MAVZU PEDAGOGIKA TARIXI FAN SIFATIDA ENG QADIMGI DAVRLARDAN

görə də şagird müstəqil işlərindən seçilir. Orta məktəbdə şagirdlər

FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi

elmi-nəzəri səviyyəsi və praktik yönümlüyü ilə seçilir.

Dərslik Azərbaycan Respubükası Təhsil Nazirliyi Elmi-

Metodiki Şurasının “Pedaqogika və psixologiya” bölməsinin 17

may 2006-cı ildə magistratura pilləsi üçün təsdiq etdiyi proqram

əsasında hazırlanmış və bütün magstrantlar üçün nəzərdə

tutulmuşdur. Elə buna görədir ki, dərsliyin mündəricəsi və həcmi

kifayət qədər genişdir. “Maarif’ istiqamətindən fərqli olaraq digər

istiqamət və ixtisaslarda (iqtisadçı, texnoloq, mühəndis, memar,

politoloq və s.) təhsil alanlar bu latab vasitəsilə pedaqoji prosesin ən

zəruri və vacib məsələlərini mənimsəyə biləcəklər.

Dərslik 4 bölmə və 16 fəsildən ibarətdir.

Birinci bölmə ”Ali məktəb pedaqogikasının ümumi əsasları”

adlanır. Burada pedaqogika elminin predmetinə aydınbq gətiririlir,

əsas” kateqoriy^an şərh olunur, diferensiasiya və inteqrasiya

proseslərinin mahiyyətinə toxunulur, ali məktəb pedaqo^asının

spesifik xüsusiyyətləri açıqlamr. Rusiyada və Azərbaycanda ali

məktəb pedaqogikasımn inkişaf xüsusiyyətlərini və tendensiyalanm

şərh edən müəlliflər elmi dərəcə və elmi adların yaranmasına və

Azərbaycanda elmi dərəcə və elmi adlann verilmə proseduruna

aydınlıq gətirir. Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin

quruluşu və prinsipləri, dünya təhsil sisteminin inkişaf strategiyası,

ali məktəb müəlliminin funksiyalan, onun pedaqoji ustalığı,

tərbiyəçi kimi işinin xüsusiyyətləri, ozünütəkmılləşdirməsinin

səmərəli yolları, ali məktəb müəllimin attestasiyası və digər

məsələlər birinci bölmə öz geniş elmi-pedaqoji həllini tapmışdır.

ikinci bölmə “Ali məktəb didaktikasının əsasları’” adlanır.Bu

bölmədə ali məktəbdə təlimin mahiyyəti, hərəkətverici qüvvələri və

prinsipləri, təhsilin məzmunu və onun təkmilləşdirilməsinin

pedaqoji əsaslan ,təlim metodları və təşkili formaları ,pedaqoji

texnologiyalar, təlim keyfiyyətinin diaqnostikası, tələbələrin

pedaqoji praktikası və ümumiyyətlə, mütəxəssis hazırlığımn

pedaqoji-psixoloji məsələləri əhatəli şəkildə şərh edilmişdir.

“Ali məktəbdə tərbiyə prosesP’ III bölmədə əhatə

olunmuşdur. Burada ali məktəbdə tərbiyə prosesinin mahiyyəti,

tələbələrin tərbiyəsinin sosial-pedaqoji əsaslan,tələbə kollektivi və

şəxsiyyətlərarası münasibətlər pedaqoji-psixoloji və sosioloji

tədqiqatlann son nailiyyətlərinə əsasən izah edilmişdir.

Ən çətin sənət idarəetmə sənətidir. Dərslikdə bu məsələyə

xüsusi diqqət yetirilmiş, VI bölmədə ali məktəbə rəhbərlik və

idarəetmə məsələləri şərh edilmiş, ali məktəb fəaliyyətinin əsas

istiqamətləri təhlil olunmuşdur.

Dərslikdə diqqəti cəlb edən ən mühüm cəhət müasir ali təhsil

araşdınlması,mövcud təcrübənin ümumiləşdirilməsi və tədrisə

gətirilməsidir. Müəlliflərin Rusiyada və Azərbaycanda bu sahədə

apanlan tədqiqatlarla dərindən tanış olmalan və ali məktəb

təcrübələri dəyərli bir dərsliyin yaranmasına səbəb olmuşdur.

Pedaqoji elmlər doktoru, professor

ALİ MƏKTƏB PEDAQOGİKASININ PREDMETİ

VƏ VƏZİFƏLƏRİ

1.1. PEDAQOGİKA ELMİNİN PREDMETİ VƏ

Elm ictimai şüur formalarından biri olub, təbiət, cəmiyyət

və təfəkkürün obyektiv inkişaf qanunlarım özündə ehtiva edərək

bəşəriyyətin tarix boyu yaratdığı biliklər sistemindən və həmin

biliklər zəminində yeninin yaradılması mahiyyətinin açılması

üçün göstərilən fəaliyyətdən ibarətdir.

Elm yeni nəzəriyyələrin yaradılmasına, üçün yeni biliklərin

mürəkkəb idrak fəaliyyətidir.

Bizi əhatə edən gerçək aləm vahid olduğundan onu öyrənən

elm də vahiddir, bütövdür. Bu, eyni zamanda, elmin bütün sahələri

üçün ümumi olan anlayışlarda, tədqiqat vasitələrində və tədqiqat

metodlarında ifadə olunur. Lakin elm, spesifik xüsusiyyətləri

nəzərə alınmaqla müxtəlif sahələrə bölünür, başqa sözlə,

diferensiasiya

(ayırma, fərqləndirmə dərəcələrinə ayırma,

tədəqələşmə) olunur. Elmin diferensiasiyası, müəyyən mənada

şərtidir və varlığın müxtəlif xüsusi sahələrini daha dərindən

öyrənməyə imkan verir.

xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir:

• hər bir elm sahəsi özünəməxsusluğu ilə fərqləndiyindən

onların tədqiqat obyekti və predmeti var;

• hər bir elm sahəsi spesifik terminologiyası olması (leksik

vasitələr, adlar sistemi, kateqoriyaları) ilə fərqlənir;

• hər bir elm sahəsinin öz obyektini və predmetini

öyrənməsi üçün xüsusi tədqiqat metodları var.

Elmin «obyekt» və «predmet» anlayışları biri-birilə sıx

vəhdətdə olsa da, onları qarışdırmaq olmaz. Çünki: a) «ob- yekt»

anlayışı «predmet» anlayışından daha genişdir, bütün real

gerçəklik elmin obyektidir. Predmet (aspekt) anlayışı isə obyektin

hansı nöqteyi-nəzərdən öyrənilməsi ilə bağlıdır; b)

obyekt orijinalla, predmet isə orijinalın elmdəki modelinin ayrı-ayrı

komponentləri ilə əlaqədardır.

Obyekt sözü latınca «obyektum» sözündən götürülüb, mənası

predmet deməkdir. Obyekt insandan kənarda, onun şüurundan və

iradəsindən asılı olmayaraq mövcud olan xarici aləmdir. Pedaqoji

gerçəklik – bu, ümumi obyektin yalnız bir hissəsidir və onu

pedaqogika elmi tədqiq edir. Azərbaycan dilində olan pedaqoji

ədəbiyyatda, xüsusən də dərslik və dərs vəsaitlərində «predmet» və

«mövzu» anlayışları eyniləşdirilir, «pedaqogikanın predmeti» ilə

yanaşı, «pedaqogikanm möv- zusu» ifadəsi də işlədilir. Bu,

yanlışdır. Çünki «predmet» və «mövzu» eyni tutumlu anlayışlar

deyil. «Predmet» anlayışının daha tutumlu olduğunu nəzərə alaraq

məqsədəuyğundur. «Mövzu» isə predmetin tematik struktur

ayrılığını ifadə edir.

Hər bir elm kimi pedaqogika da cəmiyyətin praktik

tələbatlarından irəli gəlmişdir. Pedaqogika cəmiyyətdə gənc nəslin

ictimai istehsal münasibətlərinə girişmək və onu inkişaf etdirmək

fəaliyyətinə daha effektli hazırlığına olan tələbatı ilə əlaqədar

yaranmışdır. Tərbiyə öz varlığı ilə insan cəmiyyətinin yaranması ilə

şərtləndiyi halda, pedaqogika bir elm kimi çox sonralar, cəmiyyətin

çoxəsrlik təcrübəsinin toplamış və ümumiləşdirərək onun gələcək

inkişafının tələbatından irəli gələrək böyüməkdə olan nəslin həyata

daha məqsədəuyğun və planlı hazırlığını təmin etmək üçün

formalaşmışdır. İlk öncə fəlsəfənin tərkibində formalaşan

pedaqogika tədricən ondan ayrılmış, xüsusi tədqiqat sahəsi olan

müstəqil bir elm kimi inkişaf etməyə başlamış, hüdudları

genişlənmiş, mürəkkəb və dinamik bir sistemə çevrilmişdir^

Müasir pedaqogika təhsilin müxtəlif texnologiyalarının

konstruksiyası ilə məşğul olaraq real təlim mərkəzi və bu

istiqamətdə axtarışların mərkəzinə milli və ümumbəşəri dəyərlərə

yiyələnən şəxsiyyət tərbiyəsini qoyur. Pedaqogika elmi bu məqsədə

çatmaq üçün dövlətin sosial – iqtisadi inkişafında, cəmiyyətin

humanitarlaşdıniması, manistləşdirilməsi və demokratikləşdirilməsi

prosesində təhsilin prioritet (almanca

piiorität, latınca piror – birinci, böyük deməkdir. Hər hansı

fəaliyyətin həyata keçirilməsində vaxt etibarilə birincilik)

rolunu əsas götürür.

Pedaqogtkanın predmeti ilə bağlı müxtəlif fikirlər

vardır. Bu haqda yayılmış ən geniş fikir belədir; pedaqogika –

tərbi yan in qcmunmyğunluqlannı, tendensiyalarını, perspekti v

və prioritetlərini, nəzəriyyə və texnologiyalarım, məzmununu,

prinsiplərini, forma və metodlarını tədqiq edir.

