Хроника событий

Mövzu 11: Cəmiyyətin əsas sferaları

Əhəd Abiyev, Şirəli Əhədov, Həsənağa Abiyev. Teymur Yəhyayev bu dəfəki müsahibəsində bu şəxslərdən də danışdı

Masallının sabiq icra başçısı, rəhmətlik Ağaddin Niftiyevin oğli, Jurnalist Azər Niftiyevin Prezident İlham Əliyevin tələbəlik dostu, Masallı rayon İcra Hakimiyyətinin sabiq başçısı Teymur Yəhyayevlə müsahibəsini təqdim edirik

Teymur Yəhyayev müstəqil Azərbaycan Respublikasının Masallı rayonunun ilk icra başçısıdır. Özü də bu vəzifədə ayrı-ayrı vaxtlarda iki dəfə çalışıb. Rayona birinci rəhbərlik dövrünün müddəti yeddi ay, ikinci başçılıq müddəti isə yeddi il davam edib.

O, bir çox ilklərə imza atıb. SSRİ-nin “yenidənqurma” dövründə ittifaqın nüfuzlu “TASS” agentliyində şöbə müdiri vəzifəsini daşıyıb. Azərbaycanın gələcək prezidenti İlham Əliyevlə tələbəlik dostu olub. Onunla söhbətimiz də elə qədim dostunun 60 illik yubileyi ərəfəsinə təsadüf etdi.

– Teymur müəllim, Prezident İlham Əliyevin 60 yaşı tamam olur. Siz onu hələ tələbəlik illərindən tanıyırsınız. Necə oldu ki, dostluğunuz yaranmağa başladı?

– İlham Əliyevlə ilk tanışlığımız 44 il öncəyə təsadüf edir. O zaman hər ikimiz artıq tələbə idik və Moskva Beynəlxalq Münasibətlər İnsitutuna daxil olmuşduq. Dövrün qaydası belə idi ki, insituta qəbul olunan tələbələrin adları xüsusi lövhədə yerləşdirilirdi. Biz ilk dəfə bu lövhənin qarşısında tanış olduq. O, mənə dedi ki, elə bilirdim sən Daşkənddən gəlmisən. Çünki həmin dövrdə Özbəkistanın Daxili İşlər naziri Yəhyayev soyadlı bir general idi. Bu xüsusda müzakirələrimiz başladı və SSRİ MK Siyasi Bürosunun üzvü Viktor Qrişin tərəfindən təqdimat aldığımı diqqətinə çatdırdım. Hansı ki, bu o zamanlar idi ki, aparıcı insitutlara yalnız göndəriş verən dövlətinin rəhbərinin təqdimatı ilə daxil olmaq mümkün idi. Məni Moskvadan göndərmişdilər. İlham Əliyevin onda cəmi 16 yaşı vardı, ucaboy və sarışın oğlandı. Avropa üslubunda və səliqəli geyim tərzi var idi. Mənim isə yaşım ondan çoxdur. Eyni vaxtı ali məktəbə sənəd verməyimizə səbəb mənim hərbi xidməti başa vurmağım və iki il “Moskva ZİL zavodu”nda işləməyimlə bağlı idi. O dövrdən bizim aramızda dostluq münasibətləri yaranmağa başladı. Sonradan isə o, məni Ulu Öndər Heydər Əliyevlə tanış etdi.

