kecmisi ozunde cevrilmis formada saxlayir. Genetikler gosterir ki, her bir insan hec bir zaman tekrar olunmayan, unikal genetik obyektdir. 2. Muhit – insani ehate eden ve onun yasamasini temin eden ictimai, maddi, menevi seraitdir. Muhit amili sexsiyyetin sosial keyfiyyetlerinin formalasmasinin leytomotivi kimi cixis edir. Telim psixi inkisafa tesir gosteren muhit amilleri icerisinde en genis anlamdir. Usagin psixi inkisafina makro ( olke, etnos, cemiyyet, dovlet), mezo (region, subkultura, ehalinin tipi) ve mikro amiller (aile, qonsular, hemyasidlar ve s.) muhum tesir gosterir. 3. Fealiiq – orqanizmin movcudlugunun ve davranisinin xususi sertidir. Fealliq prinsipi reaktivliye qarsi dayanir. Fealliq prinsipine esasen orqanizmin heyat fealiyyetini -cetinliklerin aradan qaldirilmasina, reaktivlik prinsipine gore ise orqanizm oz veziyyetini muhitle balanslasdirir. Insan fealligi muxtelif formalarda, meselen, emek, telim ve ya oyun formalarinda ozunu gosterir. Fealiyyet genetik cehetden evvelce praktik fealiyyet kimi formalasmis ve onun esasinda ise tedricen nezeri fealiyyet tesekkul etmisdir. A.N. Leontyev pedaqoji psixologiyaya aparici fealiyyet novunu getirmis ve onun diger fealiyyet novlerinden ferqini gostermisdir. Aparici fealiyyet diger fealiyyetlerden, sexsiyyetin inkisafina tesirine gore, bir fealiyyet novunun digerinin yaranmasinda hereketverici quvve olmasina gore ve psixi proseslere tesiri ile ferqlenir. Suur ve fealiyyetin vehdeti prinsipini yaradan S.L. Rubinsteyn gosterir ki, fealiyyet suurun formalasmasinin esas amilidir. Fealiyyetsiz suur yoxdur. Unsiyyet psixi inkisafa ele fealiyyet qeder tesir gosterir. Usagin psixi inkisafinda unsiyyetin aparici rola malik olmasini bir sira faktlar subut edir. Mauqli – usaqlarin oyrenilmesi; Usaq qospitalizmi effektinin movcudlugu; Formalasdirici ekperimentler. M. I. Lisinovun “unsiyyetin ontogenezi problemleri” eserinde herterefli tehlil olunmusdur. Psixi inkisafin baslica mexanizmlerinden danisarken L.S. Viqotskinin ideyalarina toxunmamaq olmaz. O, inkisaf ve telim arasindaki qarsiliqli elaqeni arasdirarken “yaxin inkisaf zonasi” ideyasini ireli surur. Onun qenaetince, telim inkisafetdirici de ola biler. Telim mezmununa gore inkisafdan qabaqda getmelidir. O, “inkisafin yaxin zonasininin” serhedlerini kecmelidir. Telim inkisafin yaxin zonasini kecerse, usaq sadece olaraq yeni materiali menimseye bilmez. L.S. Viqotski formasina gore reaktiv (proqrama esaslanan), spontan (usaq beyendiyini oxuyur) ve spontan – reaktiv ( proqram usagin maragini nezere alir) telim novlerini ayird edirdi. Psixi inkisafin mexanizmleri icerisinde esas olan bir nece anlayisi ferqlendirirler. Bunlar asagidakilardir: 1. Usagin inkisafinin sosial situasiyasi; 2. Aparici fealiyyet novu; 3. Inkisafin bohran dovrleri; 4. Psixi funksiyalarin keyfiyyet deyisilmeleri. 1. Usagin inkisafinin sosial situasiyasi. Usagin inkisafinin sosial situasiyasi dedikde, her seyden once, usagin bu ve ya diger yas merhelesinde ehatesinde oldugu sosial gerceklikde yaratdigi ve onun ucun ehemiyyetli olan munasibetler formasi nezerde tutulur. Inkisafin sosial situasiyasi – movcud yas merhelesi muddetinde usagin inkisafinda bas veren butun dinamik deyisilmelerin cixis noqtesidir. Her bir yas dovru inkisafin ozunemexsus spesifik, tekrarolunmaz sosial situasiyasi ile seciyyelenmisdir. Sadece olaraq inkisafin sosial situasiyasini qiymetlendirmekle biz usagin inkisafinin yas xususiyyetlerini ozunde eks etdiren psixi inkisafin qanunauygunluqlarini­ mueyyen ede bilerik. Mehz inkisafin sosial situasiyasi cercivesinde bu ve ya diger aparici fealiyyet yaranir ve inkisaf edir. 2. Aparici fealiyyet – psixi inkisafin her hansi bir merhelesinde esas rol oynayan fealiyyet novune deyilir. 3. Inkisafin bohran dovrleri. Psixologiyada ve pedaqoji psixologiyada bir yas dovrunden diger yas dovrunden diger yas dovrune kecid merhelesine yas krizleri ve ya yas bohranlari deyilir. Ilk defe L.S. Viqotski qabartmisdir. Pedaqoji psixologiyada muxtelif yas krizleri (1 yas, 3 yas, 7 yas, 11 – 12 yas) tesvir olunsa da, bunlardan daha cox 3 yas ve 11-12 yas bohranlarina xususi ehemiyyet verilir. Yas bohranlarinin iki dovrune – parapubertat ve pubertat dovrune xususi fikir vermek teleb olunur. Parapubertat (3 yas) ve pubertat (11 -12) yas bohranlari ucun umumi cehet ondan ibaretdir ki, hemin yas dovrlerinde usagin sosial inkisafi seraitinde koklu deyisiklikler bas verir. 4. Psixi funksiyalarin keyfiyyet deyisilmeleri. Psixi inkisafin keyfiyyet deyisilmeleri dedikde, 2 esas meqam nezerde tutulur. Bunlar asagidakilardir: 1. Inkisafin mueyyen merhelesinde ortaya cixan psixi ve sosial deyisilmeler. Bu deyisilmeler usagin suurunu, onun etraf gercekliye munasibetini, daxili ve xarici aleme munasibetini inkisafin mueyyen merhelesinde istiqametlendirir ve ya mueyyen edir. 2. Psixi funksiyalarin keyfiyyet deyisilmeleri psixi inkisafin mueyyen yas dovrune muvafiq gelen deyisilmelerin umumilesmesidir. L.S. Viqotskinin fikrince, psixi yenilesmeler usagin inkisafinin ayri – ayri yas dovrlerine bolunmesinin meyari hesab oluna biler. Qeyd olunan fikirleri umumilesdirerek psixi inkisaf ve telim anlayisina aydinliq getirmeye calisaq. Psixi inkisaf – psixi proseslerin zamana uygun qanunauygun deyisilmesi olub, kemiyyet, keyfiyyet ve struktur yenilesmelerinde tezahur edir. 1972 -ci ilde Tokioda kecirilen XX psixoloji konqresde “danisiga qeder oyrenme” adli movzuda meruze edilmisdir. Oyrenmeni, hetta nitqeqederki merhelede de heyata kecirmek olar. Bioloji elametler sexsiyyet terefinden qazanilan struktura daxil olur. L.I. Bojovice gore yeni psixi keyfiyyetler kohnelerin yeniden teskil yolu ile meydana cixir. “Pis sagird yoxdur, pis muellim var” ve s. L.S. Viqotski bu problemin hell olunmasinda 3 istiqameti gosterir. Bunlar asagidakilardir: 1. Inkisaf ve telim musteqil proseslerdir. Inkisaf mueyyen merheleye catmasa telim onu gerceklesdire bilmez. 2. Telim ve inkisaf vehdetdedir. Telim ele inkisafin ozudur. Inkisaf ele telimdir. 3. Telim inkisafi oz arxasinca aparib yeni psixoloji funksiyalarin formalasmasini sertlendire biler.

Telimin strukturuna dair konsepsiyalar. Telimin strukturuna dair konsepsiyalardan danisarken ilk novbede P.Y. Qalperin ireli surduyu eqli emeliyyatlarin formalasmasi merhelelerini qeyd etmeyi vacib hesab edirik. Menimseme tefekkurde aparilan emeliyyatdir. Irteriorizasiya neticesinde eqli emellerin 4 baslica xarakteristikalarini nezerden kecirir: 1) eqli emele yiyelenme seviyyesi; 2) onu umumilesdirme seviyyesi; 3) yerine yetirilen emeliyyatlarin hecmi, yaxud emelin ixtisar olunma seviyyesi; 4) menimseme derecesi. P.Y. Qalperin eqli emele yiyelenmenin 4 seviyyesini ayird edir: predmetin seviyyesi (esyavi); emeli seviyye ( kicik mekteblilerin hesab oyrenerken cubuqlari saymalari); predmetlere arxalanmadan sifahi nitq seviyyesi (hell edilmis hesab emeli haqda danismaq); fikirde emel. Diger xarakteristikalar – fikri emeliyyatlari umumilesdirme, ixtisaretme ve menimseme onun yetkinliyini mueyyenlesdirir. Emel ne qeder cox umumilesmis, ixtisar olunmus ve islenmisdirse, bir o qeder yetkindir. Sagirdler telim materialini enenevi metodlarla tehsil alan sagirdlere nisbeten daha effektiv ve keyfiyyetli menimseyirler. Eqli emeliyyatlarin merheleli formalasdirilmasi nezeriyyesi genis yayilmadi ve mektebde praktik olaraq tetbiq olunmadi. V.V. Davidovun ireli surduyu nezeri umumilesdirme konsepsiyasi. V.V. Davidovun qenaetince empirik tefekkurun seciyyevi ceheti ondan ibaretdir ki, o, obyektlerin yalniz zahiri elaqelerini eks etdirmek ve mefhumlarin daxili mahiyyetine varmaga qabil deyil. Ona induktiv eqli netice yolu, yeni konkretden mucerrede varmaq xasdir. Nezeri tefekkur obyektlerin daxili elaqelerini ve onlarin inkar qanunlarini eks etdirir. Nezeri tefekkur, bir qayda olaraq formalasdirilmir. Mehz bu veziyyeti V.V. Davidov duzeltmeyi teklif edir. Eksperimental proqramlarin diger proqramlardan baslica ferqi ondan ibaretdir ki, usaqlar lap evvelden bu ve ya diger bilik sahesine aid anlayislarin yaranma qanunlari ile tanis olurdular. O, gosterir ki, bu emellerin yerine yetirilmesi dord merheleden kecir: 1) Usaqlar muellimin teklif etdiyi calisma ile tanis olur, ona beledlesir; 2) Verilen tapsiriq novunu hell etmeye xidmet eden menimseme yoluna yiyelenirler ki, bu da tapsiriqda mueyyenedici elaqeler askar edir; 3) Bu elaqe (munasibet) her hansi model seklinde qeyde alinir; 4) Elaqenin (munasibetin) tapsirigin helline aparib cixaran sert ve vasiteleri aydinlasdirilir. Son dovrlerde L.V. Zankovun inkisafetdirici telim prinsipleri de diqqet merkezindedir. Inkisafetdirici telimin umumi meseleleri asagidakilari ozunde ehtiva edir: 1. Telimin yuksek seviyyeli cetinlik prinsipi. Onun gerceklesdirilmesi, cetinlik derecesini nezere almagi, maneeleri asmagi, oyrenilen hadiselerin qarsiliqi elaqesini menalandirmagi ve sistemlesdirmeyi zeruri edir. Bu prinsip mezmunu telimde problem qoyma ile elaqelendirile biler. 2. Nezeri biliklerin aparici rol oynamasi prinsipi. Bele ki, telim predmetinin daxilindeki ve predmetlerarasi elaqelerle, munasibetlerle, anlayislarla islemek, verdislere yiyelenme qeder vacibdir. 3. Sagirdlerin oyrendiklerini derk etmesi prinsipi. Bu prinsip refleksiyanin inkisafina, sagirdi oyrenmenin subyekti kimi derk etmeye yoneldir. 4. Butun sagirdlerin inkisafina calismaq prinsipi. Bu prinsipe esasen sagirdlerin ferdi xususiyyetleri nezere alinmali ve telim butun sagirdleri inkisaf etdirmelidir.

Telimin proqramlasdirilmasin­in esaslari. Proqramlasdirilmis telim haqqinda ideyani ilk defe 1954-cu ilde B.F. Skinner ireli surmusdur. Her hansi davranisa yalniz bu davranisi gerceklesdirmekle yiyelenmek, emeli ise ancaq emele cevirmekle menimsemek mumkundur. Emelleri xarici hereki aktivlikle, davranisi ise onlarin hecmi ile eynilesdirir. Ugurlu telim ucun materialin mentiqi nizamla ve ciddilikle catdirilmasini esas hesab edirdi. Skinner ve onun mektebi davranisin formalasma qanunlarini asagidaki kimi formule edirdiler: stimul – reaksiya – mehsul. Bu muddeadan oyrenmenin 3 qanunu meydana cixirdi. Onlar asagidakilardir: – Effekt qanunu (mohkemlendirme). Eger stimulla reaksiya arasindaki tesir memnunluqla musayiet olunursa, elaqelerin mohkemliyi artir ve eksine. Telim prosesinde musbet emosiyalar coxluq teskil etmelidir. – Mesq qanunu. Stimul ve reaksiya arasinda elaqe ne qeder cox tezlikde tekrarlanarsa, bir o qeder mohkem olacaqdir. Telimde tekrarin aparilmasi biliyi mohkemlendirir. – Hazirliq qanunu. Stimul ve reaksiya arasindaki her bir elaqenin arxasinda sinir sisteminin ferdi, spesifik xususiyyetleri durur. Proqramlasdirilmis telim texnologiyasinin esasinda B.F. Skinner 2 teleb ireli surmusdur: – nezaretden ozunenezarete kecmek; – pedaqoji sistemin istirakcilarini ozunutelime kecirmek. Telim proqrami asagidaki prinsipleri ozunde eks etdirir: – Melumatliliq. Sagirde yeni informasiya verilmelidir, yeni informasiyasiz, umumiyyetle, telim yoxdur. – Emeliyyatliliq. Verilen informasiyani islemekle bagli sagirdlerde fealliq olmalidir. – Eks elaqe. Istirakcilarin emellerinin davamli korreksiyasi heyata kecirilmelidir. – Telim materialinin hecmi ( telim informasiyasi boyuk axinla deyil, ayrica hecmlerle kadrlarla verilir). – Addim – addim texnoloji prosesi. Addimin terkibine 3 qarsiliqli elaqeli helqe – informasiya, eks elaqe emeliyyati ve nezaret daxil edilir. – Ferdi temp ve telimde idarecilik. – Telimde texniki vasitelerden istifade. Proqram yalniz perseptiv ve mnemik fealiyyete arxalanmaqla ugurla yerine yetirile biler ki, bu zaman B.F. Skinnerin dusunmeyi oyretmek cagirislari gerceklesmemis qalir. Telim materiali boyuk olmayan porsiyalara (hisselere) bolunur ve ciddi mentiqi ardicilliqla qurulur. Telim materialinin bele qurulmasi ” proqram” adlanir. Hem metn, certyoj, sxem, kadr seklinde gorme analizatoruna, hem de esitme (xarici dil oyrenerken maqnitafonda sesyazma seklinde) analizatoruna, habele her ikisine eyni zamanda unvanlana biler. Oyredici proqramlarin 3 esas novunu ayird edirler: xetti, saxelenmis ve qarisiq. Xetti proqramin muellifi B.F. Skinnerdir. Catismazliqlari asagidakilardan ibaretdir: – telim materialinin hisselere ayrilmasi; – proqramin butun kadrlarinin yerine yetirilmesinin zeruriliyi; – proqramda geriye qayidis (bu proqramin ozunun konstruksiyasi da istisna olunur), yeni unutma istisna edilir. Telim boyuk emek ve vaxt serf etmeyi teleb edir. Saxelenmis proqram N. Krauder terefinden ireli surulmusdur. Saxelenmis proqramda emeliyyat kadrlari secme prinsipine gore qurulmusdur. Teqdim olunan cavablardan birini secmelidir. Saxelenmis proqramin xususiyyetlerini asagidaki kimi gostere bilerik: – telim materialinin diger proqramlarla muqayisede daha cox parcalara ayrilmasi; – butun kadrlarin yerine yetirilmesinin mecburi olmasi, yeni telimin ferdilesdirilmesi; – proqramda geriye qayidisin olmasi. Qarisiq proqramlar xetti ve saxelenmis proqramlarin kombinasiyalaridir.

