Azeri / Prof. Dr. Mehmet Fuad Köprülü

NOT: Değerli bilim insanımızın makalelerine “Azeri-Türk lehçesi İran ve Kuzey Azerbaycan’da Türkçe” makalesini yayınlayarak devam edeceğiz. (GE)

Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatı

Qədim dövrlərdə geniş coğrafi ərazidə yayılmış türk xalqlarının ədəbiyyatı ortaq səciyyə daşımış, Azərbaycan ədəbiyyatı ümumtürk ədəbiyyatının tərkib hissəsi kimi yaranmışdır. Qədim dövrlərə getdikcə türk ədəbiyyatları arasında dil, üslub, obraz baxımından ümumiliyin, əlaqənin daha güclü olduğunu görmək olur. Qədim türk bədii düşüncə nümunələrini bizə ilk tanıdan Çin qaynaqlarıdır. Çin dilinə tərcümə olunmuş, eradan əvvəl II əsrə aid nümunələr — şeir parçaları ideya-məzmununa görə bugünkü türkü düşündürür, onda həzin, hüznlü ovqatın yaranmasına səbəb olur. Bu parçalarda ifadə olunmuş hiss-düşüncə min il sonra Orxon-Yenisey abidələrində təkrar olunur, türkün öz dilindən eşidilir, türkün öz əlifbasında, yazısında oxunur.

Qədim türklərin ortaq ədəbiyyatının əsasında duran epos yaradıcılığı — “Dünyanın yaranması”, “Türklərin törəyişi”, “Oğuz xaqan”, “Alp Ər Tonqa”, “Ərgənəkon”, “Köç” onların tarixini, qəhrəmanlığını əks etdirən qiymətli bədii nümunələrdir. Ortaq məkanda, coğrafiyada, mənəvi mühitdə yaradılmış bu əsərlərdə ulu babalarımızın təfəkkürü, dünyaya, həyata baxışı, mədəni ənənələri bədii ifadəsini tapmışdır. Bizə çatan nümunələrdən məlum olur ki, onlar məzmunca fərqli, rəngarəng olmuşdur.

Məsələn, “Yaradılış” dastanında qədim türklərin əvvəllər kainatın mənzərəsinin necə olması barədəki təsəvvürləri öz əksini tapıb. Əsərdə Tanrı Qara xan obrazı yaradılıb. Dünya Tanrının iradəsinə tabedir. Dünyada xeyirxahlıqla yanaşı, bədxahlıq da mövcuddur. Tanrı bədxahlığın xeyirxahlığı üstələməsinə, dünyanı idarə etməsinə imkan vermir. Göyün yeddinci qatında oturub kainatı idarə edən Tanrı türklərin yaşadığı torpağın da, cəmiyyətin də taleyini müəyyənləşdirir.

Qədim türklərin soykökünü təşkil edən el və tayfa birləşmələri Yaxın Şərqdə yaşayan xalqlarla sıx iqtisadi, mədəni əlaqədə olmuşlar. Bu əlaqə eyniköklü xalqların birində yaranmış söz sənəti nümunələrinin digər xalqlar arasında da geniş yayılmasına səbəb olmuşdur. Belə əsərlərdən biri olan “Avesta” atəşpərəst Azərbaycan türklərinin də dini kitabı idi. “Avesta”nın müəllifi Zərdüşt peyğəmbərdir. Əsərin özəyi sayılan, bədii təfəkkürün məhsulu olan “Qatlar”da ilk insanın yaranması, insan həyatının müxtəlif məqamları, insanla təbiət arasında mübarizə, müharibədə qələbə və məğlubiyyətin doğurduğu hislər bədii dillə əks etdirilir. Əsərdə Xeyir allahı Ahura Məzda (Hörmüz) ilə Şər allahı Əhrimənin (Anqramanyu) mübarizəsindən söz açılır. Xeyir allahı Hörmüz bütün yaxşılıqların — işığın, sağlamlığın, odun, həyatın yaradıcısıdır. Yalan, zülmət, ölüm, xəstəlikləri isə Şər allahı Əhrimən yaratmışdır. Onların mübarizəsi işığın qaranlıq, xeyirin şər üzərində qələbəsi ilə nəticələnir. “Avesta”da insanlar humanizmə, xeyirxah əməllərə, həyatda bolluğun əsası hesab edilən əkinçiliyə, maldarlığa çağırılırdı. Atəşpərəstlər müqəddəs saydıqları oda sitayiş edir, onun vasitəsilə pisliklərdən qurtulmağın mümkünlüyünə inanırdılar. Zərdüştiliklə bağlı olan bir sıra adətlər — odun müqəddəs sayılması, səməni göyərdilməsi, odun (tonqalın) üstündən atlanma və s. dövrümüzə gəlib çatmışdır.

Eposun yaranma tarixi kimi, nə vaxt yazıya alınması da fərqli şəkildə izah olunur. Azərbaycan türklərinin qədim qəhrəmanlıq salnaməsi, bədii söz sənətimizin ilk mükəmməl ədəbi-bədii hadisəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” islamiyyətdən çox-çox öncəki “Oğuznamələr” silsiləsinə daxil olsa da, ana dilimizin abidəsidir. Onun yazıya alınması yazılı ədəbiyyatımızın yalnız ərəb, yaxud fars dilində deyil, həm də doğma dilimizdə inkişaf etdiyini göstərirdi. Bu qiymətli abidə təkcə dilimizi, tariximizi yox, bütövlükdə xalqımızın mənəviyyatını, psixologiyasını, həyata baxışını və s. öyrənmək, dəyərləndirmək üçün mötəbər mənbədir.

