Press "Enter" to skip to content

Lİderlİk’inen yalin halİ

Etnosların inkişafı və nəzəriyyələr.

Microsoft Word ?hali cografiyas?

onun coğrafi fərqləri. Əhalinin cins, yaş tərkibi və coğrafi fərləri.

Demoqrafik siyasət anlayışı, onun regional xüsusiyyətləri. Hər bir

ölkənin maraqlarına cavab verən demoqrafik siyasətin aparılması.

Mövzu əhatəsində tələbə bilməlidir.

Əhalinin qeydiyyat növləri.

Dünya əhalisinin zamanca sayının dəyişməsi.

İnsanın yaranma nəzəriyyələri.

Əhalinin təkrar istehsalı və regional fərqləri.

Doğum və ölümə təsir edən amillər.

Demoqrafik siyasətin mahiyyəti.

Regionlar və ölkələr üzrə demoqrafik siyasət.

Ədəbiyyat: 1(səh. 18-100), 7(səh.19-109)

İrqlərin coğrafiyası. Dünya əhalisinin etnik tərkibi və

dinlərin coğrafiyası

İrqlər və onların təsnifatı. Bəşəriyyətin dörd iri avropoid,

monqoloid, neqroid, avstraloid və bir sıra aralıq irqlərə bölünməsi

qəbul olunmuşdur. İrqlərin formalaşmasında təbii şəraitin rolu və

irqlərin yayılma coğrafiyası. “Rasizm” anlayışı və onun mənfi

Etnoqenez anlayışı. Etnik proseslər və onların növləri. “Pasionar”

nəzərriyəsi. Konsolidasiya və asimilyasiya prosesləri. Xalqların

təsnifatının prinsipləri, dil ailələri və qrupları. Xalqların coğrafiyası.

Dünyanın etnik münaqişə zonaları.

Din və onun yaranması. Dünyəvi yerli və qəbilə dinlərin

coğrafiyası. Dinin cəmiyyətdə rolu.

Mövzu əhatəsində tələbə bilməlidir.

Əhalinin irqi tərkibi və irqlərin yaranma səbəbləri.

Böyük və onalrın tərkibində kiçik irqlər.

İnsanların etnik tərkibi və etnoqenez anlayışı.

Etnosların inkişafı və nəzəriyyələr.

Dünya və regional əhəmiyyətli dinlər.

İslam dininin mahiyyəti və coğrafiyası.

Ədəbiyyat: 1(səh. 101-181), 7(səh. 110-201), 4(səh. 70-142, 267-

Əmək ehtiyatları və əhalinin məşqulluğu

Əmək ehtiyatları anlayışı. İşlək əhali. İqtisadi fəal əhali. Əmək

qabiliyyətli əhali. Müxtəlif ölkələrdə əmək qabiliyyətli yaşın aşağı və

yuxarı sərhədləri. Məşğulluq və məşğul əhali. Təsərrüfat sahələri

üzrə əmək ehtiyatlarından isitifadənin xüsusiyyətləri. Müxtəlif tip

ölkələrdə əmək ehtiyatlarının məşğulliq səviyyəsi, əhalinin peşə

tərkibi. Beynəlxalq əmək bazarı. Qadın və kişi əməyindən istifadənin

xüsusiyyətləri. İşsizlik problemləri.

Mövzu əhatəsində tələbə bilməlidir.

Əmək ehtiyatları anlayışı.

İqtisadi fəal əhali.

Beynalxalq əmək bazarı.

Regionlar üzrə əmək ehtiyatlarından istifadə.

İşsizlik və onun aradan qaldırma prosesləri.

Ədəbiyyat: 1(səh.182-193), 7(səh. 202-215)

Əhalinin miqrasiyası və əhali sıxlığı

Miqrasiya anlatışı, növləri və formaları. Miqrasiyanın kəmiyyət

göstəriciləri. Etnik proseslərin və urbanizasiyanın inkişafında

miqrasiyanın rolu. Beynəlxalq miqrasiyanın əsas mərhələləri və

istiqamətləri. Köçkünlər və məcburi köçkünlər.

Əhalinin sıxlığı və onun göstəriciləri.Sıxlıq əmələ gətirən amillər.

Əhalinin sıxlığının iqtisadi və sosial əhəmiyyəti. Yer kürəsində

əhalinin sıxlıq regionları.

Mövzu əhatəsində tələbə bilməlidir.

Miqrasiyanın səbəbləri və növləri.

lİderlİk’inen yalin halİ

LİDERLİK’inEN YALIN HALİ. Prof. Dr. A.Kadir Varoğlu Başkent Üniversitesi. LİDERLİK KONSEPTİ. OL-BİL-YAP. De ğ i ş im & Deniz T opçusu benzerliği. Biz hareketliyiz. Hedef gemi hareketli .. . Üzerinde bulunulan deniz hareketli. Doğal Sistem Paradigması. Mekanik Sistem Paradigması. – PowerPoint PPT Presentation

  • Glendirme Glendiren liderin rol; Vizyon yaratmak,Astlara gvendiini gstermek,Baarnn nndeki engelleri kaldrmak,Astlar cesaretlendirmek,Motive etmek ve Onlar yetitirmektir. Liderlik ve EtkilemeBireyin dier insanlar tarafndan alglanmasn denetlemeye ynelik abalarna etkileme ynetimi veya benliin sunuluu-izlenim ynetimi denilmektedir. Liderin, takipilerini arzulanan hedefe ulamak dorultusunda etkilemesi gerekmektedir. Liderlik ve EtkilemeLiderin, takipilerine davranlaryla rnek olmak, kendisinin stnln onlara kabul ettirmek veya kendisini sevdirmek gibi etkileme stratejilerini, ortama uygun olarak kullanmasyla liderliini tesis etmesi ya da kuvvetlendirmesi mmkn olabilir. Lider, izleyenleri etkilemesi ve onlar zerindeki bu etkisini srdrmesi gerektiini bilmelidir. SezgiGelecein karmak muharebe ortamnda; liderin sezgi gc, sorunlarn abuk zmnde nemli rol oynayacaktr. Sezgi, gzle deil, aklla grmektir. Sezgi; bariz bir rasyonel fikir ve anlatm olmakszn, derhal idrak etme kabiliyetidir. Sezgi, pratik olmayan bir zm hzla bertaraf eden ve uygulanabilir hareket tarzna dntren i gddr. SezgiLider iin sezgi sahibi olabilmek nemli bir yetenektir. Liderlik koullar, sezgi sahibi olmay gerektirmektedir. Sezgi kavram ile ilikili olan dier yneticilik yetenekleri; yaratclk ve esnekliktir. SevgiSevgi pasif bir duygu deil, bir faaliyettir. Sevgi, insann iindeki aktif bir gtr. Sevginin aktif bir g olmasndan dolay almak deil vermek esastr. Sevginin geleri: lgi,Sorumluluk.Sayg veBilmektir. SevgiSevgi sorumlu olmay da gerektirir. Sevilen bir eyin sorumluluu stlenilir. Sevginin bir bileeni olarak sayg, korku deildir. Sayg, kardakini olduu gibi grme ve kabul etmedir. Sayg, kardakinin deerinin farknda olma ve bu deere gre davranma demektir. SORULARVEYORUMLARProf. Dr. A.Kadir VaroluBakent niversitesi

Əhali coğrafiyası

This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.