Tərbiyə birmənalı anlayış deyil və ən azı dörd mənada

Äf geniş so.sial mənada – bütövlükdə cəmiyyətin, sosial

mühitin şəxsiyyətə təsiri;

geniş pedaqoji mənada – təhsil-tərbiyə sisteminin,

pedaqoji prosesin şəxsiyyətə məqsədyönlü təsiri;

dar pedaqoji mənada – şəxsiyyətin istiqamətinin və

psixi keyfiyyətlərinin formalaşdırılması;

Ä’ daha lokal mənada – konkret tərbiyə vəzifələrinin (əx-

laqi keyfiyyətlərin, estetik zövqün, mədəni davranışın

Olduqca mürəkkəb sosial proses olan tərbiyə bir çox

elmlərin kontekstində onlarla qarşılıqlı əlaqədə öyrənilir. Fəl-

səfə – tərbiyənin ontologiya (yunanca on, ontos – mövcud

olan, loqos – elm, təlim deməkdir. Fəlsəfədə varlığın ümumi

əsasları, prinsipləri, strukturu və qanunauyğunluqlarından

bəhs edən təlim nəzəriyyəsi) və qno,seologiyasını (yunanca

qnosis – bilik, loqos – elm, təlim, idrak nəzəriyyəsi deməkdir);

sosiologiya – şəxsiyyətin (sosializasiyası) ictimailəşməsi prose-

sini; etnoqrafiya (yunanca ethnos – xalq + qrajiye – xalqları

etnosları, onların məişətini, adətlərini, etnik birliklərin

yaranması və inkişafını, onların yayılması və qarşılıqlı mədəni

əlaqələrini öyrənən tarix elmi) tarixi inkişafın müxtəlif

mərhələlərində dünya xalqlarının tərbiyə fəaliyyətini; iqtisa-

diyyat elmi-tərbiyə üçün optimal infrastruktur sistemlərin

yaradılmasını; psixologiya – şəxsiyyətin yaş və fərdi xüsusiy-

yətlərini və inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənir.

Tərbiyə konkret tarixi proses olub, cəmiyyətin və dövlətin

sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni inkişaf səviyyəsi hər bir

millətin ınilli xüsusiyyətləri ilə şərtlənir.

formalaşması prosesidir. Tərbiyə özünəməxsus xüsusiyyətləri olan

ictimai hadisədir. Tərbiyə elə bir ictimai hadisədir ki, onsuz

cəmiyyətin mövcudluğu və irəliyə doğru inkişafı mümkün deyil.

Hər bir yeni nəsil özündən əvvəlkiləri əvəz edərkən, qazanılmış

maddi və mənəvi sərvətləri mənimsəyir, yaşlı nəslin təcrübəsinə

söykənərək onu daha da zənginləşdirir. Bu mürəkkəb proses

arasıkəsilmədən dialektik surətdə davam edərək cəmiyyətin

tərəqqisini təmin edir. Deməli, tərbiyə ümumi və əbədi

İctimai kateqoriya olan tərbiyə dəyişməz qalmır. Cəmiyyətin

maddi əsaslarının, ideologiyasının inkişafı ilə birlikdə tərbiyənin

məzmunu, məqsəd və vəzifələri, forma və metodları da dəyişir.

Konkret tarixi və sinfi məzmun – tərbiyənin son dərəcə mühüm

Tərbiyənin mühüm funksiyası gənc nəsli bəşəriyyətin tarix

boyu yaratmış olduğu ictimai təcrübə ilə silahlandırmaqdır. İctimai

təcrübə deyilərkən, bilik, bacarıq və vərdişlər sistemi, münasibətlər

sistemi, yaradıcılıq təcrübəsi başa düşülür. İctimai təcrübə gənc

nəslə əsasən təhsil vasitəsilə verilir.

Deməli, pedaqoji prosesin bütün komponentlərinin kəmiyyət

və keyfiyyət göstəricilərini müəyyənləşdirən, onun həyata

keçirilməsinin məqsədi və nəticəsi olan təhsil pedaqogika elminin

predmetidir. Təhsil həm dəyər, həm proses, həm sistem, həın də

Təhsil tərbiyədən ayrılmazdır. Orta əsr şərq filosoflarının

fikrincə, tərbiyə verməyən bilik odunsuz ocağa, bilik verməyən

tərbiyə isə bədənsiz ruha oxşayır. Xüsusi təşkil olunmuş tədris

müəssisələri vahid təhsil sistemini təşkil edərək, müəllimlərin

bəşəri təcrübəni gənc nəslə «ötürməsini» təmin edir.

Sosial fenomen olan təhsil iki mənada – geniş (insanların

ümumiyyətlə bilik, bacarıq və vərdişlərə yaxud elmi-texniki

biliklərə yiyələnməsi) və dar mənada (təlim prosesinin nəticəsi

bu prosesdə qazanılmış bilik, bacarıq və vərdişlər sistemi) işlədilir.

Təhsil cdiviyy!)lin və dövlətin mənafeyi naminə .şəxsiyyətin

intellektual və emosional sferalarını inkişaf etdirmək, onu

həyata hazırlamaq məqsədi ilə müasir .standartlara uyğun

müəyyənlə.şdirilmi.ş

müə.s.si.sələrində mənimsənilmə səviyyə.sinin qəhul olunmuş

meyarlarla yoxlanılması, qiymətləndirilmə.si və hüquqi

sənədlərdə tə.sbit olunan nəticə.sidir.

Təhsilə verilən bu tərifdən məlum olur ki;

• təhsil cəmiyyətin və dövlətin mənafeyinə xidmət edir;

• təhsilin əsas məqsədi şəxsiyyətin intellektual, emosional

iradi sferalarını inkişaf etdirmək, onu ictimai və şəxsi həyata

• təhsilin məzmunu müasir dünya standartlarına uyğun

• təhsilin məzmunu təhsil müəssisələrində həyata keçirilən

pedaqoji prosesdə reallaşdırılır;

• mənimsəmənin səviyyəsi qəbul olunmuş meyarlarla

• təhsil müəyyən hüquqi sənədlərin verilməsi ilə ba.şa

Təhsildə təcrübənin mənimsədilməsi (ötürülməsi, verilməsi)

və mənimsənilməsi (qavranılması, öyrənilməsi) kimi aktlar ayırd

edilir. Bu, təhsilin əsası (nüvəsi) olan təlim prosesi vasitəsilə

reallaşdırılır. Təlim pedaqogikanın əsas kateqoriyalarından biridir.

Təlim – iəhsil verən və təhsil alanların xüsu.si təşkil olunmuş

məq.sədli və idarə olunan fəaliyyətidir, öyrədən və

öyrənənlərin qarşılıqlı fəaliyyəti pro.sesində hilik və

bacarıqların veril- mə.si və mənimsənilməsi prose.sidir. Başqa

sözlə, təlim – təhsil almaqdır.

Təlim təhsil verməklə yanaşı, lərbiyəedici, inkişafetdirici və

nəzarətedici imkanlara da malikdir.

Deməli, təlim iki əsas komponentdən ibarətdir:

• öyrdtmə fəaliyyəti (transformasiya) – bilik, bacarıq və

vərdişlərin, fəaliyyət üsullarının verilməsi (öyrədilməsi);

• öyrənmə fəaliyyəti – təcrübənin qavranılması, dərk

edilməsi, bərpa edilməsi və tətbiqi (istifadə edilməsi).

Təlim prosesini sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək

Təlim prosesinin struktur modeli

Tərbiyə, təhsil və təlim prosesləri vəhdətdə şəxsiyyətin

inkişafını təmin edir.

İnkişaf da pedaqogikanın əsas kateqoriyalarından biridir.

İnkişaf daxili və xarici ziddiyyətlərin mübarizəsi

nəticəsində şəxsiyyətin fiziki, əqli və mənəvi imkanlarının

kəmiyyət və keyfiyyət dəyişilməsi (irəliləməsi) prosesidir.

Qeyd etmək lazımdır ki, ziddiyyətlər özlüyündə inkişafı

ləngidən amillərdəndir. İnkişafda özünü göstərən ziddiyyətlər

yalnız dəf edildiyi, aradan qaldırıldığı təqdirdə hərəkətverici

Şəxsiyyətin inkişafı bioloji, psixoloji və sosial amillərin

vəhdətdə təsiri altında baş verən mürəkkəb və obyektiv hadisədir.

məqsədyönlülüyünü təmin etmək mümkündür.

İnkişaf -mürəkkəb bir proses olub, inscımıı idaro ohman

vo iciara edilə bilməyən, daxili və xarici, təbii (irsi), .sosial və

psixoloji faktorların təsirilə formalaşması və təşəkkül tapma

İnkişaf insanın həyatı boyu bir şəxsiyyət kimi təşəkkülünü

təmin edir. İnsanın biofiziki və psixoloji varlıq kimi inkişafı –

iqtisadi, siyasi, ideoloji, psixoloji və digər faktorların vəhdətdə

təsiri altında baş verir. Bu mürəkkəb, çoxcəhətli prosesdə inkişafın

mütəşəkkilliyini təmin etmək baxımından tərbiyə əsas

vasitələrdəndir. İnsanın formalaşması prosesi mənsub olduğu

konkret tarixi dövrün, cəmiyyətin, ictimai təbəqənin dəyər və

normalarını, davranış qaydalarını mənimsəməklə davam edir.

Ümumiyyətlə, fərdin cəmiyyətdə şəxsiyyət statusuna yaxınlaşması

çoxcəhətli prosesdir. Şəxsiyyət ictimai münasibətlər sisteminə

daha fəal daxil olduqca, onun ictimai həyatla sosial əlaqələri

dərinləşir. O, müəyyən təcrübəyə, adət və vərdişlərə yiyələnir,

onları öz sərvətinə çevirir. Beləliklə, şəxsiyyətin sosiallaşması

(ictimailəşməsi) prosesi baş verir. Digər tərəfdən, şəxsiyyət ictimai

həyatın müxtəlif sahələrinə nüfuz etdikcə nisbi müstəqillik kəsb

edir, başqa sözlə, fərdiləşir. İctimai inkişaf prosesində insan

şəxsiyyətə çevrildikcə onun təkrarolunmaz həyat tərzi, öz daxili

aləmi, psixikasının özünəməxsus xüsusiyyətləri, təkrarolunmaz

həyat və fəaliyyət tərzi formalaşır.