Bu məqamda qeyd edim ki, mənim həyatda qazandığım bütün uğurların kökündə Heydər və İlham Əliyev dayanıblar. O zamanlar Rusiyanın nüfuzlu informasiya agentliklərindən sayılan “TASS” agentliyinə də məni Ulu Öndər Heydər Əliyev göndərmişdi. İkinci dəfə Masallıya icra başçısı təyinatımı da Heydər Əliyev verdi. Hər ikisində də mənim xahişimi ondan İlham Əliyev etmişdi. Bu gün əziz dostumun 60 yaşı tamam olur. Fəxr edirəm ki, əziz dostum Azərbaycana tarixi Zəfər qazandırdı. İnanın 44 günlük Vətən müharibəsi dövründə yatmırdıq, bütün günü cəbhədən gələn xəbərləri gözləyirdik. İlham Əliyev bütün cəbhələrdə döyüşürdü. Həm hərbi cəbhədə uğurlu əməliyyatlara rəhbərlik edir, həm də informasiya və diaspor cəbhəsində mübarizə aparırdı.
Tam səmimi deyirəm ki, İlham Əliyev dünyada çox az liderə məxsus zəruri diplomatik və peşəkar keyfiyyətləri özündə birləşdirən bir liderdir. Onu bu gün Rəcəb Tayyib Ərdoğan, Vladimir Putin, Angela Merkel, Nursultan Nazarbayev kimi nəhəng liderlərlə müqayisə edirlər. Ulu Öndər Heydər Əliyevin özündən sonra Azərbaycana ən böyük hədiyyəsi İlham Əliyevi hakimiyyətə gətirmək idi. Zəngin idarəetmə təcrübəsinə malik, beynəlxalq münasibətlər sistemindən dərin anlayışlı, praqmatik və rasional yanaşma tərzi olan İlham Əliyev bu gün Azərbaycanı regionun lider, dünyanın isə önəmli dövlətlərdən birinə çevirib. Tarixi həsrətimizə son qoyulub və biz doğma torpaqlarımızı işğaldan azad etmişik. Mən hər dəfə bu misalı çəkirəm. Zamanında peyğəmbərimiz Həzrəti Məhəmməd hakimiyyəti Həzrəti Əliyə ötürsəydi, dini parçalanmalar baş verməz, İslam müxtəlif məzhəblərə bölünməzdi. Bəzən liderdən qətiyyətli qərarlar tələb olunur və İlham Əliyev öz cəsarətli addımları ilə Azərbaycanı tərəqqiyə qovuşdurdu.
Fürsətdən istifadə edib, əziz dostumu yubileyi münasibətilə təbrik edirəm. Ona cansağlığı, yoruldum demədən Azərbaycanımızın tərəqqisi naminə müqəddəs fəaliyyətində bundan sonra da böyük uğurlar arzu edirəm! Əminəm ki, Cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi altında ölkəmizin gələcəyi parlaqdır və çox xoşbəxt xalqıq ki, belə bir liderimiz var.

– 44 günlük Vətən müharibəsi dövründə Solovyov və digər rusiyalı jurnalistlər ölkəmizin əleyhinə açıq fəaliyyət göstərdilər. Rusiyanın “media mətbəxi”nə yaxından bələdsiniz. Bəlkə biraz bu barədə danışaq?

– Məsələyə münasibət bildirərkən iki vacib amili diqqətdən kənarda qoymaq olmaz. Birinci məqam erməni lobbisinin Rusiyada güclü olması, əksər media resurslarında erməni jurnalistlərin təmsil olunması ilə bağlıdır. Burada haşiyəyə çıxaraq bir məqamı qeyd edim ki, hələ o zaman mən “TASS” agentliyində fəaliyyətə başlayarkən burada bir azərbaycanlı belə çalışmırdı. Ermənilərin sayı isə həddindən artıq çox idi. Təəssüf ki, bu gün də belədir. Demək olar ki, elə bir televiziya kanalı, mətbuat orqanı yoxdur ki, orada erməni jurnalistlər çalışmasın. Bu təkcə KİV-lərdə belə deyil, həkimlər, vəkillər, məmurlar, biznesmenlər arasında da ermənilərin sayı çoxdur. Onlar bir-birinə dəstək olur, irəli çəkirlər. İstənilən fürsətdə özlərini gözə soxmağa, ağıllı xalq olaraq göstərməyə çalışırlar. Guya ermənilər azərbaycanlılardan daha təhsilli və istedadlı xalqdır. Əslində isə bu qətiyyən belə deyil.
Rusiyada da digər dövlətlərdə olduğu kimi, lobbiçilik fəaliyyəti üçün münbit şərait mövcuddur. Nəzərə alsaq ki, hazırda kapitalizm dövründə yaşayırıq və pulun gücünə bir çox məsələləri həll etmək mümkündür, bu əsnada Solovyov və digər rusiyalı jurnalistlərin də şirnikləndirilməsi anlaşılandır. Digər vacib məqam isə xaricdə yaşayan soydaşlarımız arasında kordinasiyanın yüksək səviyyədə təşkil olunmaması ilə bağlıdır. Bunun da qeyd etdiyim kimi, öz növbəsində obyektiv və subyektiv səbəbləri var. Biz başa düşməliyik ki, müharibədə Zəfər qazansaq da, müharibənin ikinci mərhələsi hələ indi başlayır. Bu mərhələ informasiya və diaspor sahəsində aktiv fəaliyyəti qaçılmaz edir. Yaxşı olardı ki, media mənsublarımız həm Rusiyada, həm də digər dövlətlərdə yeni media subyektləri təsis etsinlər, Azərbaycanın haqq səsini bütün dünyaya çatdırsınlar.