Transcript

  • Mhazir1 hali corafiyasnn predmeti, mqsd v vziflri hali corafiyas razi hali qruplarn, mskunlam yerlr sistemlrini v onlarn dinamikasn, mxtlif sosial-iqtisadi v tbii raitd onlarn trkibini kompleks kild yrnir. Bu, iqtisadi v sosial corafiyann sastrkib hisssidir. qtisadi v sosial corafiyann balca vziflrindn biri halini, onun sayn, strukturunu, razilr v mxtlif sviyyli msknlr zr yerlmsini tdqiq etmkdir. hali corafiyas halinin qanunauyun yerdyimsini, halinin Yer krsind, ayr-ayr lklr v blglr daxilind razi blgsn d yrnir. corafiyanaslarn ksriyyti hali corafiyasn iqtisadi v sosial corafiyann xsusi qolu hesab etslr d bu, mbahisli msldir. Bir ox alimlr hali corafiyas fnnini iqtisadi corafiya il eyni sviyyli fnn hesab edirlr, nki onlarn tdqiqat mvzular dqiq frqlndirilir. hali corafiyasnn corafiyann bir sahsi kimi vzifsi kifayt qdr oxaxli v ciddidir. hali corafiyas, corafiyann mstqil qolu kimi, kemi SSR-d tn srin 40-c illrindn inkiaf etmy balamdr. Onun tkklnd N.N.Baranskinin, R.M.Kabonun, V.V.Pokievskinin, O.A.Konstantinovun, N..Lyalikovun xidmtlri olmudur. hali corafiyas msllri, slind, iqtisadi corafiyann diqqtindn knarda qalmd. N.N.Baranski sonralar gstrirdi ki, etiqadla birlikd insann z d irkabqarq atlmd. Yeni cryanlar khn antropocorafiyan mhv edrk, onun vzind yeni he n yaratmadlar, n yeni srlrd hali blmsi tbitl tsrrfat, fiziki v iqtisadi corafiya arasnda riyrk izsiz-soraqsz yoxa xd. nsan unuduldu. Alim, akad. S.V.Kolesnikin hesab edir ki, btvlkd, tbit, cmiyyt v tfkkr haqqnda biliklr toplusu olan elm, mahiyytc, vhdtddir v onun hr Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 2 hans qolunun inkiaf laqli qollarn inkiafndan kskin surtd ayrlmr. Ona gr d elmlrin hr hans tsnifat rtidir. hali corafiyasnn iqtisadi corafiyann bir hisssi, yaxud mstqil elm sahsi olub-olmamas sual mnaszdr, hr iki fikir dzdr. Bu gn corafiyann btn qollar arasnda mhz hali corafiyas daha ox inkiaf etmidir. hali corafiyasnn daxilind is yaay mntqlri corafiyas daha srtl inkiaf edirdi v etmkddir. Bu sahd alan corafiyanaslar tkc nzri deyil, hm d bir sra praktik hmiyytli maraql konsepsiyalar, msln, vahid mskunlama sistemi (VMS) konsepsiyasn, razinin dayaq karkas (DK) konsepsiyasn, yaay yerlri bksi v sistemi konsepsiyasn irli srmlr. Corafiyanaslar btn lk n yaradlan Ba mskunlama sxemlrinin ilnib hazrlanmasnda, oxsayl blg planladrmalarnda da itirak etmilr. ncs, corafiyanaslarn regional miqrasiyalarn proqnozladrlmasnda itirak proqnozladrma praktikasnda byk hmiyyt malikdir. Hazrda bu istiqamt hali corafiyasnda aparc yerlrdn birini tutur. Drdncs, halinin, xsusil onun mk qabiliyytli hisssinin istehsaln yerl-dirilmsind rolunun artrlmas mk ehtiyatlar corafiyasna diqqtin gclndirilmsin kmk gstrmidir. hali corafiyasnn sas vziflrindn biri bu sahnin yrnilmsini dnyadak inkiaf sviyysin uyunladrmaq, mvzunu hrtrfli qiymtlndirmk, habel hali corafiyas msllrinin yrnilmsind ideoloji thriflri, mhdudiyytlri aradan qaldrmaq zrurtidir. Btvlkd, hali corafiyasnn yrnilm sviyysi yksldilmlidir. Dnya halisinin hddindn ox artmas ekoloji stabilliyin pozulmasna sbb olmudur. Lakin bir ox lklrd hali artm kskin azalmdr. Btn bu proseslrin diqqtl yrnilmsi zruridir. hali corafiyasnda xidmt sahlri, ticart (yarmarka v bazarlar) rekreasiya (istiraht, malic, turizm), thsil, din v s. sahlrin corafi yrnilmsi msllrin xsusi diqqt yetirilmlidir. Milli-etnik proseslrin, azsayl xalqlar, mcburi miqrasiya, deportasiya, bu zmind ba vern milli davt prob- Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 3 lemlrinin corafi yrnilmsinin genilndirmk zrurti d buraya aiddir. Ayr-ayr msknlrin, firma v mssislrin qlobal sviyydn regional sviyyy kemk lazmdr. Hminin, bu gn hali corafiyasnda ekoloji yanama gclndirilmlidir. Mhazir 2. hali corafiyasnn corafiya elmlri sistemind yeri v digr elmlrl laqsi I srd Strabonun corafiyas, II srd Ptolomeyin corafiyas meydana gldi. Bu srlr tkc corafi deyil, hm d etnocorafi mnblrdir. Qeyd edilmlidir ki, haliy byk diqqt yetiriln bel kompleks corafi tsvirlr orta srlrd d olmudur. Elmin inkiaf il laqdar, XII-XVIII srlrd halinin yrnilmsind diferensiallama balad. hali qeydinin tkmilldirilmsi prosesind demoqrafiya meydana gldi. Bir qdr sonra xsusi elm sahsi kimi, etnoqrafiya tkkl tapd. XIX srin sonlarnda antropocorafiya frqlnmy balad. Metodolji baxmdan antropocorafiya tbii mhitin frdin v xalqlarn ruhuna v canna tsirini myynldirn vulqar-materialist corafi determinizm konsepsiyasna saslanrd. Bu cryann banisi, alman alimi Fridrix Ratsel (1844-1904) bel hesab edirdi ki, insan faliyyt, tikmy, yaratmaa vadar edn mlayim iqlimli tbii rait igzar fallqla seiln psixoloji xsusiyyt formaladrr. Byk mkanlar xalqlar csartli qrarlara ruhlandrr, kiik mkanlar is, ksin, qorxaqcasna qslmaa mcbur edir. hali artm yeni mkanlar tlb edir, ks halda, bu, dvltin ziflmsin gtirib xarar. Sonralar faistlr z geosiyasi konsepsiyalarnn hazrlanmasnda bu nzriyydn istifad etmilr. Antropocorafiyann bzi mddalarndan Almaniyada, ngiltrd v AB-da sasn zg torpaqlarn tutmaq geosiyastinin yaradlmasnda istifad olunmudur. Antropocorafiya ideyalar corafiyada hakim olmasa da, bir ox srlrd onlarn tsiri duyulur. Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 4 halinin corafi baxmdan yrnilmsi Fransada insan corafiyas mktbinin nmayndlri trfindn d inkiaf etdirilmidir. Bu mktbin sasnda tbitin v cmiyytin qarlql tsiri mslsi dururdu. Onun banilri P.Vidal de lya Bla (1845-1918), J.Brn (1869-1930), A.Demanjon (1872-1940) hesab olunur. Antropocorafiya nmayndlrindn frqli olaraq, bu cryann tmsililri hali corafiyas xsusiyytlrinin izahn tbii amillrdn ox, iqtisadi, tarixi v psixoloji xsusiyytlrin arpazlamasnda axtarrdlar. Lakin bu corafiyanaslar cmiyytin inkiaf qanunlarnn sl elmi anlamna deyil, burjua flsfsi, tarix v siyasi iqtisad konsepsiyalarna saslanr, hali corafiyas sahsind hadislrin sbblrini v laqlrini dzgn baa dmrdlr. Btn bu hadislri izah etmk n, adtn, brabr hquqlarda v tcrid olunmu halda n mxtlif tbii, tarixi, iqtisadi v digr amillr irli srlr v aradrlrd. Hminin, istehsal sulunun aparc roluna, cmiyytin iqtisadi bazisinin halinin trkibin v hrktin, onun mskunlamasna tsirin mhl qoyulmurdu. Rusiyada halinin yrnilmsi il oxdan mul olurlar. Hl M.V.Lomonosov Rus xalqnn qorunmas v oxalmas (1761) srind o dvrn demoqrafik vziyytini sciyylndirmidir. K..Arsenyevin Rusiya imperiyas hrlrinin hidrocorafi-statistik tsviri (1832), Rusiyann statistik oerklri (1848), 1897-ci ild Rusiyada halinin ilk df siyahya alnmasnn tkilatlarndan biri, be cildlik corafi-statistik ltin (1863-1885) nrinin rhbri P.P.Semyonov-Tyananskinin (1827-1906) sri, hali corafiyasna dair bir sra tdqiqatlarn mllifi, iqlimnas-corafiyanas A..Voeykovun (1842-1916) srlri halinin yrnilmsin hsr olunmudur. Onlardan Yer krsi halisinin tbii raitdn v insan faliyytindn asl olaraq blgs (1906) adl geni hatli oerk xsusil byk hmiyyt malikdir. srd hali sxl xritsi thlil edilir. Azrbaycanda hali corafiyasnn yrnilmsin maraq ildn-il artr. Son illrd bu sahd bir sra srlr iq z grmdr. .M.Haczad, A.A.Nadirov, M.M.Allahverdiyev, S.Y. Gyayl, N.A.Babaxanov, E.K.Mehrliyev, B.T.Nzi-rova, V..fndiyev, .Q.Dmirqayayev v baqalarnn srlri xsusil seilir. Onlar hali v respublikann yaay mntqlri il bal mxtlif problemlri Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 5 yrnmilr. hali corafiyas halini yrnn digr elmlrl sx baldr. Bunlarn arasnda, hr eydn vvl, halini v ictimai-tarixi raitl bal onun inkiaf qanunauyunluqlarn yrnn demoqrafiya (yun.demos insan, xalq ktllri szndn) elmini gstrmk lazmdr. halinin tkrar istehsal, halinin formalamas, inkiaf v deqradasiyas proseslri, pe strukturunun dyimsi v s. msllr demoqrafiyada sas yer tutur. Demoqrafik proseslr arasndak qarlql laqlr, onlarn sosial-iqtisadi hadislrdn aslln, habel hali inkiafnn sosial-iqtisadi ntiClrini yrnmkl, demoqrafiya hali hrktinin qanun v qanunauyunluqlarn, hali il ictimai inkiaf arasndak qarlql tsiri z xarr. Mhsuldar qvvlrin inkiaf il hali arasndak nisbti akarlayan qanun demoqrafiyann sas qanunudur. Demoqrafiya bu qanunun tsiri il demoqrafik tzahrlri v proseslri yrnir. qtisad corafiyanaslar halini yrnrkn demoqrafiyann gstricilrindn geni istifad edirlr.. Demoqraflar, eyni zamanda, mumi demoqrafik proseslr v gstricilr arasndak corafi frqlrl v bu frqlrin sbblri il d maraqlanmaya bilmzlr. Bellikl, hali corafiyas il demoqrafiyann qovanda geni birg tdqiqat sahsi yaranr. Onu demoqrafik corafiya adlandrmaq olar. halinin corafi yrnilmsi onun etnoqrafik, yaxud demoqrafik chtdn yrnilmsindn genidir. Bu, hr bir blgd tkkl tapan laqlrin drindn aradrlmasn tlb edir. Lakin corafiyanaslar bu halda etnik v demoqrafik proseslrin etnoqraf v demoqraflar trfindn akarlanan mumi qanunauyunluqlarn yax bilmlidirlr. Demoqrafiyann elm kimi problemlri bir ox xsusi nrlrd aradrlr. Onlarn arasnda, hr eydn nc, B..Urlanisin v D..Valenteyin fundamental srlrinin adn kmk lazmdr. hali corafiyasnn etnoqrafiya (yun. etnos qbil, xalq szndn) il sx laqsi vardr. Etnoqrafiya tarix elmidir. O, dnya xalqlarnn mnyini, mdniyytini, mit v adtlrini yrnir. Etnoqrafiyann yrndiyi msllrin bir oxu hali corafiyas il laqdardr. Etnoqraflarn diqqt mrkzind milli Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 6 frqlrl birg mit v mdniyyt, mxtlif xalqlarn istehsalat vrdilrinin xsusiyytlri, yemklri, milli mdniyytlrinin bir sra maddi trflri, xalqlarn razid mskunlama nnlri durur. Etnoqrafiya hr bir xalqn masir mskunlama areal, onun say, miqrasiyas v s. msllri aydnladrr. Sosiologiya (lat. societas cmiyyt szndn) cmiyytin inkiaf qanunlar, hyat v mk faliyyti prosesind insan qruplar arasnda meydana gln mnasibtlr haqqnda tlimdir. razi hali qruplar yrnilrkn corafiyanaslar halinin sosial, sinfi trkibini bilmli v myyn tarixi raitd cmiyytin faliyytinin regional v yerli xsusiyytlrini baa dmlidirlr. Bu, hmin sahd sosioloji tdqiqatlarla, msln, miqrasiyann motivlri, mhacirlrin uyunlamas, ehtiyac v tlbatlar, asud vaxtdan istifadlri haqqnda material-larla tan olma tlb edir. Antropologiya (yun. anthropos insan szndn) cismani tbit v insann mnyi haqqnda elmdir. O, habel Yer krsind irqlrin mnyini v yaylmasn da yrnir. hali corafiyasnda antropoloqlarn bzi mlumatlarndan insanlarn irqi lamtlrinin yaylmasndan istifad olunur. halinin sciyylndirilmsind onun irqi trkibin az yer ayrlr, nki insanlarn mk faliyytindki, mit v mdniyytindki, mskunlama formalarndak v s. frqlr insanlarn zahiri grkmindki antropoloji frqlrl bal deyildir. Ekologiya (yun. oikos mskn, ev, yaay yeri szndn) orqanizmlr v mhit arasnda qarlql mnasibtlr haqqnda tlimdir. nsan ekologiyas irklnmi mhitin, hali sxlnn, nqliyyat grginliyinin v s. adamlarn hyatna tsiridir. Rekreasiya corafiyas (lat. recreatio brpa szndn) hali corafiyasnn, xidmt sahlri corafiyasnn, tibbi v fiziki corafiyalarn qovandadr. Rekreasiya corafiyas balneoloji istiraht daxil olmaqla, halinin btn istiraht nvlrini hat edir. nsanlarn tlbatnn, asud vaxtnn artmas, maddi rifahnn ykslmsil turizm, ekskursiya sfrlri, mdniyyt mssislrin (kino, teatr v muzeylr) gedi, idmanla mul olmaq v digr rekreasiya faliyyti nvlri d durmadan fallar. Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 7 Tibbi corafiya tbii mhitin insan salamlna tsiri, habel qidalanmann, regional geyim xsusiyytlri, mnzil v s. xsusiyytlri bard tvsiylr vern, ayr-ayr xstliklrin yaylmas corafiyas da hali corafiyas il birbaa baldr. hrsalma v rayon planladrmas mxtlif tipli yaay mntqlrinin planladrlmas v inas, hali n myyn memarlq grnts v hyat mhiti yaradlmas prinsiplrini ilyib hazrlayan elmdir. Bu sahd grkmli mtxssislrdn biri D..Boqorad rayon planladrmasn tikinti corafiyas adlandrmdr. Bel ki, layihldirm, bir nv, bu v ya digr blgnin glck corafiyasn yaradr. Rayon planladrmas n mxtlif profilli kadrlar lazmdr. Onlar mxtlif texniki, iqtisadi, memarlq-inaat ali thsil mssislrind hazrlanr, habel universitetlrin corafiya fakltlrind mvafiq kurs keilir. hrsalma, knd yaay yerlrinin planladrlmas v tikintisi mxtlif tipli yaay mntqlrinin planladrlmas v inas prinsiplrini ilyib hazrlayan elmdir. Sosial gigiyena halinin salamlq vziyyti, sosial-iqtisadi amillrin ona tsiri, halinin salamlnn qorunmas v mhkmlndirilmsi n mumi tdbirlrin ilnib hazrlanmasdr. mk iqtisadiyyat mk ehtiyatlar v onlardan istifad edilmsidir. Mhazir 3 Dnya halisinin say dinamikas Yer zrind ilk insanlarn n zaman v harada ml glmsi mslsi bu gndk qzn elmi diskussiyalarn mvzusudur. ndi alimlrin ksriyyti hesab edir ki, Homo Sapiens (kamil insan) tqribn 50 min il bundan vvl rqi Afrikada mrcan riflri blgsind qdim hominidlrdn ml glmidir. Son vaxtlar bu regionda aparlan qazntlar nticsind edilmi kflr hmin frziyyni tsdiqlyir. XX srin 70-ci illrind Keniya vtndalar olan dnya hrtli alimlr Lyuis v Meri Liki Tanzaniyann imalndak Oldovay Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 8 drsindki mrcan riflri zonasnda qdim insanabnzr mxluqun-zincantropun-kamil insann cdad olan all insann qalqlarn tarmlar. Onun 1,7 milyon il ya var. Bel hesab edilir ki, Paleolit dvrnn sonunda, tqribn 30 min il bundan vvl qdim insanlar Afrikadan digr qitlr k edrk, Avropa v Asiya, Berinq boaz vasitsil Asiyadan keib Amerikada, cnub-rqi Asiya vasitsil is Avstraliyada v Okeaniyada mskunlaa bilrdilr. Glckd hali saynn sabitlmsinin mmknly ehtimal bugnk artm srtinin xsusiyytlri il tsdiqlnir. Yer znd hyatn meydana glmsin dair digr mxtlif fikirlr d mvcuddur. Alimlrin bir oxunun fikrinc, hyat okeanda meydana glmidir, geoloqlar is iddia edirlr ki, hyat saddn mrkkb doru inkiaf ets d, o, torpan trkibini tkil edn madd il birlikd yaranmdr. Amerika alimlrinin son vaxtlar ld etdiklri mlumatlar is, mumiyytl, sensasiyaldr: onlarn fikrinc, Yerd hyat kosmosdak ya damcsndan yaranmdr. Masir hesablamalara gr, tqribn eramzdan 15 min il vvl Yer krsind 3 milyondan az adam yaayrd, eramzdan vvl VI minillikd kiniliyin meydana glmsi halinin srtl artmasna sbb oldu. Dnya halisinin 80%-nin yaad inkiaf etmkd olan lklrd byk hali artm traf mhit mnfi tsir gstrir. halinin hddindn ox artm torpaqlardan ifrat istifad v onlarn mnbitliyinin aa dmsi v s. gtirib xarr. hali artm melrin azalmasna gcl tsir gstrir, melr knd tsrrfatnn ehtiyaclar n, ticart, yanacaq v s. mqsdl qrlr. kinilik v maldarlq yaranarkn btn quru sthinin 56%-i me il rtlmd. Bizim gnlrd is bu gstrici 30%- enmidir. Melrin mhv edilmsi prosesi xsusil Avropaya toxunmudur. gr VII sr qdr burada melr btn razinin 80%-ni tuturdusa, hazrda bu, cmi 30% tkil edir. Rusiyada, AB-da, Kanadada, Hindistanda, ind, Braziliyada melr ktlvi surtd qrlmdr. Btn bunlar torpan tullantlarla irklnmsin sbb olan istixana effektin Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 9 rait yaradr. sti torpa qzdraraq atmosferdki karbon sddini df edib, kosmik fzaya xa bilmir, torpa isitmkl temperaturu qaldrr. Yerin hrartinin +10S artmas bel dnya kataklizmin gtirib xara bilr, qtb buzlaqlarnn rimsi srtlnr, mtxssislrin hesablamalarna gr, artq XXI srin ortalarnda dnya okeannn sviyysi 1-5 metr qalxa bilr ki, bu da Yerin bir sra regionlarnn Maldiv adalarnn, Sankt-Peterburqun, Nil deltasnn, Azrbaycan hdudlarnda Xzr dnizinin cnub sahillrinin su altnda qalmasna sbb olar. Havalarn qzmas AB-da, Rusiyada, ind v digr lklrd quraqln artmas il mayt olunmudur. Torpan, suyun, bitki rtynn irklnmsinin davam etmsi he d az dhtli deyildir. Bu, insann fiziologiyasnda v davrannda dyiikliklr gtirib xara bilr. Bizim gnlrd torpaq resurslarnn deqradasiyas, Asiya v Afrikann torpaqlarnda quraqlq xsusil intensiv kild ba verir. Burada shralama hr il 6 milyon hektara yaxn torpa knd tsrrfat dvriyysindn xarr ki, bu da torpaq ehtiyatlarna mnfi tsir gstrir. lk ozon deiyi 1978-ci ild Antarktika zrind akar olunmudur. Tdqiqatlar gstrdi ki, ozon deiyi 5 milyon km2-dn 20 milyon km2-dk bymdr. Bu, 1992-ci ild xsusil aydn kild mahid edildi. kinci bel deik Arktika zrind akar oldu. O, hcmc kiik olsa da, Avrasiya halisi n kimssiz Antarktika zrindki ozon deiyindn xeyli thlkli ola bilr. Alimlr hesab edirlr ki, ssdn srtli tyyarlrdn, kosmik sistemlrdn istifad, Gn fallnn gclnmsi, vulkan faliyytinin artmas v s. d bu ekoloji flaktin sbblri srasna aid olunmaldr. Bellikl, briyyt ya tbit mnfi tsirlr qar tdbirlr grmli, o cmldn z artmn azaltmaldr, ya da o, dnya kataklizmlri burulanna db mhv ola bilr. Latn Amerikasnda da hali srtl artr. Xsusil Braziliya, Argentina v Meksika kimi iri lklrd artm srti 2% sviyysinddir. BMT-nin proqnozlarna gr, XXI srin vvlind Avropada hali artm, praktiki olaraq, tamamil dayanacaqdr (0,3%), bir ox lklrd is artq hali artm saldosu mnfidir. Bu, demoqrafik bhran lklri saylan Rusiya, Ukrayna, Grcstan, Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 10 Belarus v baqalardr. imali Amerikada is AB v Kanadann halisi xeyli drcd miqrasiya hesabna artr, onlarn dnya halisindki pay is azalr (1995-ci ild 5%). Avstraliya v Okeaniyann halisi XVIII srin sonundan, sasn, Avropadan glnlrin hesabna artmdr. Bu regionun dnya halisi saynn dinamikasna tsiri czidir. XXI srin vvlind burann halisi dnya halisinin 0,5%-dn ox olmayacaqdr. Dnya halisinin mvcud artm srti bel davam edrs, onun say 2050-ci ild iki df artacaqdr. Dnya halisinin ilk ikiqat artm 1500-c ild, ikincisi, 300 ildn sonra, ncs, 1900-c ild, drdncs, 1985-ci ild olmudur. Hele uzaq kemid Cnub-rqi Asiya, rqi Asiya, Cnubi Asiya, Aralq dnizi hvzsi halinin sxl il seiln regionlar olmudur. Sonralar is Avropann digr blglri frqlnmidir. Son iki srd halisi sx olan ancaq iki region imali Amerikann rqind v cnubi Amerikann cnub-qrbind meydana glmidir. Burada sahillri Sakit v Atlantik okeanlarnn isti cryanlar yuyur. Dnyada mumi tendensiya beldir: 1. Snayec zif inkiaf etmi bzi lklrd lm sviyysi hl d nisbtn yksk, doum sviyysi is daha ykskdir. Onlarda hali saynn artm srti ild 2-3% – dir v lm hallar azaldqca daha da arta bilr. 2. Snaye inkiaf chtdn orta sviyyli lklr is lmn az olmas, doumun hl d yksk sviyysi, lakin getdikc aa dmsi il sciyylnir. Bu lklrd hali saynn artm srti orta il yksk sviyy arasndadr (ild 1-4%). 3. Yksk inkiaf etmi snaye lklrinin ksriyyti n lmn v doumun aa olmas, aa artm srti (1%-dn az) sciyyvidir. Bzi Avropa lklrind hazrda doum sviyysi lm sviyysindn aa olduundan onlarn halisi get-ged azalr. Demoqraflar mvcud mlumatlar sasnda demoqrafik keid adlandrlan nzriyy yaratmlar. Bu nzriyyy gr, snayenin inkiaf sviyysinin aa Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 11 olduu lklrd doum v lm sviyysi yksk olduundan halinin say lng artr. Qidalanmann v shiyynin keyfiyyti yaxladqca lm hallar azalr, doumun 1-2 nsil gecikmsi doum v lm sviyylri arasnda uyunsuzlua sbb olur ki, bu da hali saynn srtli artmna imkan yaradr. Lakin insanlar yksk inkiaf etmi snaye cmiyytinin hyat trzin qoulan kimi doum aa dr v hali saynn artm srti yenidn azalr. Cmi 25 ildn sonra Afrikann, Yaxn v Orta rqin halisi iki df artacaq [Bruney (11 il), B v Qatar (13 il) mtlq rekordulardr], halbuki bunun n Avropaya 282 il, bzi Avropa lklrin Bolqarstana, rlandiyaya, Macarstana is 1000 il yaxn vaxt lazm glckdir. Lider lklr beliyi, vvlki kimi, dyimmidir. Siyahya in balq edir: hazrda (2004-c il) bu lkd 1 milyard 245 milyon insan yaayr. z byk qonusunu daban-dabana izlyn Hindistan ikinci yerddir 1 milyard 27 milyon nfr. cnc yerd onlardan xeyli gerid qalan AB glir 281 milyon 422 min adam. Drdnc yerd ndoneziyadr 203 milyon nfr. Beliyi Latn Amerikasnn n ox halisi olan dvlti Braziliya tamamlayr. 1991-ci ildk 288 milyon 600 min nfr yaayan Sovet ttifaq daldqdan sonra Rusiyann halisi 147 milyon tkil edirdi. Hesablamalar gstrir ki, son illrd Rusiya halisinin say 145 milyondan 144 milyona ddy halda, Pakistann halisi 137,5 milyondan 145 milyon nfr qdr artmdr. Bu lkd hr 100 qadna, orta hesabla, 503 uaq doulur. Yeri glmikn, Pakistandak doum gstricisi son hdd deyil. Rqmlr raq (100 qadna 525 uaq) v Sudiyy rbistannda (100 qadna 580 uaq) daha ykskdir Rusiyada hr yz qadn mr boyu, orta hesabla, 125 uaq dour ki, bu da Avropa gstricilrin n yaxndr. Msln, Byk Britaniyada hr 100 qadna 168 uaq, Almaniyada 136, taliyada is 119 uaq dr. Sosioloqlarn fikrinc, gr demoqrafik mnzr yaxn illrd dyims, 2050-ci ild Rusiyann halisi 100 milyon nfrdn ox olmayacaqdr Mhazir 4. halinin tkrar artmnn cografiyas Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 12 halinin tkrar istehsal(tbii hrkti) insan nsillrinin fasilsiz brpa olunmasn v vzlnmsini tmin edn doum, lm v tbii artm proseslrinin mcmusudur. halinin tbii hrkti, yaxud tkrar istehsal halinin doum, lm v tbii artm (yaxud, azalma) gstricilri, yni il rzind doulanlarn v lnlrin nisbti il llr. halinin tbii artm gstricilrini halinin 1000 nfrin dn miqdarla (promille 0/00), bzn is faizl ifad etmk qbul olunmudur. halinin tkrar istehsalna bir ox amillr tsir gstrir. halinin tbii hrktind sosial-iqtisadi amillr rifah halnn sviyysi, shiyynin inkiaf, qadnn ictimai vziyyti, halinin thsil v mdni sviyysi, dinlr v s. myynldirici rol oynayr. Tbii-bioloji amillr halinin tbii hrktin birbaa deyil, dolays il tsir gstrirlr. Qadn v kii orqanizmlrinin xarici mhit raitin uyunlama drcsinin mxtlifliyi qz v olan uaqlarnn doum saynda (100- qar 105) v onlarn 5 yanadk lmnd mxtlifliy sbb olur. Demoqrafik amillr: halinin cins v ya strukturu, nikahlarn v boanmalarn saydr. Msln, halinin mumi saynda yallarn artmas (halinin qocalmas) doum gstricilrinin aa dmsin sbb olur. halinin tkrar istehsalnn sas tipi mvcuddur: I tip sad (yaxud, ona yaxn) tkrar istehsal nsillrin vzlnmsi gediind halinin say artrsa; yaxud mhdud tkrar istehsal lnlr doulanlardan ox olduqda. II tip geni tkrar istehsal sonrak nslin say vvlkinin sayndan ox olduqda. III tip qarq tip. Birinci tip n doum v lm gstricilrinin aa olmas sciyyvidir. Buna mvafiq olaraq, tbii artm da aadr. Birinci tkrar istehsal tipi imali Amerika, Avropa lklri, Avstraliya, Rusiya, Yaponiya n sciyyvidir. Btvlkd, bir sra lklrd sad tkrar istehsal qalr. halinin tkrar istehsalnn ikinci tipi n is, ksin, yksk doum v tbii Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 13 artm gstricilri sciyyvidir. Bu tip malik lklrd yksk doum qadnlarn istehsalata zif clb olunmas, erkn nikah, milli nnlr, dinin tsiri v digr sbblr il izah oluna bilr. kinci tip Asiya, Afrika v Latn Amerikasnn inkiaf etmkd olan lklri aiddir. Bu lklrd, mstqillik ld edilndn sonra doum vvlki sviyyd qald halda, lmn say kskin surtd azalmdr. XX srin 90-c illrinin vvlind douma (halinin 1000 nfrin 54 adam) v tbii artma (41 nfr) gr dnya lklri arasnda Afrika dvlti Keniya lider idi. Ken srin 60-ci illrind halinin yksk tbii artmn bildirn demoqrafik partlay anlay meydana gldi. Rifah halnn tsiri. Mtxssislr qeyd edirlr ki, rifah halnn sviyysi douma, hr eydn nc, mdni sviyy vasitsil tsir gstrir. Aildn knar maraqlarn (syaht, turizm, idman) dairsi genilnir, uaqlarn saxlanmasna v trbiysin xrclr artr. Qocaldqda vladlarn kmyin bel balamaa ehtiyac qalmr. nsanlarn hyat sviyysinin, onlarn salamlnn v mk qabiliyytinin sas meyar normal qidalanmadr. O, hrtrfli olmaldr. Qidann tqribn 15%-ni zlallar (az, d biri heyvan mnli), 30%-ni yalar v 55%-ni karbohidrogenlr tkil etmlidir. BMT-nin mlumatna gr, briyytin yalnz d biri kifayt qdr kalorili (sutkada adambana 2400 kkal) v keyfiyytli qida il tmin olunmudur. Dnya halisinin xeyli hisssi (800-900 milyon nfr) pis qidalanr, aclq kir. Qidalanma problemi Afrikada kskin kild durur. lverili rait baxmayaraq, mhsuldar qvvlrin inkiaf sviyysinin aa olmas zndn burada rzaq istehsal artm hali artmndan geri qalr. Qadnlarn thsil sviyysinin artmas v onlarn ictimai mkd fal itirak doumun azalmasna byk tsir gstrir. btidai thsilli qadnlarla mqayisd ali thsilli qadnlarda uaqlarn say, orta hesabla, 2-3 df az olur. Doumun aa dsmsin urbanizasiya da hmiyytli tsir gstrir. Msln, Azrbaycanda knd halisi arasnda doum 1,3% oxdur. Kbinksm ya: qbil icmalarnda nikah balama vaxt cinsi yetim il st-st dr. Hazrda dnyada nikaha girmd byk frqlr mahid olunur: Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 14 Hindistanda, Trkiyd, Afrika lklrind qzlar n 14-15 ya, inkiaf etmi lklrd qzlar n nnvi gecikmi nikahlar 22-25 ya, Grcstan, qocal-maqda olan qzlar v subay olanlar lksi rlandiya n 28 yadan yuxar, Azrbaycanda 20-22 ya sciyyvidir. Dnyann ksr inkiaf etmi lklrind kbinsiz ail ittifaqlarnn, faktik kbinlrin, birg yaayn, yni konsensual evlnmnin sayca artmas mahid olunur. Bel nikahlar gnclr arasnda dbddir. Onlar sonralar qeydiyyata alnr, qanunilir, yaxud da pozulur, lakin qeydiyyat olan kemi nikahlar qdr davam ed bilrlr. Regional iqtisadi inkiaf insan myinin smrli tkili il tmin edilir. halinin say, cins-ya, thsil v pe strukturlar onun keyfiyytini, tbii v mexaniki hrkti is mk qabiliyytli halinin formalamasnn sasn tkil edir. qtisadi fal hali mhm potensialdr. lknin tsrrfatnn v onun regionlarnn sviyysi v smrli faliyyti, ilk nvbd, onun hcmindn v istifad olunma sviyysindn asldr. Region halisi hm mhsulun istehsals, hm d istehlaksdr. Tlbatn formalamas istehsaln strukturundan, glirin sviyysindn, insanlarn adt-nnlrindn asl olaraq, konkret tbii mhitd ba verir. Tlbat mt istehsallarnn faliyytinin, bazarlarn formalamasnn v ilmsinin, region-larn inkiafnn balca stimuludur. lklrin v regionlarn demoqrafik v sosial-iqtisadi inkiaf arasnda qarlql laqlrin yrnilmsi geodemoqrafiyann vziflrin daxildir. Geodemoqrafiya geodemoqrafik vziyyti, yni myyn razid demoqrafik proseslr mcmusu v sosial-iqtisadi strukturlar arasnda tarixn tkkl tapm durumu yrnir. hali corafiyas v geodemoqrafiya bir-biril bilavasit baldr. Onlarn mqsdi tsrrfatn v halinin regional-sah tdqiqinin, – hm Cmiyyt, hm d tbit baxmndan, – sintezini tmin etmkdir. Geodemoqrafik vziyyt (situasiya). Bu kateqoriya regional demoqrafik vziyyt v razi sosial-iqtisadi sistemlri arasnda laqlr toplusu kimi baa Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 15 dlr. Onun mzmununa mvafiq olaraq, halinin mumi (region zr say, dinamikas, cins-ya trkibi) v xsusi (tbii v mexaniki hrkti) geodemoqrafik gstricilri frqlndirilir. Myyn mk qabiliyyti yanda gzlniln mr mddti sasnda myyn ediln nslin mk potensial v btn halinin mcmu mr mddti sasnda tyin olunan razinin demoqrafik potensialn xarakteriz edn gstricilr xsusi qrup kimi frqlndirilir. BMT-nin v YUNESKO-DST-nin Dnya halisi 1995 mruzsind gstriln sas region qruplar, regionlar v dnya lklri zr sas demoqrafik v bzi sosial v iqtisadi indikatorlara dair mlumatlar thlil edk. Bu gstricilr sonralar BMT-nin nkiaf Proqram, YUNESKO v DST nin mlumatlar il tkmilldirilmidir. BMT-nin v YUNESKO-DST-nin mruzsindki az-ox sistemli mlumatlar aadak gstrici qruplar zr qrupladrmaq olar: mumi demoqrafik: 1. halinin mumi say (milyon nfr, 1995-ci il) 2. hali proqnozu (milyon nfr, 2025-ci il) 3. hrlrin, hr halisinin pay (%, 1995-ci il) 4. halinin adambana dn mumi Daxili Mhsul (AB dollar il, 1992-ci il) 5. Btvlkd, uaq lm 6. Orta mr uzunluu (kiilr/qadnlar) 7. 