VII əsrin ortalarından Ərəbistanda yaranan güclü islam dövləti bir çox ölkələri islam bayrağı altında istila etdi. Azərbaycan da kənarda qalmadı. Ölkəmizə hücum edən ərəblər xalqın ciddi müqaviməti ilə qarşılaşdılar. Çətinliklə də olsa, ölkə işğal olundu. İslamın qəbulundan sonra müxtəlif bölgələrdə mədrəsələr açıldı. Məqsəd islam dininin əsaslarını və ərəb dilini mənimsətmək idi

Ərəb dilində mükəmməl sənət əsərləri yaradan Musa Şəhəvat, İsmayıl ibn Yəsar, Əbül-Abbas əl-Əma kimi sənətkarlarımızın yaradıcılığında vətənpərvərlik, doğma yurda bağlılıq hislərinin ifadəsinə geniş yer verilirdi.

Ədalət — zülm qarşıdurması, ictimai mühitdəki yaramazlıqlara etiraz onların əsərlərində əksini tapan məsələlərdən idi. Bu sənətkarların təbiət mövzusunda yazılmış əsərlərində yenilik axtarışları, səmimilik, lirizm özünü aydın göstərirdi.

Ərəb xilafəti zəiflədikdən sonra Yaxın və Orta Şərq ölkələrində, saraylarda fars dili geniş yayılmağa başladı. Azərbaycanda XI əsrin ortalarından başlayaraq, farsca yazmaq ənənəsi yarandı. Saray ədəbiyyatında qəsidənin mədhiyyə, həcv, mərsiyə, fəxriyyə kimi növlərinə geniş yer verilir, dini mövzularda əsərlərin yazılmasına xüsusi diqqət yetirilirdi. Mədhiyyələr hökmdarların qüdrətinin, əməllərinin tərifi ilə məhdudlaşmır, onlar xeyirxah, mərhəmətli olmağa, ölkədə quruculuq işləri aparmağa, əmin-amanlıq yaratmağa dəvət edilirdi. Sarayda yaşayan mütərəqqi görüşlü sənətkarlar tarixi hadisələrə, ictimai-fəlsəfi məsələlərə həsr etdikləri əsərlərlə saray ədəbiyyatının mövzu, məzmun baxımından zənginləşməsinə istiqamət verirdilər. Əsərlərini farsca yazsalar da, təbliğ etdikləri ideya baxımından türk-Azərbaycan dünyagörüşünü, mənəviyyatını əks etdirən Qətran Təbrizi, Əbül-üla Gəncəvi, Fələki Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Məhsəti Gəncəvi, Əfzələddin Xaqani kimi şairlər məhəbbətin, təbiətin tərənnümünə, eləcə də dərin fəlsəfi düşüncələrin ifadəsinə lirik şeirlərində geniş yer verirdilər. Bu sənətkarların yaradıcılığında ictimai-siyasi problemlər, humanist ideyalar da əksini tapırdı.

XI əsr saray ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi kimi şöhrət qazanmış Q.Təbrizinin irsi “Divan”dan və “Ət-təfasir” adlı farsca lüğətdən ibarətdir. Şairin “Divan”ına mədhiyyələrlə yanaşı, məhəbbət, vətən, insan taleyi, təbiət mövzusunda, eləcə də saraydan narazılığı əks etdirən lirik şeirləri daxildir. Gəncədə və Təbrizdə yazıb-yaratmış şairin Təbrizdə baş vermiş zəlzələ haqqında iki mənzuməsi bu qədim şəhərlə bağlı məlumat verən mənbə kimi dəyərlidir.

M.Gəncəvi XII əsr ədəbiyyatımızda ictimai-fəlsəfi məzmunlu rübailəri ilə şöhrət tapmışdır. Bu şeirlərin lirik qəhrəmanı dərin məhəbbətlə sevən, iztirab çəkən, gözəlliyi dəyərləndirən aşiqdir. Rübailərində müxtəlif peşə sahiblərindən söz açması şairin əməkçi insana verdiyi yüksək dəyəri əks etdirir. Bu nümunələrdə insanın taleyi, həyatı, sevinci, kədəri ilə bağlı humanist düşüncələr yüksək poetik ifadəsini tapmışdır.

Ə.Xaqaninin “Divan”ındakı ictimai-fəlsəfi məzmunlu şeirlərdə, “Töhfətül- İraqeyn” poeması, “Mədain xərabələri” qəsidəsində saraydan narazılıq motivlərinin əks olunması ədalətsizliyə etiraz edən ədibin vətəndaşlıq mövqeyi ilə bağlı idi. Ədəbiyyatımızda ilk poema olan “Töhfətül-İraqeyn” əsərində şairin öz həyatı, uşaqlıq illəri, təhsili, dostları ilə bağlı xatirələri də əksini tapmışdır. Üsyankar təbiətli şair saraydan, hökmdarlardan üz çevirmiş, öz xalqına, sadə insanlara dərin məhəbbət bəsləmişdir:

İstəmirəm, adımı çağıralar Xaqani,
Mən yoxsullar şairi, xəlqaniyəm, xəlqani.

“Mədain xərabələri” qəsidəsində şair Sasani hökmdarlarının paytaxtı olmuş Mədain şəhərinin xarabalıqlarını təsvir etməklə dövrünün şahlarına ibrət dərsi vermək məqsədini güdmüşdür.

Şairin əsərlərində doğma yurduna məhəbbət, ondan ayrılığın doğurduğu şikayət motivləri güclüdür:

Şamaxı! Ey mənim sevimli yurdum!
Mən sənin qoynunda xaniman qurdum.
İndisə acığın tutmuşdur mana,
Sənin qucağından ayrılsam, ana,
Ümidim, pənahım Təbrizdir, Təbriz.
O şəhər də mənə doğmadır, əziz.

