Fridrix Nietzsche: abadiy haqida

U axloqan g’azablangan insonlar haqida gapiradigan yolg’onchilardir. Fridrix Nietzschening so’zlariga qaraganda, uning zamondoshlari ko’pincha tushunmaydigan falsafiy jamiyatdan qattiq tanqidga uchragan. Uning ijodiy martabasi boshida tanib bo’lmasligi yozuvchini jiddiy kasalliklarga olib keldi, bu aqliy va jismoniy kasalliklar tufayli yanada og’irlashdi. Keyinchalik Nitsshe bu haqda shunday deydi: “Men o’ldirolmaysan, keyin kuchliroq qilaman” – bu aforizmning uning hamkasblaridan noto’g’ri tushunishga va rad etishga munosabatini ko’rsatmoqda.

Zərdüşt belə söylədi

Böyük alman filosofu Fridrix Niçenin (1844-1900) yaradıcılığı 3 dövrü əhatə edir. Üçüncü dövrdə o, (1883-1888) “Zərdüşt belə söyl­ədi”, “Xeyir və şərin o tərəfində” və s. əsərlərini yazır. “Zərdüşt belə söylədi” əsəri filosofun ən mühüm əsəri sayılır. Formasına və məzmununa görə bu əsər fəlsəfi əsərə oxşamır. Adə­tən ədəbiyyatı peşə və fiksiya növlərinə böləndə fəlsəfi əsər­lə­ri peşə ədəbiyyatına daxil edirlər. Fəlsəfə fiksiya olmaq istəmir. Pla­ton fiksiya olan mifik ədəbiyyata qarşı məntiqi ədəbiyyatı qo­yur­du. Məntiqi düşüncə həqiqətə gedən yolu müəyyənləşdirir. F.Niçenin “Zərdüşt belə söylədi” əsərini fiktiv ədəbiyyata aid etmək olar. Zərdüşt düşünülmüş obrazdır. Onun adı Şərqdə müdriklik təlimilə bağlıdır, onun fəlsəfəsində məntiqi arqumentdən çox müdriklik var və bu müdrikliyi o, aforistik yolla elan edir. Bəs F. Niçe niyə ona əl atır? İki minillik tarixi olan Qərb fəlsəfəsini qoyub F.Niçe niyə məhz Sokratdan əvvəlki dövrə gedib çıxır. F.Niçe həqiqəti bu yolla vaxtın və zamanın fövqündə duran bir şey kimi götürür. Ancaq bu yolla onu tapmaq olar. Məsələn, ədalətlik ideyası dildən kənara çıxmaqla həqiqətə qovuşur.

Oxşar kitablar

Əxlaqi – Nasiri

Nəsirəddin Tusi

Cild : Qalın

Zərdüşt belə söylədi

Fridrix Nitsşe

Cild : Yumşaq

Rəylər

Rəy yaz

Ünvan: Bakı, Tbilisi prospekti, 76

Abunə olmaqla hər həftə kitablardan və kitab dünyasında baş verən yeniliklərdən xəbərdar ola bilərsiniz.

Fridrix Nietzsche: abadiy haqida

Fridrix Nitssche eng ko’p keltirilgan faylasuflardan biri. Uning jonli va qiziquvchan fikrlari shu kunga to’g’ri keladigan ta’limotlarni tug’dirishga muvaffaq bo’ldi. Nietzschening aforizmlari – bu bir necha avloddan ortiq emasligi haqidagi fikrlar.

Nietzsche faylasufmi?

U ba’zan falsafachi irodasi bilan ataladi. Maftunkor musiqachi, filolog va shoir oxir-oqibatda butun falsafiy ta’limotning yaratuvchisi bo’lib, ularning postulalari bugungi kungacha keltirilgan. Nima uchun Nitssening so’zlari shu qadar keng tarqalgan? Oddiy ta’limning bunday ommalashuvi, uning barcha postulatlarining barcha umum qabul qilingan qoidalarni inkor etishi bilan o’tishi bilan izohlanishi mumkin. Faylasuf o’zini o’zi “yagona nihilist” deb atadi.

U axloqan g’azablangan insonlar haqida gapiradigan yolg’onchilardir. Fridrix Nietzschening so’zlariga qaraganda, uning zamondoshlari ko’pincha tushunmaydigan falsafiy jamiyatdan qattiq tanqidga uchragan. Uning ijodiy martabasi boshida tanib bo’lmasligi yozuvchini jiddiy kasalliklarga olib keldi, bu aqliy va jismoniy kasalliklar tufayli yanada og’irlashdi. Keyinchalik Nitsshe bu haqda shunday deydi: “Men o’ldirolmaysan, keyin kuchliroq qilaman” – bu aforizmning uning hamkasblaridan noto’g’ri tushunishga va rad etishga munosabatini ko’rsatmoqda.