Pedaqogikanın ənənəvi kateqoriyaları sırasına son dövrlər

pedaqoji proqnozlaşdırma və pedaqoji texnolof’iyalar da daxil

Proqnozlaşdırma (yunanca proqnosis – uzaqgörənlik,

əvvəlcədən xəbər vermə deməkdir. Geniş mənada –

proqnozlaşdırma nəzəriyyəsi və praktikası, dar mənada – proqnoz

hazırlanması qanunları və üsulları haqqında elm) başqa sözlə,

pedaqoji prosesin məzmun və məqsədlərinə sistemli proqnos-

tik yanaşma mütəxəssislərin peşə və hazırlıq səviyyəsinin düzgün

fəaliyyətinin icrasına hazırlıq səviyyəsi) çevik və dərhal

düzəlişlər etməyə, insanın tərbiyəsi, təhsili, inkişafı və özünü-

təhsili prosesini düzgün istiqamətləndirməyə və nizamlamağa

şərait yaradır. Çünki sosial-iqtisadi tərəqqinin yeni peşələrə və

ixtisaslara olan tələbini proqnozlaşdırmadan cəmiyyətin

inkişafını təmin etmək mümkün deyil. Proqnozlaşdırma olmadan

ixtisaslaşmanın optimal strukturunu qurmaq, uyğun olaraq

təhsilin məzmununu yeniləşdirmək, kadr hazırlığını və ye-

nidənhazırlığını təmin etmək mümkün deyil.

Pedaqoji proqnozlaşdırma zamanı prosesin mərkəzində

duran obyekt – insan-tələbə pedaqoji təsirlərin ancaq obyekti deyil,

həm də öz gerçəkliyində ahəngdar inkişafın subyektidir. Odur ki. ali

təhsilin məzmununu proqnozlaşdırarkən tələbə şəxsiyyətinin fərdi

xüsusiyyətləri, motiv və stimulları, tələb və maraqları əsas

götürülməlidir. Əlbəttə, bu ali məqsəd təhsilin – məzmunu

çərçivəsinə sığmır. Onun reallaşdırılması yalnız ali məktəbdə

təlim-tərbiyə prosesində, tələbənin təlimdənkənar həyat və

fəaliyyətində, ictimai-faydalı əməkdə, istehsal əməyində. çoxplanlı

şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə mümkündür.

Ali məktəb pedaqogikası elmi, texniki, istehsal sahələrinin

«proqnozlar axını»ndan öz spesifik məqsədlərinə uyğun olanları

ardıcıl və fasiləsiz olaraq seçməli və pedaqoji interpretasiyalar

(latınca interpretatio – şərhetınə, xüsusi ifadələrin adi, həyati dil ilə

professional modelini (yaxud fəaliyyət modelini) hazırlamalıdır. Bu

model elmin, texnikanın, istehsal prosesinin elmi surətdə

mütəxəssisin təkcə müasir istehsal sahəsində deyil, həm də gələcək

istehsal prosesində optimal iştirakını təmin edə biləcək şəxsi və

professional keyfiyyətlərini özündə əks etdirməlidir.

Pedaqoji texnologiya (yunanca «texne» – incəsənət, ustalıq,

bacarıq və «loqos» – təlim, elm, qanun sözlərindən götürülmüşdür,

mütəxəssisin ustalığı, bacarığı deməkdir) pe-

daqoji prosesin məqsəd və vəzifələrinin layihələşdirilməsi və həlli

sistemi deməkdir. O, təlim-tərbiyə işinin effektivliyini artırmağa,

qarşıya qoyulmuş vəzifələri yüksək səviyyədə həll etməyə yönəlir.

Geniş mmcula pedaqoji texnologiya ləlim və tərbiyənin elmi

surətdə əsaslandırılmış vasitələrini, metod və formalarım

müəyyənləşdirməli, şəxsiyyətin formalaşması istiqamətində gənc

nəsli ümumbəşəri və milli dəyərlərlə silahlandırmalı, öyrənənlər və

öyrədənlər arasında humanist münasibətləri təmin etməlidir.

Dar mmada pedaqoji texnologiya müəllimin konkret

fəaliyyəti ilə bağlı ardıcıl hərəkətlər, əməliyyatlar sistemi,

təlim-tərbiyə prosesinin təşkili qaydalarının məcmusu və qarşıya

qoyulmuş məqsədlərə çatmağa imkan verən alqoritm- lərdən

(müəyyən qrup məsələlərin effektiv həllini təmin edən qaydalar

məcmusu) ibarət texnoloji zəncirdir.

Təlim-tərbiyə prosesinin məqsəd və vəzifələrinin diaq-

nostlaşdmlması (yunanca diaqnosis – müəyyən etmək deməkdir),

perspektivlərin müəyyənləşdirilməsi, nəticələrin əvvəlcədən

aşkarlanması, planlaşdırma və təşkilatçılıq işi, pedaqoji təhlil

əsasında düzəlişlər etmək və sonrakı fəaliyyətin proqramının

hazırlanması, bütöv texnoloji zəncirin həlqələridir.

Hər bir texnologiya – hazırlıq, foaliyyot prosesi vo onun

tohlili kimi mərhələlərdən ibarətdir. Pedaqoji texnologiyanın hər bir

mərhələsi tamın bir hissəsi kimi öyrədən və öyrənənlərin müvafiq

əməliyyatlarım nəzərdə tutur. Ümumiyyətlə, texnologiyalar

biri-biri ilə bağlı, ardıcıl, əlaqəli, biri-birini tamamlayan

mərhələlərdən (əməliyyatlardan, proseduralardan, operasiyalardan)

Hər bir texnologiyanın işlənməsi bu və ya digər nəzəri

konsepsiyaya əsaslanır. Texnologiyaların hazırlanması mürəkkəb

prosesdir və ardıcıl olaraq aşağıdakı mərhələlərdən keçir:

mə, sistem, müəyyən nöqteyi-nəzər, rəhbər ideya,

əsas fikir deməkdir);

Hazırda müxtəlif pedaqoji texnologiyalar mövcuddur

nəticələrin müəyyənləşdirilməsi mərhələsi;

^ inkişafetdirici texnologiyalar;

yaradıcı kollektiv fəaliyyətin texnologiyaları;

əməkdaşlıq texnologiyaları və s.

Pedaqogikanın əsas kateqoriyaları vəhdətdədir, biri-

digərinə nüfuz etməklə biri-birini tamamlayır. Beləliklə, baş-

lıca kateqoriyadlarm mahiyyətinin dərk edilməsi pedaqogi-

kanın bir elm kimi formalaşmasına kömək edir.

Pedaqogika elminin diferensiasiyası əsasən iki istiqamətdə

təlim-tərbiyə müəssisəsinin tipinə görə.

Hər hansı mürəkkəb sistem kimi pedaqogika elminin

müvafiq sahələri arasında ardıcıllıq və sıx əlaqə var. Pedaqogika

elminin arxitekturasının özünəməxsusluğu onun son dərəcə

mürəkkəb varlıq olan insanı, onun təhsili, tərbiyəsi və inkişafının

formalaşmasım öyrənməsində, qabaqcıl təcrübəni

ümumiləşdirməsində, diaqnostik məlumatlar və praktika üçün

tövsiyələr işləyib hazırlamasında ifadə olunur.

Məktəb pedaqogikası* baza elmidir. O, təhsil-tərbiyə

müəssisələrində pedaqoji prosesin metodoloji, nəzəri və tətbiqi

problemlərini öyrənir. Siır^th diferensiasiya prosesi /?ə- licrxsimb

nwktab pedaqogikası artıq ümumi pedaqogika statusunu almuşdır.

Pedaqoji elmlər sisteminə daxil olan digər xüsusi sahələr

ümumi pedaqogika əsasında formalaşır.

Ümumi pedaqogika iki böyük sahəyə ayrılır:

pedaqogika tarixi; pedaqogikanın

Pedaqogika tarixi bəşər cəmiyyəti mövcud olduğu

zamandan indiyə qədər ayrı-ayrı tarixi dövrlərdə tərbiyənin,

məktəbin və pedaqoji nəzəriyyənin yaranması və inkişaf tarixindən

Pedaqogikanın

nəzəriyyəsi

kateqoriyalarını, qanunauyğunluqlarını, məqsəd və vəzifələrini,

məzmununu, prinsip, vasitə və metodlarını, təşkili formalarını və

digər müvafiq problemləri öyrənir.

Pedaqogikanın nəzəriyyəsi aşağıdakı sahələri əhatə edir:

• Müqayisəli pedaqogika – müxtəlif ölkələrin təhsil-tərbiyə

sistemlərini müqayisəli şəkildə öyrənərək ümumi və fərqli

cəhətlərini müəyyən edir.

• Ya^ pedaqogikası – müxtəlif yaş dövrlərində təlim və

tərbiyə məsələlərini Öyrənir. Yaş xarakteristikalarına görə

pedaqogikanın aşağıdakı sahələri müəyyənləşdirilmişdir;

‘Y Məktəbəqədər pedaqogika

Orta ixtisas məktəbi pedaqogikası

Məktəb pedaqogikası Ali məktəb

‘Y Androqogika (yaşlılar pedaqogikası)

• Xüsusi didaktikalar (ümumi və xüsusi metodikalar)

konkret fənlərin spesifik qanunauyğunluqlarını, optimal me-

qiymətləndirmə sistemini öyrənir.

• Aih pedaqogikası ailənin demoqrafik inkişafının səciyyəvi

xüsusiyyətlərini və ailə tərbiyəsinin əsaslarını öyrənir.

• Əmak islah pedaqogikası əmək-islah düşərgələrində

təlim-tərbiyə işinin təşkilindən bəhs edir.

• Peşa pedaqogikası

insanın konkret peşə-ixtisas

fəaliyyətinə hazırlığının, nəzəri əsaslarını, qanunauyğunluqlarını,

prinsip və texnologiyalarını işləyib hazırlayır. Professional

fəaliyyətdən asılı olaraq peşə pedaqogikasının aşağıdakı sahələri

Hərbi pedaqogika Tibbi

• Sosial pedaqogika insanların bütün yaş qruplarının və

xüsusi sosial kateqoriyalarına məxsus təşkilatlarda sosial tərbiyə

• Əlahiddə pedaqogika (Defektologiya) – fiziki və əqli

inkişafında ciddi çatışmazlıqları olan insanların (uşaq və

böyüklərin) təhsili və tərbiyəsinin nəzəri əsaslarını, prinsip, forma

və vasitələrini öyrənir. Defektologiyanın sahələri aşağıdakılardır;

Surdopedaqogika (latınca «surdos»-kar deməkdir)-

lal-kar və kar adamların təhsili və tərbiyəsi məsələlərini

Tiflopedaqogika (yunanca «tiflos»-kor deməkdir) kor və

zəif görən adamların təhsili və tərbiyəsi problemlərinin

tədqiqi ilə məşğul olur.