Feal telim metodlari. Oyrenmede idrak fealliginin artirilmasi telimin effektiv teskilinin en genis yayilmis metodlarindan biridir. Konkret situasiyaya qosularken sagird ve ya telebe qarsisinda munasibetini mueyyenlesdirmelidir­. Konkret situasiyanin tehlili ile bagli olan isi iki istiqametde qurmaq olar: Konkret situasiyanin rollu oynanilmasi nezerden kecirilir ve onun tehlili ile bagli ders rollu oyuna cevrilir. Eyni bir situasiyada hell variantlarinin kollektiv muzakiresi aparilir. A.A. Verbitski qeyd edir ki, feal telim didaktik prosesin reqlamentlesdirilmis­, alqoritmik, proqramlasdirilmis forma ve metodlarla teskilinden daha optimal formaya – inkisafetdirici, problemli, tedqiqatci, axtaris ve s. kimi idrak motivinin ve maraqlarinin formalasdirilmasini temin eden yaradici serait formasina kecmedir. M. Novik feal telimin asagidaki xususiyyetlerini qeyd edir: – Sagirdlerin oz isteyinden asili olmayaraq onlarin tefekkurunun mecburi feallasdirilmasi; – Fealliginin qisamuddetli ve epizodik deyil, yeterince dayaniqli ve uzunmuddetliliyi; – Meselenin hellinin serbest, yaradici islenilmesi; – Sagirdlerin yuksek motivasiya ve emosional seviyyesi. Feal telim metodlari – telim materialina yiyelenme prosesinde sagirdleri feal eqli ve praktik fealiyyete tehrik eden metodlardir. Feal telim metodlarindan danisarken muxtelif usullari qeyd edirler: Biri imitasion (teqlid olunan) calismalardir. Rollu oyundan ferqli olaraq burada konkret mutexessislerin, iscilerin, rehberlerin fealiyyeti modellesdirilmir. Feal telim metodlarindan biri de seminar – muzakirelerdir. Diskussiya etmek, nezeri ve praktik problemleri hell etmek kimi praktik tecrubelerinin formalasdigi dialoji unsiyyet prosesidir. Metodlardan biri de isguzar oyunlardir. Isguzar oyun bir sira teleblere cavab vermelidir: Oyun istirakcilari arasinda rollarin bolusdurulmesi. Imitasiya edilen funksiyalarin diferensiasiyasi ve inteqrasiyasi seraitinde oyun istirakcilarinin birge fealiyyeti; Oyun istirakcilarinin dialoji unsiyyeti qarsiliqli qerarlarin qebul edilmesinin yegane yolu kimi; Oyuna improvizasiya getirmek; Reqabet yaradan oyun fealiyyetinin ve pesekar biliklerin neticelerini qiymetlendirme sisteminden istifade; Real heyatda davrandigi kimi oyunda da davranmaga tehrik eden intellektual ve emosional seraiti yaradan stimullasdirma sisteminin olmasi; Isguzar oyunun dinamikliyi, davamliligi ve mesgullugu; Isguzar oyunun oyredici, inkisafetdirici ve terbiyeedici effekti. “Deyirmi masa” – istirakcilarin fealiyyetinin teskilinin ele aktiv telim metodudur ki, evvelceden alinmis bilikleri mohkemlendirmeye, catismayan informasiyani berpa etmeye, problemleri hell etmeye, movqeleri mohkemlendirmeye, muzakire aparmaq medeniyyetini oyretmeye imkan verir. Metodlar icerisinde “beyin hemlesi” de muhum yer tutur. “Beyin hemlesi” – elmi ve praktik problemlerin helli ucun yeni ideyalarin istehsal edilmesi usuludur. Onun meqsedi – problemin helline aparan qeyri – enenevi yollarin tapilmasi ile bagli kollektiv eqli fealiyyetin teskilidir. Telim prosesinde beyin hemlesi metodundan istifade asagidaki meselelerin hell edilmesine imkan verir: – telebelerin telim materialini yaradici menimsemesi; – nezeri biliklerin tecrube ile elaqelendirilmesi; – Oyrenenlerin telim – idraki fealiyyetinin aktivlesdirilmesi; – aktual tapsirigin (meselenin) helline yonelmis eqli cehd ve diqqeti merkezlesdirmek qabiliyyetinin formalasdirilmasi; – kollektiv eqli fealiyyet tecrubesinin formalasdirilmasi. Beyin hemlesine hazirliq bir nece addimdan ibaretdir: – dersin meqsedinin mueyyenlesmesi; – telim vezifesinin konkretlesdirilmesi,­ dersin umumi gedisinin planlasdirilmasi; – dersin her bir merhelesinin vaxtinin mueyyenlesmesi; – isinme ucun suallarin secilmesi; – dersin neticelerinin umumilesdirilmesi ve tehlil mezmunlu, meqsedyonlu sekilde heyata kecirmeye imkan verecek, elece de daxil olan ideyalarin ve tekliflerin qiymetlendirilmesi ucun meyarlarin islenib hazirlanmasi. Beyin hemlesi metodunun daha mehsuldar aparilmasina dair mueyyen qaydalar movcuddur. Onlardan bezilerini sadalayaq: 1) Tedris zamani (ne rehber, ne tabeci, ne veteranlar – aparici ve istirakcilar var) hec kes xususi rola iddia etmemelidir; 2) Qarsiliqli tenqidi iradlar ve qiymetlendirme qeti sekilde qebul olunmur, onlar yeni ideyalarin yaranmasina mane olur; 3) Sessiyanin diger istirakcilari terefinden duzgun qiymetlendirile bilmeyecek emellerden, jestlerden uzaqlasmali; 4) Seminarin her hansi istirakcisi terefinden ireli surulmus ideya ne qeder inanilmaz ve fantastik olsa da, teqdirle qarsilanmalidir; 5) Problemin helli istirakci ucun hedden artiq vacibliyine ozunu evvelceden inandirmalidir; 6) Ne qeder cox ideya ireli surulerse, yeni ve deyerli ideyanin yaranma ehtimali bir o qeder cox olar. Problem telim. Problem telim konsepsiyasi C. Dyuinin nezeri konsepsiyasi esasinda inkisaf etmisdir. “Biz nece dusunuruk” eserinde o, enenevi doqmatik telimi inkar edir ve istirakcilarin problemin helli ile bagli musteqil ve feal praktik fealiyyetini enenevi telime qarsi qoyur. Tefekkur her hansi problemin helli usuludur. Dyuiye gore ferdin dusuncesi o halda adekvat istiqametlenir ki, tapsiriqda olan her sey ona aydin olur. Problem telimde teklif musahidenin istiqametini mueyyenlesdirir ve faktlarin yigilmasi ile bagli ferziyye kimi istifade olunur: arqumentasiya aparilir ve mueyyen edilmis faktlar qaydaya salinir, ireli surulen ferziyyelerin praktik ve ya xeyali yoxlanilmasi aparilir. Problem telim nezeriyyesinin inkisafinda helledici rolu amerikan psixoloqu C. Brunerin konsepsiyasi oynamisdir. Bu konsepsiyanin esasinda yeni biliklerin menimsenilmesi ve intuitiv tefekkurun dominantligi durur. Telimin teskilinde biliklerin strukturunun rolu; sagirdin oyrenmeye hazirligi, intuitiv tefekkur eqli fealiyyetin esasi kimi ve muasir cemiyyetde oyrenmenin motivasiyasi. C.Dyui, isterse de C. Bruner telimde problem yanasmanin vacibliyini xususi qeyd edir ve telimin meqsedini mentiqi tefekkuru inkisaf etdirmekde gorurler. M.A. Danilov ve V.P. Yesipov telim prosesinin aktivlesdirme qaydalarini formalasdirmisdirlar­. Hemin qaydalar problem telimin teskili prinsiplerini ozunde eks etdirir. Bunlara istirakcilari umumilesdirmeye tehrik etmek, hazir helleri vermemek, istirakcilari epizodik olaraq anlayislarla, elmin metodlari ile tanis etmek, onlarin dusuncesinin serbestliyini ve yaradici tefekkuru inkisaf etdirmek ve s. daxildir. Eqli inkisaf tekce menimsenilmis biliklerin keyfiyyeti ve hecmi deyil, habele eqli proseslerin strukturu, mentiqi emeliyyatlarin sistemi ve eqli emellerle seciyyelenir (S.L. Rubinsteyn, N.A. Mencinskaya, T.V. Kudryavsev). Problem telim nezeriyyesinin inkisafinda helledici rolu tefekkurde ve telimde problem situasiyanin yaradilmasinin dominantligi teskil edir (A.M. Matyuskin). Feal telim metodlarindan biri kimi problem muhazireni xususi qeyd edirler. Problem muhazire – istirakcilarin ve ya telebelerin axtaris ve tedqiqat fealiyyetine yaxinlasdiran muhazire formasidir. Problem muhazirenin ugurlu olmasi muellimle oyrenenin birge seyleri neticesinde telim edilir. Muhazirecinin baslica vezifesi – informasiyani oturmekden cox elmi biliklerin inkisafindaki obyektiv ziddiyyetlere dinleyenleri celb etmek ve onlarin helli usullarini tapmaga sovq etmekdir. Muellimle emekdasliq zamani telebeler ve istirakcilar ozleri ucun yeni bilikler “kesf edir”, oz ixtisaslarinin ve ya ayrica bir elmin nezeri xususiyyetlerini oyrenirler.

Telimde ferdi ve diferensial yanasma. Ferdi ve differensial yanasmanin psixoloji mahiyyeti muellimin usaqlarin ferdi xususiyyetlerini nezere almasi ve onlara diferensial yanasma bacarigindadir. Ferdi ve diferensial islerin asagidaki novlerini ayird edirler: – sifahi, – yazili, – kartockalarla is, – frontal sorgu, – lovhede is, – kollektivle is (qruplarda). Bu ve ya diger is formasindan istifade ederken bir sira psixoloji faktlari nezere almaq lazimdir. Buraya temperament, muveffeqiyyet, telim fealiyyetinin guclu ve zeif terefleri daxildir. Bununla bele telimde diferensial yanasmada sagirdin inkisaf seviyyesi, tefekkurunun xususiyyetleri (nezeri, praktik), maraqlari, fenne munasibeti, ehate dairesi, sinifde sexsiyyetlerarasi munasibetleri ve s. de nezere alinmalidir. Telim prosesinde yas xususiyyetleri de nezere alinmalidir. Kicik mekteblilerde diqqetin inkisaf etdirilmesi ucun derslerin hecmini nezere almali, muxtelif fealiyyet novlerine, oyunlara ustunluk verilmeli, eyni zamanda cetin tapsiriqlara motivasiya ve maraq yaratmaq zeruridir. Kicik mekteblilerde hafizenin ve tefekkurun inkisafi ucun -plan qurulmasini oyretmek, tefekkur emeliyyatlarini tapsiriqlara uygun formalasdirilmasi sayesinde inkisaf etdirmek gerekdir. Nitqin inkisafi ucun nagil danismasini teqdir etmek, bu ve ya diger qiymetin neye gore verildiyini izah etmek lazimdir. Ferdi yanasmani tetbiq ederken yeniyetmeler ucun problem dersler, laborator mesgeleler, rollu oyunlar teskil etmek meqsedeuygundur. Yuxari sinif sagirdleri ucun ise – muhazireler, problem telim, muzakireler, isguzar oyunlar ve diskussiyalar kecirilmesi yuksek effekt vere biler. Dersin teskili formasinin secimine asagidaki amiller tesir gosterir: – sagirdlerin psixi proseslerinin inkisaf seviyyesinin yasa gore orta gostericisi; – sagirdlerde maraqlarin xususiyyetleri (movzularin ve ya situsiyalarin duzgun secimi ucun); – sinifde mikroiqlim (meselen, elverissiz iqlimde muzakire aparmaq olmaz); – aparici fealiyyet.