Superman uchun qadamlar

Superman haqidagi faylasufning ta’limoti uning ishida turadi. U Fridrix Nitssening va’z qilgan eng jo’shqin g’oyalarni o’z ichiga oladi. Insonning hayoti rivojlanayotgan shaxs sifatida tasniflash uning fikrining asosi bo’ldi. Qisman faylasufning asarlari milliy sotsializmning tug’ilishiga bog’liqdir. Fashizm ideologlari Nitssening fikrlarini e’tirof etishdan chalg’itdi, shuning uchun ko’p yillar davomida uning nomini haqorat qilishdi.

Holbuki, faylasuflarning asarlaridagi haqiqiy superman hali ham mavjud edi. Va Nitssening haqiqiy xalqi u bilan hech qanday aloqasi yo’q edi. Yozuvchining fikriga ko’ra, oddiy odamni engib o’tish kerak bo’lgan narsa – evolyutsiya o’ziga xos davri, “maymun va superman o’rtasidagi ko’prik”. Kitobning o’zi faylasufning o’zi uchun mo”jizaviy hodisa edi. Keyinchalik supermanning tug’ilishi ehtimolini inkor qilib, keyinchalik uning xususiyatlari yanada ko’proq ko’rinadiganligini aytdi.

Bu dahshatli rejalar falsafachilarga mumkin bo’lmagan farishtaga o’xshardi, biroq Fridrix Nitsshening so’zlari juda radikal bo’lgan, unga ishongan va uning fikri uchun o’lishga tayyor edi. Buning uchun u hamma narsani: supermanning manfaati uchun o’zidan ehtiyot bo’lishni talab qilmadi. Fridrix Nitssening g’oyasi ilgari edi, ehtimol undan oldinroq. Uning zamondoshlari insonni himoya qilish muammosiga qarshi kurashgan va Nitsshe insonni oldinga siljish kerakligini aytgandi.

Fridrix Nietzschening sevgi haqida maktublari

Ko’plab yozuvchilar va tarixchilar Nitssening hayotiga ta’sir o’tkazib, uni mutakabbir misogynist deb tan olishdi. Filosof hayotida juda kam ayol bor edi: onasi, singlisi va do’sti Lou Salome, u ayollarning eng aqlli ayolini chaqirdi. Biroq, sevgida omadsizlik uning inkoriga olib kelmadi. Buyuk yozuvchining sevgisi qurbonlik va ochlikdir. Sevimli, lekin sevimli kishi emas, balki, uning fikriga ko’ra, ertami-kechmi o’z-o’zidan eng jirkanch xislatlarni topadi. Muallif kotib Fridrix Nitsshe, kotirovkalari belgilangan me’yorlarni rad etishga asoslangan, haddan tashqari axloqda yolg’onni ko’rgan.

U ajoyib tuyg’uni nikohga mos kelmasligiga ishonardi. U oilaviy muassasadan nafratlanmadi, lekin ko’p juftliklar birgalikda yashashdan baxtli bo’lib qolishlarini ta’kidladi. Nitssening so’zlariga ko’ra, insonning erkinligi qanchalik ko’p bo’lsa, uni sevish va sevish qobiliyati uning shaxsiy hayotiga epigraf sifatida qaralishi mumkin. Biroq, yillar oxirida yozuvchi, bu so’zda xato qilganini tan oldi, chunki uning so’zlari quyidagicha: “Endi men biron bir ayolni xohlayman”.

Fridrix Nietzsche: hayot haqidagi tirnoq

Ko’pgina faylasuflarning o’z e’tiqodlari haqida shubha yo’q. Nietzsche ularning biri emas. Ehtimol, uning ta’limotini shubha ostiga qo’yish odati va uni noto’g’ri deb atash mumkin. Biroq, yozuvchi, hech qanday mutafakkir mutlaqo to’g’ri emasligini aytganda ham, o’zining buyukligiga shubha qilmagan.

Barcha Nietzschening fikrlari ruhning erkinligi bilan to’lgan, va u butun hayotini izlagan. U bu g’oyani haddan ziyod olib keldi va uni bir necha bor tanqid qildi. Nitsshe o’zini o’zi “qabul qilinmagan haqiqatlarning faylasufi” deb atadi.