Oliqofrenopedaqogika («oliqofren» yunan sözü olub,

oliqo-kəm, frin-əql sözlərinin birləşməsindən əmələ

gəlib) – ağıldankəm ‘adamların təhsili və tərbiyəsi

sahəsində tədqiqatlarla məşğuldur.

Loqopediya (yunanca «loqos» – söz, «paideia»-tərbiyə

sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib) – uşaq və böyüklərdə nitq

qüsurlarının islahı ilə məşğul olur. Pedaqoji elmlər sistemini

sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar:

Elmin öz problemlərini müvəffəqiyyətlə həll etməsi

onun digər elmhrh inteqrasiyasından, qarşılıqlı əlaqələrindən

çox asılıdır. Hazırda qapalı elm sahəsi yoxdur. Pedaqogika

elmi də belədir. Pedaqogika öz problemlərini həll edərkən

insan haqqında olan bir sıra elmlərin nailiyyətlərindən

istifadə edir. Pedaqogikanın başqa elmlərlə inteqrasiyası

pedaqoji tədqiqatların tam, dolğun, geniş, hərtərəfli və dərin

olmasını təmin edir.

Pedaqogika elminin inteqrasiyası bir neçə istiqamətdə

pedaqogika digər elmlərin kateqoriyalarından,

terminlərindən, baza anlayışlarından istifadə edir;

pedaqogika başqa elmlərin əsas ideyalarından, nəzəri

müddəalarından, ümumiləşdirilmiş nəticələrindən,

qanunauyğunluqlarından, prinsipial müddəalarından

və məlumatlarından istifadə edir;

pedaqogika başqa elmlərin tədqiqat metodlarından

pedaqogika digər elmlərin apardığı tədqiqatların

konkret nəticələrindən İstifadə edir;

pedaqogika – psixologiya, sosiologiya, mərkəzi

sistemi fiziologiyası və insanı bioloji varlıq kimi

nən digər elmlərlə birlikdə kompleks tədqiqatlarda

Başqa elmlərdə olduğu kimi, pedaqogikanın da

özünəməxsus sistemi vardır.

Pedaqogikanın daha sıx əlaqədə olduğu elm psixologiyadır.

Bu, ondan irəli gəlir ki, hər iki elmin tədqiqat obyekti insandır.

Psixologiya insan psixikasının inkişaf qanunauyğunluqlarını,

pedaqogika isə şəxsiyyətin inkişaf prosesinin idarə olunması

qanunauyğunluqlarım tədqiq edir. Biri-birilə üzvi vəhdətdə həyata

keçirilən tərbiyə, təhsil və təlim insan psixikasının məqsədəuyğun

inkişafını təmin edir və ya əksinə.

Pedaqogika və psixologiya elmlərinin tədqiqat metodla-

nndakı ümumilik də onlar arasındakı əlaqəni zəruriləşdirir.

Psixoloji araşdırmaların elmi instrumentləri (psixometriya,

psixoloji testlər, psixoloji anketlər, binar müqayisə və s.) sırf pe-

daqoji problemlərin həllində müvəffəqiyyətlə istifadə olunur.

Pedaqogika elminin psixologiyanın kateqoriya və anlayışlarından

geniş istifadə etməsi də onlar arasındakı əlaqəni təmin edir.

Pedaqogika pedaqoji faktları aşkarlamaq, təsvir etmək,

izahını vermək, sistemləşdirmək, ümumiləşdirmək və pedaqoji

prosesin nəticələrini öyrənmək məqsədilə psixoloji biliklərdən,

psixoloji diaqnostikalardan (məsələn, testləşdirmə, anketləşdir- mə,

reytinq və s.) geniş istifadə edir.

Pedaqogika fiziologiya elmi (xüsusən də insan fiziologiyası.

yaş fiziologiyası, ali sinir sistemi fiziologiyası) ilə sıx vəhdətdədir.

Təhsil alanların fiziki və psixi inkişafını, insan orqanizminin

qanunauyğunluqlarını bilmədən, onları məqsədəuyğun şəkildə

istiqamətləndirmək, yaxud inkişafetdirici təlim texnologiyalarını

hazırlamaq, şəxsiyyətin optimal inkişafını təmin etmək mümkün

Sosiologiya elminin məlumatları şəxsiyyətin sosializa- siyası

problemini dərindən dərk etməyə, tələbənin asudə vaxtının təşkili,

professional oriyentasiyası və digər pedaqoji problemlərin uğurlu

həllinə yol açır. Cəmiyyət və onun ayrı- ayrı sistemlərini öyrənən

sosiologiya özünün elmi-nəzəri və praktik-tətbiqi tədqiqatlarını

həm də təhsil və tərbiyə problemlərinə istiqamətləndirir. Hazırda

sosiologiya elminin strukturunda təhsil-tərbiyənin və təlimin

sosiologiyası öz əksini tapmışdır.

F^ls!)fi biliklərin də pedaqogika elmi üçün əhəmiyyəti çox

böyükdür. Pedaqogikanın müasir inkişaf səviyyəsində pedaqoji

prosesin məqsəd və vəzifələrini, mahiyyətini fəlsəfi biliklər

olmadan dərk etmək mümkün deyil. İdrak nəzəriyyəsi təlimdə

idraki fəaliyyətin qanunauyğunluqlarını müəyyənləşdirməyə,

pedaqoji prosesin mexanizmlərini işləməyə əsas verir. Zərurət və

təsadüflər, ümumi, xüsusi və təkcə, səbəb və nəticə əlaqələri və

asılılıqları, inkişaf və hərəkətverici qüvvələr, ziddiyyətlərin vəhdəti

və mübarizəsi və s. haqqında fəlsəfi müddəalar pedaqogika elminin

metodoloji əsasını təşkil edir.

Kibernetika elmi təlim-tərbiyə proseslərinin tədqiqi üçün

pedaqogika elmi qarşısında yeni imkanlar açır. Kibernetikanın

nailiyyətlərindən istifadə edən pedaqogika elmi təlim prosesinin

mexanizmlərini müəyyənləşdirir. Dəyişən mühitdə dinamik

sistemləri Öyrənən kibernetikanın nailiyyətlərindən istifadə edərək

pedaqogika elmi təliin prosesinin effektivliyini və keyfiyyətini

yüksəltməyə imkan verən proqramlaşdırılmış təlim mexanizmlərini

Pedaqogika elmi müxtəlif xalqların əmək formalarını, adət

və ənənələrini öyrənən etnoqrafiya; xalq eposu abidələrini

toplamaqla məşğul olan folklorşünaslıq: əmək prosesində insanın

funksional imkanlarım öyrənən, işçinin əmək məhsuldarlığını və

qanunauyğunluqlarım aşkara çıxaran, fəaliyyətdə olan insanın

xüsusiyyətlərini konkret iş şəraitində və maşınla daxili əlaqədə

deməkdir); əxlaq nəzəriyyəsini öyrənən etika; gerçəkliyin gözəllik

qanunları əsasında dərk edilməsindən bəhs edən estetika; fiziki

inkişafın qanunauyğunluqlarını, insanın normal və sağlam həyatım

təmin edən səhiyyə tələblərini tədqiq edən gigiyena; genlər və

nailiyyətlərindən istifadə etməklə pedaqoji problemlərin həllini

Pedaqoji tədqiqatlarda riyaziyyat, informatika, statistika,

hüquq, ekologiya, iqtisadiyyat, politologiya, tarix, texniki və digər

elmlərin də məlumatlarından istifadə olunur.

Pedaqogikanın başqa elmlərlə sıx əlaqəsi sayəsində bir sıra

inteqrativ elmlər meydana gəlmişdir. Bunlara aşağıdakıları misal

riyazi pedaqogika,

təhsilin iqtisadiyyatı və s.

Pedaqogika elminin başqa elmlərlə inteqrasiyasını sxematik

olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar:

1.3. ALI MƏKTƏB PEDAQOGİKASI ÜMUMİ

PEDAQOGİKANIN SAHƏSİ KİMİ

Ümumi pedaqogikanın inkişaf etmiş sahələrindən biri də ali

məktəb pedaqogikasıdır. Ali məktəb pedaqogikası ümumi

qanunauyğunluqlarından, prinsip və qaydalarından, başlıca

müddəalarından, tədqiqat metodlarından istifadə edir. Lakin

bununla belə, ali məktəb pedaqogikası məktəb pedaqogikası ilə

eyni deyil. Ali məktəb pedaqogikasının tədqiqat obyekti, predmeti

və bir sıra özünəməxsus xüsusiyyətləri onu ümumi pedaqogikadan

Ali məktəb pedaqogikasının spesifik xiisusiyy^thri onun

pedaqogikanın müstəqil bir sahəsi kimi inkişafına səbəb oldu.

Ali məktəb pedaqogikasının araşdırmaları gəncliyin ikinci

və yaxud yetkinlik dövrünü əhatə edir. Məhz ali məktəb

pedaqogikasının spesifik xüsusiyyətləri də bundan irəli gəlir. Bu

dövrdə insan artıq əxlaqi, mənəvi dəyərlərin təşəkkülü və dərki ilə

Tələbə auditoriyası müxtəlif yaşlı, müxtəlif səviyyəli,

işgüzarlığı, intizamı, mənəviyyatı, davranışı, şəxsi keyfiyyətləri ilə

biri-birindən seçilən gəncləri əhatə edir. Burada əsgəri xidməti başa

çatdıran oğlanlar, az-çox əmək təcrübəsinə malik gənclərlə yanaşı,

məktəb partası arxasından birbaşa ali məktəbə gələn məzunlar da

vardır. Deməli, ali məktəb pedaqogikasının tədqiqat obyekti –

17-18-25 yaşlı gənclərdir. Hər yaş dövrünün daxilində də müəyyən

fərqlər vardır (məsələn, 1-ci və 2-ci, 3-cü və 4-cü kurs tələbələri

Gəncliyin ikinci dövrü şəxsiyyətin formalaşmasının, sosial

varlıq kimi təşəkkülü prosesinin müəyyən həddə çatması

mərhələsidir. Məhz bu yaş dövründə gəncin psixoloji, ideoloji,

vətəndaşlıq yetkinliyi formalaşır. Gənc sosial cəhətdən inkişaf edir,

fəal həyat mövqeyi təşəkkül tapır, keyfiyyətcə yeni maraq və

meyilləri, tipik xarakter əlamətləri yaranır. Deməli, ali məktəbdə

yaş dövrünün özünəməxsus xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla təşkil

Ümumtəhsil məktəbində təlimin əsas təşkili forması – dərsdir.