Telim ve oyrenme. Insanin bilik, bacariq ve verdisler formasinda tecrube toplamasi prosesini bir nece anlayis – oyrenme, adaptasiya, teqlid ve telim fealiyyeti vasitesile acmaq olar. Bu anlayislar icerisinde daha genis ve umumilesmis anlayis telim fealiyyetidir. Telim fealiyyetinin baslica elameti onun hazirliq xarakterinin olmasidir. Mehz telim fealiyyeti esasinda insan musteqil emek fealiyyetine hazirlasir, etraf aleme ugurla adaptasiya olunur, oz telebatlarini odeyir ve sexsiyyet kimi formalasir. T.V. Qabayin fikrince, telim ozunde iki altsistemi ve ya fealiyyeti birlesdiren fealiyyet novudur: Birinci altsistem onun esas komponentidir ve ona telim altsistemi kimi baxilir; ikinci altsistem telim fealiyyetinin hazirlasdirici funksional komponenti olan ve oyrenme alt sistemi adi altinda oyrenilir. Telim fealiyyeti “temiz” idrak aktidir ve sagirdler terefinden movcud tecrubenin menimsenilmesi sayesinde gerceklesir. Oyrenme ise telim fealiyyetinin muveffeqiyyetli teskiline ve teminatina yonelmis fealiyyetdir. Telim sagirdlerin bilikler sistemini menimsemelerine ve menimsenilmis bilikleri tecrubeye tetbiq etmek ucun lazim olan verdis ve bacariqlara yiyelenmelerine yonelmis meqsedyonlu idrak fealiyyetidir. S.L. Rubinsteyn yazirdi ki, iki telim formasi movcuddur. Her 2 telim novunde insan yeni bilik ve bacariqlara yiyelenir. Bunlardan biri bilik ve bacariqlara yiyelenmeni ozunun xususi meqsedi kimi teqdim edir. Bilik ve bacariqlara yiyelenmeni basqa meqsedlerin gerceklesmesi ucun istifade edir. Pedaqoji psixologiyada movcud olan enenevi yanasmalarda telime yalniz biliklerin menimsenilmesi prosesi kimi yanasilmir, eyni zamanda usagin deyismesi, onun sexsiyyetinin inkisafi prosesi kimi baxilir. S.V.Saricev ve I.N. Loqinov telim meqsedlerini umumi ve xususi hisselere bolurler. Umumi meqsedlerin qoyulusunda sagird birbasa istirak ede bilmirse, xususi meqsedlerin qoyulusunda sagirdler birbasa istirak ede bilir.

Oyrenmenin tipleri. Oyrenmeni telim fealiyyeti kimi muellim terefinden sosial tecrubenin sagirdlere oturulmesi prosesi kimi seciyyelendirirler. N.F. Talizina gosterir ki, oyrenme mutleq sekilde muellim ve sagirdlerin unsiyyet fealiyyetini ve musterek fealiyyeti ozunde eks etdirmelidir. Telim ve oyrenme butov telim fealiyyetinin elementleridir. Oyrenme – insan terefinden bilik, bacariq ve verdislerin qazanilmasi prosesi ve neticesidir. Pedaqoji edebiyyatda bir nece oyrenme novu ayird edirler: 1. Imprintinq mexanizmi esasinda oyrenme. Orqanizm anadangelme mexanizm esasinda xarici heyat seraitine tez ve avtomatik uygunlasir. Merkezi sinir sistemine malik heyvanlari ve insanlari bu davramis tipi birlesdirir. 2. Serti – reflektor oyrenme. Serti – reflektor oyrenme zamani bir nece sesi elaqelendiren soz, elde tutulan her hansi peedmetle ve gorme sahesi ile assosiasiya olunduqda axtarisda olan predmetin ve ya hereketin insan suurunda tam obrazini yarada biler. Meselen, isiga uygunlasma vasitesile yemeyin verilmesi. 3. Operant oyrenme. Bu oyrenme bilik, bacariq ve verdislerin sinaq ve sehvler metodu vasitesile qazanilmasidir. Imprintinq, serti – reflektor oyrenme ve operant oyrenme heyvanlarda oldugu kimi insanlarda da movcuddur. 4. Vikar oyrenme. Basqalarinin davranisini musahide yolu ile derhal menimsenilmesidir. Yuksek inkisaf etmis heyvanlarda, o cumleden, meymunlarda daha cox musahide olunur. 5. Verbal oyrenme. Insanin nitq isareler sistemi vasitesile yeni tecrubeni menimsemesidir. Telim suurlu idare olunur, oyrenme ise tebii olaraq, hec bir meqsed qoyulmadan da bas vere biler.

Menimseme ve onun psixoloji komponentleri. Menimseme telim fealiyyetinin neticesi kimi seciyyelendirilir. Menimseme biliklerin qebul edilmesi, fikren islenmesi, yadda saxlanilmasi ve elde olunmus biliklerin praktik ve nezeri tetbiqinde istifade edilmesi prosesidir. Menimsemenin psixoloji komponentleri meselesini ilk defe olaraq N.D. Levitov elme getirmisdir. Menimsemenin psixoloji komponentlerinin olmamasi telimde mueyyen muveffeqiyyetler elde olunmasina manecilik toredir ve telimin optimallasdirilmasin­in qarsisini alir. Menimsemenin effektivliyini temin eden psixoloji komponentlere asagidakilar aiddir: Sagirdlerin telime musbet munasibeti. Materiala vasitesiz sekilde hissi tanisliq. Materialin feal islenmesi prosesi kimi nezerden kecirilmesi. Informasiyanin yaddasaxlanmasi ve mohkemlendirilmesi prosesi. Menimsemenin esas neticelerinden biri sagirdlerde elmi anlayislarin formalasdirilmasidir­. Analitik – sintetik fealiyyeti esas hesab edirler. Generalizasiya sehv umumilesdirmeye deyilir. I.F. Demidova generalizasiyanin yaranma sebeblerini asagidaki kimi qruplasdirir: 1. Sagirdlerin meiset tecrubesinin telimde yiyelendiyi anlayislarin ilkin heyati umumilesdirmelerine tesiri. Bir sira sagirdler ucun sican ev heyvanidir, ona gore ki, o evde yasayir. 2. Sagirdin hissi qavrayisdan ireli gelen tesirler. Sagirdler oxsar, lakin tesadufi elamete istinad etdikde geldikleri netice duzgun olmur, sehv umumilesdirme ozunu gosterir. Faktlar gosterir ki, generelizasiya hadisesi cox vaxt musahide etdiyimiz cisim ve hadiselerin, menimsediyimiz mefhum ve qaydalarin xususiyyetleri ile bagli olur. Menimsemenin 4 merhelesini ayird edirler: telim materiali ile tanisliq; menalandirma; yaddasaxlama; praktikaya tetbiq etme. Bilik telimin mezmununun nuvesini teskil edir. Biliyin keyfiyyeti sagirdlerin idrak fealiyyetinden asilidir. Sagirdleri oxumaga mecbur etmek olar, lakin onlari idrak fealligina, derk etmeye mecbur etmek olmaz. Idrak fealiyyeti zamani sagirdlerin bilikden aldigi sevinc hissi, ozuneinam idrak fealliginin motivine cevrilmelidir. Muasir ders bir nov tefekkur keyfiyyetlerinin inkisaf etdirilmesi prinsiplerine esaslanir. Telimin meqsedlerine dusundurme funksiyasi da elave edilmelidir. Bu prinsip inkisafetdirici ve formalasdirici funksiyalardan ferqlenmelidir. Menimsenilen bilik sagird ucun sexsi mena kesb etmelidir. Dersde neyinse kesf olunmasi bilavasite sagirdlerle musterek fealiyyetde heyata kecirilmelidir. Sagirdlerle is prosesinin optimalligini qisa zaman intervalinda heyata kecirmek ucun kicik qruplar yaradilmali, daha cox kopperativ ve konstruktiv oyrenmeye ustunluk verilmelidir. Telimin baslica prinsiplerini sexsiyyetyonumlu ve derketmeyonumlu model uzerinde qurulmasina calisilmali, bu prinsiplerden ireli gelen vezifeler dersin yaradici teskiline ve munasibetlerin humanistlesdirilmesi­ne yoneldilmelidir.

Bilik, bacariq ve verdislerin menimsenilmesi. Bilik telimin mahiyyetinin nuvesini teskil edir. O, suurun bir hisesi kimi, maddi gercekliyin inikasi kimi, gercekliyin nizama salinma usulu kimi, elece de idrakin neticesi, mehsulu kimi seciyyelendirilir. L.N. Fridman “bilik” anlayisi haqqinda movcud fikirleri yeniden isleyerek onun mezmununda umumi cehetleri birlesdirmisdir. Bilik – bizim fealiyyetimizin neticesidir ve bu fealiyyetin hansi formada – hissi ve yaxud rasional, vasiteli ve yaxud vasitesiz sekilde basa catmasindan asili olmayaraq tezahur edir. Bilik pedaqoji qarsiliqli tesirin vasitesi kimi ozunu gostererek sagirdin kecmis ferdi tecrubesinin strukturunu deyisir ve ya onu basqa sekle salir, bununla da oyreneni psixi inkisafin yeni merhelesine qaldirir. Bilik ozluyunde eqli inkisafi tam suretde temin etmir. Lakin onsuz eqli inkisaf mumkun deyil. Biliyin didaktik funksiyalari muellimin qarsisina bir nece xususi vezife qoyur. Onlari asagidaki kimi qruplasdira bilerik: a) biliyi passiv formadan sagirdlerin fikri fealiyyetini eks etdiren formaya salmaq; b) biliyi insani sexsiyyet ve fealiyyetin subyekti kimi formalasdiran vasiteye cevirmek. Pedaqoji psixologiyada biliyin asagidaki novlerini ferqlendirirler: telimeqederki bilik; meiset bilikleri; bedii bilikler (fealiyyetin estetik formada menimsenilmesinin xususi usulu); elmi bilikler (empirik ve nezeri). Meiset biliyi saglam fikir ve guzeran dusuncesine esaslanaraq insan davranisinin gundelik beledcisidir. Elmi bilik ozunde dunyanin inikas olunmus ve onun inkisaf qanunauygunluqlarini­n formalasmasinda tecrubi, empirik ve nezeri formaya esaslanan sistemlesmis, umumilesmis bilikler qrupunu birlesdirir. Ders bilikleri elmi biliklerden toreme hesab olunur ve bu bilikler elmi biliklerden ferqli olaraq artiq melum olanin, derk olunanin derk olunmasidir. Sagirdler ciddi movqeye malik olan elmi anlayislari menimseyen zaman onlari guzeran seviyyesine uygun qavrayirlar. V.I. Ginese gore elmi biliklerin 3 formasi movcuddur: Telim qaydalari formasinda olan bilikler; Telim metni formasinda olan elmi bilikler; Telim tapsiriqlari formasinda olan bilikler. Adaptasiya olunmus elmi bilikler, bir terefden biliyin maddi terefini, diger terefden iradi fealiyyetin qanunauygunluqlarini­, biliklerini ozunde birlesdiren telimin qayda – qanunlarini teskil edir. Bilik yalniz subyektin iradi aktivliyi prosesinde menimsenile biler. Bilik muxtelif xususiyyetlere malik ola biler. Biliyin xususiyyetlerine asagidakilari aid etmek olar: Sistemlesdirme; umumilesdirme; derk etme; elastiklik; aktivlik; tamliq; davamliliq. Movcud fenni sagirdin derketme seviyyesi ile; telimin meqsedi ile; sagirdlerin ferdi xususiyyetleri ile; onlarda olan ehtiyat biliklerle; sagirdlerin eqli inkisafinin seviyyesi ile; menimsenilen biliklerle sagirdin yasinin uygun gelmesi ile. Biliklerin menimsenilmesinin esasini sagirdlerin muellim terefinden istiqametlendirilmis­ aktiv fikri fealiyyeti teskil edir. Telim idrak prosesi kimi bir nece merheleden ibaretdir: 1. Obyektin fondan ayrilmasi ve onun movcud xususiyyetlerinin mueyyen olunmasi ile bagli olan obyektin qavranilmasidir. 2. Biliyin formalasmasi, herterefli qavrama ve inikas neticesinde ayrilmis xususiyyet ve elaqeleri tesvir etmeyi ve yadda saxlamagi nezerde tutur. Bilik ilkin menalandirmadan ve eks etdirmeden baslayaraq asagidaki formalarda tesekkul tapir: Anlamaya dogru; Beledlesme ve yeni seraitde biliyin tetbiqine dogru; Sagirdler terefinden biliyin faydasinin ve yeniliyinin qiymetlendirilmesine­ dogru. Bilik muxtelif seviyyelerde menimsenile biler: Reproduktiv seviyye – obraza ve telimata esasen eks etdirme; Produktiv seviyye – qeyri – standart formada biliyin axtarisi ve tapilmasi. I.Y. Konfenderatov ve V.P. Simonov biliyin menimsenilmesine imkan veren merhelelere uygun menimsemenin novbeti seviyyelerini ayirirlar: 1.predmetin secilme (tanima) seviyyesi; 2. Onun yaddasaxlanilmasi seviyyesi; 3. Anlama seviyyesi; 4. Tetbiq etme seviyyesi. V.P. Bespalko da uygun olaraq biliyin menimseme seviyyelerini teqdim etmisdir. Bunu asagidaki 1ci cedvelde aydin gormek olar: Telim materiallinin menimsenilme seviyyelerinin xarakteristikasi. Menimsemenin seviyyesi – seviyyenin adi – seviyyelerin xarakteristikasi. 0 (sifir) – anlama – Fealiyyetin mueyyen konkret novunde oyrenenin tecrubesinin (biliyinin) olmasi. Anlama yeni informasiyanin qavranilmasinda ozunu gosterir. I – Tanima – Sagirdler fealiyyetin istenilen aktini hereketin tesvirine, “ipuclarina”, isareye (reproduktiv hereket) istinaden yerine yetirirler. II – Eksetdirme – Sagirdler evvel baxilmis oxsar situasiyalardan elde olunmus informasiyani musteqil olaraq tesvir ve tetbiq edirler. III – Tetbiqetme – Sagirdler qeyri – tipik situasiyalarda qazandiqlari bilik ve bacariqlari istifade etmek qabiliyyetine yiyelenirler. IV – Yaradiciliq – Sagirdler onlara melum olan fealiyyet sferasina tesir gostererek qabaqcadan proqnozlasdirila bilmeyen situasiyalarda yeni qaydalar, hereketin alqoritmini bir sozle yeni informasiya sistemi yaradirlar. Bu cur produktiv hereketler esl yaradiciliq sayilir. Eyni olan elmi ve ya telim metni muxtelif subyekt terefinden muxtelif cur qavranila biler. A.V. Smirnovanin fikrince, anlamanin aparici keyfiyyeti sagirdlerin elmi ve tedris materiallarinin oz diline kocurmeleri ve hem de subyektin telim metnlerini oz sozleri ile catdira bilme qabiliyyetidir.