Saray həyatından uzaq olmağı üstün tutan Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”si məzmunu, bədii forma kamilliyi, humanist ideyaların ifadəsi baxımından qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatının, intibah dövrünün zirvəsi sayılır. Nizami yeni bir ədəbi məktəbin əsasını qoymuş, poemaları ilə Yaxın Şərq ədəbiyyatının inkişafına istiqamət vermişdir.

• Teqlər:
• ədəbiyyat tarixi
• , ədəbiyyatşünaslıq
• , ədəbiyyat
• , Azərbaycan ədəbiyyatı
• , ədəbiyyat nəzəriyyəsi

Azeri / Prof. Dr. Mehmet Fuad Köprülü

Umumiyetle ”Azerbaycan’a mensup” manasına gelen Azeri kelimesi ıstılah [terim] olarak birbirinden tamamıyla ayrı iki manada kullanılır:

29-06-2021 09:50
29-06-2021 09:54

A. Azerbaycan’da eskiden beri kullanılan yerli lehçeye, X. ila XIII. asır İslam müellifleri, Mesudî’den Yakut-ı Hamevi’ye kadar Azeri adını verirler; ki bu lehçenin Farsça lehçelerinden olduğu muhakkaktır. Yalnız Yakubi, IX. asırda, Azeri tabirini, Azerbaycan’da yaşayan İranlı halkın adı olarak kullanılır. (Kitabü’l-Büldan, Leiden, s. 273). Mamafih sonraki müelliflerde kelimenin bu manada kullanıldığını görmüyoruz. Buna göre, Azeri kelimesinin iptida [ilkin] etnik bir tabirken, sonradan lisani bir ıstılah mahiyeti aldığı tahmin olunabilir.

B. Güney ve Kuzey Azerbaycan (Arran ve Şirvan) sahaları, XII. ila XV. asırlar esnasında tamamıyla Türkleştikten sonra, Azeri tabiriyle buralarda yaşayan Türklerin lehçesi ifade edilmek istenmiştir. XIX. asır İran ve Avrupa müelliflerinden bazıları, kelimenin eski mefhumunu bilmedikleri için Azeri tabirini sadece ”Azerbaycan’m eski Türk lehçesi” manasına aldılar. Nâsırüddin Şah Kaçar zamanında bir heyet tarafından telif edilen Name-i Dânişverân adlı eserde, eski metinlerden naklen, Hatib-i Tebrizî ile Ebülalâ Ma’arrî arasındaki bir hikâyede geçen Azeri kelimesi, şüphesiz yanlış olarak ”zebân-i türkân”, yani ”Türkçe” diye tercüme edildiği gibi; İngiliz müsteşriki G. le Strange de aynı hatadan kurtulamayarak, Azeri‘yi “Azerbaycan’ın eski Türk lehçesi” sanmıştır.

İşte, belki de bir dereceye kadar, bu yanlışlığın neticesi olarak, müsteşrikler [doğubilimciler] arasında, İran Azerbaycanı ve Güney Kafkas sahalarında yaşayan Türklerin, hatta bütün İran Türklerinin lehçelerine Azeri adı verilmeye başlanmıştır. İlk defa Derbendli Mirza Kâzım Beg, Obşçaya Grummatika Turetsko-Tatarskago Yazıka adıyla 1839’da Kazan’da Rusça neşredilen eserinde(2) Azeri adını verdiği bu lehçeyi, ilk defa olarak Kuzey (yani Kafkasya’da söylenen) ve Güney (yani İran Azerbaycan’ında söylenen) olmak üzere ikiye ayırmıştır. Ondan sonra gelen birçok âlim ve müellif, mesela F. Giese, Karl Foy, H. Vambéry, Adolph Bergé, Adolph Dirr, W. Barthold ve Jirkov bu tabiri aynı manada kullandılar. 1917’de, Rus çarlığının inhilalinden [dağılmasından] sonra, Güney Kafkasya’da kurulan Türk cumhuriyetinin resmen Azerbaycan Cumhuriyeti adını alması, Azeri tabirinin buradaki Türkleri ve onların dillerini ifade için kullanılmasını intaç etmiştir [doğurmuştur].

Ancak mevzumuza girmeden evvel, şu ciheti bilhassa tasrih edelim [belirtelim] ki biz burada Azeri ıstılahım, adlarını saydığımız müelliflerden tamamıyla farklı bir manada kullanıyoruz. Bizim fikrimize göre bu ıstılah, yalnız bugünkü İran Azerbaycanı ve Güney Kafkasya Türklerinin konuştukları Türk dili şubesine veya şubelerine değil, daha geniş olarak umumiyetle İran, Kafkasya, hatta Doğu Anadolu ve Irak Türkleri arasında uzun asırlardan beri zengin bir edebiyat vücuda getiren “edebî lehçe”ye ıtlak okumak [genellemek] icap eder.

İleride yapılacak hususi tetkikler ve mukayeseler neticesinde, bütün bu geniş sahada birbirinden az veya çok farklarla ayrılan birçok şivenin ve ağızlarının mevcudiyeti elbette tespit olunacaktır. Lakin Türkçenin iki büyük edebî lehçesi olan Çağatay ve Osmanlı lehçelerinin yanında, Horasan’dan Anadolu’ya ve Kafkasya’dan Bağdat’a kadar geniş bir sahada XIV. asırdan beri hâkim olup, kuvvetli bir edebi inkişaf göstermiş olan üçüncü bir edebi lehçe daha vardır; ki işte biz Azeri ıstılahıyla bilhassa bunu kaydediyoruz.