Dərsdə yeni materialın izahı zamanı müəllim’ – ıwqlctm^-), .şərh,

müsahibə, nəzarət, qiymətləndirmə və digər metodlardan istifadə

edir. Ali məktəbdə isə təlim prosesində əsasən mühazirədən istifadə

reallaşdırmaq mümkün olmur. Təcrübə göstərir ki, tələbələr çox

zaman mühazirənin məzmununu, daxili məntiqini dərk etmədən,

mexaniki • surətdə qeydlər aparırlar. Bu isə xüsusən aşağı kurslarda

tələbənin tez yorulmasına və iş qabiliyyətinin zəinəməsinə səbəb

xüsusiyyətlərindən biri də ali təhsil müəssisələrində təlimin

formalaşdırıcı rolunun aparıcı olmasıdır. Bu, ali təhsil

xüsusiyyətlərindən irəli gəlir.

Ali məktəbdə ümumtəhsil məktəbində olduğu kimi, geniş

və hərtərəfli tərbiyəvi iş planı ilə fəaliyyət göstərən sinif rəhbəri

yoxdur. Ali məktəbdə ümumtəhsil məktəbində olduğu kimi, geniş

miqyasda tərbiyəvi tədbirlər keçirmək imkanı da yoxdur (vaxt

məhdudiyyəti, əsas diqqətin təlim prosesinə verilməsi, tələbələrin

müstəqil işlərə daha çox vaxt ayrılması və s.). Bununla əlaqədar

olaraq ali təhsil müəssisələrində tərbiyəvi tədbirlər epizodik

xarakter daşıyır, müəllim-tələbə münasibətləri əsasən təlim prosesi

çərçivəsində cərəyan edir. Bu, həm də onunla şərtlənir ki,

ümumtəhsil məktəbindən fərqli olaraq ali məktəbdə təhsil-tərbiyə

prosesini reallaşdıran – interpretator deyil, elmin bu və ya digər

sahəsində elmi tədqiqatlarla məşğul olan alimdir.

Orta məktəb şagirdlərə ümumi təhsil verir, gələcəkdə hansı

sahədə işləməsindən asılı olmayaraq, onları təbiət, cəmiyyət və

təfəkkürün inkişaf qanunlarına aid biliklərlə silahlandırır, onlarda

müvafiq bacarıq və vərdişlər formalaşdırır. Ümumtəhsil məktəbi

həm də politexnik təhsil verir. Politexnik təhsil məktəbliləri

istehsal prosesinə aid olan ümumi bilik, bacarıq və vərdişlərlə

silahlandırır. Ali məktəb isə peşə

təhsiii verir, yəni gəncləri konkret fəaliyyət sahəsinə – müxtəlif peşə

və ixtisaslara hazırlayır. Ümumtəhsil məktəblərində gəncin gələcək

fəaliyyətindən asılı olmayaraq bir çox elmlərin əsasları öyrədilir.

Başqa sözlə, orta məktəb insanı əmək fəaliyyətinin hər bir növünə,

məşğulluğun hər bir formasına, bazar iqtisadiyyatının müxtəlif

istiqamətlərinə hazırlayır. Məktəbli insanların əmək fəaliyyəti

haqqında nəzəri və praktik biliklər qazanır, əmək fəaliyyətinin

müxtəlif növləri arasındakı əlaqələri dərk edir, şəxsi, fiziki və əqli

əməyin təşkili yolları ilə tanış olur, cəmiyyət həyatına hazırlanır.

Orta məktəbdən fərqli olaraq ali təhsil müəssisələrində təlim

prosesi «monotexmzm» prinsipi üzərində qurulur. Ali məktəb

«ümumiyyətlə mütəxəssis» deyil, konkret peşə sahibi, əməyin

bütün növləri ilə məşğul ola bilən «universal işçi» deyil, əməyin

konkret sahəsi üçün mütəxəssis hazırlayır. Lakin bu mütəxəssis

fasiləsiz təhsil almalı, özünütəhsillə məşğul olmalı, arzusundan və

sosial səbəblərdən asılı olaraq öz peşəsini, ixtisasım dəyişməyə

Ümumi pedaqogikadan fərqli olaraq, ali məktəb

pedaqogikası öz araşdırmalarını xüsusi təhsil (ixtisas təhsili), peşə

hazırlığı, konkret əmək fəaliyyəti üçün monotexnik mütəxəssis

formalaşdırılması problemlərinin həllinə yönəldir.

Buradan məntiqi olaraq, ali məktəb pedaqogikasını ümumi

pedaqogikadan fərqləndirən digər bir xüsusiyyət də irəli gəlir. Belə

ki, məktəb pedaqogikasının iqtisadi nəzəriyyə və bazar iqtisadiyyatı

ilə əlaqəsi dolayı olsa da, ali məktəb pedaqogikasının əlaqəsi

birbaşa aşkar görünür. Məktəb pedaqogikası yetişməkdə olan nəslin

tərbiyəsi nəzəriyyəsini təkmilləşdirərkən, şəxsiyyətinin inkişafı

problemini araşdırarkən fəlsəfə, tarix, etika, estetika və digər

ictimai elmlərin aparıcı müddəalarına istinad edir. Ali məktəb

pedaqogikası elmlərlə bilavasitə üzvi əlaqədədir, bazar

iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun əqli əmək adamlarının

formalaşdırılması prosesinin fəal və nüfuzlu iştirakçısıdır.

Bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun işçi qüvvəsinin

hazırlanmasının həlledici amili – peşə oriyentasiyasıdır. Mək-

təb pedaqogikası şagirdlərin peşə oriyentasiyası problemini

mücərrəd və ümumi səviyyədə həll edir: məktəblilərə əməyə, əmək

adamlarına məhəbbət və hörmət hissi aşılamağa çalışır, şagirdləri

psixoloji cəhətdən müxtəlif peşə və ixtisaslara hazırlayır. Ali

məktəb pedaqogikası isə ölkə iqtisadiyyatı üçün prioritet olan bu

problemi konkret elmi nəzəriyyə və praktika əsasında həll edir.

Sivil cəmiyyət əxlaqca saf, mənəviyyatca zəngin, ahəngdar

inkişaf etmiş, çevik, həyatın hər cür təsadüflərinə hazır, rəqabətə

dözümlü insanlar tələb edir. Orta məktəb bu ciddi və mürəkkəb

məsələləri vahid pedaqoji proses çərçivəsində həll etməyə cəhd

göstərir. Şagirdlərin elmlərin əsaslarına yiyələnməsini təmin

etməklə təlim prosesi ilə sinifdənxaric işləri əlaqələndirib

məqsədəuyğun istiqamətə yönəltməklə onların əqli, əxlaqi, fiziki,

mənəvi, estetik inkişafını təmin etməyə çalışır.

Bu problemi ali məktəb pedaqogikası necə həll edir?

Müasir ali təhsil müəssisələrində tələbə şəxsiyyətinin

inkişafının biri-birinə zidd iki istiqaməti mövcuddur: bir tərəfdən ali

məktəbdə tərbiyə prosesi, informasiya bolluğu, kollektiv həyatın

müxtəlif formaları, kommunikasiyaların zənginliyi tələbənin

ahəngdar şəxsiyyət kimi inkişafını istiqamətləndirir. Digər tərəfdən,

tələbəlik həyatının bir sıra obyektiv və subyektiv amilləri

şəxsiyyətin ahəngdar formalaşma tendensiyasına zidd olan birtərəfli

inkişaf meyilləri doğurur.

Bu amillər aşağıdakılardır:

tədris planlarının utilitar (fransızca utUitalre, latınca

utiHtas – fayda, mənfəət deməkdir. Yalnız əməli fayda,

yaxud xeyir götürməyə uyğunlaşdırılan) xarakteri;

ali məktəb proqramlarının həcminin durmadan artması və

ümumi və ictimai fənlərin tədrisinə geniş yer verilməsi və

Bütün bunlar tələbəni hədsiz dərəcədə yükləyir. Bu da asudə

vaxtı məhdudlaşdırır. Ona görə də tələbə asudə vaxtını fiziki və

intellektual inkişafına, şəxsi maraqlarının təmin

edilməsinə, fərdi imkanlarının və qabiliyyətlərinin ləkmilləş-

dirilməsinə yönəldə bilmir. Paradoksal vəziyyət yaranır: ali məktəb

hərtərəfli yetişmiş mütəxəssis əvəzinə birtərəfli inkişaf etmiş

peşə-sənət sahibi formalaşdırır.

Deməli, ali məktəb pedaqogikası bu ziddiyyəti həll etmək

«məhdudluğu» aradan qaldırmaq yollarını müəyyənləşdirməlidir.

Ali məktəb pedaqogikasının mühüm xüsu.siyycythriıubn biri

də tədqiqat predmetinin və praktik fəaliyyətinin çoxpianlı

olmasıdır. Ali məktəb pedaqogikasının predmetinin çoxpianlı

olması ali təhsil müəssisələrinin müxtəlifliyi, peşə və ixtisasların

geniş spektri, hər bir ali təhsil müəssisəsində pedaqoji prosesin

özünəməxsus şəkildə qurulması, tərbiyə prosesinin ali məktəbin

profilinə uyğunlaşdırılması və şairədən irəli gəlir.

Əlbəttə, bu heç də ali məktəb pedaqogikasının peşələr üzrə

(məsələn, tutaq ki, mühəndis hazırlığı pedaqogikası və s.) sahələrə

ayrılmasına gətirib çıxarmamalıdır. Ali məktəb pedaqogikası,

sadəcə olaraq, ali təhsilli mütəxəssis hazırlığının səmərəli yol və

vasitələrini deyil, ali təhsil müəssisələrində pedaqoji prosesin

ümumi qanunauyğunluqlarını aşkarlamah, bu istiqamətdə pedaqoji

fəaliyyətin müvəffəqiyyətini təmin edən ümumi prinsipləri işləməli,

səmərəli fəaliyyət növləri müəyyənləşdirməli, bu sahədə qabaqcıl

təcrübəni öyrənməli və ümumiləşdirməlidir.