Erkinlik – erisha olmaydigan ideal

Nitssening so’zlariga ko’ra, ruhning erkinligi odamga ko’proq majburiyatlarni yuklaydi. U fikrning cheksizligi hamma narsaga ruxsat berilgan yoki hech narsa ruxsat etilmagan joyda bo’lishi mumkinligini inkor etdi. Faqat ruxsat etilgan va taqiqlangan narsalarning chegaralari aniq belgilangan bo’lishi mumkin. Lekin mumkin bo’lgan va imkonsiz bo’lgan chegaralarni qanday aniqlash mumkin? Faylasuf faqatgina o’lim og’rig’i ostida insonni tushunishi mumkin: “Damocles nafaqat yaqinlashib kelayotgan qilich ostida raqsga tushadi”.

Bunday buyuk mutafakkir Fridrix Wilhelm Nietzschening timsollari “barcha uchun va hech kim uchun” merosi bo’lgan. Ular sizni nafaqat o’ylab ko’rmaydi, balki odamni o’zini o’zi yaxshilash uchun tetiklantiruvchi rag’batlantiradilar. Ehtimol, bu Nietzschening dahshatli fikrlaridan biri bo’lib, u o’z so’zlarini odamlarga o’z xavotirlari bilan, hatto o’z shaxsiy baxtiga olib keladigan o’z shubhalari evaziga etkazishdir.

Fridrix Nitsşe və lal Gerasim: dilimizin ucundakı Allah. – Rüstəm KAMAL

Hadisə Turin (İtaliya) şəhərində baş verib. Belə rəvayət edirlər ki, 3 yanvar 1889-cu ildə alman filosofu Fridrix Nitsşe Turində olarkən gəzmək, ya da poçtdan məktubları götürmək üçün qaldığı 6 N-li evdən çıxır. Bu zaman dəhşətli bir hadisənin şahidi olur; küçənin ortasında bir çarvadar atını qamçılayır.

Amma at yerindən tərpənmir ki, tərpənmir. Çarvadar əsəbləşir və şiddəti gücləndirir.

Ətrafdakılar atın yanından biganəliklə keçib gedirlər.

Çarvadar şallaqlamaqda davam edir, at isə susur.

At lal, “dilsiz-ağızsız” varlıqdır: nə ağrısını, nə də dərdini anlada bilmir.

Bu müdhiş ağrı-şiddət səhnəsindən təsirlənmiş filosof qaçaraq atın boynunu qucaqlayır, ağlayıb göz yaşları ilə atın yalmanını isladır.

Bu lopabığ almanın qəribə hərəkətlərindən çarvadar da çaşıb qalır. 6 N-li evin sahibi sakitcə onun qoluna girib evə aparır. Həmin gün Nitsşe bərk xəstələnib yatağa düşür. Günlərlə bir kəlmə də olsun dinib-danışmır.

Bu hadisənin süjeti iki motivdən ibarətdir. Nitsşenin Allahın dilsiz-ağızsız heyvanına rəhmdilliyi və birdən-birə susması. Sual olunur: filosofun susması ilə rəhmdilliyi arasında hansı əlaqə ola bilər? O niyə ağlayırdı? Bu, artıq Allahın sirridir.

Bəlkə, Nitsşe “Nəşəli elm” əsərindəki 125-ci aforizmində bəyan etdiyi həqiqəti anlamışdı: “Allah ölüb və biz insanlar, onu öldürmüşük”.

Nitsşenin başına gəlmiş bu hadisə yadıma iki epizodu saldı.

Qazaxda, Kosalar kəndində yaşamış mərhum yazıçı – publisist Heydər Qasımlı “Qanlı papaq” (2006) romanında personajlardan biri – nankor, qədirbilməz, satqın və hiyləgər Sarı Məmiş Alay bəyin Qanıq adlı itini şərləyib (guya erkəyin quyruğunu götürüb aparıb) döyür. Əslində “Allahını unutmuş” Sarı Məmiş iti döyməklə vaxtilə ona qucaq açmış, çörək vermiş bəyin özünə, ailəsinə qarşı kor nifrətini, mənfur xislətini gerçəkləşdirirdi:

“Biçarə it Sarı Məmişin dəyənəyindən qorunmaq üçün başını qolları arasında gizlədib, özünü çəpərin altına dürtmüşdü.