Osmanlıca denilen Batı Oğuz edebî lehçesi ile çok yakın ve çok sıkı münasebetleri bulunan bu Azeri edebî lehçesi, hakikatte Doğu Oğuz edebî lehçesinden başka bir şey değildir. Aşağıda bu edebi lehçenin teşekkülündeki başlıca etnik ve tarihî âmiller [etkenler] izah edilirken, bu cihet daha iyi an laşılacaktır.

AZERİ – FARSÇA LEHÇESİ

Eski İslam müellifleri, Belazürî, Yakubi, İbn Havkal, Mesudî ve Mukaddesî, Azerbaycan’ın İranlı halkının hususi bir lehçeleri olduğunu kaydederek buna Azeri adını verirler. Hatta Yakut, bu lehçeyi ora halkından başka kimsenin anlamadığımnı tasrih eder [belirtir]. J. Marquart’ın mütalaasına göre, Eşkâniyan devresinin edebî dili olan asıl Pehlevi dili, esas itibarıyla Azerbaycan lisanından başka bir şey değildir.(3) İbn Mukaffâ, Hamza-i İsfahanî ve Harizmî gibi müelliflerin Azerbaycan halkının dilini Pevlevî diye adlandırmaları da Marquart’ın bu mütalaasını teyit etmektedir.

Azerbaycan’daki yerli konuşma dilinin, yani Azeri lehçesinin İran’daki diğer lehçelerden, bilhassa Yeni Farsça dediğimiz umumi edebî dilden çok farklı olduğunu gösteren muhtelif şahadetlere maliğiz: Hakîm Nâsır-ı Husrev 438’de (1046-47) Tebriz’de meşhur şair Katrân ile görüştüğünü anlatırken, onun iyi Farsça bilmediğini, hatta Mancîk ve Dakih gibi bazı şairlerin divânlarında anlayamadığı yerleri kendisine sorup öğrendiğini kaydeder.(4)

Hayatımı büyük bir kısmım Azerbaycan’da geçiren ve konuşma dili olarak Azeri lehçesini kullanan Katrân hakkındaki bu ifadeyi, bu lehçenin edebî Farsçadan çok farklı olmasıyla izah etmek lazım geliyor; yoksa Katrân’m bize kadar gelen birçok manzumesi, onun edebî Farsçayı büyük bir kudretle kullandığını açıkça göstermektedir. Yine bu devir adamlarından Hatib-i Tebrizî lakabıyla mâmf [bilinen] Ebü Zekeriya Yahya bin Ali’ye ait bir hikâyede. Tebriz halkının konuşma dilini Azeri diye sıfatlandırıyor.(5)

Azerbaycan sahasına, daha Selçuklu İmparatorluğu’nun kuruluşundan evvel, birtakım Türk zümrelerinin geldiğini biliyoruz; lakin doğudan gelen mahdut [sınırlı] ve geçici muhaceret dalgalarından ziyade, kuzeyden vaki olan muhaceretler daha devamlı ve etnik bakımdan daha ehemmiyetliydi. Mamafih, bütün İran dahilinde olduğu gibi, Azerbaycan’da da Türk unsurunun ehemmiyet ve kesafet [yoğunluk] kazanması, Selçuklu İmparatorluğu devrinde oldu ve bu vaziyet Azeri lehçesinin sahasını daralttı. Fakat buna rağmen, XIII. asır başlarında Azerbaycan’da Azeri lehçesinin hâlâ yaşadığı, Yakut’un ifadesinden anlaşılıyor.

Moğol istilası ve İlhanlıların hâkimiyeti, bütün İran’da olduğu gibi, Azerbaycan’daki yerli Iran unsurunu da büyük nispette azalttı ve bunların bıraktıkları boşluk, yeni Türk muhaceretleri sayesinde dolduruldu. Azerbaycan’ın İlhanlı hükümdarları tarafından siyasi ve idari merkez ittihaz edilmesi [kabullenilmesi], muhtelif askerî kıtalarının münasip yerlerde yerleştirilmesi, Türk ve Moğol unsurunun bu sahada süratle kesafet kazanmasında çok mühim âmil [etken] olmuştur. XIV. asır başlarında göçebe veya yarı göçebe Türklerden başka, köylerde, küçük kasabalarda ve büyük şehirlerde de Türk unsuru kuvvetli bir ekseriyet kazanmış, XV. asırdaysa birtakım tarihî ve etnik âmillerin tesirier Azerbaycan artık tamamıyla Türkleşmişti.

Azerbaycan’ın etnik hüviyetindeki bu derin değişiklik. XV. asırdan sonra, Azeri dediğimiz eski yerli lehçenin ortadan kalkmasını intaç etti [doğurdu]. İlhanlıların son devirlerinde Meraga, Zencan gibi şehirlerde Pehlevi lehçesinin konuşulduğunu kaydeden Hamdullah Mustavfi bu tabirle şüphesiz, yerli konuşma dili olan Azericeyi kastetmiştir ki bu lehçeye ait olarak, bize kadar intikal edebilmiş mahdut örnekler de bilhassa bu devirden kalmıştır. Safevilerin ceddi meşhur sufi Şeyh Safiüddin Erdebili (650-735; 1252-1334) hakkında, onun oğlu Şeyh Sadrüddin’in müritlerinden İbn Bazzâz tarafından yazılmış olan Safvetü’s-Safâ adlı mühim eserdeki birkaç mensur cümle ile şeyhin söylediği rivayet edilen üç manzum parça ve bir de Şeyh Hüseyin Geylanî’nin Silsiletü’n-Neseb-t Safeviye adlı eserinde yine Safiüddin’e nispet edilen on bir manzume, o devirdeki Erdebil lehçesinin mahsulü olarak telakki edilebilir. İran’ın mahalli lehçeleri ile söylenen ve Pehlevi adı verilen dörtlüklerden farksız olan bu manzumelere İbn Bazzâz da Pehlevi adını vermektedir.(6)