Orta məktəbdən fərqli olaraq, ali təhsil müəssisələrində

əvəzedilməzdir. Ali təhsil müəssisələrində praktika ümumtəhsil

məktəbindən fərqli olaraq, çoxcəhətlidir. Orta məktəbdə praktika

daha çox biliklərin möhkəmləndirilməsinə yönəldiyi halda, ali

təhsil müəssisələrində praktika mütəxəssis hazırlığının üzvü tərkib

hissəsidir və bu səbəbdən də son dərəcə müxtəlif istiqamətləri

(müəllim hazırlığı, həkim hazırlığı, mühəndis hazırlığı və s.) əhatə

Ali təhsil sistemində praktikanın həlledici mövqeyi – ali

məktəbin həyatla, cəmiyyət quruculuğu ilə, bazar iqtisadiyyatı ilə

əlaqəsinin təzahürüdür. Bu əlaqə həm də ölkə

iqtisadiyyatının ali təhsil qarşısında qoyduğu qlobal vəzifələrin

yerinə yetirilməsinə istiqamətlənir.

Ciddi və məqsədəuyğun surətdə təşkil olunmuş istehsalat

praktikası ali məktəbin çoxcəhətli və müxtəlif istiqamətli

fəaliyyətinin keyfiyyət göstəricisidir. Ali məktəbin mütəxəssis

hazırlığı sahəsində qazandığı uğurlar istehsalai praktikcisımn

təşkilindən çox asılıdır: istehsalat praktikası, hər şeydən əı»ı>ə/,

tələbəyə gələcək ixtisası ilə daha dərindən tanış olmağa imkan verir,

ikincisi, tələbənin seçdiyi peşə-ixtisas istiqamətində praktik bilik,

bacarıq və vərdişlər qazanması üçün əlverişli şərait yaradır;

üçüncüsü, ali təhsil prosesində qazanılmış nəzəri bilikləri

möhkəmləndirir və dərinləşdirir; dördüncüsü, tələbədə seçdiyi

peşəyə daha dərin maraq və məhəbbət formalaşdırır; beşincisi,

tələbə istehsalat prosesinin qanunauyğunluqları və insanlar arasında

istehsal münasibətləri haqqında aydın təsəvvürlər əldə edir; altıncı,

istehsalat praktikasında tələbə Öz qüvvə və imkanlarını sınayır,

təşkilatçılıq qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək imkanı əldə edir.

Adaptasiya dövründə təcrübəçi tələbənin şəxsiyyətində

özünəməxsus «yenidən qurulma» prosesi baş verir: o, əmək

kollektivinə daxil olur, müvafiq müəssisənin istehsal prosesində öz

yerini və rolunu müəyyən edir, yen münasibətlər formalaşır, əmək

kollektivinin üzvünə çevrilir. Əsasən nəzəri biliklər ehtiyatına

malik olan təcrübəçi tələbə tədricən əmək prosesinin fəal üzvünə

çevrilir, ali məktəbdə qazandığı bilikləri tətbiq etməyi öyrənir,

istehsalla bağlı xüsusi bacarıq və vərdişlər qazanır.

Bütün bunlar bir daha sübut edir ki, ali təhsilli mütəxəssis

kadrlarının hazırlığında təcrübənin rolu çox böyükdür. Bununla

əlaqədar olaraq, ali məktəb pedaqogikası ali məktəbdə praktikanın

növləri, təşkili formaları, tələbənin mütəxəssis kimi formalaşması

qanunauyğunluqlarını öyrənir, müxtəlif peşələrin professioqramını

tərtib edir, konkret mütəxəssis üçün zəruri keyfiyyətləri

müəyyənləşdirir və ali məktəbdə pedaqoji prosesin, xüsusən də

praktikanın təşkili zamanı bütün bunları əsas götürür.

Aydındır ki, ali məktəbə daxil olan gənclər müxtəlif

ixtisas-peşə sahələrinə marağı olan, xüsusi qabiliyyətləri ilə seçilən

adamlardır. Məhz ali ‘məktəbdə ixtisasla bağlı qabiliyyətlərin daha

artıq inkişafının təmin edilməsi məqsədi aparıcıdır. Bu məqsəd isə

fərdiləşdirilməsini, peşə-ixtisas hazırlığını fərdi plan və qrafik

əsasında qurmağı tələb edir. Ali məktəbdə təlimin fərdiləşdirilməsi

tələbələri müvafiq kafedraların elmi- tədqiqat işlərinə cəlb edilməsi

ilə sıx bağlıdır. Bu da tələbədə yaradıcılıq qabiliyyətlərinin

təşəkkülünə imkan yaradır. Elmi- tədqiqat işlərinə qoşulan tələbədə

elmi təfəkkür və tədqiqatçılıq qabiliyyəti formalaşır.

Ali məktəbdə təlimin fərdiləşdirilməsində məqsəd gələcək

mütəxəssisin müvafiq qabiliyyətlərinin inkişafım səmərəli,

məqsədyönlü təmin etməkdən ibarətdir. Bu, ictimai həyatda,

istehsal prosesində, elmi-tədqiqat işlərində uğur qazanmağın əsas

yoludur. Unutmaq olmaz ki, peşə qabiliyyətlərinin inkişaf

səviyyəsinin ən etibarlı kriteriyası – seçilmiş peşə sahəsində

səmərəli fəaliyyətdir. Bu isə hər bir tədris ilində, bütövlükdə ali

məktəbdə təhsil müddətində tələbənin bütün fəaliyyətinin diqqətli

təhlilini və diferensial qiymətləndirilməsini tələb edir.

Digər tərəfdən, peşə bacarığının strukturuna şəxsiyyətin

psixoloji hazırlığından (tələbələrin maraq və meyliləri,

dünyagörüşü və s.), bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmənin fərdi

formalarından tutmuş, bu və ya digər fəaliyyətin icrası yollarına

qədər bir sıra keyfiyyətlər daxildir. Bunlar da tələbənin peşəyə

hazırlıq səviyyəsinin komponentləri kimi özünü göstərir.

Bu komponentləri nəzərə alaraq tələbənin bu və ya digər

praktik fəaliyyət növünə hazırlıq səviyyəsini müəyyənləşdirmək

məqsədilə «sərbəst xarakteristikalar)) metodundan istifadə olunur.

Bu halda tələbənin fərdi keyfiyyət və xüsusiyyətləri bir sıra

kompetent şəxslər (dekanlar, kafedra müdirləri, aparıcı müəllimlər

və s.) tərəfindən biri-birindən asılı olmayaraq qiymətləndirilir və

Ali məktəb pedaqogikası məktəb pedaqogikasından təlim

prosesinin təşkili formalarına görə də seçilir. Belə ki. ali məktəbdə

müstəqil işlərə daha artıq yer ayrılır. Bu, ali məktəbin yüksək

səviyyədə ixtisaslaşmış mütəxəssis hazırlamaq funksiyasından irəli

Tələbə müstəqil işləri təkcə həcminə görə deyil, keyfiyyətinə

görə də şagird müstəqil işlərindən seçilir. Orta məktəbdə şagirdlər

bazis bilikləri əsasən dərsdə müəllimin rəhbərliyi altında

mənimsəyirlər. Müstəqil işlər şagirdin sinifdə qazandığı bilik və

bacarıqların möhkəmləndirilməsinə, habelə sinifdə icrası mümkün

olmayan tapşırıqların yerinə yetirilməsinə həsr olunur.

təşəbbüskarlığın, şüurluluq və fərdi imkanlarının inkişafına

qüvvətli təkan verir. Tələbə zəruri bilikləri müstəqil surətdə əldə

edir, ixtisasa uyğun lazımi təcrübəni mənimsəyir və bu yolla

konkret peşəyə yönəlir. İnformasiyaların, biliklərin müstəqil

axtarışı – təlim fəaliyyətinin səciyyəvi xüsusiyyətidir. Ali məktəbdə

məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil təşkil olunmuş ləlim prosesi,

həm də tələbənin müxtəlif məzmunlu müstəqil işlərinin,

formalaşmasını təmin edir. Müstəqil işləmək bacarığının əsası orta

məktəbdə qoyulur, ali məktəbdə isə tələbənin özünütəhsil səyləri

artır, müstəqil işləmək bacarıqları daha da təkmilləşir.

Ali məktəb pedaqogikası müstəqil işləri müəyyənləşdirərkən

tələbənin hansı kursda oxuduğunu da nəzərə almalıdır. Məsələn,

birinci və ikinci kurslarda tələbənin müstəqil işi əsasən mühazirə

mətnləri üzərində aktiv işi əhatə edir

mənimsəmək, mövzu üzrə əlavə mənbələri öyrənmək və s.).

Seminar, laborator və praktik məşğələlərə hazırlıq (məruzə

hazırlamaq, şifahi çıxış üçün tezislər yazmaq, müxtəlif tapşırıqları

icra etmək, məsələ həlli, hesablama-qrallk işlər, xarici dilin

öyrənilməsi ilə bağlı işlər və s.) aşağı kurslarda geniş istifadə olunan

müstəqil iş formalarıdır. Kollekvium, zaçot və imtahanlara hazırlıq

da bu qəbildən olan işlərdir.

Yuxarı kurslarda müstəqil iş daha mürəkkəb, ən başlıcası,

yaradıcı xarakter daşıyır. Ilk mənbələrin dərindən

öyrənilməsi, arxiv materialları və sənədlər üzərində iş, kurs

layihələrinin hazırlanması, buraxılış işlərinin yazılması və s. yuxarı

kurs tələbələrinin icra etdiyi müstəqil işlərin formalarıdır.

Tələbə müstəqil işi ali təhsil müəssisəsində pedaqoji

prosesin bütün mərhələlərinə və struktur elementlərinə nüfuz

etməlidir. Birinci kursdan başlayaraq son kursa qədər, istisnasız

olaraq, bütün tələbələr müstəqil işlərə cəlb olunmalıdır.

xüsusiyyətlərindən biri də tələbələrin biliyinin yoxlanılmasının

diskret (latınca discreius – fasiləli deməkdir) xarakter daşımasıdır.

Ümumtəhsil məktəbində şagirdlərin biliklərinə bütün tədris ili

ərzində müntəzəm surətdə nəzarət edilir. Ali təhsil müəssisəsində

isə tələbələrin bilikləri dövri olaraq, əsasən ildə iki dəfə imtahan

sessiyasında yoxlanılır və qiymətləndirilir.