Alay bəy Qanıq iti indi-indi gördü və özünü Sarı Məmişə yetirib əlindən dəyənəyi kənara qolazladı. Sonra da hirsli-hirsli sinəsindən itələdi. (. )

– Neynəyib bu it sənə, a kişi? Niyə Allahını yadına salmırsan?”.

– İ.S.Turgenevin “Mumu” hekayəsinin qəhrəmanı Gerasim laldır. Allah və insanlarla ünsiyyətə girməsi üçün dili yoxdur.

Gerasim lal olduğu üçün onun kasıblığı da, yalqızlığı da metafizik məna kəsb edir. Moskvada zəngin xanımın həyətində, bir komada yaşayır. Bu komaya – onun dilsiz, lal dünyasına Allahın girməsi mümkünsüzdür. Sözdən, dildən məhrum olmaq Allahdan məhrum olmaqdır.

Bir gün Gerasim çay qırağı ilə gəzərkən suda boğulan küçüyü görüb xilas edir və komasına gətirir. İki dilsiz varlıq – Gerasim və Mumu bir yerdə yaşamağa başlayır. Gerasim bütün mehrini Mumuya salır.

Xanım əvvəlcə küçüyü saxlamağına razılıq versə də, sonra fikri-əhvalı dəyişir. İtin hürməsini, yuxusuna haram qatmasını, bağçada çiçəkləri ayaqlamasını bəhanə edib, Mumunu rədd etməyi əmr edir. Və evin qulluqçusu Stepan gizlincə Mumunu Oxotniçiy ryadda bir alıcıya sırıyır.

Gerasim az qala Moskvanın yarısını gəzir, axtarmadığı tin-bucaq qalmır. Gerasimin dili yoxdur ki, özünümüdafiə və özünüifadə etsin, arzu-istəklərini, dərdini-azarını kimsəyə anlada bilmir.

Dərdini mimika-jestlərlə anlatmağa çalışır, əllərilə yerdə Mumunun şəklini çəkir – insanlar bu əcayib-qəraib hərəkətlərə baxıb gülüşür.

İki gün sonra Mumu qaçıb gəlir.

Harınlaşmış xanımın təhdidlərindən bezmiş Gerasim bayram qaftanını geyinir. Mumunun boynuna ip bağlayıb yeməkxanaya aparır. Bir boşqab şi (sup) alır, içinə çörək doğrayır.

Taleyindən xəbərsiz Mumunun başı yeməyə qarışır. Gerasim gözünü ondan çəkmir. Bu zaman onun gözündən iki damla göz yaşı yuvarlanır, biri itin alnına, o biri də xörəyə düşür.

Və əhvalatın sonunu bilirsiniz – Gerasim Mumunun boğazına daş bağlayıb suya atır.

Hekayənin qandonduran uzun məzmunundan sonra Jak Lakandan sitat gətirmək istəyirəm. Məşhur fransız psixoanalitiki qeyd edirdi ki, insan dili yox, dil insanı yaradıb. Dil insan varlığının vacib hissəsidir. Lakan bu anlayışı ifadə etmək üçün iki sözün birləşməsini – “parletre” neologizmini yaradır: insanın mahiyyəti varlıqla (etre) nitqin, sözün (parole) vəhdətindən ibarətdir. (Onu da etiraf edim ki, həmin neologizmi Azərbaycan dilinə tərcümə etmək mənə çətin gəldi. )

J.Lakan on birinci Seminarında göstərir ki, “ateizmin əsl formulu heç də “Allah ölüb” deyil. Allah təhtəlşüurdur – ateizmin əsl formulu budur” – deyəndə məhz bu sözləri şərh edirdi. Təhtəlşüur da dildir. Allah təhtəlşüurda yaşayır. Əgər Allah təhtəlşüurdadırsa, deməli, dilin özündə mövcuddur. Təsadüfi deyil ki, M.Haydegger dili “varlıq evi” adlandırırdı. Bu “varlıq ev”ində insanlarla bərabər, Allah da məskunlaşıbdı.

Biz yalnız danışanda Allahımızı yaradırıq və bu akt spontan, özümüzdən asılı almadan baş verir.

Bəlkə, Nitsşe çavvadar atının boynunu qucaqlayıb ağlayanda da, lal Gerasim Mumunu suda batıranda da həmin sözdən imtina etmişdi?!

Bəlkə, Nitsşe dildən yalnız bu üsulla – susmaqla, ya da bu anlamı içindən qovmaqla ilə qurtulmaq istəyirdi?!

© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!