15-19 yal 1000 qadna gr doulanlarn say. nkiaf etmi regionlara imali Amerika, Yaponiya, Avropa, Avstraliya-Yeni Zelandiya, kemi Sovet ttifaq respublikalar daxildir. Daha az inkiaf etmi regionlara Afrika, Latn Amerikas, Asiya (Yaponiyadan baqa), habel Melaneziya, Mikroneziya v Polineziya (Okeaniya) lklri daxildir. Zif inkiaf etmi lklr qrupu BMT-nin standartlarna uyun ayrd edilmidir. Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 16 Demoqrafik hesablamalara gr, briyytin oturaq hyat trzin kemy, kinilik v maldarlqla mul olmaa balad 9-10 min il bundan vvl planet halisinin say 5-10 milyon nfr tkil edirdi. hali bu saya 600 min il rzind glib atmd. Eyni razid ovuluqdan 20 df smrli olan maldarln, sonra is maldarlqdan 20-30 df mhsuldar olan kiniliyin meydana glmsi insanlarn hyat n yeni imkanlar yaratd, hali artmn srtlndirdi. Neolit dvr rzind briyyt 50 milyon nfr qdr artd, yeni erann vvlind is Yer krsind artq 160 milyon nfrdn ox adam yaayrd. Planetin halisi e.. 7000-ci ildn eramzn 1980-ci ilindk (8980 il rzind) 450 df artmdr. Aadak mqayis d ox maraqldr: halinin say 1 milyarddan 2 milyarda 107 il, 2 milyarddan 3 milyarda 32 il, 4 milyarda 15 il, 5 milyarda is 13 il atmdr.Zif inkiaf etmi lklrd halinin artm srti iqtisadi chtdn inkiaf etmi dvltlrdkindn 2,5-2,8 df oxdur v bu frq hr iki trfdn artr: zif inkiaf etmi lklrin halisinin artm srti ykslir, inkiaf etmi lklrd is aa dmkd davam edir. Bir sra lklrd (Danimarka, sve, Byk Britaniya, Avstriya, Belika, AFR, Lksemburq, sver, Rusiya) halinin say ninki artmr, ksin, mtlq aa dr. Douma ciddi nzart ediln ind hali artm xeyli azalmdr. halinin n byk artm srti Latn Amerikas, cnubi Asiya v Afrika lklrind mahid olunur. Latn Amerikasnda yksk hali artm olan lklr materikin mrkzind yerlir: Meksika, Salvador, Nikaraqua, Honduras, Dominikan Respublikas, Venesuela, Qayana, Ekvador, Kolumbiya, Peru, Paraqvay. Braziliyada v Boliviyada hali artm bir qdr azdr (2,5-2,7%). Asiya lklri arasnda halinin artm srtin gr Filippin, Tailand, Bruney, Banqlade, Malayziya, Pakistan frqlnir; Hindis-tanda, Nepalda, Birmada, ndoneziyada halinin artm bir qdr aadr. Afrikada n yksk doum olan region Qrbi Afrikadan Qvineyadan Maliy, oradan da Niger v Nigeriyaya doru uzanr. MHAZR 5. Cins-ya trkibi Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 17 Cins-ya strukturu halinin n mhm xarakteristikalarndandr. Corafiyanaslar v iqtisadlar lklrin v blglrin halisinin ya v cins trkibinin yrnilmsin byk hmiyyt vermilr. halinin ya v cins trkibi haqqnda mlumatlar mk ehtiyatlarnn, uaqlarn, tqadlrin hesablanmasnda zruridir. Olan uaqlarnn doum gstricilri, bir qayda olaraq, qzlarn doum sviyysini bir qdr stlyir v ild 100 qz mqabilind 104-107 nfr tkil edir. Lakin 30 yanadk kii v qadn halisinin nisbti bra-brlir. Bu, kii cinsin mnsub xslr arasnda lm hallarnn daha ox olmas il baldr. 40 yandan etibarn qadn halisi sayca kiilri stlmy (istehsalat travmalar, alkoqola aludlik, erkn evlnm, ar mk, lazmnca qidalanmama, cmiyytd qeyri-brabr mvqe il bal lm hallarnn oxalmas nticsind) balayr. Btn dnyada kiilrin say qadnlarn sayndan 20-30 milyon oxdur. Lakin bu mumi faktn arxasnda gizlnn frqlr olduqca bykdr. Kiilr sayca n ox cnubi v rqi Asiyada stndrlr (Hindistanda 24 milyon, Pakistanda – 4,5 milyon, ind -31 milyon). Kiilrin sayca stnly cnub-Qrbi Asiyann btn rb-mslman lklri n sciyyvidir. Afrika lklri n halinin cins-ya trkibind ciddi trdddlr sciyyvi deyil v onlarn byk ksriyytind kiilrl qadnlarn say tqribn brabrdir. AB-da, tn srin 70-ci illrind is Kanadada qadnlarn stnly nzr arpmaa balad. Bu, xsusil ahl yallara aiddir. Afrikada olduu kimi, Latn Amerikasnda da kiilrl qadnlarn say, tqribn, brabrdir. Ayr-ayr lklrd d cinsi strukturda byk frqlr yoxdur. Hazrda, demk olar, btn lklrd qadnlar stnlk tkil etslr d, bu stnlk ox da byk deyildir. halinin ya zr tsnifat iki lamt bioloji v iqtisadi lamtlr gr aparlr. Birinci lamt zr hali istehsaledici yaa (qadnlar n tertil 15-49 ya arasnda myyn edilir), yeniyetm (15 yaadk) v ahl (50 yadan sonra) yaa gr blnr. kinci lamt zr hali mk qabiliyytli (Azrbaycanda qadnlar n 16-dan 57,5 yanadk, kiilr n 16-dan 62,5 yanadk), mk Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 18 qabiliyytini itirm v mk qabiliyytindn sonrak yalara gr blnr. mk qabiliyytli halinin balca sciyysi halinin mumi saynda iqtisadi fal halinin yni, onun ictimai faydal mkl mul olan, yaxud fal i axtaran hisssinin pay il myyn edilir. lmy ehtiyaci olanlarn say, adtn, bir ne faizl llr, slind is isizlik bykdr (gizli isizlik). sizlik aqrar ynl tsrrfata malik lklrd daha oxdur: knd yerlrind, torpan qt olduu mkanlarda tez-tez artq ii qvvsi yaranr. nkiaf etmi lklrd iqtisadi fal halinin xeyli hisssi xidmt sahsind alr. Msln, 1990-c illrin vvlind AB-da ilynlrin cmi 3%-i knd v me tsrrfatnda, 28%-i snayed v tikintid, 69%-i is qalan sahlrd mul idi. halinin ya strukturu,hr eydn vvl, kemid v hazrda tkrar istehsaln xsusiyytindn asldr. Bu is iki tip lklr inkiaf etmi v inkiaf etmkd olan lklr arasnda bir daha frq qoymaq imkan verir. nkiaf etmi lklrd halinin ya strukturu uaqlarn xsusi kisinin aa olmas (adtn, halinin bed birindn az), mk qabiliyytli halinin v orta mrn uzun olmas nticsind ahl yadaklarn oxluu (mumi sayn bed biri qdr) il sciyylnir. halinin tbii hrktinin yksk olduu inkiaf etmkd olan lklrd uaqlarn pay ox, xsusil nsillrin srtl dyidiyi v orta mr mddtinin aa olduu lklrd ahl yal halinin say azdr. Msln, Keniyada uaqlar halinin 51%-ni, mk qabiliyytli yada olanlar 45%-ni, mk qabiliyytlilrdn yal olanlar is 4%-ni tkil edirlr. Almaniyada bu nisbt, mvafiq olaraq, 16%, 64%, 20% tkil edir. halinin cins-ya trkibi haqqnda yani tsvvr onun qrafik tsviri olan cins- ya piramidas verir. Piramidann cizgilri sasnda tkrar istehsaln tipi haqqnda da ntic xarmaq olar. I tip tkrar istehsalda artm sabit, ya strukturu dyimz olduqda fiqur dar uzunsov kil alr, hali azaldqda, ya strukturu tnzzl uradqda aaya doru daralr. II tipd sad ya strukturunda is piramida bucaql olur. Miqrasiya halinin cins strukturuna tsir gstrir. Msln, Kveytd kiilrin qadnlardan oxluu bununla izah olunur. hr v knd, mskunladrlmaqda olan v mskunladrlm blglrin halisinin cins Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 19 strukturundak frqlr d xeyli drcd miqrasiya il baldr. Ail trkibi. Ail qan qohumluu, yaxud hquqi qohumluqla v mumi bdc il bal olub, birg yaayan xslr qrupudur. BMT-nin tvsiysin mvafiq hazrlanm hmin trif, bu v ya digr variantlarda, dnyann ksr lklrind ttbiqolunur MHAZR 6. Demoqrafiya anlay. Demoqrafik siyast v demoqrafik rait Demoqrafik siyast lverili raitd mvcud meyllri qoruyub saxlamaq, vziyyt lverili olmadqda is onlar dyidirmk mqsdil dvltin demoqrafik proseslr mqsdynl tsir vasitsidir. XIX srd bu siyasti stimulladrmaq chdlrinin gstrildiyi ilk lk Fransa olmudur. tn srin 90-ci illrind bel lklrin say 130-a (iqtisadi chtdn inkiaf etmi btn lklr v inkiaf etmkd olan tqribn 80 lk) atmd. Msln, uaq doularkn AFR-d 100 marka, Byk Britaniyada 25 funt sterlinq, Fransada 2600 frank, spaniyada 3000 peseta mblind birdflik mavint verilir. AFR-d hr ilk uaa gr 50, ikinci uaa gr 100, nc v hr sonrak uaa gr 200 marka aylq mavint verilir. Fransada bu qbil aylq mavintlr iki uaa gr 500 frankdan alt uaa gr 3000 franka qdr artr. Cnub-rqi Asiyada ailnin planladrlmas proqram btn halinin 90%-nin yaad lklri hat edir. Onlarn arasnda Yaponiyada v ind, habel Hindistanda aparlan n radikal demoqrafik siyast nmunvi sayla bilr. Bellikl, dnyann ayr-ayr lklrind mxtlif demoqrafik meyllr mvcuddur. Onlar doum gstricilrinin son drc aa, eyni zamanda, ox yksk olduu lklrd lverisiz saylr. Zif inkiaf etmi lklrd yksk doum gstricilri iqtisadi inkiaf ngllyir. Bel ki, srmaylr bu lklrin sosial-iqtisadi inkiafna deyil, halinin ilbil artmnn dnilmsin srf olunur. Getdikc daha ox dvlt hali artmna tsir gstrn tdbirlr grrlr. Bir sra dvltlr bu artm azaltmaqda, bir qismi is onu yksltmkd maraqldr. hali artmnn bir ne amilin nticsi olmasna baxmayaraq, tdbirlrin ksriyyti, mstsna Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 20 olaraq, douma, yaxud doumun bu lk n lverili olan optimal xarakterini tmin edn amillr doru ynldilmidir. hali siyasti, bir qayda olaraq, ayr-ayr milli qurumlar, ayr-ayr dvltlr sviyysind aparlr. Hrnd, onun tdbirlri btn dnya v onun hr bir regionu n mqbul kild ilnib hazrlana bilr. Son vaxtlar daha ox dvlt demoqrafik siyast sahsind kompleks tdbirlr hyata keirir v doumun sviyysini yksltmkl yana, lmn d sviyysini azaltmaa alrlar. Demoqrafik siyast tdbirlri istr lkdaxili, istrs d lklr arasnda miqrasiyaya tsir gstrir. Bir sra dvltlr, ilk nvbd, ailnin mhkmlnmsin ynldilmi siyast yeridirlr. Ancaq bel oxaxli demoqrafik siyastl bal geni tdbirlr az-az lklrd hyata keirilir. Onlarn oxunda bu siyast douma tsir gstrmk n nzrd tutulur v yqin ki, bu vziyyt yaxn glckd d davam edckdir. Doumun tbliin ynldilmi siyastin xarakterini nzrdn keirk. O, pronatalik siyast adlandrlr. Bir ox mlumatlara gr, he bir Avropa lksi (Trkiydn savay) z halisinin artm srtini ox da yksk saymr. Avropada demoqrafik siyastd iki istiqamt stnlk tkil edir: 1. Dvlt uaqlarn trbiysinin hanssa bir hisssini z hdsin gtrr. Milli glirin myyn hisssi aily kmk n ayrlr. Bu halda, maliyy mavintlri pulla, yaxud natural kild olur. Birinciy ailni birbaa dstklmk tdbirlri daxildir: sosial sorta mavintlri, mkafatlar, uaqlarn saxlanmasna ynldilmi mxtlif nv gztlr. Gztlr v lverili rtlrl kredit almaq imkan formasnda olan kmk d buraya daxildir. 2. Aily v onun vasitsil douma tsir gstrmk n nzrd tutulan siyast xsusil seilir. Bu siyastin tdbirlri he d hmi hali siyastinin trkib hisssi olmur. Hr ey dvltin qarsna qoyduu mqsddn asldr. Bzi dvltlr bu tdbirlri ailni mhkmlndirmk, digrlri sosial inkiaf gclndirmk, nclr is demoqrafik raiti yaxladrmaq mqsdil hyata Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 21 keirirlr. Bu mqsdl aadak tdbirlr hyata keirilir: analara mavintlr verilmsi (doum zaman birdflik); analara doumdan sonra veriln mzuniyyt; uaa baxmaq n mzuniyyt; ail mavintlri (mk haqqna lavlr); vergitutmada gztlr; ilyn analarn i gnnn qsaldlmas; uaq mssislri bksinin formaladrlmas v onlarda istynlrin hamsna pulsuz, yaxud gztli mktbqdr trbiy verilmsi; mnzil gztlri; sosial xidmtlr; uaqlar myyn yaa atana qdr mntzm olaraq aylq mblin dnilmsi. exiyada, Fransada v sved glirlri myyn sviyydn aa olan uaql aillr renta mavintlri v mnzil haqqnda gztlr tyin edilmidir. Pronatalitik demoqrafik siyast z ksini daha ox iki lkd sved v Fransada tapmdr. in dnyann n oxsayl halisi olan lksidir. 1995-ci ild Tayvan, Honkonq v Makao istisna olmaqla (bu razilr inin materik hisssin daxil deyildi) inin halisi 1221,5 milyon nfr idi. Milyarddan yuxar adam yedirtmk vzifsi qarda durur. O, iki yolla hll edilir: vvla, srtli iqtisadi artm yolu, ikinci trf-dn, doumu srt mhdudladrma vasitsi il. Bir ail bir uaq prinsipi ttbiq edilir. Lakin xalq arasnda srlr boyu tkkl tapm stereotip oxuaqllq uzun mddt dbd idi. Ona gr d bir nfrdn ox ua olan ail crim verir, hm d bu crimnin miqdar srtl artr. inin knd tsrrfatnda aparlan islahatlar halinin v iqtisadiyyatn inkiafna tsir gstrmidir. Doumda regional frqlr. Dnya halisi tbii artm, yni doumun lm stlmsi nticsind oxalr. Bu nisbtin dinamikas oxlu sosial, tibbi v bioloji amillrdn asldr. Doumun mmkn sviyysi 1000 nfr 15-50 nfr civarnda qiymtlndirilir. Lakin son 200 ild o, daim aa dmdr. Bu, dou- Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 22 mun mmkn bioloji sviyy il mqayisd get-ged xeyli azalmas meylinin sabit olduu iqtisadi chtdn inkiaf etmi lklr aiddir. Bu meyl vvllr Avropa lklrind yaylmd. Lakin bir qdr sonra o, iqtisadi chtdn inkiaf etmi btn dvltlr n sciyyvi hala evrildi. Asiya lklrind doum proseslri znmxsusluqla sc ciyylnir. Asiya sivilizasiyas rivsind tam demoqrafik dyiikliklr keirn lk Yaponiya olmudur. 