Ali təhsil müəssisəsində biliklərin diskret yoxlanıması

tələbələrin ləlim fəaliyyətinin qeyri-müntəzəm, «sıçrayışlı»

xarakter almasına səbəb olur. Bütün semestr boyu tələbənin

fəaliyyəti passiv-seyrçi xarakter daşıyır. Tələbələrin gündəlik

fəallığını, hazırlığını təmin etməyə çalışan müəllimlər tələbələrin

«müqavimətinə» təsadüf edir. Tələbə «arxayındır» – əsas

imtahandır. Sessiya müddətində isə biliklərin bərpası və «hü-

CLimu» prosesi start götürür.

Dekanlığın imtahana hazırlıq üçün ayırdığı 4-5 gün ərzində

mühazirə və seminarlarda ümumi formada qavranılan (bəzən də heç

dərk edilməyən) biliklər bərpa edilir, dəqiqləşdirilir, əlavələr edilir

və sistemləşdirilir. Cəmi 4-5 günə! Əlavə izahata ehtiyac yoxdur!

Biliklərin «hücumu» dövrü, birincilər – müntəzəm nəzarətə

alışan dünənki məktəblilər üçün xüsusilə ağır olur. Ali məktəb

müəllimlərinin «nəzarətsizliyindən» aldıqları «ləzzə- tin» ömrü çox

çəkmir. Birinci kurs tələbəsinin ilk imtahan sessiyasının nəticələri

Lakin ali məktəbdə diskret nəzarətin qüsurları bununla

bitmir. İmtahan sessiyaları bir qayda olaraq, tədris ilinin ilk ayının

itirilməsinə səbəb olur.’Bu müddət ərzində tələbə irəli

gelmir, sadəcə olaraq yerində addımlayır. Bu da adaptasiya

dövrünün hələ başa çatmadığına dəlalət edir.

Nəhayət, imtahan sessiyası təkcə tələbələrin deyil, həm do

müəllimlərin Fiziki və əsəbi gərginliyi dövrüdür.

Beləliklə, məlum olur ki, imtahan sessiyası vasitəsilə

tələbələrin biliklərinin hesaba alınması dövrü (1936-cı ildən ali

məktəbdə imtahan tətbiq edilməyə başlanıb) çoxdan ötüb. Nəzarət

və hesablamanın bu sistemi ali məktəb qarşısında duran yüksək

ixtisaslı mütəxəssis hazırlığı məqsədini təmin edə bilmir. Ali

məktəb pedaqogikası diskret nəzarət formasını daha səmərəli forma

ilə əvəz etmək istiqamətində axtarışlar aparır. Təhsil mütəxəssisləri

belə bir mülahizə irəli sürür ki, ənənəvi qış və yay sessiyaları

əvəzinə müntəzəm «mikroimta- han»lar (məsələn, ayda bir dəfə)

keçirilməsi daha məqsədəuyğundur. Yoxlama və nəzarətin bu

forması ali təhsil prosesini daha səmərəli idarə etməyə imkan verir,

tələbələrin biliklərinin səviyyəsini vaxtında aşkarlamağa kömək

edir, müəllimləri təlim prosesində korreksiya işi aparmağa sövq

edir, tələbə və müəllimlərin qarşılıqlı əməkdaşlığı və əks əlaqə üçün

əlverişli şərait yaranır, yoxlama və nəzarətin «mikroimtahan»

sistemini tələbədə gələcək mütəxəssisə xas şəxsi keyfiyyətlər

formalaşdırır; müəllim öz yetirmələrinə yaxından bələd olur.

İmtahan sessiyası sistemində, bir çox hallarda müəllimin tələbə ilə

ilk tanışlığı imtahan prosesində baş verir. «Mik- roimtahanlar» isə

biliklərin müntəzəm yoxlanılmasına, tədris kursunun hər bir

bölməsinin ümumiləşdirilməsinə və yekun nəzarətin keçirilməsinə

şərait yaratmaqla qiymətləndirmə prosesindəki təsadüfləri aradan

qaldırır. Tələbənin imtahan biletinin suallarına və müəllimin əlavə

suallarına verdiyi cavablarla onun tədris kursunu tam bilməsi

qənaətinə gəlmək çox çətindir. Tələbənin biliklərinin çoxbalh

«Mikroimtahan»!ar isə tələbənin bütün kurs üzrə biliklərini

müntəzəm surətdə yoxlamağa imkan verir. «Mikroimtahan»ın

üstünlüklərini sübut edən digər arqumentlər də göstərmək

Ali məktəbin özünəməxsus xüsusiyyətlərindən biri də

tələbənin həyal tərzinin və davranışının köklü surətdə dəyişməsi ilə

Dünənki məktəbli yeni sosial mühitə düşür. O bu yeni şəraitə

alışmalıdır. Ali məktəbdə təlim-tərbiyə prosesinin orta məktəbdən

fərqli əlamətləri, habelə məktəb illərindən seçilən yeni yaşayış tərzi

(yataqxana həyatı, kirayə, yaxud qohum evində qalmaq, nisbi

müstəqillik, özünəxidmət, valideyn nəzarətindən uzaq düşmək,

müstəqil olaraq qərarlar qəbul etmək, büdcə imkanlarından düzgün

istifadə etmək və s.) yeni davranış normalarının formalaşmasına

Ali məktəb pedaqogikası tələbəyə orta məktəbdə olduğu

kimi, valideynləri vasitəsilə təsir etmək imkanının qeyri-

mümkünlüyünü nəzərə alaraq, auditoriyadankənar tərbiyə işinin

təşkilinə xüsusi diqqət yetirir. Nəticə etibarilə, tələbənin təlim

fəaliyyətinə, psixologiyasına qüvvətli sürətdə təsir etməklə, onda

təlim-idrak maraqları və motivlərin məqsədyönlü inkişafına əsas

Orta məktəbdən fərqli olaraq ali təhsil müəssisəsində təlim

prosesinə maddi maraq kimi qüvvətli amil təsir göstərir. Etiraf

etməliyik ki, tələbəni təlimin son nəticəsi kimi, əsasən təqaüd

(stipendiya) maraqlandırır. Bu da özlüyündə nəticəyə təsir edən

stimul yaradır, tələbənin təlim məsuliyyətini artırır. Təqaüdün təyin

edilməsi tələbənin təlim müvəffəqiyyətindən asılıdır. Əlaçı

tələbələr yüksək təqaüd alırlar. Təqaüd tələbənin təlim

müvəffəqiyyətinə qüvvətli surətdə təsir göstərsə də, ali məktəbdə

yeganə təlim amili deyil.

Ümumtəhsil məktəbində tərbiyə işi şagirdin ümumi

inkişafının təmin edilməsinə yönəldilir. Ali məktəbdə isə bundan

fərqli olaraq, tələbənin əxlaqi-mənəvi tərbiyəsi onun peşə hazırlığı

ilə vəhdətdə həyata keçirilir. Ali məktəb pedaqogikasını ümumi

pedaqogikadan fərqləndirən bir xüsusiyyət də buradan irəli gəlir.

Tələbə kollektivi içərisində tərbiyə işi aparmaq ali məktəb

müəllimindən zəngin bilik ehtiyatı, yüksək mədəni-mənəvi

səviyyə, xüsusi metodiki hazırlıq tələb edir. Çünki tələbə ümumi

təhsil almış, müəyyən hazırlığa və həyat təcrübəsinə

MAVZU PEDAGOGIKA TARIXI FAN SIFATIDA ENG QADIMGI DAVRLARDAN

REJA: 1, “Pedagogika tarixi” fanining maqsad va vazifalari. 2. Pedagogika tarixi fani g’oyalarining kishilik jamiyati taraqqiyoti bilan o’zaro aloqadorligi. 3. Ta’lim-tarbiya va pedagogika tarixini davrlashtirish muammolar 4. Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha Sug’diyon, Baqtriya, Xorazm davlatlarida ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar taraqqiyoti 5. Xalq maktablari, san’at maktablari. 6. “Avesto” Eng qadimgi davrlarning madaniy yozma yodgorligi. 7. Xalq og’zaki ijodida xalq pedagogikasining boshlanishi va eng qadimgi yozma manbalarda ta’limotlar.

ADABIYOTLAR: 1. Hоshimоv K. , Nishоnоvа S. , Inоmоvа M. , Hаsаnоv R. Pеdаgоgikа tаriхi. – T. : O’qituvchi, 1996. 2. Hаsаnbоеv J. , Hаsаnbоеvа О. , Hоmidоv H. Pеdаgоgikа tаriхi. – T. : O’qituvchi, 1997. 3. Sаfо Оchil. , Hоshimоv K. O’zbеk pеdаgоgikаsi аntоlоgiyasi. – T. : O’qituvchi, 1999. 4. Hоshimоv K. , Sаfо Оchil. O’zbеk pеdаgоgikаsi аntоlоgiyasi. – T. : O’qituvchi, 2010. 5. Dоlimоv U. Milliy uyg’оnish pеdаgоgikаsi. – T. : NOSHIR, 2012. 6. Аtаеvа N. , Rаsulоvа F. , Hаsаnоv S. Umumiy pеdаgоgikа (Pеdаgоgikа tаriхi). – T. : “Fan va texnoligiya”, 2011.

TAYANCH SO’ZLAR : Eng qadimgi davrlar , piktografik yozuvlar , ideografik yozuvlar , zardushtiylik ta’limoti , xalq pedagogikasi , qadimgi manbalar

TARIX VA PEDAGOGIKA TARIXINING UMUMIY HAMDA O’ZIGA XOSLIKLARINI OCHISHGA DOIR VENN DIAGRAMMASI TOPSHIRIG’I Tarix Pedagogika tarixi

“PEDAGOGIKA TARIXI” FANINING MAQSAD VA VAZIFALARI “Pedagogika tarixi” faning maqsadi – eng qadimgi zamonlardan to hozirgi kungacha turli tarixiy davrlarda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar taraqqiyotini tizimli yondashuv asosida o’rganishdan iborat. Maktab va pedagogika ko’p asrlik tarixiy yo’lni bosib o’tgan. Mazkur davrda pedagogika fani ko’plab g’oyalar va kontseptsiyalar bilan boyib bordi. “Pedagogika tarixi” faning predmeti – eng qadimgi zamonlardan to hozirgi kungacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlarning rivojlanish jarayoni. “Pedagogika tarixi” fanining vazifalari: 1) milliy o’z-o’zini anglash, kasbiy rivojlanish bilan bog’liqlikda umumiy va pedagogik madaniyatni shakllantirish; 2) pedagogik fikrlar rivojini tahlil etish va tizimlashtirish; pedagogik g’oyalarni tahlil etish asosida ularni o’quv-tarbiya jarayoniga tatbiq etish.