– Bütün bunlar Azərbaycan diasporunun uğurlu fəaliyyət göstərmədiyini söyləməyə əsas verirmi? Azərbaycanlılar niyə birləşə bilmirlər?

– Ermənilər özlərini xristian dini qrupuna aid etsələr də, əslində onlar heç xristian da deyillər. Əsl xristianlar iddia edir ki, onlar Qriqoryan məzhəbinə aiddirlər. Bu isə öz növbəsində xristian din qrupuna aid deyil. Çar dövründən üzübəri ermənilər saxta tarix uydurub, bütün dünyanı bu tarixin dəstəkçisinə çevirməyə çalışıblar. Guya ki, dənizdən dənizə “Böyük Ermənistan” ideyasını həyata keçirəcəklər. Təsəvvür edin elə bir sahə yoxdur ki, orada ermənilər təmsil olunmasın. Həmişə də onlara “yaşıl işıq” yandırıblar. Səbəbi onları xristian hesab etmələri və erməni lobbisinin gərgin səyləridir. Bu artıq onların xarakterinə çevrilib. Onlar hər yerə öz uzun burunlarını soxmaq, vəziyyətdən ustalıqla çıxmaq vərdişlərinə sahibdirlər. Bəlkə də, bu onların heç zaman yekdil xalq olmaması, öz ölkəsində nicat görməməsi və digər dövlətlərdə hüzur tapması ilə bağlıdır. Bizim xalqımız isə çox təvazökar, dindirməsən danışmayan, ləyaqətli bir xalqdır.
O ki qaldı Azərbaycan diasporunun fəaliyyətinə, son illər bu istiqamətdə ciddi dönüş müşahidə olunur. Təsəvvür edin, 44 günlük Vətən müharibəsində xaricdə yaşayan soydaşlarımız ən yüksək səviyyədə birlik nümayiş etdirdilər. Həm müxtəlif aksiyalar keçirir, Azərbaycan həqiqətlərini dünyaya çatdırır, həm də ordumuza, şəhid və qazi ailələrinə dəstək olurdular. Bu tarixi qələbə üzərimizdə olan 30 illik ləkəni sildi. Artıq qürurla, fəxrlə söyləyə bilirik ki, biz qalib xalqıq. Son məğlubiyyət erməni lobbisi üçün də faciəvi sonluq deməkdir. İnanıram ki, biz bundan sonra səylərimizi daha da artıracaq, diaspor qurucluğu istiqamətində də fəaliyyətimizi gücləndirəcəyik. Bu gün Azərbaycanda kifayət qədər istedadlı və peşəkar insanlar var ki, xaricdə ölkəmizi ləyaqətlə təmsil edə bilərlər. Çalışmalıyıq ki, bu peşəkarları üzə çıxaraq, onlara dəstək olaq. Unutmayaq ki, onların qazandığı uğurlar həm də Azərbaycanın uğurudur.

– Azərbaycan tarixində iki dəfə ayrı-ayrı zamanlarda eyni rayona rəhbərlik etmiş ilk icra başçısı kimi tarixə düşmüsünüz. Ötən əsrin 91-ci ilində “TASS”dan Masallıya yol uzandı və siz doğulub boya-başa çatdığınız rayona rəhbər təyin edildiniz. Necə baş verdi bu?

– 90-cı ilin qanlı yanvar faciəsi, Ümummilli Lider Heydər Əliyevin Siyasi Bürodan uzaqlaşdırılması bizi çox ruhdan saldı. Bundan sonra mən Azərbaycana qayıtdım. Tam səmimi söyləmək istəyirəm ki, yenidən Moskvaya dönmək istəmirdim. Halbuki həmin dövrdə “TASS”da çalışırdım və məni Meksikaya göndərmək istəyirdilər. Məlum səbəbdən bu təklifdən də imtina etdim. İki aya yaxın Azərbaycanda yaşadım. Sonradan mənim o zaman dövlət başçısı olan Ayaz Mütəllibovla görüşüm oldu. Mən onu əvvəldən tanıyırdım və bu tanışlıq jurnalist kimi Azərbaycana səfərlərim zamanı yaranmışdı. Ondan müsahibələr götürmüşdüm. Mütəllibov mənə Xarici İşlər Nazirliyində, “Azərinform”da və digər qurumlarda yüksək vəzifələr təklif etsə də, mən Masallıda işləmək istəyimi onun diqqətinə çatdırdım. Baxmayaraq ki, mənə paytaxtda daha yüksək vəzifələr təklif etdi, bundan imtina etdim. O da məni Masallı rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı vəzifəsinə təyin etdi. Yeddi ay bu rayona rəhbərlik etdim.