1980-ci ild burada doum msal 13% olmu, hr aily iki uaqdan az dmdr. Bu cr tendensiya Asiya qitsinin digr lklrind Tayvanda, ind, Honkonqda (Syanqanda), Sinqapurda, cnubi Koreyada da mahid edilmidir. Doum gstricilri. Doum gstricilrinin thlilin kek. Doumun mcmu msal halinin tkrar istehsaln n dqiq ks etdirn gstricilrdndir. Mvcud gstricilri ox yksk hesab etmsk d, – 3,04 (2002), – Yer halisi tkrar istehsal olunmaqdadr. Tkrar istehsal n, halinin ya strukturundan asl olaraq, orta hesabla, msal 2,1-dn 2,5-dk olmaldr. nkiaf etmi regionlar, btvlkd, sad tkrar istehsaldan aa hdddirlr 1,71. Az inkiaf etmi lklrin gstricilri, mumilikd, tqribn 2 df ykskdir 3,38. Nzart olunmayan, yaxud zif nzart ediln n yksk doum is zif inkiaf etmi lklr qrupundadr 5,59. Dnyann sas regionlarn nzrdn keirrkn z qitlrinin tipindn frqlnn lklri qeyd edk. mumi msaln 5,58 olduu Afrikada 3,96 msall imali Afrika lklri diqqti clb edir, msln, lczaird bu msal 3,63-, Tunisd is 2,95- brabrdir. Cnubi Afrikada 3,95 msalla cnubi Afrika Respublikas frqlnir. Btn cnubi Afrikann 47,4 milyon halisinin 41,5 milyonu bu lknin payna dr. rqi Afrikada 2,31 msal il kiik Mavriki adas seilir. Doumun mhdudladrlmas siyasti cnub-rqi Asiyada da z tsirini gstrir (3,16). Burada n aa msal in Sinqapurunda (1,73), Tailandda (2,1) v ndoneziyadadr (2,77). Asiyann qalan regionlarnda (Cnub-Mrkzi v Qrbi Asiya), xsusil Qrbi Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 23 Asiyann (sraildn baqa) mslman lklrind, fqanstanda, randa, Pakistan-da, Banqladed doum ox yksk olaraq qalr. Karib lklrind doum gstricisi nisbtn byk olmasa da, hr halda, normaldr – 2,71. Bu gstrici Haitid – 4,69 v Dominikan Respublikasnda – 2,04-dn yksk, Kubada (1,82) is nisbtn aadr. Avropada xeyli daxili frqlr qalmaqdadr: imali Avropada msal 1,85 olduu halda, cnubi v Qrbi Avropada 1,4-1,5, rqi Avropada is 1,63-dr. Btn bu zona sabit depopulyasiya zonasdr. Bu fonda rlandiya (2,10), sve (2,10), Norve (1,96), Finlandiya (1,88) kimi lklr n yax vziyytddirlr. n aa msallar imali Avropa lklri arasnda Estoniya v Latviyada (1,64), rqi Avropada Bolqarstan v Rumniyada (1,5), Qrbi Avropada Almaniyada (1,30), Cnubi Avropada is taliya (1,27) v spaniyadadr (1,23). 15-19 yal qadnlarda (1000 nfr gr) doum sayna dair mlumatlarn thlili d myyn qdr hmiyytlidir. Doumun zif tnzimlndiyi bir ox inkiaf etmmi lklrd bu ya qrupunda doumun say 241-dn (Qvineya) 100- qdrdir (Botsvana). Halbuki bu gstrici btn dnyada 60, inkiaf etmi lklrd is 32-dir. Shiyy sviyysinin gstricilri. Nhayt, mtxssislrin nzarti altnda doulanlarn faizin dair mlumatlar da nzrdn qarmaq olmaz. nki onlar dnya lklri arasndak byk sosial brabrsizliyi ks etdirirlr. Btn lklr dair bel mlumatlar olmadndan onlar dnya regionlar zr yekunladrmaq mmkn olmur. Drc olunmu mlumatlara gr, cmi alt lk Yaponiya, AB, Bolqarstan, sve, Norve, Belika 100% sosial xidmtl tmin olunmudur. 30 lkd bu, 90-la 100% arasndadr. Demk olar, btn inkiaf etmi lklr, habel srail (99%), Kuba (99%), Sinqapur (99%), KXDR (99%), Puerto-Riko (99%), Monqolustan (99%), B (99%), ili (99%), Trinidad v Tobaqo (98%), Malayziya (98%), K-veyt (97%),Venesuela (97%), Kosta-Rika (97%), Uruqvay (96%), in (95%) onlarn arasndadr. Tibbi mssislrdn knarda doulanlarn 50%- qdri 32 lkd dnyaya Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 24 glir. Hindistan (31), Pakistan (35), Nigeriya (35), ndoneziya (40) kimi demoqrafiya nhnglri onlarn arasndadr v bu, Yer krsindki mumi kdrli vziyyti myynldirir.lm v mrn uzunluu. Doum kimi, lm d bi-oloji hadisdir. Doum kimi, salamla, lm, orta mr mddtin d bir ox amillr tsir edir, lakin bu amillr arasnda, btvlkd, sosial-iqtisadi raitin hlledici tsiri zn doum gstricilrind olduundan daha gcl kild gstrir. lm sviyysi, ilk nvbd, rifah halndan asldr. nkiaf etmi lklrd mumi lm gstricisi hl XX srin 60-c illrindn briyyt tarixind n aa sviyyd sabitlmidir. Hazrda iqtisadi chtdn inkiaf etmi bir ox lklrd mumi lm msal () inkiaf etmkd olan lklrdkindn xeyli ykskdir. Msln, Byk Britaniyada v Almaniyada bu, Meksika v Venesueladakndan tqribn iki df ykskdir. lm halinin salamlq vziyytinin indikatorudur. lmn sbblri zamanla llr: gr uzaq kemilrd insanlar daha ox yoluxucu xstliklrdn taundan, malyariyadan, ikdn v s. lrdlrs, indi lmn balca sbblri qan dvran xstliklridir. Afrikada uaq lm msal 200%- yaxnlar, yni doulan hr 1000 uaqdan 200- lr. nkiaf etmi lklrd uaq lm msal 15%, onlarn nd Finlandiyada, sved v Yaponiyada is 6-7%-dir. Uaq lmnn aa gstricisi yksk hyat raitinin, yksk smrli malic vasitlrinin v hkim kmyinin nticsidir. Tbii artm v halinin mr mddtinin uzunluu. nkiaf etmi lklrin mtlq ksriyytind tbii artm msal ox aadr. Qrbi Avropada o, orta hesabla 3-5%-, AFR, Danimarka v Avstriyada is mnfi durumdadr, yni lm doumu stlyir. Rusiya drin demoqrafik bhran keirir. Burada bir sra region-larda btn 1990-c illrd lm doumdan iki df ox olmudur. rqi Avropann, kemi SSR-nin, yaxud sosializm drgsinin trkibin daxil olan digr lklrin oxu da oxar vziyytddir. halinin mexaniki axn (vtn Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 25 qaydanlar), habel dvltin daxilind doumun nisbtn oxluu il seiln regionlar olmasayd, bu lklrd, xsusil Rusiyada demoqrafik tnzzl daha drin ola bilrdi. Demoqraflarn fikrinc, inkiaf etmi lklrd halinin tkrar istehsalnn aa sviyyd olmas tbii artm sviyysinin sosial-iqtisadi inkiaf sviyysin uyunluunda tzahr edn myyn qanunauyunluu gstrir.Yaarlq qabiliyyti msal 5 ball cdvll llr. O, gen fondunun, konkret lknin nzrdn keirildiyi mqamda dvltin hyata keirdiyi sosial-iqtisadi siyastin davam etdiyi raitd milltin fizioloji v intellektual inkiafn qoruyub saxlamaq imkann sciyylndirir. mr uzunluunun gstricilri. n mhm demoqrafik gstrici olan orta mr uzunluuna gr inkiaf etmi lklr xeyli frql liderdirlr (kiilrd 71,2 il, qadnlarda 78,6 il). Btn dnya n orta gstrici is 63,7/67,8 ildir. Qrbi, imali, htta cnubi Avropa v imali Amerika bu gstricilr gr (kiilrd 73 ildn yuxar, qadnlarda 80 il) irliddirlr. Lakin dnya regionlar arasnda n yksk gstrici Avstraliyada v Yeni Zelandiyadadr (75).Krp lm gstricisi d olduqca diqqtkicidir. O, dnya zr 1000 nfr doulana gr 57 nfr brabrdir. nkiaf etmi lklrd bu rqm 9, az inkiaf etmi lklrd 63, zif inkiaf etmi lklrd 102-dir. Mhazir 7.DNYA HALSNN ETNK TRKB Briyyt corafiyasn zli qeyd vahidi kimi sciyylndirrkn elmi chtdn daha az dqiq olan xalq anlamna uyun gln etnos anlayndan geni istifad olu-nur. Elm alminin ksr nmayndlri bu fikirddirlr ki, etnoslar srf sosial tbit malikdir v ictimai proseslr nticsind meydana glirlr. Lakin son zamanlar etnoslarn, Yer biosferinin bir hisssi kimi, bioloji vahid saylmas nqteyi-nzrinin trfdarlar durmadan artr. Yeni etnosun bioloji sasa malik mutasiya proseslri nticsind yarand iddia olunur. Oricinal etnogenlr nzriy-ysinin mllifi L.N.Qumilyovun bir fikrini misal gtirk: nsanlar tarixn yaranan v yoxa xan kollektivlrd yaayan orqanizmlrdir. Bu kollektivlr – Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 26 etnoslar, onlarn meydana glmsindn dalmasna qdrki proses is etnogenezdir. Etnos doulur, yetkinlir, qocalr v lr. Etnosun meydana glmsi 1200-1500 il rzind fallq qvvsinin tknmsi, tnzzl uramas mrhllrindn keir, nhayt, reliktlib dalr. L.N.Qumilyova gr, etnos oricinal davran stereotipin malik olub, zn btn digr kollektivlr qar qoyan sabit insan kollektividir. Hr bir etnos onun ekoloji qidas olan myyn fiziki-corafi raitd meydana glir. Etnosun yeni sistem kimi ilk df tkkl tapd fiziki-corafi raitin v landaftn vhdti onun vtnin, inkiaf etdiyi mkana evrilir. Hr bir etnosun z davran stereotipi vardr. O, z tsdiqini hyatn istniln sahsind – adt v mrasimlrd, qarlql mnasibtlrd tapr. Dil he d hmi etnik lamt deyil. Msln, tkc ingilislr deyil, otlandlar da, irlandlarn bir hisssi d, habel AB halisi, masir Avstraliya halisinin sas hisssi, kanadallarn ksriyyti d ingilis dilind danr; meksikallar, perulular, argentinallar ispan dilind dansalar da ispan deyillr. Etnos (yunanca ethnos qbil, xalq szndn) insanlarn spesifik bioloji, dil, mdniyyt v psixoloji xsusiyytlri, habel zndrk uru il sciyylnn, tarixn tkkl tapm sabit mumiliyidir. Etnosa mn v tarixi kemiin mumiliyi,mumi adt-nnlr, davran normalar, mrasimlr, xalqlarn ictimai mnasibtlrin btn sahlrind vrdilrinin v hyat faliyyti vasitlrinin nsildn-nsl spesifik trlm mexanizminin mvcudluu xasdr. Monosentrik nzriyynin trfdarlar sualn birinci hisssi (harada) il laqdar planetin Asiya v Afrika qitlrinin birldiyi yeri ulu vtnimiz adlandrrlar. Digr nqteyi-nzr Polisentrik nzriyy is insanlarn yaranmasnn bir ne mstqil arealnn mvcud olmasnn qbul edilmsin saslanr. Yer znd insann yaranmasna dair polisentrik nzriyy onlar, yarandqlar mkandan asl olaraq, bioloji nvlr v ya yarmnvlr blmk n istifad edilmidir. Bu mrtce, elm zidd yanama irqilik (rasizm; franszca Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 27 heyvanlarn v bitkilrin nvlr blnmsini bildirn race terminindn) adland-rlmdr. Ali v aa irqlrin mvcudluunun, insanlarn bir qisminin digrlrindn stnlynn qbul edilmsi milli davti qzdrmaa ynldilmidir. Yerin etnogenez cmindn etnosfera mozaikas yaranr. Bu anlay antroposfera anlayna tam uyun glmir. Etnosferan, mstsna olaraq, etnos- lar, antroposferan is istniln insan birlmlri, sosiumlar tkil edirlr. Bir polietnik dvltin hdudunda vahid sosium yarana bilr, lakin bu, he d vahid milltin tkkl tapmas demk deyil. Polietnik razid etnik tmaslarn drd variant mmkndr: yana yaama, assimilyasiya, metislm, qaynayb-qarma. Birinci varianta Tver karellri misal ola bilr. Onlarn ruslarla simbiozu milli lyaqtlrin xll gtirmmi, eyni zamanda, yana yaaman rtlndirmidir. Bir etnosun digri trfindn udulmas (assimilyasiya) kemid Fransada ba vermi, bizim dvrmzd is spaniyada baa atmaqdadr. Metislm Mrkzi Amerika lklri (msln, Kuba) n sciyyvidir. Tarixd sivilizasiya prosesinin lokal variantlarnda (Qdim umer, Mayya, Roma imperiyas v s.) dflrl meydana glmi etnogenezin dalmas dvrlrind etnosun splnmsi ba vermidir. nsann tbii raitdn asllnn qlobal problemlrin meydana xmas klind bhran variantnda tzahr etdiyi indiki zamanda bu problemlr xsusi aktuallq ksb edir v sivilizasiyann inkiafnda aksentin qismn sosial amillrdn v ziddiyytlrdn cmiyytin traf mhitl mnasibtlri, etnosun vziyytini myynldirn biososial mhit kemsi ba verirBellikl, briyytin sivilizasiyayaqdrki inkiaf dvrn qbil-tayfa tkilat tipi uyun glir. Qvmlr (kiik xalqlar) kosmogen cmiyyt (quldarlq, feodalizm), texnogen sivilizasiya (kapitalizm, sosializm) milltlri. Etnik birliklrin inkiaf v qarlql tsiri prosesind hm tamdan ayrlma, qopma, hm d digr etnoslarla birlm ba vermidir. Superetnoslar. Mxtlif etnoslara mnsub olan v vahid dvltd Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 28 yaayan xalqlarn (Azrbaycan xalq, Rusiya xalq, Hindistan xalq v s.) fvqletnik birliyinin formalamas. Superetnos etnoslar sistemi kimi mnvi, yaxud siyasi birlik deyil, tbii mumilikdir. Qrbi Avropa superetnosunu Rusiya superetnosundan gzgrnmz landaft srhdi yanvar sfr izoterm ayrr. rqd tayqa zonasnda yaayan fin-uqor xalqlar (karellr, vepslr, komilr, mordvalar, udmurtlar v s.), habel pravoslav ukraynallar, uvalar v bir ox Sibir xalqlar ruslarla birlikd vahid superetnos tkil etmilr. Daha oxsayl ruslar onu Rusiya superetnosu adlandrmlar. ki sas superetnosun Rusiya v l qollarnn bir-birini uurlu kild tamamlamas Moskva dvltinin yaranmasnn, sonralar is Rusiya imperiyas razisinin genilndirilmsinin, elc d kinci Dnya mharibsi illrind SSR-nin mlubedilmzliyinin rhni olmudur. Komplementarlq. Mxtlif superetnoslarn, etnoslarn v htta ayr-ayr xslrin thtlur, hanssa vvlcdn dnlmi aq-akar sbb olmadan qarlql rbti (yaxud xolanmamas mnfi komplementarlq). Etnik sistemin ikinci pillsini (yuxardan) orijinal davran stereotipi sasnda tbii surtd yaranm, komplementarlq duyularndan x edrk, zn btn digr insan kollektivlrin qar qoyan enerji sistemi kimi faliyyt gstrn etnos tutur. O, btn etnik sistemin sas sviyysi, mehvridir. nc (aa) pilld etnosun trkibin daxil olan subetnos durur. Msln, Azrbaycan etnosunun trkibin tallar, krdlr, tatlar v digr subetnoslar daxildir. Meqaetnoslar etnik chtdn yaxn olub, mxtlif dvltlrd yaayan birliklr (rb xalq, Latn Amerikas xalq v s.). Etnosun mahiyytinin v onun sas