PEDAGOGIKA TARIXINI O’RGANISH MANBALARI: 1) arxeologik yodgorliklar; 2) qo’lyozmalar; 3) xalq og’zaki ijodi; 4) adabiy yodgorliklar; 5) hujjatlar; 6) badiiy adabiyot; 7) memuarlar; 8) Sharq va G’arb mutafakkirlarining asarlari.

Eng qadimgi kishilarga xos bo’lgan xislatlar, ularning dastlabki, oddiy istaklari, orzu-umidlari qadimgi eposlarda aks etgan afsonaviy obrazlar hamda qahramonlar qiyofasida o‘z ifodasini topgan. Ruhga sig’inish (onimizm), ajdodlar ruhiga sig’inish (totemizm), sehrgarlik kabi diniy e’tiqodlar va marosimlar yoritilgan afsona va rivoyatlarda eng qadimiy ajdodlarimizning tafakkur dunyosi aks etgan. Eng qadimgi madaniy boyliklarimizni o‘rganishda quyidagi uch guruhga ajratilgan manbalarga tayanamiz: -Arxeologik qazilmalar natijasida topilgan ko’rgazmali ashyolar. -Xalq og’zaki ijodi materiallari hamda yozma manbalar. -Buyuk adiblar, allomalarning ijodiy merosi.

Kishilar mehnat faoliyatini jamoa a’zolarining yosh jihatlariga ko’ra quyidagi uch guruh asosida tashkil etganlar. -bolalar va o’smirlar; -ijtimoiy hayot va mehnatda to’la ishtirok etuvchilar; -keksalar.

PEDAGOGIKA TARIXINI DAVRLASHTIRISH: Eng qadimgi davrlardan O’zbekiston Respulbikasi mustaqilligigacha (1991 y) bo’lgan davrda O’zbekistonda maktab, pedagogik fikrlar tarixi. O’zbekiston Respublikasi mustaqilligidan keyingi davrlarda (1991 yil, 31 -avgust) ta’lim – tarbiya va pedagogik fikrlar. Xorijda eng qadimgi davrlardan bugungi kungacha pedagogik fikrlar rivoji.

BIROQ PEDAGOGIKA TARIXINI INSONIYAT TARIXI BILAN BOG’LIQLIKDA O’RGANISH MAQSADIDA QUYIDAGI TARZDA DAVRLASHTISH MAQSADGA MUVOFIQ: 1) eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar; 2) VII asrdan XIV asrning birinchi yarmifacha O’rta Osiyoda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar; 3) Sharq Uyg’onish davrida pedagogik fikrlarning rivojllanishi; 4) XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda Movaraunnahrda tarbiya va maktab; 5) XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda Movaraunnahrda pedagogik fikrlar rivoji; 6) XVII asrdan XIX asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji; 7) XIX asrning 2 -yarmi – XX asr boshida Turkiston o’lkasida tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar; 8) 1917 -1991 yillarda O’zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogik fikrlar rivoji; 9) Mustaqil O’zbekiston ta’lim tizimi. Mustaqillik yillarida pedagogik fikrlar rivoji; 10) eng qadimgi davrlardan XIX asrning birinchi yarmida jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi; 11) XIX asrning 2 -yarmi – XX asrda jahon pedagogika faning rivoji; 12) hozirgi davrda jahon mamlakatlari ta’lim tizimi va pedagogika fani rivoji.

Eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda Baqtriya, Xorazm, So’g’diyona, Marg’iyona, Parfiya hamda Parkana kabi davlatlarida turli qabila va elatlar yashagan. Ular saklar, massagetlar, so’g’diyonalar, xorazmiylar, boxtarlar, chochliklar, parkanaliklar kabi qabila va urug’lardan iborat bo’lib, hozirgi Markaziy Osiyo hududida yashovchi xalqlarning ajdodlari hisoblanadilar. Eramizdan oldingi asrning birinchi yarmida qadimiy davlatlar: Baqtriya va So’g’diyona, Marg’iyona, Xorazm, Parkana, Parfiya kabi o’lkalarda xalq xo’jaligining turli sohalarida rivojlanish va taraqqiyot ro’y bergan. Eramizdan oldingi IX-VI asrlarda paydo bo’lgan Ahmoniylar, eramizdan avvalgi III asr o’rtalarida tashkil topgan Grek-Baqtriya, eramizning I asrida tashkil topgan Kushonlar, eramizning V asrda yuzaga kelgan Eftalitlar, so’ngra Sosoniylar va nihoyat Turk hoqonligi davlatlarida ijtimoiy madaniyat yuksala bordi.

Hozirgi turkiy va forsiyzabon xalqlarning bizgacha yetib kelgan muhim arxeologik topilmalari, tarixchilar, adabiyot va san’at namoyandalarining ijodiy merosi, san’at va adabiy asarlarning namunalari Ajdolarimiz tomonidan qo’lga kiritilgan qadimiy madaniyati tarkibidan ta’lim tarbiyaga oid merosi hisoblanadi. Bunday muhim manbalar sirasiga yunon olimlari Gerodot, Suqrot, Plutarx, Polienlarning tarixiy, geografik hamda axloqiy asarlari, allomalarimiz Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Qoshg’ariy, faylasuf, sharqshunos va tarixchi olimlar: ye. E. Bertels, S. P. Tolstov, V. V. Braginskiy, I. M. Mo’minov, B. Gafurov, I. V. Stebleva, A. O. Makovelskiy, Y. Jumaboev, M. IShoqov, adabiyotshunoslar A. Qayumov, N. Mallaev, N. Rahmonov, pedagog-olimlar O’. Aleuov, M. Orifiy va boshqalar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar kiradi.

Eng qadimgi tarbiya haqidagi yodgorliklar bizgacha bevosita yetib kelmagan. Turkiy va forsiyzabon xalqlarning hayot kechirish san’ati, donolik majmuasi sifatida yuzaga kelib, borliqqa amaliy munosabatda bo’lishning namunasi tarzida e’tirof etilgan ma’naviy madaniyat yodgorliklari qadimgi grek tarixchisi Gerodotning Tarix, Strabonning Geografiya hamda Mahmud Qoshg’ariyning Devonu lug’atitturk kabi asarlari, shuningdek, Urxun-yenisey bitiklari kabi adabiy-tarixiy manbalarda saqlangan va ular orqali bizgacha yetib kelgan. Ushbu yodgorliklar mohiyatini o’rganish insonning shakllanishida moddiy va ma’naviy madaniyat qay darajada katta rol o’ynaganligidan dalolat beradi.

PIKTOGRAFIK YOZUVLAR – SURATLI YOZUV

IDEOGRAFIK YOZUVLAR – BELGILI, GRAFIKLI YOZUVLAR

Pedaqogikanın sahələri

Adətən, hər bir elmin inkişaf səviyyəsi haqqında mühakimə yürüdərkən onun tədqiqatlarının diferensiallaşması dərəcəsi və digər elmlərlə çoxcəhətli əlaqələrinin mövcudluğuna əsaslanırlar. Pedaqoji elmlərin tarixi inkişafı gedişində onun aşağıdakı sahələri formalaşmışdır.
Ümumi pedaqogika – pedaqoji prosesin ümumi qanunauyğunluqlarını öyrənir; pedaqogikanın digər sahələri üçün nəzəri-metodoloji əhəmiyyət kəsb edir.
Pedaqoji elmlərin bir çox sahəsi insanın müxtəlif yaş dövrlərində təlim-tərbiyə məsələlərini tədqiq edir. Yaşa görə pedaqoji elmlərin sahələri bunlardır: körpəlik pedaqogikası, məktəbəqədər tərbiyə pedaqogikası, məktəb pedaqogikası, texniki peşə məktəbi pedaqogikası, orta ixtisas məktəbi pedaqogikası, ali məktəb pedaqogikası.
Pedaqoji elmlərin müəyyən qismi müxtəlif fəaliyyət sahələri ilə əlaqədardır. Konkret fəaliyyətlə bağlı pedaqoji elm sahələri bunlardır: idman pedaqogikası, istehsalat pedaqogikası, sosial pedaqogika, hərbi pedaqogika, hüquq pedaqogikası, mədəni-maarif işi pedaqogikası və b.
Pedaqoji elmlərin bir qrupu orqanizmdə ciddi pozuntuları olan uşaq və gənclərin təlim-tərbiyə xüsusiyyətlərini öyrənir. Bu elm sahələri əlahiddə pedaqogika adlanır. Əlahiddə pedaqogika bir neçə qola bölünür: kar-lal uşaqların təlim-tərbiyəsi məsələlərini öyrənən elm sahəsi surdopedaqogika, kor uşaqlarla bağlı tiflopedaqogika, əqli cəhətdən geridə qalan uşaqlarla bağlı oliqofrenlər pedaqogikası, nitqi qüsurlu uşaqlarla bağlı loqopediya.
Pedaqoji elmlərin bir qismini tarixi-müqayisəli, tətbiqi xarakterli elm sahələri təşkil edir. Bunlara aşağıdakılar daxildir: pedaqogika tarixi (müxtəlif tarixi dövrlərdə və müxtəlif ölkələrdə pedaqogika nəzəriyyəsi və təcrübəsinin inkişafını öyrənir), xalq pedaqogikası (xalqımızın və digər xalqların şifahi xalq yaradıcılığında təlim-tərbiyə məsələlərini tədqiq edir), müqayisəli pedaqogika (müxtəlif ölkələrin pedaqoji nəzəriyyəsi və təcrübəsini müqayisəli şəkildə öyrənir), metodika və ya xüsusi didaktika (ayrı-ayrı fənlərin tədrisində ümumi didaktik qanunauyğunluqların tətbiqi xüsusiyyətlərini öyrənir), ailə pedaqogikası (ailədə tərbiyə məsələlərini tədqiq edir).
Pedaqoji elm sahələri öz növbəsində müəyyən qollara bölünür. Məsələn, məktəb pedaqogikasının aşağıdakı istiqamətləri vardır: tərbiyə nəzəriyyəsi, təlim və təhsil nəzəriyyəsi (didaktika), məktəbşünaslıq, təhsil və tərbiyə fəlsəfəsi, təhsil iqtisadiyyatı və s.