İçinde çahmak, çakmak gibi Türkçe bir kelimeye de rastladığımız bu manzumelere iptida [ilk olarak] Seyyid Ahmed Kisrevi ilim âleminin dikkatini çekmiş ve bunların Azeri lehçesinin mahdut örnekleri olması bakımından ehemmiyetini göstermiştir. İran’ın meşhur şair ve sui’ilerinden Tebrizli Şah Kasımü’l-Envâr’ın Divân’ında da Azeri lehçesiyle yazılmış bazı nadir örnekler mevcutsa bile bunlar şimdiye kadar hiç kimsenin gözüne çarpmamış ve henüz hiçbir tetkike mazhar olmamıştır. (7)

(1) Nuzhat al-kulüb, İngilizce tercümesi, GMS, 1919, XXIII, 2. s. 87.

(2) “Almanca tercümesi J. Th. Zenker, Allgemeine Grammatik der Türkisch-Tatarı’schen Sprache, Leipzig, 1848.

(3) “Erânşahr nach der Geopraphie des Pa. Moses Xoremac’i”, Abhandlungen der Gesellschaft der Wissenschaften m Gottingen. Berlin. 1901, s. 123.

(4) Nâsır-ı Husrev, Sefemame, neşreden Ch. Schefer, Paris. 1881, s. 6: neşreden Ganîzade, Berlin, 1341, s. 8.

(5) Ansâb-i sam’ânî, GMS, s. 1 10 b; Mu’cam al-udabâ, I, 173.

NOT: Değerli bilim insanımızın makalelerine “Azeri-Türk lehçesi İran ve Kuzey Azerbaycan’da Türkçe” makalesini yayınlayarak devam edeceğiz. (GE)

Mehmet Fuat Köprülü
Gerçekedebiyat.com

M. FUAT KÖPRÜLÜ NÜN AZERBAYCAN FOLKLORU VE EDEBİYATIYLA İLGİLİ ÇALIŞMALARINA BİR BAKIŞ

1 M. FUAT KÖPRÜLÜ NÜN AZERBAYCAN FOLKLORU VE EDEBİYATIYLA İLGİLİ ÇALIŞMALARINA BİR BAKIŞ Ali DUYMAZ * Özet Fuat Köprülü, Türkiye de folklor ve halk edebiyatı araştırmalarının önemli bir temsilcisi olup, Türk edebiyatı tarihi biliminin kurucusudur. Onun Türk folkloru ve edebiyatı üzerine araştırmaları, Türk edebiyatının bir bütün olarak algılanması görüşüne dayanmaktadır. Bu nedenle Azerbaycan sahası folklor ve edebiyatıyla da ilgilenmiştir. Bu yazıda, Fuat Köprülü nün Azerbaycan edebiyatı ve folkloru üzerine yapmış olduğu çalışmalar değerlendirilecektir. Anahtar Kelimeler: Fuat Köprülü, Azerbaycan, folklor. An Overwiev of Works of M. Fuat Köprülü Related to Azerbaijani Folklore and Literature Abstract Fuat Koprulu is an important representative of Turkish folklore and folk literature and the founder of the science of history of Turkish literature. His research based on the idea that perceived as a whole of Turkish folklore and literature. Therefore he worked in Azerbaycan folklore and literature, too. In this paper, evaluated were Fuat Koprulu s works on Azerbaijani literature and folklore. Key Words: Fuat Köprülü, Azerbaijani, folklore. Giriş Türk edebiyatı tarihi biliminin kurucusu, Türkiye de folklor ve halk edebiyatı araştırmalarının ilk ve önemli temsilcisi Mehmet Fuat Köprülü (Köprülü ; 1990: II- XI), bilimsel çalışmaları yanı sıra kurduğu kurumlar ve yaptığı yöneticiliklerle de edebiyat ve kültür alanında önemli hizmetlerde bulunmuştur. Siyasi faaliyetleri bakanlık seviyesine kadar yükselmesine rağmen o, bir bilim adamı sıfatıyla tanınmakta ve bilinmektedir. Köprülü nün Türk edebiyatı ve folkloruna bütüncül bir yaklaşım içinde olduğu eserlerinden malûmdur. Ziya Gökalp ın önderliğindeki Yeni Lisan ve Milli Edebiyat hareketinin edebiyat tarihçiliği alanındaki öncüsü Fuat Köprülü nün görüşü Türk edebiyatının bir bütün * Prof. Dr., Balıkesir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, aduymaz@balikesir.edu.tr 43