Eqli fealiyyetin formalasma merheleleri. Fealiyyet eqli fealiyyetden evvel umumilesdirilmis, ixtisar olunmus, menimsenilmis kecid halina catmalidir. Bu hallar eqli fealiyyetin formalasmasi merhelelerini teskil edir. Eqli fealiyyetin formalasmasinin asagidaki merhelelerini qeyd edirler: 1. Hereketin beledlesme sxeminin qurulmasi merhelesi. Telebeler fealiyyetin meqsedi baresinde onun obyekti ve sisteme beledlesme haqqinda lazimi izahatlar alirlar. Fealiyyetin esas beledlesme mexanizmi acilir. Fealiyyete aid olan 3 emeliyyatin nece ve hansi ardicilliqla icrasi gosterilir. Bunlar asagidakilardir: 1. Texmini fealiyyet; 2. Icraci fealiyyet; 3. Nezaretci fealiyyet. Fealiyyetin menimsenilmesi basqa insanlar terefinden icra edilerken nezaret olunan zaman deyil, fealiyyetin sagird terefinden icra olundugu vaxt bas verir. 2. Fealiyyetin maddi cehetden formalasma merhelesi. Sagirdler fealiyyeti daxilden, maddi formada ona daxil olan butun emeliyyatlari genislendirerek icra edirler. Hem texmin, hem icraci, hem de nezaretci fealiyyet hallari bas verir. Fealiyyetin maddi formasi, her seyden once, nitqle uzlasir, sagirdler nitq vasitesile her seyi formalasdirir, sonra ise icra edirler. 3. Fealiyyetin nitqden kenar formalasma merhelesi. Bu merhelede butun fealiyyet elementleri nitqden xaric teqdim olunur ve gelecek fealiyyet evvelkinden ferqli olaraq umumilesmis olur. Bu merhelede fealiyyet elementleri ne avtomatlasmir, ne de azaldilir. 4. Fealiyyetin ozu haqqinda nitqden kenar formalasma merhelesi. Burada fealiyyet qeyri – verbal seviyyede icra olunur. 5. Fealiyyetin daxili nitqle formalasma merhelesi. Bu merhelede hereket avtomatlasir, nezaret elcatmaz olur. 6. Hereketin xarakteristikasi. Hereketin serbest parametrlerine asagidakilari aid edirler: – forma; – umumilesme; – inkisaf etdirme; – menimseme. Fealiyyet formalari subyektin hereketi derketme seviyyesi ile xarakterize edilir. Bu fealiyyetin interiorizasiya olcusudur. Hereketin 4 esas formasini gosterirler: maddi, perseptiv, xarici nitq ve eqli. 1. Maddi forma. Obyektin real olaraq yeniden derk olunmasidir ki, burada meqsed onun xususiyyetini oyrenmekdir. 2. Perseptiv forma. Bu real ve simvolik isareli obyektlerin ideal yeniden oyrenilmesidir. (qavrama baximindan) 3. Nitqli forma. Insanin xarici, ya da daxili nitqe malik olmasidir. Bu formada insan ya ozu haqqinda basqasina, ya da ozu – ozune melumat verir. 4. Eqli forma. Bu daxili planda olan fealiyyetdir ve hec bir daxili vasiteye esaslanmadan heyata kecir. Fealiyyetin umumilesmesi onunla xarakterize olunur ki, burada hereketi icra ederken movcud olan esyadan movcud olmayani almaqdir. Fealiyyetin beledlesme esaslari beledlesmeni konkret ve ya umumi halda ehate edir. Fealiyyetin beledlesme esaslarinin eksperimental yolla 3 tipi teyin olunub. I. Fealiyyetin beledlesme esaslarinin natamam texmini terkibidir ki, konkret xarakter dasiyir. Hansisa bir situasiyani tehlil ederken musteqil olaraq muellim terefinden sinaq ve sehvler esasinda askar olunur. II. Beledlesmenin mecmusunu teskil edir. Bu da hereketin dusunceli ve duzgun icrasi ucun vacibdir. III. Fealiyyetin beledlesme esaslari beledlesmenin butovluyu ile seciyyelenir. Sagird beledlesmenin umumi sistemini hazir halda alir, amma konkret hadisenin tehlili zamani sexs umumi fealiyyetin beledlesme esaslarindan istifade ederek umumi metodlarindan ferdi metodlari ayiraraq musteqil ferdi FBE (fealiyyete beledlesme esaslari) yaradir. IV. Sagird terefinden hazir halda alinmis FBE umumi beledlesmenin ferziyyesidir. V tipi umumilesmis, yarimciq, hazir halda alinmis, FBE-nin VI tipi umumilesmis, yarimciq, sagirdler terefinden teskil olunmayan, VII tip FBE konkret, tam hazir halda alinmis olur. V. Davidov II ve III tip FBE muqayiseli olaraq tehlil edir.

Telimin tipleri ve umumtehsil bacariqlarinin formalasmasi. P.Y. Qalperin fealiyyetin beledlesme mexanizmine esaslanaraq telimin 3 tipini ayirmisdi. Onlari asagidaki kimi seciyyelendirmek olar: 1. Predmete texmini yanasma; 2. Telim prosesinin keyfiyyet ve neticesine yanasmasi; 3. Usaqlarin telim predmetine ve prosesine yanasma. “Sinaq ve sehvler” adini alib – hereketin natamam beledlesme esaslari kimi xarakterize olunur. FBE-nin birinci tipinden istifade ederek bilik ve bacarigin menimsenilmesi cox leng ve coxlu sehvler hesabina gedir. Telim elde olunmus nailiyyetlere istinad edir. Bu tip oyrenme sonralar “biliklerin menimsenilmesinin assosiativ – reflektor nezeriyye”si adlandirildi. V.V. Repkin onu oyrenmenin illustrativ – izahli metodu adlandirir. Oyrenme sinaq ve sehvsiz gedir, plana uygun terbiye arzu olunan xususiyyetlere nailiyyetlerde itkiye yol vermeden istenilen neticeni almaga imkan verir. FBE-nin ucuncu tipinde qavrama ehemiyyetli sehvlersiz kecir. Umumtehsil bacariq ve verdisleri ele bir bacariq ve verdislerdir ki, burada hereketler cox fenler uzre prosese uygun olur, hereketin icrasi emeliyyata cevrilir, gundelik heyatda ve bir cox derslerde istifade olunur Telim situasiyalari ve ders. Ders situasiyasi psixopedaqoji veziyyetlerin mecmusu olub, telim prosesinin terkib hissesi hesab olunur. Ders zamani yaranan istenilen situasiya birbasa “inkisafin sosial situasiyasi”na cevrilir. 1. “Optimistik baslangici” situasiyasi. Derse baslayarken ele situasiya yaratmaq lazimdir ki, mehz situasiyanin ozu, sagirdlerinin ozuneinamini asagi salmasin, lazimsiz emosional gerginliyi aradan qaldirsin. 2. Problem situasiya. Problemli situasiyada tefekkur aktivlesir. 3. Secim situasiyasi. Bele bir situasiyanin telim prosesinde yaradilmasi sagirdlerde tesebbuskarligi ve ferdiyyeti tezahur etdirmeye serait yaradir. 4. Muveffeqiyyet situasiyasi. Muveffeqiyyet situasiyasi, adeten, usaqlara muveffeqiyyet kateqoriyalari ile dusunmeyi oyredir. 5. Intellektual gerginlik situasiyasi. Istenilen muveffeqiyyet gergin ve sistematik fealiyyet olmadan elde oluna bilmez.

1. FƏNNİn məQSƏDİ, VƏZİFƏLƏRİ, ƏHƏMİYYƏTİ

da coğrafi qat, fiziki – coğrafiyaçılar üçün isə landşaft qatı hesab olunur.

Məlum olduğu kimi coğrafi qat bir-birilə daimi qarşılıqlı əlaqədə olan

litosfera, atmosfera, hidrosfera və biosfera qatlarından əmələ gəlmişdir.

Coğrafi mühit və xüsusən landşaft qatı müxtəlif coğrafi komplekslərə ayrılır.

Onlardan bəziləri geniş ərazini,(məsələn: qurşaq, zona, ölkə, vilayət və s.i.,)

bəziləri isə ikinci dərəcəli olub, həmin ərazilərin kiçik hissələrini təşkil edirlər

(məs: fasiya, mərz və s.).

Fiziki coğrafiyanın tədqiqat sahəsi, coğrafi mühitdə baş verən ümumi

qanunauyğunları, tərkibini, onun inkişaf dinamikasını və ərazi üzrə

differensiasiyasını öyrənməkdən ibarətdir.

Çöl tədqiqat metodları kursunun keçirilməsində əsas məqsəd, gələcək

mütəxəssis olan coğrafiyaçının çöl tədqiqatları zamanı ayrı-ayrı komponentlərdən

təşkil olunmuş kompleksləri analiz etməkdən və onların sərhədlərini ayırmaq

qabiliyyətini izah etməkdə ibarətdir. Bununla əlaqədar olaraq aşağıdakı məsələlər

qarşıya qoyulur: 1.Çöl şəraitində öyrənilən rayonu dəqiq ayırmalı. 2 Həmin

rayonun coğrafi komplekslərinin dərəcəsini və tədqiqat üsullarını bilməli. 3. Çöl

materiallarının toplanma qaydası. 4.Müxtəlif təbii şəraitdə həmin materialların

işlənilməsi. Bütün başqa elmlərdə olduğu kimi, coğrafi tədqiqatlarda da

özünəməxsus üsullardan istifadə edilir. Bunlardan bəziləri ümumi olub, elmin

müxtəlif sahələrində istifadə olunur. Ancaq elə üsullarda var ki, bunlar əsasən

fiziki – coğrafi tədqiqatlarda geniş istifadə olunur ki, bunlara da kartoqrafik,

rayonlaşma və s. üsulları misal göstərmək olar.

Diаlеktik üsul cəmiyyətdə və təbiətdə baş verən bütün proseslərin və

hadisələrin dərk olunmasında əsas rol oynayır. Bu üsul fiziki – coğrafi

komplekslərdə baş verən dəyişikləri, həmin komplekslərin ardıcıl inkişafını,

onların bir haldan digər hala keçməsi qanunauyğunluqlarını əvvəlcədən görməyə

imkan verir. Misal üçün kiçik çayların, yarğan və qobuların gətirmə konusları

dağətəyi zonada tamamilə və yaxud bir hissəsi başqa fasiyaya – yəni, terrasa, dağ

yamacına və s. keçə bilər ki, bu da çaydan öz konusun kəsilməsi nəticəsində yarana

Müqayisə üsulu eyni fiziki – coğrafi şəraitdəki komponentin inkişafına başqa

mərhələdəki inkişafla müqayisəsinə əsaslanır. Miss: meşə və tundra zonasının

onların landşaftı ilə müqayisəsi. Nəticədə həmin zonaların müqayisəli xarakteri

onların landşaftının genezisini, təsnifatını aydınlaşdırmağa imkan verir. Ona görə

də müqayisəni komplekslər üzrə yaxud da komplekslərin ayrı-ayrı

komponentlərinə (məs: relyef forması, bitki örtüyü, iqlim göstəriciləri, torpaq və

s.) görə aparmaq olar.

Stasionar üsul. Bu üsuldan vaxt etibarilə tez dəyişən amillər öyrənilir ki,

burada temperatura, küləyin sürəti və istiqaməti, səth sularının axımı, həmçinin də

fəsillər, illər üzrə komplekslərdə baş verən dəyişikliklər öyrənilir. Bu üsulla alınan

məlumatlar xüsusi cihazlardan və texniki quraşdırıcılardan (meteostansiya, su

postları və s.) götürülür. Bu göstəricilər cədvəllər, qrafiklər şəklində hesabatlarda

öz əksini tapır ki, bunlarında coğrafi tədqiqatlarda həm nəzəri, həm də praktiki

cəhətdən böyük əhəmiyyəti vardır.

Ekspedisiya üsulu. Bu üsulda başqa üsulların (aerofoto, xəritə və s.)

nəticələrindən geniş istifadə olunur ki, bu da müəyyən dərəcədə çöl işlərinin

keyfiyyətini artırır, çöl materiallarının toplanma müddətini azaldır. Toplanmış çöl

materiallarının məlumatı, müxtəlif komplekslərin sərhədlərinin aşkar edilməsinə,

həmin kompleksləri daxilində mövcud olan komponentlərin (misal: landşaft,

örtüyü) müxtəlif ərazidə yerləşmə qanunauyğunluğunu

aydınlaşdırılması ilə əlaqədardır.

Kartoqrafik üsul. Bu üsulun əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, burada

coğrafi obyektlərin yerləşmə qanunauyğunluqlarını, proses və təbii hadisələrin,

inkişafında qarşılıqlı əlaqə və asılılığı aydınlaşdırmaq mümkündür. Bir çox coğrafi

qanunauyğunluqlar, ilk növbədə təbii landşaft zonallığı o vaxt aydın olur ki, həmin

zonaların sərhədləri və onlarda baş verən regional proseslər xəritədə qeyd olunur.

Bu üsuldan konstruktiv coğrafiyada, eyni zamanda coğrafiyanın tətbiqi sahələrində

geniş istifadə olunur.

Aerofotoqrafik üsul. Bu müasir dövrün ən aktual üsullarından olub, coğrafi

mühitin inkişaf xüsusiyyətlərini, müasir mərhələdə landşaftın formalaşmasını dərk

etməyə imkan verir. Ərazinin aerofotoşəkili onun əsas kompleksləri və həmin

komplekslər daxilində mövcud olan komponentlər haqqında dəqiq məlumat verir.

Bu üsulun coğrafiya elminin inkişafında olan əhəmiyyəti çox böyükdür.

Kosmik üsul. Bu üsul coğrafiyada ən yeni tədqiqat üsuludur. Aerofoto

şəkildən fərqli olaraq, kosmik üsulda şəkillər geniş sahələri əhatə edir ki, bunları

da yer səthinin hər hansı bir sahəsi üçün çox tez əldə etmək olar. Müxtəlif

informatik göstəricilərin alınması üçün bu iki üsulun coğrafiya elminin perspektiv

inkişafında rolu misilsizdir.

Riyazi üsul. Bu üsulun fiziki – coğrafiyanın müxtəlif sahələrinin inkişafında

rolu ildən – ilə artır ki, bunun da meteorologiya, hidrologiya və iqlimşünaslıqda

nailiyyəti daha böyükdür.