inkiaf meyllrinin baa dlmsi indi milli siyastin hazrlanmasnn v etnik milli mnasibtlrin mxtlif sviyylrind ayr-ayr dvltlr rivsind, dvltlraras v beynlxalq sviyylrd ttbiqinin zruri rtidir.Etnikos, ilk nvbd, dill, mdniyytl v milli adla myynldiriln, yni mhz etnik xarakterli birlikdir; geni mnada etnos etnomilli orqanizm is ninki etnik v razi mumiliyin malikdir, hm d sosial-iqtisadi btvlk Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 29 demkdir. Msln, dnyada, o cmldn randa, Trkiyd, Rusiyada v digr lklrd yaayan btn azrbaycanllar etnikos, Azrbaycan Respublikasnda yaayan azrbaycanllar is etnososial orqanizmdir. Hazrda etnik birliyin tipi qbil, qvm v millt ayrd edilir. Qbil Homo Sapiensl eyni vaxtda meydana glmi etnik birliyin ilk pillsidir. Onun sasnda qan qohumluu laqlri durur. Sonra onlar razi laqlri il vz olunur, qbil ittifaqlar meydana glir, onlarn sasnda qeyri-sabit etnoslar yaranr. vvllr qbil birliyi mrhlsind olmu evenklr, nanaylar, nenlr v bir sra kemi mstmlk lklrinin halisi buna misal ola bilr. Msln, avropallar gln qdr Avstraliya aborigenlri hr birinin z dili (dialekti) olan 500- yaxn qbildn ibart idi, Kalahari shrasnda yaayan bumenlr arasnda 20-dn ox qbil vardr, onlar hottentotlarla birlikd kiik irq tkil edirlr. Btn bu etnoslar etnogenezin mxtlif mrhllrinddirlr. Qvm – etnos tipi, ibtidai icma quruluunun dalmas v onun quldarlqla (msln, Qdim Misird v Romada), yaxud ibtidai icma quruluunun feodalizml (tarixi inkiafda quldarlq mrhlsini kemyn lklrd, msln, Qdim Rus Dvltind) vz olunmas sasnda yaranm etnososial birlik. Qvmlr, formal olaraq, qbil-tayfa birliyi il eyni, lakin keyfiyytc yeni sosial mzmunlu lamtlrl sciyylnirlr. Bu, bir trfdn, vvlki insan birliyi tipi il tarixi varisliyindn, digr trfdn is, onlarn mvafiq ictimai-iqtisadi formasiya v sivilizasiya prosesi il myyn ediln spesifik mzmunundan xbr verir. Millt industrial sivilizasiya sviyysind (kapitalizm v sosializm ictimai-iqtisadi formasiyalar) etnik mumilik tipi. nsanlar razi vhdti, dil mumiliyi, xalqn iqtisadi, sosial-siyasi v mnvi hyat birliyi, onun mdni v psixoloji xsusiyytlri sasnda birldirn sabit sosial-tarixi birlik hm sosial-etnik lamtlri (dil, xalqlarn mdniyyt v psixologiya xsusiyytlri, adt v nnlri, spesifik hyat trzi v tbii raitdn asl olaraq, tsrrfat faliyyti lamtlri, halinin demoqrafik trkibi v s.), hm d onlar formaladran ictimai sistemin sosial tbitini ks etdirn sosial-iqtisadi v mnvi-siyasi amillri (iqti-sadi hyat mumiliyi, siyasi idaretm, mnvi tsisatlar v s.) hat edir. Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 30 halinin etnik (milli) trkibinin xarakterin uyun olaraq, 5 dvlt tipini ayrd etmk mmkndr: 1) tkmilltli dvltlr; 2) bir milltin kskin surtd stn, lakin az v ya ox sayda milli azlqlarn mvcud olduu dvltlr; 3) iki milltli dvltlr; 4) daha mrkkb milli trkibli, lakin etnik chtdn nisbtn yekcins dvltlr; 5) etnik chtdn mrkkb v mxtlif trkib malik oxmilltli dvltlr. Konsolidasiya. Bir ne qohum etnik birliklrin milli lamtlrin qarmas sasnda qaynayb-qarmas. Msln, konsolidasiya prosesind Altay-Sayan yaylasnn 20-dk kiik xalq birlrk, iki iri xalq altayllar v xakaslar ml gtirmilr. Assimilyasiya etnoslarn, yaxud ayr-ayr insanlarn baqa etnoslarla uzunmddtli nsiyyti nticsind doma dillrini v milli zndrkini itirmsi, yni etnik qruplarn oxmilltli mhitd rimsi. Assimilyasiya zorak v qeyri-ixtiyari olur. nqilabaqdrki Rusiya buna misal ola bilr. arizm baqa xalqlar zorla rusladrrd. Bu, rus dilinin, rus yazsnn, pravoslavln zorla qbul etdirilmsind tzahr edirdi. Sovet dvrnd is guya, ksin, obyektiv, knll proses gedirdi, azsayl xalqlarn rus dilini bilmsi onlarn dnya mdniyyti xzinsi il tan olmalarn tmin edirdi. Htta yeni vahid birliyin sovet xalqnn yarand da elan olunmudu. Muhazir 8. Xalqlarn tsnifat Xalqlarn ayrd edilmsi onlarn yrnilmsinin ancaq ilkin mrhlsidir. Xalqlarn tsnifat da ox mhm msldir. Bu, Yer krsinin mxtlif blglri etnoslarnn bir-birin yaxnlq drcsi bard tsvvr yaratmaldr. Elmd xalqlarn dil yaxnl prinsipi sasnda tsnif olunmas daha geni yaylmdr. Bel ki, dillrin yaxnl xalqlarn ya genetik qohumluundan, ya da Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 31 onlarn uzunmddtli mdni laqlrindn xbr verir. Buna gr d linqvistik qrupladrma, eyni zamanda, hm d etnik tsnifatdr. Dorudur, tkc dil xalqlar arasnda qti srhd qoymaa he d hmi imkan vermir. Bel hallarda digr etnik gstricilr mracit etmk lazm glir. Lakin bu cr knaraxma hr hans digr tsnifat sistemind d labd olard. Onlar, etnik tsnifatda aparci meyar kimi, dil prinsipindn imtina etmy sas vermir. Bu tsnifat sistemi elmd etnolinqvistik sistem adlandrlr. Dil aillrinin formalamas prosesi briyytin Yer krsin yaylmas il sx bal olmudur. n yaxn dillr, adtn, mn mumiliyi il, yaxud eyni regionda uzunmddtli birgyaayla bal olan qonu xalqlarda rast glinir. Bzn bir-birindn uzaqda yaayan etnoslarn da dillri oxardr (msln, yavallarla malaqasilrin, macarlarla mansilrin, yakutlarla azrbaycanllarn dillri). Ayr-ayr xalqlarn sayca qeyri-brabr artm nticsind dnyann mumi halisi arasnda mxtlif dil aillrinin xsusi kisind xeyli dyiiklik ba vermidir. 1961-1983-c illrd dnya halisind aadak dil aillrin mnsub olan xalqlarn say daha ox artmdr: Niger-kordofan (4,4%-dn 6,1%-dk), Afra-siya, yaxud sami-hami (4,2%-dn 5,1%-dk) v Avstroneziya (4,4%-dn 4,9%-dk). Eyni zamanda, dnya xalqlar arasnda Hind-Avropa v Ural dillrin mnsub olanlarn, habel yaponlarn say bir qdr azalmdr. Milliyyt insann biososial identikliyinin myyn nv kimi etnosa, yaxud etnik qrupa mnsubluu. Milliyyt millt sz il eyni kkdn olsa da, onun riv v srhdlri il st-st dmr, nki milli mumiliyi, ksr hallarda, mxtlif milltlr mnsub insanlar yaradrlar, eyni milliyytdn olanlar is mxtlif milltlri tkil ed bilrlr. oxmilltli lk olaraq, Azrbayccanda onlarla tkkl tapm millt vardr. Onun trkibind azrbaycanllardan (halinin tqribn 90,6%-i) lav, lzgilr (2,2%), ruslar (1,8%), tallar (1,0%), avarlar (0,6%), trklr (0,5%), tatarlar (0,4%), grclr (0,2%), krdlr (0,2%) v s. vardr. Qrb metodologiyasnda milliyyt dvlt mumiliyin mnsubiyyt kimi Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 32 qiymtlndirilir. Bunun Azrbaycan raitin ttbiqi istr elmi ictimaiyyt, istrs d lkd yaayan oxsayl xalqlar trfindn pislnilir, nki bu cr nzriyy v praktika onlarn milli mnafelrin ziddir. Masir Azrbaycan 80-dn artq brabrhquqlu millt v xalqn, o cmldn say 100 mindn ox olan 4 xalqn nmayndlrinin yaad oxmilltli dvltdir. Qonu xalqlar, adtn, mit v mdniyytc bir-birin yaxn olurlar. Qonuluq n qdr uzunmddtlidirs, mndn asl olmayaraq, onlarn mit v mdniyytlrindki mumi chtlr d bir o qdr ox olur. Azrbaycanda yaayan xalqlar mn v dil chtdn bir-birindn frqlnslr d, Etnoslarn say, dil v razi-corafi lamtlrin gr qrupladrlmas hali corafiyas n daha hmiyytlidir. Xalqlarn sayna gr qrupladrlmas prinsipinin ciddi elmi sas yoxdur. Mxtlif mlliflr qruplamalar arasndak say intervaln, adtn, ixtiyari olaraq myyn edirlr. Ayr-ayr dillrd dananlarn say bu dillri doma dil biln xalqlarn say il st-st dmr. Bu, xsusil milltlraras nsiyyt vasitsi saylan dillr aiddir. n geni yaylm dnya dillrin (dananlarn tqribi say milyon nfrl) in (1000), ingilis (400), hindi v ona yaxn urdu (300), ispan (280), rus (220), benqal, ndoneziya v rb (hr biri 160), portuqal (140), yapon (120), alman (100), fransz (95) dillri daxildir. Btn briyytin tqribn 2/3-si yuxarda gstriln 12 dild danr. Onlarn 6-s (ingilis, fransz, rus, ispan, rb v in dillri) BMT-nin rsmi v ilk dillridir. Dil gr tsnifat linqvistik tsnifat adlandrlr. Lakin vahid dil tsnifat prinsipi olmadndan, dnya dillrinin bir oxu hl kifayt qdr yrnilmdiyindn, dilin genealogiyasnn (yni, onun mnyi, ulu dil mumiliyi) lt trkibinin v qrammatik quruluunun mqayissi il myynldirildiyi nzr alnaraq, tklif olunan variantlardan hllik he biri hamlqla qbul edilmir. Msln, Qdim Romann latn dili roman dillri qrupunun ispan, rumn, fransz, italyan, portuqal, moldav dillrinin sasn tkil etmidir. Bu, Roma imperiyas hakimiyytinin mhz hmin razilr amil olmas il baldr. Bu dil qrupunun ad da vaxtil Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 33 Latsiyan (indiki Mrkzi taliyann Latsio vilayti) mskunlam latn tayfasnn adndandr. Azrbaycan, trkmn v trk dillrind oxlu tkhecal szlrin olmas bu xalqlarn bir-birini asanlqla baa dmsin imkan verir. Bellikl, etnoslarn mstqillmsi nisbtn yaxn kemid ba vermidir. Azrbaycan, qazax, zbk, qrz, tatar dillri arasnda da oxarlq vardr. Lakin bu oxarlq xeyli azdr v demli, onlarn qohumluu da uzaqdr. Mxtlif xalqlarn eyni dil ailsin, htta qrupuna mnsubluu onlarn btn milli lamtlrinin oxarl demk deyildir. Msln, mnc uzaq olan v hazrda yaxn olmayan razilrd yaayan xalqlar macarlar, estonlar, udmurtlar, mansilr, xantlar qohum dillrd danrlar. Grnr ki, bu xalqlarn cdadlar qonu razilrd yaam, sx laq saxlam v bunun nticsind dil mumiliyi lamtlri meydana glmidir. Dnyada bir ne min xalq yaayr. Onlar sayca, ictimai inkiaf sviyysi, dil v mdniyytc, irqi grkmin gr bir-birindn frqlnirlr. Dil aillri arasnda n byy Yer krsi halisinin 45%-ni birldirn Hind-Avropa ailsidir. Bu aily mnsub xalqlar, sasn, Avropa, Rusiyada v cnubi Asiyada yaayr. Onlar hazrda Amerikada v Avstraliyada da stnlk tkil edirlr. Kartvel ailsi kiikdir (dnya halisinin 0,1%-i). Ona cnubi Qafqazda yaayan grclr v onlara yaxn etnik mumiliklr aiddir. Ural (Ural-yukagir) ailsi xalqlar (dnya halisinin 0,5%-i) Ural arxasnda, Sibirin uzaq imalnda, Volqaboyunda, Rusiyann Avropa hisssinin imalnda Baltikyan dvltlrd, Finlandiyada, Skandinaviyann imalnda, Macarstanda yaayrlar. Dravid ailsi (dnya halisinin 4%-i), sasn, cnubi Asiyada cmlmidir. Avrasiya ailsi xalqlar (dnya halisinin 5%-i) Cnub-Qrbi Asiyada v imali Afrikada mskunlamlar. Afrasiya ailsi sami, brbr, kuit v ad qruplarn hat edir. imali Qafqaz ailsi sayca nisbtn kiikdir (dnya halisinin 0,1%-i). Ona iki qrup abxaz-adq v nax-Dastan qruplar daxildir. in-Tibet ailsi (dnya halisinin 23%-i) sayca ancaq Hind-Avropa ailsindn Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 34 geri qalr (dnyann n oxsayl xalq olan inlilr onun trkibin daxildir). Avstroneziya ailsi (dnya halisinin 5%-i) Madaqaskardan Havay adalarna v Sakit okeandak Pasxi adasnadk geni razid yaayan xalqlar birldirir. Paratay ailsi (dnya halisinin 1,5%-i) cnub-rqi Asiya lklrind v inin qonu blglrind cmlmidir. O, he d hmi mstqil blm kimi ayrd edilmir. Bzi alimlr onu in-Tibet ailsinin bir qrupu hesab edir, digrlri is paratay v Avstroneziya aillrini birldirirlr. Avstraliya ailsi, adndan grndy kimi, Avstraliyada toplanmdr. O, qitnin ox azsayl aborigen xalqlarn birldirir. Andaman ailsi Andaman adalarnn (Onge v s.) bir ne olduqca azsayl etnoslarndan ibartdir. Byk Shradan cnubdak Afrika xalqlar ail yaradrlar: Niger-kordofan (dnya halisinin cmi 6%-i), Nil-Byk Shra (0,6%) v koy-san aillri. Dnya halisinin 1/5-dn oxunu inlilr tkil edir. Onlar birmallarn da daxil olduu in-Tibet ailsi xalqlarnn zyini yaradrlar; adtn, vyetnamllar, nevarlar v erplri (Nepal xalqlar), habel in razisind yaayan v inlilrl qohum olan bir sra xalqlar da buraya aid edirlr. uvalar z respublikalarnn halisinin byk hisssini (75%) tkil edir, onlarn tqribn yars is knarda yaayr. Miqrasiya proseslrind fal itirak edn uvalar daha ox Volqaboyunda mskunlarlar. Trk qrupu Sibird v Uzaq rqd yakutlarla, tuvalarla, altayllarla, xakaslarla, orlarla tmsil olunaraq, Rusiya Federasiyasnn trkibind muxtar respublikalar tkil edirlr. Trkdilli balkarlar, qaraayllar, qumuqlar v noaylar Qafqazn digr xalqlar il sx nsiyytd yaayrlar. Milli zndrk bir ox hallarda milli stnlk v milli mstsnalq milltilik, ovinizm kimi eybcr killr alr. ovinizm milltilik tzahrlrinin ifrat formas, bir etnos nmayndlrinin digrlri trfindn zilmsin ynldilmi ideologiya v siyastdir. ovinizm termini bir milltin digr milltdn hrbi stnly ideyasn irli srm Napaleon qounlarnn sgri fran- Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 35 sz N.ovenin adndan gtrlmdr. Mhazir 9. DNLRN CORAFYASI Din mdniyyt formalarndan biri olub, fvql qvvlr sitayi saslanan dnyagr, habel mnvi-xlaqi normalarn mqddsldirilmsidir. Din szn adi danqda, elmi mtnlrd, publisistikada, bdii dbiyyatda tez-tez rast glinir. Bu, hr eydn vvl, allaha etiqada saslanan dnyabaxlarnn mcmusudur. Briyyt qdim zamanlardan bri din fenomenini, onun tbitini, hmiyytini v mahiyytini drk etmy alr. Din siyastdir. Slibilr zlrinin istilalq yrlrini allahn ad il hyata keirmilr. rq lklrind dini qruplamalar arasndak mbariz dflrl qanl mhariblr sbb olmudur. Elmi-texniki trqqinin nailiyytlrin, mdniyyt v thsilin inkiafna baxmayaraq, bu gn din cmiyytd v mitd ox byk rol oynamaqdadr. Bu, kilsnin, xsusil katolik kilssinin iri bankir, torpaq sahibi kimi x etdiyi, siyast, trbiyy, mktb thsilin, hyatn bir ox digr sahlrin tsir gstrdiyi iqtisadi chtdn inkiaf etmi Qrb lklrin aiddir. Bu, MDB lklrin d aiddir. mumi mdniyyt v thsil sviyysinin, adtn, aa olduu inkiaf etmkd olan lklrd dinin tsiri daha oxdur. Ona grd masir dvrn bir ox proses v hadislrini baa dmk n halinin dini trkibi il tanlq zruridir. imali Afrikada, Byk Shradan cnubdak bzi lklrd, Somalid v Efiopiyann bir hisssind snni mzhbli islam dini hakimdir. CAR-n a halisi arasnda protestantlq, Efiopiyada xristianlq stnlk tkil edir. Btn qalan lklrd hm xristianlq (katolisizm v protestantlq), hm d nnvi yerli etiqad-larla tmsil olunurlar. Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 36 imali Amerikada xristianln iki formas hakimdir. Msln, AB-da 140 milyon mminin 72 milyonu protestant, 52 milyonu is katolikdir. Kanadada katoliklr protestantlardan oxdur. Katolisizm Latn Amerikasnda da stndr, ona gr d dnya katoliklrinin yardan oxu Amerikada yaayr. Avstraliyada dindarlar arasnda katoliklrdn tqribn iki df ox olan protestantlar stnlk tkil edirlr. Grcstanda dnyada analoqu olmayan siyasi partiya Xristian-mslman ittifaq qeydiyyata alnmdr. halinin dini trkibinin qeydiyyat vacibdir, bel ki, bir ox lklrd din v dini qid siyasi v iqtisadi hyata, insanlarn mitin, adtlrin v mdniyytin, demoqrafik v etnik proseslr byk tsir gstrir. Msln, katolik kilssinin (onun mrkzi Vatikandr) lind byk kapital, iri torpaq mlklri, digr mxtlif mlak cmlmidir. O, geni dnyvi katolik tkilatlarndan, ktlvi informasiya vasitlri bksindn, katolik partiyalar v hmkarlar ittifaqlarndan, qadn, tlb v idman ittifaqlarndan istifad yolu il siyasi hyatda fal itirak edir. Bzi lklrd katolik v mslman partiyalar hakimiyytddir. Katolisizm, islam v buddizm doumun sni surtd mhdudladrlmasnn leyhin xaraq, onun sviyysin tsir gstrirlr. Bu dinlrin xsusil byk tsir malik olduu lk v blglr (Avropada Pola v rlandiya, Almaniyada Bavariya, Belikada Flandriya, MDB-d Orta Asiya respublikalar v Azrbaycan), adtn, yksk hali artm il seilir. slam ehkamlar qadnn cmiyytd v aild qeyri-brabrliyini tsbit edir. Mhazir 10.Dnya, mhlli v qbil dini Yerin masir halisinin dini trkibini ancaq tqribi surtd myynldirmk mmkndr. nki dnyann he d btn lklrind dindarlarn statistik qeydi aparlmr, dini tkilatlarn statistikas ox vaxt tendensiyal olur, z dindarlarnn faktik say iirdilir. Qeyd edilmlidir ki, thsil v mdniyyt sviyysi yksk olanlarda, knd yerlrin nisbtn hrlrd v kiilr arasnda ateistlrin say daha oxdur. Dinlr qbil-tayfa (btprst), mhlli (milli), dnya dinlrin blnr. Yer Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 37 zrind geni yaylm dnyvi dinlr buddizm, xristianlq v islam dinidir Qbil-tayfa dinlri sosial-iqtisadi chtdn geri qalm xalqlarn, qbillrin ilkin dini etiqad formalardr. Fetiizm insann txyyln heyrtlndirn hr hans cansz yalarn, da, aac paras, yaxud heyvan bdninin bir hisssi, fvqltbii qvvsin inamdr. O cmldn fiqurcuqlara, btlr v s. inamdr. Ona sitayi, minntdarlq etmk, bzn is czalandrmaq da olar. Fetiizmin digr etiqad formalar, ilk nvbd, totemizml ulalar. Totemizm (imali Amerika hindularnn dilind ot-otem onun nsli demkdir) insan qrupu (adtn, qbil) il mifik cdadlarn totemi (daha ox, hanssa heyvan, yaxud bitki) arasnda qohumluq haqqnda dini tsvvrlr sistemidir.Totemizm qbilnin bu v ya digr heyvandan, yaxud bit-kidn trdiyin inam v bu heyvana (bitkiy) sitayidir. Msln, Avstraliyada bu, kenquru, emu dvquusu, opossumdur. Onlar ldrmk v yemk olmaz. Totemizm, insanlar arasnda qan qohumluu laqlrinin n vacib sayld, erkn qbil cmiyytinin dinidir. nsan bu cr laqlri traf mhitd grr v qo-humluq mnasibtini btn tbit amil edirdi. Ovunun v ycnn hyatnn sasn tkil edn heyvanlar v bitkilr onun dini duyularnn predmetin evrilir. Xalqlarn ksriyyti tarixi inkiaf prosesind totem tsvvrlrini itirmilr. Lakin bzi yerlrd, msln, Avstraliya aborigenlrind, totemizm qeyri-adi yaarlq nmayi etdirir. mumiyytl, Avstraliyan, klassik totemizm lksi adlandrrlar. Totemizm vaxtil Hindistanda geni yaylmd. Dalq v melik yerlrd yaayan v hinduizml tmasda olmayan hind qbillrind bitki v heyvan adlar dayan tayfalara blnm indiydk qalmaqdadr. cdadlara, yaxud llr sitayi n vaxtsa yaam cdadlarn, yaxud qohumlarn mvcud olmaqda davam etdiklrin v yaayanlarn taleyin xeyir v ya zrr yetir bilmlrin inamdr. n aydn ifad olunmu animist ayinlrdn biri dnyann bir ox xalqlarnda bugndk qorunub saxlanm cdadlara sitayi, lm qohumlarn ruhuna ehtiramdr. amanizm ayr-ayr adamlarn vcd halna glrk, ruhlarla nsiyyt girmk v onlarn gcndn malic v praktik mqsdlr n istifad etmk bacarna Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 38 inamdr. amanizm briyytin dini etiqadlarnn inkiafnda xsusi mrhl olub, ovuluun, balqln, yciln sas hyati vasitlr olduu vaxtlarda yaranmdr. amann trkc ad qamdan amann ruhlarla v allahlarla shbtlmsi ayini mnasna gln qamlama sz yaranmdr. Bir sra digr inamlar btn tbit hadislrini xslndirn animizm (lat. animus ruh szndn), allah tbitd tcssm etmkd grn panteizm, tabu sistemi, magiya v s. mvcuddur. udaizm bu gndk glib xm n erkn dini etiqadlardan saylr. O, masir srail dvltinin razisind formalam, sonralar monoteizm ken oxallahl din kimi yaranmdr. udaizm n vahid allaha inamdan lav, ruhun lmzliyin, o dnyada cr verilcyin, axirt, qiyamt gnn, cnnt, chnnm, yhudilrin Allah trfindn seildiyin inam da sciyyvidir. Sikhizm hinduizmd triqt olmudur. XVI-XVIII srlrd mstqil din evrilrk, balca olaraq, Hindistann Pncab tatnda yaylmdr. Dinin sasn tkallahllq, kastalarn inkar edilmsi, sikhlrin Allah qarsnda brabrliyi tkil edir. Konfusiilik v daosizm masir inin razisind yaranm flsfi-dini sistemlr, in dinlri. Konfusiiliyin banisi olan Konfusi (e..VI-V srlr) hkmdarlarn hakimiyytini gylrin hdiyysi hesab edir v buna gr d onlar mqdds sayr, insanlarn yksk v aa silklr blnmsini qanuni hesab edirdi. Konfusiiliyin etik normalarna mnvi tkmillm tlblri v etiket qaydalarna (yuxardakna szsz tabe olmaq v itat gstrmk) mtlq ml edilmsi daxil idi. Eramzn II srindn 1911-1913-c illr Sanxay inqilabna qdr konfusiilik rsmi dvlt ideologiyas statusuna malik idi. Sintoizm flsfi-dini sistem kimi Yaponiyada tkkl tapmdr. O, tbit allahlarna v cdadlara scd sasnda yaranmdr. Ba allahlar Gn ilahsi Amaterasu v onun nslindn olan Drimmudur. Sintoizm tqribn bir sr rzind (1848-1945-ci illr) bu lknin dvlt dini olmudur. Sintoistlr hazrk yapon imperatorlar (1989-cu ildn Akihito) slalsinin crsini Amaterasu il balayrlar. Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 39 Hinduizm eramzdan vvl birinci minilliyin ikinci yarsnda cnubi Asiyada meydana glrk, Hindistann kasta sistemini qanunildirn brahmanizmdn trmidir. Hindistan, Nepal, ri-Lanka v Banqlade halisinin xeyli hisssi hin-duistdir. Onlar hr bir kasta n, pe v nsiyyt dairsi daxil olmaqla, myyn olunmu hyat trzin ciddi kild ml etmlidirlr. Tkallahla (monoteizm) syknn yalnz mhlli din beynlxalq xarakter ksb edrk, dnya dinlrin evrilmilr. Buddizm dnya dinlrinin n qdimi saylr. O, brahmanizmin tsbit etdiyi kasta quruluuna mxalift kimi, e.. VI srd yaranmdr. gr xristianlar insann bir df lb, sonradan allah drgah qarsnda dayanacana inanrlarsa, buddistlr (elc d hinduistlr) hr bir ruhun uzun zncirvar yenidn doul-masndan danrlar. Hinduizmin bir sra ehkamlarn gtrn buddizm kasta sistemini rdd etmidir. Buddizmd iki sas cryan vardr. Hinayana (dar yol demkdir) trfdarlar Buddan real tarixi xsiyyt sayr, erkn buddizmin prinsiplrin ciddi riayt edir, yni kim nicat istyirs, dnyvi hyatdan l kmlidir. Mahayana (geni yol) trfdarlar is Buddan ilahildirir v bel hesab edirlr ki, buddizmin daha sonrak formas olan lamaizm gr, nicat n rahiblik he d vacib deyil. fsun-ovsunlara xsusi nm verilir. Onlarn fikrinc, bunlarn kmyi il nirvana (nicat) halna lvi sadt atmaq, hyat qaylarndan azad olmaq mmkndr. Hind-in yarmadas v ri-Lanka halisinin ksr hisssi buddizm etiqad bslyir. Lamaizm Monqolustan halisi arasnda, rqi Buryatiyada, kalmklar v tuvallarda yaylmdr. ksr mlumatlara gr, buddistlrin mumi say 400 milyon nfrdir. Buddistlrin say daim artr. lk nc, son illrd Qrbd buddizm maraq artmaqdadr. Xristianlq eramzn birinci minilliyinin vvlind Roma impe-riyasnn rqind, masir srail dvltinin razisind yhudi mstsnalna etiraz kimi meydana glmidir. Xristianlq Allahn ata, oul v mqdds ruh siftd mvcud olmasdr. Oul-allah insanlarn gnahn yumaq v Yer znd ilahi hkmranl brqrar etmkdn tr, yenidn zhur etmk n zabl Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 40 lm qbul etmidir. Xristianlarn mqdds kitab Bibliya hdi-tiqdn v hdi-Cdiddn ibartdir. sas etik prinsiplri dzm v mrhmtdir. 1054-c ild Roma (qrb) v Konstantinopol (rq) qollar arasnda tam ayrlma nticsind, xristianln katolisizm v pravoslavla paralanmas ba verdi. isus Xristi (san) oul-allah deyil, allah hesab edn monofist kilssi Efiopiyadak Misir qibtilri arasnda v Ermnistanda yaylmdr. Katolisizm. Statistik mlumatlara gr, dnyada 600 milyondan 850 milyonadk katolik vardr ki, bu da planet halisinin tqribn 15%-dir. Latn Amerikasnda halinin 90%-i, Avropada 40%- yaxn, imali Amerikada 25% -i, Afrikada 13%-i, Asiyada is cmi 2,5%- qdri (onlarn da d ikisi Filippind yaayr) katolikdir. slam. slamn meydana glmsi v onun dnya dinin evrilmsi. slam termini rbcdn trcmd itatetm demkdir. Bu dini qbul ednlr is mmin (rbc mslim) deyilir. Bu dinin ikinci ad mslmanlq da buradandr. Avropada vaxtil onu bu dinin banisi Mhmmdin (latnladrlm kli – Maqomet) ad il bal Mhmmdilik d adlandrmlar. slam dnya dinlrinin n gncidir. O, VII srin vvllrind, rbistan yarmadas razisind yaayan sami dillri ailsin mnsub kri v yarmkri xalqlar arasnda meydana glmidir. slam, ardcllarnn sayna gr, ikinci dnya dinidir. Hazrda dnyann 120-dn ox lksind ona 1 milyard 150 milyondan artq adam etiqad edir. slam n ox Afrikada (halinin 50%-i) v Asiyada (halinin 20%-i) yaylmdr. slam corafiyasnda bir qanunauyunluq onun kompakt yerlmsi dqiq sezilir. Mslmanlarn yarya yaxn drd lkd ndoneziya, Pakistan, Banqlade v Hindistanda, tqribn – halisinin 95-99%-ni tkil etdiyi 35 lkd yaayr. Digr dvltlrd mslmanlar ox vaxt lk halisinin cmi bir ne faizindn ibart qapal milli v dini ima tkil edirlr. MDB lklrind cdadlar islam qbul etmi 60-dan artq xalq yaayr. Burada mslmanlarn mumi say 50 milyon nfrdn oxdur. Tk olan Allaha inam mslman etiqadnn tmlini tkil edir. Allah btn mvcudatn yaradcs v onun mvcudluunu myyn edn yegan ilahi Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 41 varlqdr. O, ali, qadir, mdrik, mrhmtli v ba hakimdir. Onun yannda n digr allahlar, n d hanssa mstqil varlqlar var. Btn tbit hadislri, insan-lar, mlklr v eytanlar Allaha tabedir. slamn dini ibadt sisteminin n mhm hisssi ritdir. rit (rbc ri doru yol) mslmanlarn btn ictimai v xsi hyatn tnzimlyn xlaq, hquq v mdniyyt qanunlar toplusudur. rit Qurana v Snny (Mhmmd peymbrin hyatndan bhs edn hdislr v klamlar toplusu) saslanr. slam rbistan yarmadasnn halisi arasnda meydana glmi n gnc dnya dinidir. Mlk cbrayl 609 (yaxud 610) cu ild o vaxt yal olan Mhmmd (tqribn 570 – 632) adl bir xsin yannda nazil olaraq bildirmidir ki, Allah insanlara hqiqi etiqad bx etmk v onlar Qiyamt gnndn qurtarmaq n onu semidir. Mhmmdin vtni Hicaz hri Sina yarmadas il Mkk arasnda dalarla hat olunmu sahil zolanda yerlirdi. Bdvilrin kri hyat srdy v karvanlarn ar-ar kediyi bu blg tdricn tacirlrin v slmilrin daimi yaay yerin evrilirdi. MUHAZR 11. RQLRN CORAFYASI rqlr vahid mn v fizioloji lamtlri il bal olan, tarixn tkkl tapm v myyn hdudlarda areallarda yaylm insan qruplardr. rqlr antropologiyann xsusi tdqiqat obyektidir. Bir ox antropoloqlarn fikrinc, masir briyyt iri irqdn ibartdir ki, onlar da, z nvbsind, bir ne kiik irq blnr. Sonuncular antropoloji tip qruplarndan ibartdir; onlar, eyni zamanda, irqi sistematikann sas vahidlrini tkil edirlr. lnib hazrlanm antropoloji irq tsnifat, ilk nvbd, zahiri lamtlri (drinin rngi, kllnin formas, boy v bdnin tnasb, san formas, rngi v s.), habel gizli, daxili lamtlri (qan qrupu, odontoloji v dermatoqlifik xsusiyytlr v s.) nzr alr. ri irqlr avropoidlr, monqoloidlr, neqroidlr, avstraloidlr daxildir. Aralq irqlrdn is mulatlar, rngli Afrika qruplar, Amerika metislri v s. Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 42 frqlndirilir. Sosiologiyada v sosial antropologiyada sosial v mdni keyfiy-ytlrin rmzi funksiyal, bu v ya digr antropoloji lamt (drinin rngi v s.) gr birln sosial qruplar ayrd edilir. Bu mnada irq, bioloji mahiyytindn asl olmayaraq, sosial, yaxud mdni varlq kimi mvCud olur. Zahiri grnn v daxili quruluun sas v ikinci drcli lamtlrin gr insanlar bir-birin ox oxayrlar. Buna gr d alimlrin oxu briyyti bioloji chtdn vahid kamil insan nvn aid edirlr. Hazrda btn quruda, htta Antraktidada mskunlam briyyt z trkibi etibaril yekcins deyil. stniln irqin trkibind onun daha ox v daha az tipik nmayndlrin rast glmk mmkndr. Elc d, daha xarakterik, digrlrindn kskin surtd v nisbtn az frqlnn irqlr vardr. Bzi irqlr aralq xarakter dayr. Byk neqroid-avstra-loid (qara) irq, mumn, Sudan zncilrind daha qabarq tzahr edn v onu byk avropoid v ya monqoloid irqlrindn frqlndirn lamtlrin myyn uyumas il sciyylnir. Neqroidlrin irqi lamtlrin qara, qvrm, yaxud dalal salar; tnd qhvyi, yaxud, demk olar, qara (bzn sarmtl-qhvyi) dri; qonur gzlr; xeyli yast, az qabarq, enli prli (bzn dz, daha ensiz) st hisssi batq burun; ksrn qaln dodaqlar; bir ox hallarda uzunsov ba; orta inkiaf etmi n; st v alt nd dilrin qabaa xmas (n proqnatizmi) aiddir. Neqroid-avstroloid irqini corafi yaylma mkanna sasn, ekvatorial, yaxud Afrika-Avstraliya irqi d adlandrrlar. O, tbii olaraq, iki kiik irq: 1) Qrb, yaxud Afrika, baqa szl, neqroid; 2) rq, yaxud Okeaniya, baqa szl, avstraloid irqlrin blnr. Byk Avropa-Asiya, yaxud avropoid (a) irqi n, btvlkd, digr lamtlr mcmusu: qan damarlarnn ffafl saysind hrayya alan, bir ox hallarda daha aq, bzn qarabuday rngli dri; salarn v gzlrin aq rngli olmas; dalal, yaxud dz sa; kiilrd uzun v bdnin orta, yaxud sx tk rty; dodaqlarn orta qalnl, ensiz, qabarq, st hisssi hndr burun; zif inkiaf etmi st gz qapa; nnin aaya doru uzanmas; bir qayda olaraq, bir qdr geni z sciyyvidir. Byk avropoid (a) irq daxilind san v gzlrin rngin gr kiik irq Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 43 daha aydn ifadli imal (aq rngli) v cnub (tnd rngli), habel az seiln orta Avropa (orta alarl) irqlri frqlndirilir. Slavyanlarn xeyli hisssi kiik imal irqinin A dniz Baltiya qrupuna aiddir. spaniyann, Fransann, taliyann, svernin, cnubi Almaniyann v Balkan yarmadas lklrinin halisi daha tnd rngli cnub avropoid qruplarna mnsubdurlar. Byk monqoloid, yaxud Asiya-Amerika (sar) irqi, btvlkd, byk neqroid avstraloid v avropoid irqlrindn znmxsus irqi lamtlr mcmusu il frqlnir. Bel ki, onlarn n tipik nmayndlri sarya alan qarabuday drili, qonur gzl, dz, cod qara sal, bir qayda olaraq, kosa, bdnlri seyrk tkl olurlar. Tipik monqoloidlr n gzn daxili kncn rtn st gz qapann ox inkiaf etmsi v znmxsus qr (bu qrq epikantus adlanr) sCiyyvidir. mumiyytl, briyyt tqribn iyirmi be-otuz tip qruplarna blnr. O, eyni zamanda, vhdt tkil edir, nki irqlr arasnda aralq (keid), yaxud qarq xarakterli antropoloji tip qruplar mvcuddur. rqlrin tip qruplarnn ksriyyti n briyytin bu hisssinin tarixn ml gldiyi v inkiaf etdiyi myyn mumi raziy malik olmas sciyyvidir. rqi lamtlrin frdi v mumi dyiknliyi bir-biri il qrlmaz surtd baldr v az nzr arpsa da, briyytin irq qruplarnn modifikasiyasna aparr. rqin irsi trkibi kifayt qdr davaml olsa da, daim dyimy mruz qalr. Masir irqlr hl neandertallarda olan meymuna xas lamtlri eyni drcd itirmi v inkiaf etmi kamil insan lamtlri qazanmlar. Buna gr d masir irqlrdn he biri daha ox meymunabnzr v ya daha ibtidai sayla bilmz. Saxta ali v aa irqlr nzriyysinin trfdarlar zncilrin avropallara nisbtn meymuna daha ox oxadn iddia edirlr. Lakin bu, elmi baxmdan qtiyyn dz deyil. Zncilrin salar qvrm, dodaqlar qaln, aln dz v qabarq, bdnlri v z tksz, ayaqlar bdn nisbtn daha uzun olur. Bu lamtlr is gstrir ki, mhz zncilr impanzedn avropallara nisbtn daha kskin surtd frqlnirlr. Lakin avropallar da, z nvbsind, ox a drisi v digr xsusiyytlri il meymunlardan daha artq seilirlr. Amerikann mnimsnilmsi zaman qrib irqi qarma ba verirdi. Avropal Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 44 glmlrl yerli hindilrin qan qar metislrin, Afrikadan gtirilmi zncilrl qarma is mulatlarn meydana glmsin sbb oldu. Hindilrl zncilr arasnda izdivac, z nvbsind, sambo populyasiyasn ml gtirdi. Shbt qohum olmayan mxtlif etnik qruplarn qaynayb-qarmas nticsind yeni xalqlarn meydana glmsi prosesindn gedir. Bu proseslr etnogenetik miksasiya adlandrlr. Neqroidlr n qvrm sa, intensiv kild piqmentldiriln dri, qonur gzlr, zif, yaxud orta nc tk rty, almacq smynn bir qdr irli xmas, nnin xeyli irli uzanmas, batq enli burun, qaln dodaqlar sciyyvidir. Neqroid lamtlri Afrikada, Byk Shradan cnubda yaayan halid daha qabarq kild tzahr edir. Qsa boylu Mrkzi Afrika piqmeylri, yaxud, mlum olduu kimi, ox gdkboylu neqrillr, habel neqroid lamtlrinin (olduqca sx qvrm sa) monqoloid lamtlri (xzan yarpaqlar rngli sarmtl dri, yastlanm sift, enikantus) il birldiyi cnubi Afrika bumenlri v hottentotlar da neqroidlr aiddir. Avropoidlr mxtlif alarl dalal, yaxud yumaq, dz sa, aq, yaxud qarabuday dri, ox inkiaf etmi almacq smynn v nnin ox az irli xmas, ensiz hndr burun, nazik, yaxud orta qaln dodaqlar xasdr. Avropoidlr, balca olaraq, salarnn v gzlrinin rngin gr frqlnn iki sas qrupa imal v cnub qruplarna blnr. imal qrupunda daha az piqmentlmi Skandinaviya xalqlar v ona qonu blglrin halisi, qarabuday dri, tutqun sa, v qonur gzlr sciyyvi olan cnub qrupunda is cnubi avropallar, imali Afrika, vnub-Qrbi, Orta v Cnubi Asiya xalqlar stnlk tkil edir. Avropann byk bir hisssi n imal, n d cnub qrupuna aid edil biln keid formalar zonasdr. imal v cnub avropoidlri, habel keid formalar boy, drinin v gzlrin rngi, ban formas frqlrin sasn oxlu sayda kiik irqlr blnrlr. imal qrupunun trkibind Atlantika-Baltiya, A dniz-Baltiya irqlri, keid formalar arasnda Alp, Orta Avropa, rqi Avropa, cnub qrupunda Aralq dnizi, Hind-fqan, Adriatika (dinar), n Asiya (armenoid), Pamir-Frqan irqlri ayrd edilir. Monqoloidlr n dz, cod sa, nc tk rtynn zif inkiaf etmsi, Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 45 sarmtl dri, qonur gzlr, almacq smynn xeyli qabaa xd yastlanm z, ensiz, yaxud orta enli, st hisssi dayaz burun, enikantus sciyyvidir. Amerika hindilri bir ox lamtlrin gr onlara yaxndr. Lakin onlarn mumi mon-qoloid grkmi hamarlanmdr, enikantusa az tsadf olunur, burunlar, adtn hndrdr. Asiya monqoloidlri iki sas qrupa kontinental v Sakit okean qruplarna blnrlr. Kontinental monqoloidlr intensiv piqmentasiya, skeletin iriliyi, siftin daha geni olmas v bzi digr xsusiyytlri il Sakit Okean mon-qoloidlrindn frqlnirlr. Monqoloidlr arasnda kontinental v Sakit okean monqoloidlrin xas lamtlrin birldiyi, bundan lav, spesifik lamtlr (msln, ox ensiz burun) malik Arktika qrupu xsusi yer tutur. Sakit okean monqoloidlrindn cnubda kk etibaril monqoloid olan, lakin xeyli avstraloid lamtlrin (dalal sa, gur saqqal, daha tnd dri, qaln dodaqlar, nisbtn geni burun v s.) malik cnubi Asiya qrupu deyiln toplumun nmayndlri yaayr. Buna gr d indi bzn onlar yaponlarla v mxtlif avstraloid qruplar il metislmy mruz qalm rqi ndoneziya sakinlri il birlikd monqoloidlr daxil etmir, byk monqoloid irqinin Asiya qolu v byk avstraloid irqi arasnda qarq v keid formalar sayrlar. Qeyd edilmlidir ki, Sakit okean monqoloidlri il cnubi Asiya qrupu arasndak srhd byk irqlr v onlarn qarq v keid formalar arasndak srhdlrdn xeyli qeyri-myyndir. Avstraloidlrin drisi tnd rngli, burnu geni, dodaqlar qalndr ki, bu da onlar neqroidlr yaxnladrr, lakin salarnn dalal olmas (avstraliyallar, veddoidlr), nc tk rtynn gcl inkiaf (avstraliyallar), bir qdr zif piqmentasiya (aynlar) il onlardan frqlnirlr. Btn byk irqlrin ksin olaraq, avstraloidlrin ayr-ayr qruplar (Avstraliya aborigenlri, papauslar, melaneziyallar, veddoidlr, neqritoslar, aynlar) irqi lamtlrin gr bir-birindn xeyli seilirlr. Avstraliya aborigenlri piqmentasiyaya gr neqroidlr, san formasna v nc tk rtynn inkiafna gr is avropoidlr yaxndr. Akar avstraloid lamtlr malik papuaslarn v melaneziyallarn sa, neqroidlrinki kimi, qvrmdr (papuaslar burunlarnn yalan sami formas il melaneziyallardan frqlnirlr). Neqritoslar Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 46 melaneziyallar xatrladrlar, lakin ox qsaboyludurlar. Veddoidlr, mumn, avstraloid grkmli olsalar da, boylarnn gdkliyi, saqqaln, qast qvslrin zif inkiaf, burnun orta geniliyi il seilirlr. Aynlar genetik chtdn digr avstraloidlrl baldrlar, lakin mumi grnc onlardan kskin surtd frqlnirlr. Onlar n mxtlif byk irqlrin ayr-ayr xsusiyytlri (avropoidlr mxsus aq rngli dri, avstraloidlr xas geni burun v maili aln, monqoloidlr mxsus yastlanm z v enikantus) sciyyvidir. Mxtlif irq qruplarna mxsus yuxarda gstriln zahiri frqlrdn lav, bir sra digr, balca olaraq, corafi variasiyalar st-st dn v ya ayr-ayr irqlrdn, yaxud irq tiplrindn myyn drcd qarlql asl olan fizioloji v biokimyvi xsusiyytlr d mvcuddur. Bel ki, ayr-ayr irqlr qan qruplarna, zrdab zlallarna, dilrin qurulu detallarna, dadbilm duyularna, rngsem pozunluuna (daltonizm) gr bir-birindn frqlnirlr. Byk avropoid irqi. Avropoidlr a, yaxud qarabuday drilri, mxtlif alarl dalal, yaxud dz yumaq salar, gzn lvan tbqsinin mxtlifliyi (qonurdan tutmu aq alaya v gy qdr), ensiz, qabarq burun, nazik, yaxud orta qaln dodaqlar il seilirlr. Avropoidlrd drinin, salarn v gzlrin aq rngi tbii seim mruz qalmdr, nki orta Paleolitd xeyli tutqun v Gn as az dn rtubtli soyuq iqlimin stnlk tkil etdiyi imali v Orta Avropada hmin lamtlri myynldirn mutasiya daha ox yaamaq v yaylmaq imkanna malik idi. Byk avropoid irqi qrupa aq drili, xurmay, sarn sal, ala v gy gzlrin stnlk tkil etdiyi imal, qarabuday drili, tnd sal v gzl cnub v orta piqmentlmnin sciyyvi olduu aralq qruplarna blnr. Byk monqoloid irqi. Drinin sarmtl rngi, dz v ox vaxt cod tnd sa, zif inkiaf etmi nc tk rty, qonur gzlr, almacq smklrinin xeyli irli xd yastlanm z, ensiz, yaxud orta enli, st hisssi ksrn dayaz olan burun, epikantusun mvcudluu gz v onun ya xntsn rtn yuxar gz qapann xsusi qr monqoloidlrin sas zahiri lamtlridir. Sonuncu lamt irqin Mrkzi Asiyann shra v yarmshralarnda tkkl tapmas v gzlri gcl Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 47 klklrdn v qum qasralarndan qorumaq zrurti il baldr. Byk monqoloid irqi iki sas qrupdan ibartdir: Asiya v Amerika (hindilr, eskimoslar, aleutlar). Amerika hindilrind monqoloid grkm yumalr, epikantusa az rast glinir, burun, adtn, qabarqdr. Asiya monqoloidlri iki sas qrupa kontinental v Sakit okean (koreyallar, imali inlilr) blnr. Kontinental monqoloidlr az intensiv piqmentlm, skeletin iriliyi v siftin daha geni olmas il seilirlr. Kontinental monqoloidlr d, z nvbsind, Artiika (eskimoslar, ukalar, koryaklar); imali Asiya (evenklr, evenlr, yukagirlr); Mrkzi Asiya (monqollar, yakutlar, buryatlar); Uzaq rq (inlilr, koreyallar) qruplarna ayrlr. Byk neqroid irqi. Zahiri lamtlri: intensiv piqmentlmi tnd qhvyi dri, qvrm, cod, qara sa, qonur gz, gcl proqnatizm (nnin irli xmas), az qabarq, dliklri sift paralel yerln zif qabarq enli burun, qaln dodaqlar. Tnd dri orqanizmi ultrabnvyi alanmadan, ban trafnda sx tbii papaq ml gtirn qvrm salar is brk qzmadan qoruyur. Byk neqroid irqi qrupdan ibartdir: zncilr, neqrillr v bumenlr. Byk avstraloid irqi son vaxtlara qdr byk irqlr srasna daxil olmayb, neqroid irqi il birlikd byk neqro-avstraloid, yaxud ekvatorial irqd birlirdi. Byk avstraloid irqi aadak qollardan ibartdir: Avstraliya aborigenlri, papuaslar v melaneziyallar, veddoidlr, aynlar, neqriToslar. Mhazir 12. mk ehtiyatlar v halinin mgullugu mk ehtiyatlar-olk halisinin mk faliyyti ucun zruri fiziki inkiafa v saglamlga malik olan hissdir. mk ehtiyatlar cmiyytin btn xalqn hyat raitinin hrtrfli yaxladrlmas cn istifade ediln balca mhsuldar qvvsidir. mk ehtiyatlarnn trkibin mk qabiliyytli yada olan hali daxildir. Bu kateqoriyaya Rusiyada 16-59 yal kiilr, 16-54 yal qadnlar; Azrbaycanda 15-61 yal kiilr, 15-56 yal qadnlar; Grcstanda 16-64 yal kiilr, 16-59 yal qadnlar daxildir. qabiliyytlilrin aa ya hddinin myynldirilmsind lklr arasnda hmiyytli frq olmasa da, yuxar i ya hddind dyim xeyli Behruz Melikov Behruz Melikov
  • 48 byk olub 20 il atr. Yuxar i ya hddindki bel byk frq orta mr mddti v cmiyytin yal insanlar pensiya il tmin etmk imkanlar arasndak frql myyn olunur. nkiaf etmkd olan bir ox lklrd orta mr mddti yuxar i hddin atmr. Dnya lklrinin ksriyytind yuxar i yann hddi 60-65 ya myyn edildiyi halda, br sra Asiya v Afrika lklrind tqad xmaq ya 50 ya myyn olunmudur. nkiaf etmi lklrd mk qabiliyytli ya hddi xeyli ykskdir (Danimarkada, sved 67 ya, Norve, Yaponiya, Finlandiya v Almaniyada 70 yanadk). mk ehtiyatlarnn say 2 kateqoriyadan olan xslri hat edir: 1. mk qabiliyytli yal hali, ilmyn I-II qrup lillrin, habel gztli rtlrl tqad alan ilmyn xslrin mk qabiliyytli yal halinin sayndan xlmas il myynldirilir. 2. mk ehtiyatlar mk qabiliyytli yada olan ilyn, o cmldn ilyn yeniyetmlr (16 yanadk) v ilyn tqadlrin say il myyn edilir. Kmiyyt aspekti aadak parametrlrl sciyylnir:

Related posts:

  1. 3-cu sinif ucun azrbaycan dili testlri
  2. 4 cu sinif azrbaycan dili proqrami
  3. Informasiya ld etmk haqqında azrbaycan respublikasinin qanunu
  4. Dövllrin daxili siyasti

Published in ! Без рубрики

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.