2 olarak algılanması gerektiği görüşüdür. Başta Türk Edebiyatı tarihi adlı eseriyle bu yolda çalışmalar yapan Köprülü nün bu çerçevede ilgilendiği ve eser verdiği alanlardan biri de Azerbaycan sahası edebiyatıdır. Özellikle de Azerbaycan sahasında ürün vermiş âşıklar ve Azerbaycan halk edebiyatı Köprülü nün Türkiye de Azerbaycan edebiyatı ve folklorunu tanıtmada etkili olduğu alanlardır. Köprülü nün siyasi hayata atılmadan önce 1940 lı yıllara kadar, yani bilimsel eserlerinin çoğunu verdiği yıllar düşünüldüğünde bu tanıtımın önemi daha da artar. Gerçi o yıllarda Türkiye ile Azerbaycan arasındaki ilişkiler bugünkü kadar olmasa da oldukça ileridir Bakü Türkoloji Kongresi Alman ve Rus Türkolojisinin hâkimiyetini kırmak amacıyla 1920 li yıllardan itibaren başlayan Türkiye merkezli Türkoloji çalışmaları 1924 yılında M. Fuat Köprülü nün başkanlığında kurulan Türkiyat Enstitüsü yle kurumsallaşmıştır. Sovyet Türkolog Samoyloviç, 7 Eylül 1925 te Ankara ya gelip Maarif Vekili (Milli Eğitim Bakanı) Hamdullah Suphi Tanrıöver le görüşmüştür. Ankara Türk Ocağı ise 10 Eylül 1925 te Samoyloviç onuruna bir yemek vermiştir. Bir müddet sonra da Azerbaycan Maarif Komisyonu, İstanbul Darülfünûnu müderrislerinden Mehmet Fuat Köprülü yü Azerbaycan Edebiyat Tarihi hakkında dersler vermesi ve incelemelerde bulunması için Bakû ye davet etmiştir. Köprülü, bu daveti kabul edere, Ekim 1925 te Bakû ye gitmiştir. Bundan bir süre sonra da, Köprülü, Sovyet Bilimler Akademisi üyeliğine seçilmiştir. Maarif Vekâleti de Bakû de edebiyat dersleri verecek olan Köprülü ye diplomatik pasaport verme kararı almıştır (Oral 2004). Köprülü ve ekibinin toplamak istedikleri Türkoloji Kurultayı / Kongresi ancak 1926 yılında Bakü de toplanabilmiştir yılında hazırlıkları başlayan ve 26 Şubat-6 Mart 1926 tarihleri arasında Bakü de toplanan Türkoloji Kurultayı nda Türkiye yi temsil eden bilim heyetinde Hüseyinzâde Ali Turan ile İsmail Hikmet Ertaylan ile birlikte Mehmet Fuat Köprülü de vardır. Bakü Türkoloji Kurultayında Türklüğün ve Türkoloji nin birçok sorunu tartışılmış ve çeşitli öneriler sunulmuştur. Türkiye heyeti başkanı M. F. Köprülü nün konuşmaları büyük yankı uyandırmış ve delegelerin önemli bir kısmını heyecanlandırmıştır. Köprülü, Türklerin ve Türkçenin birliği konusuna vurgu yapmış ve ortak bir Türk edebi dilinin mümkün olabileceğini söylemiştir. Samoyloviç de Köprülü nün sözlerini destekler mahiyette bir konuşma yapmış ve Türk dilinin bir bütün olduğunu, farklı biçimlerdeki konuşma dillerinin Türkçenin lehçeleri olduğunu söylemiştir (Buran 2009). Mehmet Fuat Köprülü, kongrede İslâm Tarihi ile edebiyat tarihi oturumlarına katılmış, Bektaşîlik ve Fuzûlî hakkında iki bildiri okumuştur Köprülü nün İslâm seksiyonuna sunduğu Bektaşîliğin Menşeileri: Küçük Asya da İslam Batınîliğinin Tekâmül-i Tarihiyesi Hakkında Bir Tecrübe başlıklı incelemesi Türk Yurdu (II/8, Mayıs 1926: ) dergisinde yayınlanmıştır (Oral 2004). Emin Abid ve Köprülü M. Fuat Köprülü, Azerbaycan asıllı kültür ve bilim adamlarının yetişmesinde de önemli roller üstlenmiştir. Azerbaycan hükümetinin bursu ile İstanbul Darülfünunun Tarih-Edebiyat Fakültesinde eğitim gören Emin Abid in Azeri Edebiyatı Tarihi adlı eseri, o zamanki adı Darülfünun olan İstanbul Üniversitesi nde hazırlanmış ve kabul edilmiş bir tez mahiyetindedir. Emin Abid in kendi el yazısıyla yazılmış tek nüshası İstanbul Üniversitesi nde saklanan bu eserin üzerinde Emin Abid, Azeri Edebiyatı Tarihi yazısı, onun altında Kabul edilmiştir, 21 Eylül 1926 kaydı ve Mehmet Fuad, Ali Hikmet, Ferid adları ve imzaları bulunmaktadır. Eserin ilk sayfasında Köprülü nün 6 Eylül 1919 yılında Türk Dünyası nda yayımladığı makalesinden alınmış Bu küçük eserimiz Azerbaycan da yetişecek genç mütetebbiblerin nazarı dikkatini celp 44