Paleocoğrafi üsul nəinki coğrafiyada, eyni zamanda geologiyada da istifadə

olunur. Bu üsuldan qədim landşaft komplekslərinin və onların ayrı-ayrı

komponentlərinin inkişaf xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq üçün istifadə olunur ki,

bu da paleontoloji materiallara əsaslanır.

Rayonlaşdırma üsulu. Bu üsul inkişafda olub, fiziki coğrafiyanın müxtəlif

nəzəri və tətbiqi problemlərinin həllində geniş istifadə edilir.

Hazırda bu üsul iki istiqamətdə istifadə olunur: birincisi, ərazinin fiziki –

coğrafi differensiasiyasının təyinində geniş ərazinin əsas amillərə görə ardıcıl

olaraq daha kiçik hissələrə parçalayaraq, Məs: tədqiqat aparılan rayonun xüsusi

xəritələrini (geoloji, geomorfoloji, torpaq və s.) müqayisə etdikdə konkret

komplekslərin xüsusiyyətini aşkar etmək olur. İkinci istiqamət – sadə

komplekslərin landşaft şəklində qruplaşdırılmasından, onların siniflərə və s.

ayrılmasından ibarətdir. Ümumiyyətlə, rayonlaşdırma üsulu ərazidə yayılmış

müəyyən təbii göstəricilərin sərhəddini, ayrı-ayrı komponentlər üzrə (geologiya,

relyef, iqlim və s.) şəraiti təyin etməyə bizə imkan verir.

Mühazirənin planı : Patoloji fiziologiya fənni, vəzifələri; Patofiziologiyanın digər elmlərlə əlaqəsi

Patofiziologiya tibbin fəlsəfəsi hesab olunur. Dialektik materializmin bütün qanun və kateqoriyaları patofizioloji proseslərdə təzahür edir. Məsələn, xəstəliyə verilən təriflər arasında dialektika baxımından ən çox əsaslandırılmış olanı aşağıdakıdır: “Xəstəlik – zədələnmiş orqanizmin pozulmuş funksiyalarının kompensasiyası şəraitində keçən həyatıdır”. A.D.Adoya məxsus olan bu tərif dialektikanın “əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi qanunu”nu əks etdirir. Burada proseslərdən biri orqanizmi zədələməyə, digəri pozulmuş funksiyaları bərpa etməyə yönəlmiş iki bir-birinə zidd qüvvənin mübarizəsini və onların xəstə orqanizmdə vəhdətini görürük.

Dialektikanın “kəmiyyət dəyişikliklərinin keyfiyyət dəyişikliklərinə keçməsi qanunu” da patofiziologiyada öz əksini tapır. Məsələn, sağlam insanın qəflətən bədən temperaturu yüksəlir. Bədən temperaturunun qəflətən yüksəlməsi xəstəliktörədici amilin təsirindən yaranan pozulmaların artmasının nəticəsidir ki, həmin anda müəyyən səviyyəyə çataraq, sıçrayışla yeni keyfiyyət kəsb edir. Xəstəliklərin (malyariya, krupoz pnevmoniya), tipik patoloji proseslərin (qızdırma, iltihab və s.) mərhələli gedişi, mərhələlərin bir-birini əvəz etməsi də dialektikanın həmin qanunu ilə izah edilir.

İnsan xəstələndikdə xəstəlik sağlamlığı, sağaldıqda isə sağlamlıq xəstəliyi inkar etmiş olur. Burada dialektikanın “inkarı inkar qanunu” əks olunur.

Patofiziologiyanın tədqiqat metodları . Patofiziologiya eksperimentə əsaslanan elmdir. Modelləşdirmə patofiziologiyanın spesifik metodudur. Həmin metodun sayəsində bir çox xəstəliklərin səbəbi, inkişaf mexanizmi, gedişi, nəticəsi və s. öyrənilmiş, yeni müalicə üsulları işlənib hazırlanmış və klinik praktikaya tətbiq edilmişdir. Lakin heyvanlar üzərində aparılan eksperimentlərin müəyyən məhdudiyyətləri vardır. Heyvanların və insanın həyat fəaliyyəti prosesləri arasındakı növ fərqləri və xüsusən insanlarda xəstəliklərin əmələ gəlməsində, inkişafında və nəticəsində sosial amillərin rolu nəzərə alınmalıdır. İnsan orqanizminin xəstəlikləri heyvanlarda yaradılan model qədər bəsit deyil. Eksperimentdə insanın yaş xüsusiyyətlərini, yanaşı gedən xəstəliklərini və s. olduğu kimi nəzərə almaq mümkün olmur. İnsana xas olan bir çox xəstəliklərin (məsələn, psixi, bəzi allergik, mübadilə xəstəlikləri və s.) eksperimental modeli hələlik yaradılmamışdır. Bunlardan əlavə, eksperimentin digər çatışmayan cəhətləri də var: heyvanlarda ikinci siqnal sisteminin olmaması; regenerasiya və sağalma proseslərinin heyvanlarda daha sürətli olması; xəstəliyin tam inkişafına qədərki dövrün eksperimentdə yaradıla bilməməsi və s. Amma modelləşdirmə metodunun tibb elminə verdiyi olduqca böyük fayda qarşısında bu çatışmazlıqları çox cüzi hesab etmək olar. Heyvanlar üzərində aparılan eksperiment insandakı müvafiq xəstəliyin tam mənzərəsini əks etdirməsə də, o, xəstəliyi başlanğıcdan sona qədər müşahidə etməyə və öyrənməyə kömək edir. Eksperimentdə xəstəliyin gedişinə təsir edən ətraf mühit şəraitinə, eləcə də təcrübə heyvanının son vəziyyətinə nəzarət etmək mümkündür. Eyni zamanda eksperiment insanlar üzərində tətbiqi mümkün olmayan bir sıra amillərin (travma, şüalanma və s.) orqanizmə patogen təsirinin öyrənilməsində də yeganə metoddur.

Eksperimentlər kəskin və xronik olmaqla iki qrupa bölünür. Kəskin eksperiment orqanizmdə kəskin pozulmaları (məsələn, şok, kollaps, kraş sindromu, kəskin tənəffüs, qan dövranı, böyrək çatışmazlıqları və s.) öyrənmək üçün istifadə olunur. Xronik eksperiment isə uzunmüddətli olub, xəstəliyin inkişaf dinamikasını öyrənməyə imkan verir. Əsasən xronik xəstəliklərin (məsələn, ateroskleroz, arterial hipertenziya, şəkərli diabet, xora xəstəliyi və s.) modelini yaratmaq üçün tətbiq olunur.

Ümumi nozologiya norma, sağlamlıq, xəstəlik anlayışları haqqında ətraflı məlumat verir. Patofiziologiyanın bu hissəsində xəstəliklərin xarici və daxili səbəbləri, əmələ gəlmə şəraiti, orqanizmin reaktivliyinin və rezistentliyinin xəstəliklərin yaranmasında və gedişində rolu, xəstəliklərin mərhələləri, nəticəsi, təsnifatı hərtərəfli təhlil edilir, terminal hal və reanimasiyanın patofizioloji əsasları və s. nəzərdən keçirilir.

Fərd üçün konkret şəraitdə optimal olan göstərici norma (yunanca “norma”– ölçü, nümunə”) sayılır. Norma optimal dəyişən parametrdir. Orta statistik, adaptiv, dinamik və korrelyativ norma ayırd edilir. Hər bir şəxsin genetik, yaş, cinsiyyət, ekoloji, coğrafi, irq baxımından orta statistik normativləri (populyasiyada daha çox rast gəlinən göstəricilər) vardır. Adaptiv norma xarici mühit amillərinin təsiri ilə orqanizmin fizioloji və biokimyəvi göstəricilərinin norma hüdudunda olan tərəddüdləridir (məsələn, dağlıq zonaya keçərkən eritrositlərin miqdarının artması). Dinamik norma dedikdə, orta statistik göstəricilərin orqanizmin fəaliyyəti və uyğunlaşma reaksiyaları ilə əlaqədar olan fərdi tərəddüdləri nəzərdə tutulur. Korrelyativ norma orta statistik, adaptiv və dinamik normaların məcmuyudur.

Sağlamlığı norma ilə eyniləşdirmək olmaz. Məsələn, fizioloji proses olan hamiləlik zamanı orqanizmin bəzi göstəriciləri normal hüdudlardan kənara çıxır və ya boyunun ölçüləri normaya uyğun olmayan bir çox insan sağlam ola bilər, yəni sağlamlığı normal göstəricilərin cəmi kimi qiymətləndirmək düzgün deyil. Beləliklə, norma orqanizmin ayrı-ayrı göstəricilərini kəmiyyətcə səciyyələndirir, sağlamlıq isə bütövlükdə onun keyfiyyət halını əks etdirir.

İnsan orqanizminin həm bioloji, həm də ictimai varlıq olduğunu nəzərə alaraq, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı sağlamlığa bioloji proseslərdən daha geniş məna daşıyan tərif vermişdir: “Sağlamlıq – yalnız xəstəliklərin və fiziki qüsurların olmaması deyil, eyni zamanda tam fiziki, ruhi və ictimai rahatlıqdır.”

Sağlamlıqdan fərqli olaraq, xəstəlik zədələnmiş orqanizmin ətraf mühitə uyğunlaşmasıdır. Zədələnmiş orqanizmin ətraf mühitə uyğunlaşması başqa səviyyəyə keçir, orqanizmin təkamül prosesində formalaşmış və genetik kodlaşdırılmış müdafiə-uyğunlaşma və kompensasiya mexanizmləri həmin zədələnmənin nəticələrini aradan qaldırmağa yönəlir. Əgər zədələnmiş orqanizmdə sağalma mexanizmləri homeostazı bərpa edə bilmirsə, xəstəlik başlanır. Sağalma mexanizmləri işə düşə bilmədikdə zədələnmiş orqanizm şəraitə uyğunlaşa bilmir və canlı varlıq kimi mövcudluğunu itirir. Bu baxımdan A.D.Adonun xəstəliyə verdiyi tərifdə qeyd olunan fikir diqqətəlayiqdir: “Xəstəlik – zədələnmiş orqanizmin pozulmuş funksiyalarının kompensasiyası şəraitində keçən həyatıdır.”

Xəstəliklərin təsnifatı bir neçə prinsipə əsaslanır: etioloji prinsip (infeksion, qeyri-infeksion və s.), patogenetik prinsip (iltihab, mübadilə, şiş, allergik mənşəli xəstəliklər və s.), anatomo-topoqrafik prinsip (qaraciyər xəstəlikləri, sinir xəstəlikləri və s.), yaş və cinsiyyət prinsipi (uşaq xəstəlikləri, qadın xəstəlikləri və s.), zədələnmənin səviyyəsinə görə (molekulyar xəstəliklər və s.), klinik gedişinə görə (kəskin, yarımkəskin, xronik), sosial prinsip (sivilizasiya xəstəlikləri və s.), müalicə prinsipinə görə (terapevtik, cərrahi) və başqaları.

Xəstəliyin meyarları subyektiv və obyektiv olmaqla iki qrupa bölünür.

Subyektiv meyarlara xəstənin şikayətləri (ümumi zəiflik, ağrı, müxtəlif funksional dəyişikliklər və s.), obyektiv meyarlara isə laborator və instrumental müayinələrin, müxtəlif funksional testlərin nəticələri aiddir.

Xəstəliyin inkişafında aşağıdakı mərhələlər ayırd edilir:

• gizli (latent) dövr;
• prodromal dövr;
• xəstəliyin tam inkişaf dövrü;
• xəstəliyin nəticəsi.

Gizli (latent) dövr.Orqanizmin patogen amilin təsirinə məruz qaldığı vaxtdan xəstəliyin ilk əlamətlərinin təzahür etdiyi ana qədər keçən müddət xəstəliyin gizli dövrü adlanır. Bu dövrdə orqanizmin kompensator-uyğunlaşma və mühafizə reaksiyaları səfərbərliyə alınır, xəstənin ümumi vəziyyətində dəyişiklik aşkar edilmir. Bu mərhələ infeksion xəstəliklərdə inkubasiya, allergik xəstəliklərdə sensibilizasiya dövrü adlanır. Gizli dövrün davametmə müddəti müxtəlif xəstəliklər üçün bir-birindən fərqlidir. Məsələn, qripp xəstəliyinin inkubasion dövrü bir neçə saatdan 2 günə qədər, qızılcada 10-11 gün, epidemik parotitdə 15-20 gün, cüzam xəstəliyində isə bir neçə il çəkə bilər.

Bəzən gizli dövrlə yanaşı, xəstəlikönü vəziyyət anlayışından da istifadə olunur. Xəstəlikönü vəziyyət sağlamlıqla xəstəlik arasında keçid mərhələ hesab olunur. Xəstəlikönü vəziyyət orqanizmin bir və ya bir neçə sanogenetik (sağalma) mexanizminin məhdudlaşması və ya pozulması ilə səciyyələnir. Xəstəlikönü vəziyyət müxtəlif mexanizmlərlə yarana bilər:

• bu və ya digər orqanın funksiyasını məhdudlaşdıran irsi meyllik (şəkərli diabetönü vəziyyət);
• müəyyən patogen amilin kiçik intensivliklə orqanizmə uzun müddət təsiri nəticəsində kompensasiya mexanizmlərinin tədricən üzülməsi (peşə xəstəlikləriönü vəziyyət);
• patogen amilin müəyyən kompensator mexanizmi məhdudlaşdırmasından yaranmış bir xəstəliyin fonunda digər xəstəliyin inkişafı (peşə xəstəliyi olan silikoz fonunda vərəm xəstəliyinin inkişafı – bu halda silikoz vərəm üçün xəstəlikönü vəziyyət hesab olunur).

Prodromal dövr (yunanca “prodromos” – xəbərdarlıq). Bu dövr xəstəliyin ilk əlamətlərinin yarandığı vaxtdan onun bütün klinik simptomlarının təzahür etdiyi vaxta qədər keçən müddətdir. Prodromal dövrdəxəstəliklərin ümumi (qeyri-spesifik) əlamətləri – baş ağrısı, ümumi zəiflik, qızdırma və s. təzahür edir. Bəzən xəstəliyin spesifik əlaməti prodromal dövrdə meydana çıxa bilər. Məsələn, qızılca zamanı yanağın daxili səthinin selikli qişasında Filatov-Koplik ləkələrinin yaranması məhz bu dövrə təsadüf edir.

Xəstəliyin tam inkişaf dövrü. Bu dövrdə hər konkret xəstəlik üçün səciyyəvi olan yerli və ümumi əlamətlər təzahür edir. Bu zaman müdafiə və uyğunlaşma reaksiyaları kəskin zəiflədiyindən xəstəliyə xas olan bütün əlamətlər müşahidə olunur. Tam inkişaf dövründə klinik əlamətlər xəstəliyin növündən və orqanizmin reaktivliyindən asılı olaraq müxtəlif dərəcədə təzahür edir. Bu baxımdan xəstəliyin təhrif olunmuş (əlamətlər zəif olur və çox çətinliklə ayırd edilir), ildırımsürətli (şiddətli keçir), abortiv (xəstəliyin yüngül keçməsi və nisbətən tez sağalması) və s. formaları ayırd edilir.

Xəstəliklərin əlamətləri və onların yaranma mexanizmləri haqda təlim semiotika adlanır. Semiotika ümumi və xüsusi olmaqla iki yerə bölünür. Ümumi semiotika xəstə şəxsə aid ümumi əlamətləri (konstitusional quruluş, cins, yaş, keçirilmiş xəstəliklər və s.) öyrənir. Xüsusi semiotika isə ayrılıqda götürülmüş xəstəliyin əlamətlərini və bu əlamətlərin yaranma mexanizmlərini öyrənir.

Xəstəliyin əlamətləri simptom adlanır. Simptomlar yaranma vaxtına görə erkən və kecikmiş, patogenetik əhəmiyyətinə görə spesifik və qeyri-spesifik, müşahidəolunma üsuluna görə gizli və aşkar ola bilər. Təkcə bir xəstəlik üçün səciyyəvi olan simptom patoqnomik simptom adlanır. Məsələn, fenilketonuriyalı xəstələrin sidiyində fenilpiroüzüm, fenilsirkə, fenilsüd turşularının aşkar olunması. Bir və ya bir neçə xəstəlik üçün xas olan və patogenetik cəhətdən bir-biri ilə əlaqəli olan simptomlar toplusu sindrom adlanır (məsələn, uremik sindrom, hepatolienal sindrom və s.).

Xəstəliyin aşağıdakı nəticələri ola bilər:

• sağalma (tam və natamam);
• residiv;
• xronik hala keçmə;
• ölüm.

Residiv – xəstə zahiri cəhətdən sağaldıqdan sonra həmin adamda bu xəstəliyin yenidən təzahürüdür (məsələn, şişlərin cərrahi müalicəsindən sonra yenidən inkişafı) və prosesi törədən amilin tam ləğv edilməməsi nəticəsində baş verir (məsələn, şiş toxumasını cərrahi yolla kəsib götürdükdən sonra şiş hüceyrələrinin orqanizmdə qalması). Orqanizmin rezistentliyinin, eləcə də bəzi patogen amillərə qarşı adaptasiya mexanizmlərinin zəifləməsi residivlərin inkişafına səbəb ola bilər. Qızılyel, dizenteriya, revmatizm, xora xəstəliyi, podaqra, şizofreniya, xronik pankreatit, xronik bronxit və s. patologiyalar üçün residivlər xüsusilə səciyyəvidir.

Xəstənin vəziyyətinin müvəqqəti yaxşılaşdığı müddət (residivlər arasındakı nisbi sağlamlıq dövrləri) remissiya adlanır. Əsas xəstəliyin patogenezi ilə bağlı olan və ya istər diaqnostik, istərsə də müalicə məqsədi ilə aparılmış tibbi müdaxilənin gözlənilməz nəticəsi kimi təzahür edən patoloji proses, vəziyyət və ya reaksiya ağırlaşma adlanır. Məsələn, mədə perforasiyası, hipertonik krizlər və s. Ağırlaşmalar erkən və gecikmiş ola bilər.

Xronik hala keçmə – xəstənin vəziyyətinin vaxtaşırı yüngülləşməsi (remissiya) ilə kəskinləşməsi dövrlərinin növbələşməsidir. Kəskin xəstəliklər etioloji amilin tamamilə ləğv edilməməsi nəticəsində xronik hala keçə bilər, bəzən isə xəstəlik elə əvvəldən xronik başlaya bilər (vərəm, cüzam və s.). Xəstəliklərin xronik hala keçməsi patogen amillərin xüsusiyyətlərindən (törədicinin virulentliyi, onun orqanizmdə qalma müddəti və s.) və orqanizmin reaktivliyindən (qocalıq dövrü, immundefisit vəziyyətlər və s.) asılıdır.

Ölüm – istənilən orqanizmin həyatının labüd sonluğudur. Ölüm fizioloji və patoloji ola bilər. Fizioloji ölüm orqanizmin həddindən artıq qocalması prosesində funksiyalarının tədricən zəifləməsi və sönməsi nəticəsində baş verir. Patoloji ölüm isə istənilən yaş dövründə təsadüf oluna bilər. Patoloji ölüm zorakılıq (qətl, intihar və s.) və ya xəstəliklər nəticəsində baş verir. Bundan başqa, qəfləti ölüm də ola bilər. Qəfləti ölüm aorta anevrizminin partlaması, miokard infarktı zamanı ürək əzələsinin cırılması və s. nəticəsində baş verə bilər.

Sinir toxuması, xüsusilə beyin qabığı hüceyrələri ən mürəkkəb funksiyanı yerinə yetirdiyindən maddələr mübadiləsinin aerob yol ilə getməsi üçün tələb olunan fermentlərlə təmin olunmuşdur. Bu hüceyrələrdə anaerob qlikoliz fermentləri çox az olduğından sinir toxumasının oksigen təchizatı pozulduqda həmin hüceyrələr nəinki fəaliyyət göstərə bilmir, həm də çox qısa müddətdə tələf olur. Məsələn, beyin qabığı hüceyrələri tam oksigensiz şəraitdə 4-6 dəqiqədən sonra sıradan çıxır. Bəzi orqan və toxumaların da (böyrək, qaraciyər) oksigenə tələbatı böyükdür, amma bu orqanlarda anaerob qlikoliz fermentlərinin kifayət qədər olması oksigensiz şəraitdə onlara öz həyat fəaliyyətini daha uzun müddət saxlamağa imkan verir. Əzələ toxuması, buynuz qişalar və s. toxumalar isə oksigen təchizatı tam dayandıqdan bir neçə saat sonra da yaşamaq qabiliyyətini saxlayır. Əgər orqan və toxumaların oksigen təchizatı, hüceyrələrdə geriyə dönə bilməyən morfoloji dəyişikliklər yaranandan əvvəl bərpa olunarsa, onların fəaliyyəti də bərpa ola bilər.

Sinir sisteminin müxtəlif şöbələrinin sıradan çıxması onların təkamül səviyyəsindən asılı olaraq müəyyən ardıcıllıqla baş verir. Belə ki, əvvəlcə beyin qabığı, ardınca qabıqaltı mərkəzlər, beyin sütunu, onurğa beyni mərkəzləri sıradan çıxır, daha sonra parenximatoz orqanlar məhv olur, dəri, selikli qişalar, əzələ və s. isə fəaliyyətini bir neçə saat, hətta bir neçə gün davam etdirə bilər. Bu xüsusiyyət meyidin orqan və toxumalarından transplantasiya məqsədi ilə istifadə edilməsinə imkan verir.

Patofiziologiyanın sağalmanın mexanizmlərini öyrənən hissəsi sanogenez adlanır. Sanogenez – orqanizmdə homeostazın sabit saxlanılmasına və pozulmuş homeostazın bərpasına yönəlmiş uyğunlaşma reaksiyalarının kompleksidir. Sağalmanın mexanizmləri xəstəlik törədicilərinin orqanizmə təsir etdiyi andan işə düşür, yəni sanogenetik mexanizmlər patogenetik mexanizmlərlə paralel inkişaf edir. Xəstəliyin məhz sağalma ilə nəticələnməsi sanogenetik mexanizmlərin patogenetik mexanizmlər üzərində üstünlüyü ilə əlaqədardır. Odur ki, sağalma xəstəliyin geriyə inkişafı kimi qiymətləndirilə bilməz. Sağalma yeni keyfiyyətdir, sağalmış orqanizm xəstəlikdən əvvəlki vəziyyətindən fərqli olur. Sanogenezin 3 qrup mexanizmi ayırd olunur:

• təcili (qeyri-sabit) mexanizmlər. Bunlara patogen amilin orqanizmə təsirindən dərhal sonra (ilk saniyə və dəqiqələrdə) işə düşən uyğunlaşma-kompensasiya reaksiyası olan müdafiə refleksləri aiddir. Belə reflekslər (asqırma, öskürmə, qusma, selik, gözyaşı, ağız suyu ifrazı və s.) vasitəsilə orqanizm zərərli amillərdən təmizlənir və xəstəliyin inkişafının qarşısı alınır.
• nisbi-sabit mexanizmlər(günlər, həftələrlə davam edir). Bunlara zədələnmiş və sağlam orqanların ehtiyat imkanlarının istifadəsi (sağlam orqanizmdə ağciyərlərin tənəffüs səthinin və böyrək yumaqcıqlarının 20-25%-i, qaraciyər hepatositlərinin 10-12%-i istifadə olunur), tənzim sistemlərinin fəaliyyətinin daha yüksək səviyyəyə keçməsi (istilik tənziminin dəyişməsi, eritrositlərin sayının artması və s.), zəhərlərin neytrallaşdırılması, birləşdirici toxuma elementlərinin reaksiyası (bunlar iltihabda, immun və allergik reaksiyalarda daha əhəmiyyətlidir) aiddir;
• sabit mexanizmlər. Bu mexanizmlər nəticəsində formalaşmış vəziyyət uzun müddət (aylar və illərlə) saxlanılır. Misal olaraq regenerasiyanı, hipertrofiyanı, immuniteti göstərmək olar.

Kompensasiya – patogen amilin təsirindən orqanizmin pozulmuş homeostazının bərpasına yönəlmiş reaksiyalardır. Kompensasiya zədələnmənin nəticələrini aradan qaldırır. Bu mexanizmlər də təkamüldə formalaşmışdır.

Beləliklə, adaptasiya və kompensasiya reaksiyalarının əsasını eyni mexanizmlər təşkil edir. Bu anlayışlar arasındakı fərq ondan ibarətdir ki, adaptasiya reaksiyaları xarici mühitin adi amillərinin təsirinin intensivliyi artarsa işə düşür, bu halda orqanizmdə zədələnmə olmur. Kompensasiya reaksiyaları isə patogen amillərin təsirindən homeostaz göstəriciləri norma çərçivəsindən çıxdığı hallarda işə düşür, başqa sözlə, orqanizmdə zədələnmə olduqda inkişaf edir.

• Təcili adaptasiya və kompensasiya mexanizmləri. Orqanizmdə olan ehtiyat mexanizmlər səfərbər olunur. Nəticədə fəaliyyətdə olan sistemin hər vahidinə düşən iş artır və hiperfunksiya törənir. Misal olaraq böyrəkdə nefronların bir hissəsinin zədələnməsi zamanı sağlam qalan nefronların funksiyasının artmasını göstərmək olar.
• Uzunmüddətli adaptasiya və kompensasiya mexanizmləri. Bu, struktur elementlərin miqdarının artması ilə müşayiət olunur. Belə kompensasiya mexanizmlərinə hipertrofiya, hiperplaziya, atrofiya, regenerasiya, kompensator deformasiya, kollateralların formalaşması və s. aiddir.

Preaqonal vəziyyətdə xəstənin huşu tam itmir (huşun qaralması).Beyin qabığında ləngimə yaranır, xəstənin qan təzyiqi kəskin enir (80-60 mm cv. st-na qədər), bradikardiya, bradipnoe və sianoz müşahidə olunur, periferik arteriyalarda nəbz itir. Preaqonal vəziyyətin davametmə müddəti müxtəlifdir (bir neçə dəqiqədən bir neçə saata qədər, bəzən günlərlə). Məsələn, koronar qan dövranının kəskin pozulmaları və elektrotravma zamanı preaqoniya vəziyyəti qısa müddət, qanitirmələr zamanı isə bir neçə saat davam edir.

Terminal fasilə mərhələsində beyin qabığında ləngimənin daha da dərinləşməsi sayəsində xəstə huşunu itirir, qabıqaltı mərkəzlərə ləngidici təsir artdığına görə tənəffüs dayanır, ürək vurğuları son dərəcə seyrəkləşir, bəzən isə itir (asistoliya), korneal reflekslər və bəbəyin işığa reaksiyası olmur. Bu mərhələ bir neçə saniyədən 3-4 dəqiqəyə qədər davam edir.

Aqoniya (yunanca “aqonia” – mübarizə) mərhələsi üçün huşun itməsi və bulbar fəallıq səciyyəvidir. Belə ki, terminal fasilə zamanı ləngimiş bulbar mərkəzlər aqoniya mərhələsində yenidən fəallaşır. Bu mərhələdə tənəffüs hərəkətləri tədricən bərpa olur və patoloji xarakter alır. Belə ki, uzun sürən nəfəsalma aktları arabir qısa nəfəsvermələrlə əvəz olunur, nəfəsalmanın davametmə müddəti nəfəsvermədən dəfələrlə artıq olur. Bu, Varol körpüsündəki mərkəzlərin beyin qabığının tormozlayıcı təsirindən azad olması ilə izah edilir. Tənəffüsün bu forması apnoestik tənəffüs adlanır. Bundan sonra tənəffüsün xarakteri yenidən dəyişir: tək-tək seyrək və dərin nəfəsalmalar müşahidə olunur, sonra tənəffüs hərəkətləri daha da seyrəlir, zəifləyir və nəhayət, tamamilə itir, bu, uzunsov beyində tənəffüs mərkəzinin sıradan çıxması ilə izah olunur. Patoloji tənəffüsün belə forması isə “qaspinq (yunanca “qaspinq” – spazmatik) tənəffüs” adlanır.

Aqoniya zamanı adi halda tənəffüsdə iştirak etməyən əzələlər (üz, boyun əzələləri və s.) də prosesə qoşulur. Son nəfəsalmalar udma aktını xatırladır, can verən orqanizm sanki havanı udmağa çalışır. Bu mərhələdə qan dövranında da müvafiq dəyişikliklər yaranır: ürəkdə zəif yığılmalar başlanır və qan təzyiqi bir qədər yüksəlir (30-40 mm cv. st.). Amma bu dəyişikliklərin təzahürü qısamüddətli olur, ürək fəaliyyəti getdikcə daha da zəifləyir və nəhayət, tamamilə dayanır.