3 ederek, bu meçhul ve mühmel saha hakkında yeni tetkikat icrasına zemin hazırlarsa, bunu neşirden beklediğimiz en mühim gaye husul bulmuş olur. ifadeleri ile üçüncü sayfasında Köprülüzade Mehmed Beyefendi ye! Muhterem Üstadım, Bu gün kısmen takdim ettiğim ve Bakü de neşrine ictisar edeceğim Azeri-Türk Edebiyatı Tarihi namındaki eser-i acizimi, Kafkas ve Azerbaycan gençliğinin kalbinde sevimli bir yer tutan mübeccel isminize ithaf etmekle bahtiyarım. İstanbul Kafkasyalı Emin Abid kaydı vardır. Emin Abid in basılamayan bu eserini daha sonraki yıllarda genişlettiği ve en azından beş ciltlk bir eser meydana getirdiği anlaşılmaktadır. Emin Abid, hocası olmasına rağmen Mehmet Fuat Köprülü ün bazı görüşlerine katılmadığını beyandan çekinmemiştir. Özellikle Azerbaycan Türkçesinin hicri Asırlardan itibaren başladığı şeklinde Köprülü kaynaklı bilginin İsmail Hikmet Ertaylan ı da etkilediğini belirten Emin Abid, Köprülü nün bu düşüncesine katılmadığını açıklıkla ifade eder yılında Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü nde A. Yavuz Akpınar ın danışmanlığında Aziz Merhan tarafından bitirme tezi olarak Osmanlı alfabesinden bugünkü Türk alfabesine aktarılarak hazırlanan Emin Abid in Azeri Edebiyatı Tarihi adlı eseri henüz yayımlanmamıştır (Hüseyinoğlu 2012). Kitapları, Makaleleri, Ansiklopedi Maddeleri Fuat Köprülü nün 1919 yılında basılan Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar ile 1926 da yayımladığı Türk Edebiyatı Tarihi adlı eserleri başta olmak üzere yazdığı birçok eserinde, özellikle daha sonra kitap haline getirilerek Edebiyat Araştırmaları adıyla iki cilt olarak yayımlanan makalelerinde, Türk Saz Şairleri, Azeri Edebiyatının Menşei gibi eserlerinde genel anlamda Türk edebiyatından bahsedilirken Azerbaycan sahası edebiyatından da sıkça söz edilmektedir. Hemen belirtmeliyiz ki daha o tarihlerde Köprülü Azerbaycan sahasında kitapların yayımlanacak derecede tanınmakta, Köprülü de Azerbaycan sahasına özellikle yeni yayınlar itibariyle düzenli olarak takip etmektedir. Nitekim Köprülü nün Azerbaycan Edebiyatına Ait Tetkikler adlı eseri Bakû de 1926 yılında Azerneşr yayınevi tarafından basılmıştır. F. Köprülü nün Türk Saz Şairleri adlı kitabında Azerbaycan sahasına dahil edilebilecek aşık ve saz şairleri de ele alınmıştır. Gerçi XVI. yüzyıl şairi Çıldırlı Bağdat Hanım ın şiirlerinden örnek verilmemesi ya da XI. yüzyılın âşıkları içerisinde Azeri sahası nda çok meşhur olan Âşık Şenlik in şiirlerinin alınmaması, yine aynı biçimde Âşık Üzeyir in ve diğer bazı meşhur saz-söz sanatkârlarının şiirlerinin eserde yer almaması Azeri araştırıcılarca tenkit edilmiştir. Ancak Türk Saz Şairleri kitabında Azerbaycan aşık edebiyatının muhitlerinden kabul edilen Ağbaba- Çıldır âşık muhitine mensup olan dokuz âşığın hakkında bilgi verildiği gibi eserleri de örneklenmiştir. Bunların bir kısmı zaten Anadolu sahasında da bilinip tanınan, hatta Anadolu şehirlerinde doğup sanatlarını buralarda icra eden âşıklardır. Bu âşıklar arasında Âşık Mecnuni, Âşık Vartan, Âşık Civan gibi Ermeni aşug larıyla birlikte Tokatlı Nuri, Âşık Sümmani, Celali, Âşık Zülali, Muhibbi, Âşık Emrah gibi şairler yer almaktadır (Avtandil 2009). Oğlu Orhan Fuat Köprülü, M. Fuat Köprülü nün 1942 yılında İslâm Ansiklopedisi nde (II: ) yayımlanmış olan Azeri maddesini, 8-10 cilt halinde yazmayı tasarladığı büyük Türk edebiyatı tarihinin bir ön çalışması olarak yazdığını kaydetmektedir (Köprülü 1989: 7). Orhan F. Köprülü, M. Fuat Köprülü nün bu maddenin yazımı ve daha sonra yapmayı tasarladığı çalışmalar için 1920 li yıllarda Rusya, Azerbaycan ve İran a yaptığı gezilerde malzeme topladığını, ancak bu takibin 1930 yılına kadar sürdüğünü, 1930 lu yıllardan itibaren Azerbaycan edebiyatıyla ilgili yayınları elinde olmayan sebeplerle muntazam takip edemediğini açık kalplilikle itiraf ettiğini belirtmektedir. Gerçekten de Köprülü Azeri maddesinin sonunda bu durumu açıklamaktadır 45