Klinik ölüm mərhələsində tənəffüs və qan dövranı dayanır, reflekslər itir, amma mübadilə prosesləri çox zəif sürətlə davam edir, yəni orqanizm hələ tam olaraq ölmür. Klinik ölümün davametmə müddəti tam oksigensiz şəraitdə beyin qabığı hüceyrələrində geriyə dönə bilməyən morfoloji dəyişikliklərin yarandığı vaxta qədər keçən müddətlə ölçülür. İnsanlar üçün kilnik ölümün davametmə müddəti adi şəraitdə 4-6 dəqiqəyə bərabərdir. Bu müddət ərzində beyin qabığı hüceyrələri enerji ilə təmin olunarsa, orqanizmi yenidən canlandırmaq mümkündür.

Klinik ölümdən sonra bioloji ölüm başlanır. Bioloji ölüm orqanizmdə geridönməyən dəyişikliklərin (ilk növbədə beyin qabığında) yaranması ilə səciyyələnir.

Reanimasiya tədbirlərinin mahiyyəti beyin qabığı hüceyrələrində geriyə dönə bilməyən dəyişikliklər yaranana qədər qan dövranı və tənəffüsü bərpa etməklə orqan və toxumaların oksigenlə zənginləşdirilmiş qanla təchiz olunmasından ibarətdir. Reanimatalogiyanın əsas vəzifələrindən biri klinik ölüm müddətinin uzadılmasıdır. Bunun üçün süni qan dövranı yaratmaq (ürəyin masajı) və maddələr mübadiləsini zəiflətməklə (bədəni süni surətdə soyudur və ya dərman maddələri vasitəsilə “qış yuxusu” yaradırlar) orqanizmin oksigenə qarşı tələbatını azaltmaq üsullarının tətbiq olunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Reanimasiyadan sonrakı dövrdə orqanizmin orqan və toxumalarında baş verən patoloji dəyişikliklər kompleksi postreanimasiya xəstəliyi adlanır. Bu dəyişikliklərə aşağıdakılar aiddir:

• ümumi və yerli qan dövranının, hemostaz sisteminin, mübadilənin bütün növlərinin dərin pozulmaları;
• ağciyərlərdə qaz mübadiləsinin pozulması;
• qaraciyər və böyrəklərin funksiyasının pozulması;
• baş beynin funksiyalarının pozulması (postreanimasion ensefalopatiya).

• orqanizmin funksiyalarının müvəqqəti sabitləşməsi (1 gün davam edir). Bu dövrdə xəstənin huşu bərpa olur, arterial təzyiq sabitləşir, ürəyin sistolik və dəqiqəlik həcmi artır, böyrəklərin fəaliyyəti normallaşır. Periferik qan dövranı yaxşılaşır, amma mikrosirkulyasiya pozulmaları tam aradan qalxmır. Metabolik pozulmalar, hiperkoaqulyasiyaya meyllik, hipovolemiya saxlanılır;
• orqanizmin vəziyyətinin yenidən ağırlaşması (2-ci gündən 5-ci günə qədər davam edir). Bunun səbəbi klinik ölüm dövründə qan dövranının bərpasından sonra toxumalarda toplanmış toksik metabolitlərin orqanizmə yayılması nəticəsində poliorqan çatışmazlığının inkişaf etməsidir. Bu zaman sirkulyator, hemik və tənəffüs hipoksiyasının inkişafı xəstənin vəziyyətini daha da ağırlaşdırır. Belə ki, bərpa dövründə mikrotrombların ağciyərlərə daşınması və xırda damarlarda mikrotromboemboliyanın yaranması arterial qanda oksigenin parsial təzyiqinin kəskin enməsinə səbəb olur. Klinik olaraq bu, özünü təngnəfəsliklə göstərir. Yenidən hipovolemiya yaranır, periferik qan dövranı pisləşir, oliquriya, metabolik asidoz, güclü hiperkoaqulyasiya və fibrinolizin ləngiməsi müşahidə olunur, katabolik proseslər üstünlük təşkil edir. Parenximatoz orqanların zədələnməsi kritik həddə çatır;
• orqanizmin funksiyalarının tədricən sabitləşməsi (1 ay və daha çox davam edir). Bərpa dövrü əlverişli getdiyi hallarda da keçirilmiş terminal vəziyyətin nəticələri (məsələn, müxtəlif autoimmun zədələnmələr, ensefalopatiya və digər bu kimi patologiyalar) hələ uzun müddət saxlanıla bilər.

Etiologiya – xəstəliklərin səbəbi və yaranma şəraiti haqqında təlimdir (yunanca“aitia” – səbəb, “logos” – təlim). Ümumi və xüsusi etiologiya ayırd edilir. Ümumi etiologiya patoloji proseslərin, patoloji vəziyyətlərin, xəstəliklərin yaranma səbəbinin və şəraitinin ümumi qanunauyğunluqlarını öyrənir (məsələn, iltihabın, ödemin, onkoloji, ürək-damar, infeksion xəstəliklərin və s.). Xüsusi etiologiya isə konkret bir xəstəliyin, məsələn, hipertoniya xəstəliyinin, aterosklerozun, qastritin və s. yaranma səbəbini və şəraitini öyrənir.

Mahiyyət etibarı ilə etiologiya fəlsəfədəki determinizm və səbəbiyyət nəzəriyyəsinin tibbə aid olan xüsusi istiqamətidir.Xəstəliyin səbəbi haqqında dialektik-materialist müddəalar materialist dialektikanın aşağıdakı prinsiplərinə əsaslanır:

• təbiətdə baş verən istənilən hadisənin səbəbi vardır;
• səbəb orqanizmlə qarşılıqlı təsirdə olur;
• səbəb xəstəliyə spesifiklik verir;
• səbəb orqanizmə müəyyən şərait daxilində təsir göstərir.

Xəstəliklərin xarici (ekzogen) və daxili (endogen) səbəbləri ayırd edilir. Xarici səbəblərə: fiziki, kimyəvi, bioloji, psixi, ictimai amillər; daxili səbəblərə isə irsiyyət, konstitusiya, yaş, cins aiddir.

Risk amilləri çoxlu sayda daxili və xarici səbəblərin arasında məhz konkret xəstəliyin inkişafına yardım edən amillər məcmuyudur. Məsələn, aterosklerozun risk amillərinə piylənmə, hipodinamiya, stress, şəkərli diabet və s. aiddir.

Səbəb amili ilə orqanizmin qarşılıqlı münasibəti müəyyən şəraitdə baş verir. Xəstəliklərin yaranma şəraiti dedikdə, xəstəliyin başlanması üçün ayrılıqda heç birinin mütləq əhəmiyyəti olmayan amillərin cəmi nəzərdə tutulur. Səbəb amilindən fərqli olaraq, şərait amili xəstəliyin yaranması üçün mütləq şərt hesab olunmur. Şərait amillərindən fərqli olaraq səbəb amili xəstəliyə başlanğıc verir, təkdir, mütləqdir, xəstəliyə spesifiklik verir, şərait amilləri isə çoxdur, mütləq deyil, xəstəliyin spesifikliyində rol oynamır.

Xəstəliklərin əmələ gəlməsində və inkişafında səbəbin təsirini artıran və azaldan şərait amilləri ayırd olunur. Hər iki qrup şərait amilləri öz növbəsində daxili və xarici olmaqla iki yerə bölünür.

Xəstəliyin inkişafında səbəbin təsirini artıran daxili amillərə irsi meyllik, patoloji konstitusiya (diatez), uşaq və ahıl yaş dövrü aiddir.

Xəstəliyin inkişafında səbəbin təsirini artıran xarici amillərə misal olaraq qidalanmanın pozulmasını, yorğunluğu, nevrotik vəziyyətləri, əvvəllər keçirilmiş xəstəlikləri, soyuqdəyməni, xəstəyə qeyri-kafi qulluğu göstərmək olar.

Xəstəliyin inkişafında səbəbin təsirini azaldan daxili amillərə irsi, irqi və konstitusional xüsusiyyətlər aiddir. Məsələn, orağabənzər hüceyrəli anemiyası olan xəstələrin malyariyaya tutulmaması, insanlarda heyvanlar üçün səciyyəvi olan bəzi infeksion xəstəliklərə qarşı (itlərin, pişiklərin, qaramalın taun xəstəliyinə qarşı) növ immunitetinin olması və s.

Xəstəliyin inkişafında səbəbin təsirini azaldan xarici amillərdən keyfiyyətli qidalanma, iş rejiminin düzgün təşkili, bədən tərbiyəsi, xəstəyə düzgün qulluq xüsusi qiymətləndirilir.

Patogenez (yunanca “pathos” – əzab, işgəncə, “genesis” – mənşə) – xəstəliklərin inkişaf mexanizmi, gedişi və nəticələri haqda təlimdir.

Patogenez özündə bir-birinə zidd iki prosesi birləşdirir: a) zədələnmə, b) homeostazın bərpasına yönəlmiş mühafizə-uyğunlaşma və kompensasiya xarakterli reaksiyaları. Beləliklə, patogenez orqanizmdəki zədələyici, dağıdıcı (patogenetik) mexanizmlərlə bunların təsirindən yaranan dəyişikliklərin bərpasına yönəlmiş proseslərin (sanogenetik mexanizmlərin) dinamik vəhdətidir.

Patogenezin əsas anlayışları bunlardır: patoloji proses, patoloji reaksiya, patoloji vəziyyət, tipik patoloji proseslər.

Patoloji proses – patogen amilin təsirindən orqanizmin müxtəlif səviyyələrində (submolekulyar, molekulyar, hüceyrə, toxuma, orqan və sistem) qanunauyğun ardıcıllıqla yaranan zədələyici və bərpaedici proseslərin vəhdətidir.

Patoloji proseslə xəstəlik arasında bir sıra fərqlər mövcuddur:

• patoloji proses orqanizmin müəyyən quruluş səviyyəsində (molekul, hüceyrə, toxuma, orqan və s.) yaranaraq, lokal xarakter daşıya bilər, xəstəlik zamanı isə yaranmış patoloji dəyişikliklər həmişə bütöv orqanizm səviyyəsində olur;
• patoloji proses müxtəlif etioloji amillərin təsiri ilə yarana bilər, yəni polietiolojidir, xəstəliyin isə həmişə bir başlıca səbəbi olur. Məsələn, iltihab (patoloji proses) müxtəlif floqogen amillərin təsirindən yaranır. Malyariya xəstəliyi isə malyariya plazmodiumu olmadan inkişaf edə bilməz;
• xəstəliklər patoloji proseslərin müxtəlif kombinasiyalarından yaranır. Məsələn, krupoz pnevmoniya zamanı iltihab, qızdırma, hipoksiya, asidoz və s. kimi patoloji proseslərin qarşılıqlı əlaqəsi müşahidə olunur. Bir patoloji proses bir neçə xəstəliyin patogenezində iştirak edə bilər;
• patoloji proses orqanizmin uyğunlaşma qabiliyyətinin zəifləməsi və əmək qabiliyyətinin məhdudlaşması ilə müşayiət olunmaya bilər (məsələn, ziyil, lipoma, ateroma və s.). Xəstəlik zamanı isə orqanizmin həyat fəaliyyətinin və xarici mühit dəyişikliklərinə uyğunlaşma qabiliyyətinin pozulması və əmək qabiliyyətinin məhdudlaşması müşahidə olunur (məsələn, tük kisəsinin iltihabı – furunkul patoloji prosesdir, bədəndə çoxlu miqdarda furunkulların əmələ gəlməsi – furunkulyoz isə qızdırma leykositoz, EÇS-in artması, sinir, mədə-bağırsaq pozulmaları və s. ilə müşayiət olunan xəstəlikdir).

Patoloji vəziyyət – patoloji prosesin nəticəsində yaranmış, həddindən artıq zəif sürətlə inkişaf edən, nisbətən davamlı və uzunmüddətli dəyişikliklərin cəmidir. Əksər hallarda keçirilmiş patoloji proseslər və xəstəliklər (çapıqlar, ətrafların amputasiyasından sonra formalaşmış güdül, böyrəklərin rezeksiyasından sonrakı vəziyyət, axsaqlıq, ankilozlar, yalançı oynaqlar, korluq, sümük vərəmi nəticəsində yaranan qozbellik, raxit nəticəsində baş verən sümük deformasiyaları və s.), eləcə də genetik defektlər və bətndaxili inkişaf qüsurları (braxidaktiliya, sindaktiliya, polidaktiliya, onurğa kanalının tam bağlanmaması – spina bifuda) patoloji vəziyyətlərin yaranmasına səbəb olur.

Patoloji vəziyyət patoloji prosesin bərpaedici mexanizmlərinin üstünlüyü ilə gedir, amma müəyyən şəraitdə dağıdıcı mexanizmlər fəallaşarsa, patoloji vəziyyət patoloji prosesə keçə bilər. Məsələn, xal (patoloji vəziyyət) fizki, kimyəvi və s. amillərin təsirindən maliqnizasiyaya uğrayaraq, melanosarkomaya (patoloji proses) çevrilir. Dişlərin çıxarılması çənə alveollarının atrofiyasına, bu isə həzm sisteminin pozulmalarına səbəb ola bilər. Qida borusunun çapıqlaşması zamanı da həzm sistemində pozulmalar əmələ gələ bilər. Ürəyin daxili qişasının iltihabı (endokardit) ürək qapaqlarının çapıqlaşması ilə nəticələnir. Bu isə ürək qüsurlarının və onlarla əlaqədar yeni patoloji proseslərin (miokardın hipertrofiyası, ödemlər və s.) inkişafına səbəb olur.

Tipik patoloji proseslər təkamüldə orqanizmin mühafizə-uyğunlaşma reaksiyası kimi formalaşmışdır, stereotipdir, universaldır, polietioloji, monopatogenetikdir. Tipik patoloji proseslərə hüceyrə zədələnməsi, iltihab, qızdırma, ödem, distrofiya, şiş, ekstremal vəziyyətlər, hipoksiya, mikrosirkulyasiya və yerli qan dövranı, eləcə də maddələr mübadiləsinin tipik pozulmaları və s. aiddir.

Xəstəliklərin inkişafı və gedişi etioloji amillə sıx bağlıdır. Etiologiya ilə patogenez arasında aşağıdakı qarşılıqlı əlaqə formaları mövcuddur:

• bütün xəstəlik dövrü ərzində fəaliyyət göstərən, lakin xəstəliyin müxtəlif dövrlərində təsir xüsusiyyətlərini dəyişən etioloji amillər – etioloji amil orqanizmdə qaldığı müddət ərzində patogenetik mexanizmlər fəaliyyətdə olur (infeksion xəstəliklərin əksəriyyəti);
• yalnız xəstəliyin başlanğıc dövründə təsir göstərən etioloji amillər – etioloji amil təkan rolunu oynayır və patogenetik mexanizmləri işə salır. Xəstəliyin inkişafı üçün etioloji amilin orqanizmdə qalması əhəmiyyət kəsb etmir (yanıqlar, şüa xəstəliyi və s.). Bu amillərə travmaları, yüksək və aşağı temperatur, ionlaşdırıcı şüalar və s. aiddir;
• bütün xəstəlik dövrü ərzində eyni dərəcədə təsir göstərən etioloji amillər – bəzi kəskin zəhərlənmələr bu amillərin təsiri nəticəsində yaranır;
• etioloji amilin persistensiyası – xəstəliyi törədən amil orqanizmdə patogenezin davametmə müddətindən daha çox qalır. Bu zaman orqanizmlə qarşılıqlı təsirdən sonra etioloji amil öz xassələrini dəyişə bilər (infeksion xəstəliklərdən sonra basilgəzdirmə).

Patogen amilin yalnız bir toxumada parazitlik etməsi xassəsinə monotropluq deyilir. Məsələn, qripp xəstəliyinin virusları yuxarı tənəffüs yollarının epitel hüceyrələrini, dizenteriya xəstəliyinin törədiciləri isə yoğun bağırsağın epitel hüceyrələrini zədələyir. Bundan əlavə, politrop törədicilər də vardır. Bu zaman xəstəliktörədici amil müxtəlif orqan və toxumaları zədələyir.

• humoral yol – xəstəliktörədici amil qan və limfa vasitəsi ilə orqanizmin digər nahiyələrinə yayıla bilər. İnfeksion xəstəliklərin törədiciləri, bakteriya toksinləri, zəhərlər, bədxassəli şiş hüceyrələri bu yolla yayılır;
• toxuma yolu – bu yolla patogen amil orqanizmin zədələnmiş nahiyəsindən sağlam hissəsinə, eyni sistemin bir orqanından onunla təmasda olan digərinə, başqa sistemin yaxınlıqda olan orqanına yayıla bilər. Buna misal olaraq, herpesin dəri ilə yayılması, infeksiyanın sidik yolları ilə yayılması, bədxassəli şişlərin alt dodaqdan üst dodağa yayılması, xolesistit (öd kisəsinin iltihabı) zamanı periqastritin (mədənin seroz qişasının iltihabı) inkişafı və digər bu kimi halları göstərmək olar. Xəstəlik amilinin zədələnmiş toxumalarla təmasda olan sağlam toxumalara keçməsinə intrakanalikulyar nəqlolunma da aiddir. Bu zaman patogen mikroorqanizmlər həzm sistemi vəzilərinin axacaqları və bronxlar vasitəsilə nəql olunur;
• sinir yolu – bəzi xəstəliktörədici amillər (quduzluq virusu, tetanus toksini və s.) neyrotrop xüsusiyyətə malikdir və sinir lifləri vasitəsilə yayılır.

• Düz xətli. Bir hadisə özündən əvvəlkinin nəticəsi, özündən sonrakının səbəbi olarsa, bu, patogenetik mexanizmlərin düz xətt üzrə inkişaf etdiyini göstərir.
• Şaxələnmiş əlaqə. Bu tipə divergensiya və konvergensiya aiddir.

Konvergensiya tipli səbəb-nəticə əlaqələri inkişaf edərsə, müxtəlif patogenetik mexanizmlər eyni nəticəyə gətirib çıxarır. Məsələn, iltihab zamanı müxtəlif bioloji aktiv maddələrin (histamin, serotonin, prostaqlandin) əmələ gəlməsi eyni effektlə – arteriolların genişlənməsi və arterial hiperemiya ilə nəticələnir.

Qüsurlu dövran. Bu zaman səbəb və nəticə əlaqələri elə münasibət alır ki, patogenezin müəyyən mexanizmlərinin törətdiyi pozulmalar ardıcıl proseslərdən sonra yenidən bu pozulmaların daha da dərinləşməsinə gətirib çıxarır. Xəstəliyin qüsurlu dövranla inkişaf etməsi ən təhlükəli proses hesab olunur. Çünki bu halda xəstəliyin patogenezi özü-özünü daha da ağırlaşdırır. Misal olaraq hipertermiyanın dekompensasiya mərhələsində bədən hərarətinin getdikcə yüksəlməsini göstərmək olar. Belə ki, hipertermiya nəticəsində bədən hərarətinin yüksək olması orqanizmin bütün biokimyəvi reaksiyalarının, o cümlədən oksidləşmə reaksiyalarının sürətini artırır. Nəticədə istilik hasilatı artır və bədən hərarəti daha da yüksəlir.

Qüsurlu dövrana daha bir misal kimi şokun patogenezində iştirak edən mexanizmlərin qarşılıqlı əlaqəsini göstərmək olar. Belə ki, istənilən şok zamanı arterial təzyiq azalır. Arterial təzyiqin azalması hipoksiyaya və nəticədə orqan və toxumaların qidalanmasının pozulmasına səbəb olur. Beyin hipoksiyası vazomotor mərkəzin fəaliyyətinin zəifləməsi ilə nəticələnir, bu isə öz növbəsində arterial təzyiqin daha da azalmasına səbəb olur.

Patogenezdə növbəti pozulmaların baş verməsi üçün zəmin yaradan dəyişikliyə əsas mərhələ deyilir. Əsas mərhələ etioloji amilin təsirindən yaranır və xəstəliyin spesifikliyini müəyyən edir. Əsas mərhələnin aradan qaldırılması patogenetik müalicənin əsasını təşkil edir. Məsələn, şəkərli diabet zamanı patogenezin əsas mərhələsi insulin çatışmazlığıdır. İnsulin çatışmazlığının aradan götürülməsi (hormonun orqanizmə yeridilməsi) xəstəliyin əlamətlərinin (hiperqlikemiya, qlükozuriya, polidipsiya və s.) aradan qalxmasına səbəb olur. Arterial hiperemiyanın patogenezində əsas mərhələ arteriolların genişlənməsi, xora xəstəliyində isə aqressiya və müdafiə amilləri arasında tarazlığın pozulmasıdır. Vəba xəstəliyi zamanı inkişaf edən əsas dəyişikliyin – ishalın patogenezinin əsas mərhələsi bağırsaq divarının epitel hüceyrələrində prostaqlandin sintezinin sürətlənməsidir. Belə ki, vəba vibrionlarının ekzotoksini bağırsaq divarının epitel hüceyrələrindən prostaqlandin sintezini artırır. Prosraqlandinlər isə adenilatsiklaza fermentini fəallaşdırmaqla tsiklik AMF-in miqdarının artmasına səbəb olur. Tsiklik AMF bağırsaq divarının epitel hüceyrələrinin fəaliyyətini sürətləndirir, nəticədə suyun və elektrolitlərin sekresiyası və orqanizmdən ifraz edilməsi kəskin surətdə artır, xəstəliyin əsas əlaməti sayılan ishal yaranır. Ona görə də vəba xəstəliyi zamanı patogenetik müalicə prostaqlandin sintezinin azaldılmasından ibarətdir.

Spesifik və qeyri-spesifik mexanizmlər. Xəstəliyin inkişafı zamanı bir qayda olaraq həm konkret xəstəliyə aid spesifik, həm də bir sıra xəstəliklərdə müşahidə olunan eyni tipli, yəni qeyri-spesifik əlamətlər təzahür edir. Spesifik xüsusiyyətlər bütünlüklə səbəb amilindən asılı olur və xəstəliyin əsas xarakterini müəyyən edir. Spesifik əlamətlərin (humoral və hüceyrəvi immunitet və s.) müəyyən edilməsi xəstəliyin diaqnostikasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Qeyri-spesifik əlamətlər orqanizmin təkamüldə qazandığı və genetik proqramlaşdırılmış mühafizə-uyğunlaşma mexanizmləri ilə müəyyənləşir. Bu, istənilən patogen amilə standart stereotip cavab reaksiyasıdır. Bunlara tipik patoloji proseslər (iltihab, qızdırma, mikrosirkulyasiya pozulmaları, maddələr mübadiləsinin tipik pozulmaları və s.) aiddir. Bu mexanizmlər orqanizmin zədələnməyə qarşı dözümlülüyünü artırır.

Yerli və ümumi təzahürlər. Patologiyalar zamanı orqanizmdə baş verən yerli və ümumi dəyişikliklər vəhdət təşkil etsə də, kəmiyyət etibarı ilə bir-birinə mütənasib olmaya bilər. Patogenezdə yerli və ümumi dəyişikliklərin qarşılıqlı münasibətinin müxtəlif təzahürü mövcuddur. Məsələn, toxumaların yerli zədələnməsindən yaranan iltihab zamanı patoloji proseslər əsasən zədələnmə nahiyəsində inkişaf edir. Bu halda zədələnmənin sahəsi çox böyük deyilsə, orqanizm səviyyəsində yaranan dəyişikliklər az təzahür edir. Bununla yanaşı, ölçüsünə görə çox kiçik olan lokal proseslər orqanizm səviyyəsində sistemşəkilli dəyişikliklər törədə bilər. Misal olaraq öddaşı xəstəliyində ağrı tutmaları müddətində baş vermiş vegetativ dəyişiklikləri göstərmək olar (arterial təzyiqin, ürək ritminin, tənəffüsün xarakterinin dəyişməsi və s.).

Patogenezdə yerli və ümumi təzahürlərin arasında iki növ əlaqə ayırd edilir:

• ilkin olaraq yerli dəyişikliklər yaranır. Bu dəyişikliklər müvafiq şəraitdə orqanizm səviyyəsində ümumi pozulmalar törədə bilər. Məsələn, iltihab, şişlər, yanıqlar yerli proses olsalar da, bunların təzahür dərəcəsi yüksək olduqda orqanizmdə ümumi dəyişikliklərə, müvafiq olaraq qızdırmaya, kaxeksiyaya, yanıq xəstəliyinə gətirib çıxarır;
• ilkin olaraq ümumi dəyişikliklər yaranır. Müvafiq şəraitdə bu dəyişikliklərin yerli təzahürü də ola bilər. Məsələn, ümumi proses olan şəkərli diabet zamanı ikincili olaraq yerli proseslər – furunkullar, nefroskleroz və s. inkişaf edə bilər. Yoluxucu xəstəliklər zamanı patoloji prosesin yerli təzahürü mikroorqanizmlərin tropluğu ilə əlaqədardır (dizenteriya zamanı yoğun bağırsağın, meningit zamanı beyin qişalarının zədələnməsi və s.) Bəzi zəhərlənmələr zamanı da ümumi dəyişikliklər yerli pozulmalarla müşayiət oluna bilər. Məsələn, süleymanı məhlulu ilə zəhərlənmə zamanı zəhərli maddənin orqanizmdən xaric olma yolundan asılı olaraq böyrəklər zədələnir. Ümumi dəyişikliklərin yerli təzahürlər törətməsi orqan və ya toxumaların funksional xassələrindən də asılıdır. İonlaşdırıcı şüaların proliferasiya qabiliyyəti yüksək, diferensiasiya dərəcəsi aşağı olan hüceyrələrə (sümük iliyi, limfa düyünləri və s.) təsirini buna misal göstərmək olar.

Patofiziologiyanın diaqnostika, pronoz və müalicədə əhəmiyyəti. Patoloji fiziologiyanın tiib praktikasında rolu xəstəliklərin diaqnostikası, proqnozu və müalicəsində böyük əhəmiyyət kəsb etməsidir. Patofiziologiyanın xəstəliklərin diaqnostikasında əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, tipik patoloji proseslərin əsas inkişaf qanunauyğunluqlarına yiyələnməklə konkret bir xəstəliyi müəyyən xəstəliklər qrupuna (məsələn, iltihab, şiş, autoimmun infeksion və s.) aid etmək, daha sonra isə həmin xəstəlik qrupu çərçivəsində diaqnostik axtarış aparmaq olar. Məsələn xəstədə böyrəyin funksiyası pozulmuşdur. Bu, həm böyrək şişləri, həm də böyrəyin iltihabi xəstəlikləri zamanı ola bilər. İltihabın ümumi əlamətlərinin (leykositoz, qanda kəskin faza zülallarının miqdarının artması, EÇS-in artması, qızdırma) xəstəyə iltihab mənşəli xəstəlik diaqnozunu qoymağa imkan verir.

Xəstəliklərin inkişaf mexanizmini aydınlaşdırmaqla, digər tərəfdən sağalmanın mexanizmləri haqqında biliklərə yiyələnməklə xəstəliyin ağırlıq səviyyəsi və müdafiə-uyğunlaşma mexanizmlərinin effektlilik meyarlarını işləyib hazırlamaq, bunların əsasında isə xəstəliklərin proqnozunu müəyyən etmək olar.

Ümumi nozologiyanın vəzifələrindən biri də müalicənin ümumi prinsiplərinin öyrənilməsindən ibarətdir. Etioloji, patogenetik və simptomatik müalicə tədbirləri ayırd edilir.

Xəstəliyi törədən səbəbin aradan qaldırılması istiqamətində aparılan tədbirlər kompleksi etioloji müalicə adlanır. Belə müalicə həm medikamentoz (məsələn, antibiotiklərlə yoluxucu xəstəliklərin törədicilərinə qarşı aparılan müalicə), həm də cərrahi (məsələn, exinokokkoz xəstəliyi zamanı cərrahi yolla exinokokk kisəsinin orqanizmdən kənarlaşdırılması və s.) yolla aparıla bilər.

Patogenetik müalicə xəstəliyin inkişaf mexanizmlərinə təsir etməklə kompensasiya reaksiyalarını gücləndirmək, dağıdıcı mexanizmləri isə blokada etməyə yönəldilir. Məsələn, allergik xəstəliklər zamanı bir neçə mexanizmə təsir etməklə patogenetik müalicə aparmaq mümkündür: qlükokortikoidlərlə anticisimlərin sintezini ləngitmək, spesifik desensibilizasiya yolu ilə anticisimləri orqanizmdən kənarlaşdırmaq, hüceyrələrdəki histamin reseptorlarını sintetik antihistamin preparatlarla blokada etmək və s.

Bəzən etioloji müalicə ilə yanaşı, patogenetik müalicə də effekt vermir. Belə hallarda xəstəni simptomatik üsullarla müalicə etmək lazım gəlir. Məsələn, bədxassəli şiş xəstəliklərinin son mərhələsində ağrıkəsicilərlə xəstənin iztirablarının yüngülləşdirilməsi.