4 (Köprülü 1989: 7, 78-79). Yaklaşık 70 sayfalık uzun bir ansiklopedi maddesi olan bu çalışmasında Köprülü, önce Azeri sözü, sonra Azeri lehçesi üzerinde durmuş, daha sonra da Azeri edebiyatının tekâmül sürecini beş başlık altında toplamıştır. İlk ve öncü çalışmalardan olan bu madde muhtasar bir Azeri edebiyatı tarihidir ve bugüne dek edebiyat tarihçilerinin esas aldığı, en azından görmeden geçemediği önemde bir çalışmadır (Köprülü 1989: 13-81). Köprülü, 1935 yılında sadece bir cüz çıkarabildiği bir Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi nde Azeri şair Abbaskulu Ağa maddesini de yazmıştır. Bu maddede Abbaskulu Ağa nın hayatı, eserleri, şairliği, tarihçiliği ve halk edebiyatıyla ilgisi üzerinde etraflı bilgiler yer almaktadır (Köprülü 1990: ). Köprülü nün Azeri sahası edip ve şairlerinden kabul edilen Fuzuli hakkında müstakil bir kitabı olduğu gibi makale ve ansiklopedi maddesi de yazdığı dikkati çeker. Yine Azeri sahası şairlerinden Nesimi hakkında da yazı kaleme almıştır. Köprülü nün aynı şekilde büyük Azeri şairi Habibî hakkında da makaleleri mevcuttur. Kendi ifadesiyle Habibi yi bilim âlemine Osmanlı kaynaklarından yoksun biçimde de olsa ilk tanıtan Azeri araştırmacı Salman Mümtaz dır. Ancak Osmanlı kaynaklarını da tarayarak 1921 yılında İkdam gazetesinde iki makale yayımlayan Köprülü, daha sonra Fuzuli divanına mukaddime olarak yazdığı makalede topladığı bilgileri özetlemiş, en son olarak da Azeri edebiyatına ait başka bir makalesiyle birlikte 1926 da Bakû de yayımlanan Azeri Edebiyatına Ait Tetkikler adıyla müstakil kitap olarak yayımlamıştır (Köprülü 1989: 624). Azerbaycan sahası halk edebiyatının önemli ve ilk temsilcilerinden Hasanoğlu hakkındaki ilk yazılar da Köprülü nün kaleminden çıkmıştır. Sonuç Köprülü nün özellikle 1920 ile 1930 yılları arasındaki kısa döneme sığdırmak zorunda kaldığı çalışmaları ilk, öncü ve çığır açıcı çalışmalardır. Bu çalışmaların iki ana ekseni vardır ki bu ilkeler bugün için de geçerlidir. Bu ilkelerden ilki Türk edebiyatını tarihsel ve coğrafi farklılıklarını göz ardı etmeden bir bütün olarak ele almak gereğidir. İkincisi ise bilimsel disiplinden uzaklaşılmadan tahlil ve değerlendirmeler yapmaktır. Köprülü, ilişkilerin canlı olduğu kısa süre içinde bunu başarabilmiş ve örnek teşkil edebilmiş bir bilim adamıdır. Kaynakça Ağbaba, Avtandil, (2009), Ağbaba-Çıldır Âşık Muhitinin Saz-Söz Senetkarları Fuad Köprülü nün Tedqiqatlarında, Azerbaycan Şifahi Halq Edebiyyatına Dair Tedqiqler, XXIII: Buran, Ahmet, (2009), Sovyet Türkolojisi ve Birinci Türkoloji Kurultayı, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 4/3, Spring: Hüseyinoğlu, Ali Şamil, (2012), Azerbaycan Edebiyatı Tarihinin Yeni Metotla Yazılmasında Emin Abid in Rolü, Bilig, 60, Kış: Oral, Mustafa, (2004), Türkoloji Tarihinde 1926 Bakû Türkiyat Kongresi, Folklor/Edebiyat, X/37, Ocak: Köprülü, Orhan Fuat, (1990), Köprülü den Seçmeler, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları. 46

5 Köprülü, Cemal, ( ), Fuad Köprülü nün İlmî Şahsiyeti, Türk Kültüründeki Rolü ve Bazı Hatıralar, Türk Kültürü, VII: 639. M. Fuat Köprülü nün Azerbaycan Folklor ve Edebiyatıyla İlgili Kitap ve Makaleleri (1921), Edebiyat Tarihi En Eski Türk-Azeri şairi Hasanoğlu, Dergâh, I(6), (1923), Türklük Âlemi: Azerbaycan Cumhuriyeti, Yeni Mecmua, IV(1976), (1924), Fuzuli: Hayatı ve Eseri, İstanbul: Yeni Şark Kütüphanesi, 352 s. (1925), Azerbaycan Edebiyatına Dair Notlar: Hasanoğlu ve Habibî, Darülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası, IV(1), Mart-Nisan 1925, (1926), Azeri Edebiyatına Ait Tedkikler, Bakü: Azer Neşr. (1926), Fuzuli ye Ait Bazı Notlar, Türkiyat Mecmuası, II: (1927), Fuzuli ye Ait, Hayat, I(8). (1927), Nesimi ye Dair, Hayat, I(20). (1928), Edebiyat Tarihi: XIV. Asırda Bir Azeri Şairi, Hayat Mecmuası, (IV) 82: (1932), Habibî: Hayatı ve Eseri, Edebiyat Fakültesi Mecmuası, İstanbul, VIII: (Ayrıca bk. Köprülü 1989: ). (1932), Fuzuli nin Yeni Eserleri, Azerbaycan Yurt Bilgisi, 12: (1932), Dede Korkut Kitabı na Ait Notlar: Altun Oğuz Beyleri, Azerbaycan Yurt Bilgisi, I(1): (1932), Dede Korkut Kitabı na Ait Notlar: Başa Dönmek Aynalmak, Azerbaycan Yurt Bilgisi, I(2): (1932), Dede Korkut Kitabı na Ait Notlar: Ozan, Azerbaycan Yurt Bilgisi, I(2): 133- (1935), Abbaskulu Ağa, Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi, (İstanbul), I, (Bu madde için bk. Köprülü 1990: ). (1942), Azeri, İslâm Ansiklopedisi, İstanbul (yeni bs. 1979, 1993), II: (Aynı madde için ayrıca bkz. Köprülü 1989: 13-81). (1946), Fuzulî, İstanbul: A. Halit Kitabevi. (1947), Fuzulî, İslâm Ansiklopedisi, IV: (Ayrıca bk. Köprülü 1989: ). (1967), “Azerbaycan Medeniyet Tarihi Nasıl Yazılabilir?”, Türk Kültürü, (1967): 56. (1961), Azerî Edebiyatı nın Tekâmülü, İslâm Ansiklopedisi, II, İstanbul. (1966), Edebiyat Araştırmaları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. (1966), Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, (3. Bs. Ankara Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1976). (1989), Edebiyat Araştırmaları 2, İstanbul: Ötüken Neşriyat. 47