– İkinci dəfə daha uzun müddətə – yeddi il müddətinə yenidən Masallıya rəhbər təyinatı aldınız. O dövrdə Heydər Əliyevlə Ayaz Mütəllibovun münasibətləri yaxşı deyildi. Necə oldu ki, Heydər Əliyev Mütəllibovun kadrına yüksək etimad göstərdi?

– Qeyd etdiyim kimi, mənim Heydər və İlham Əliyevlərlə münasibətlərimin kökü çox-çox əvvələ, ötən əsrin 70-ci illərinin sonlarına təsadüf edir. Heydər Əliyev məni tanıyırdı, çünki oğlu İlham Əliyevlə dost idim, tələbə yoldaşı olmuşduq. Mənim “TASS”a təqdimatımı o zaman Siyasi Büronun üzvü olan Heydər Əliyev irəli sürmüşdü. Bu məqamda qeyd edim ki, AXC iqtidarı dövründə məni başqa işə keçməyimlə əlaqədar vəzifədən azad etdilər. Rəsmi sərəncamda bu öz əksini tapıb. Mənim AXC hakimiyyətinin rəhbərliyində təmsil olunan Əblüfəz Elçibəylə, İsa Qəmbərlə görüşüm oldu. Əbülfəz Elçibəy təklif edirdi ki, gəl Bakıda işlə. Hətta “Nə görmüsən o palçıqda, gəl Bakıda işlə, bizim paytaxtda sənə ehtiyacımız var” söyləyirdi. Ulu Öndər yenidən hakimiyyətə gələndən sonra İlham Əliyevdən xahiş etdim ki, yenidən məni Masallıya qaytarsınlar. O, məni Heydər Əliyevlə görüşdürdü və Ulu Öndər məni yenidən Masallı rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı təyin etdi.

– Sizin ikinci başçılıq dövrünüz daha çox müzakirə olunur. Bəziləri fəaliyyətinizi təqdir etsələr də, narazı qalanlar, uğurlu fəaliyyət göstərmədiyinizi iddia edənlər də var. Xüsusən İldırım Allahyarovun birinci müavin təyinatı daha çox tənqid olunur…

– Unutmaq lazım deyil ki, hər bir dövrün öz tələbləri var. Mənim birinci icra başçılığı dövrüm SSRİ-nin yeni dağıldığı dövrə təsadüf edirdisə, ikinci başçılıq müddətim isə islahatların qaçılmaz olduğu zamana aid idi. Azərbaycan bir sistemdən digər sistemə keçid edirdi. Hansı ki, bu iki sistem arasında ümumiyyətlə əlaqə yox idi və bir-birinə tamamilə zidd idi. Bu səbəbdən idarəetməyə yanaşma fəlsəfəsi dəyişməli idi. Liberal bazar iqtisadiyyatına keçid yeni transformasiyanı qaçılmaz edirdi və məhz müasir dövrün incəliklərindən xəbərdar olan bir kadr bu vəzifəyə təyin edilməli idi. Mən o zaman heç İldırım Allahyarovu tanımırdım da. Sadəcə rayonun rəsmi qəzetində kadr elanı yerləşdirdik. Bundan sonra İ.Allahyarov mənimlə görüşdü və rayon Bankının müdiri olmaq istəyini diqqətə çatdırdı. Buna razılıq vermədim. Mən onu daha yüksək vəzifəyə təyin etdikdən sonra gördüm ki, kifayət qədər uğurlu kadrdır. Bazar iqtisadiyyatının incəliklərinə bələd, biznes mühitindən xəbərdar olan, hər kəsi razı salan, peşəkar idarəçilik xüsusiyyətlərinə malik, eyni zamanda sadiq bir kadr idi. Məhz onunla birlikdə Masallının inkişafı istiqamətində çox böyük işlər görə bildik.

– Birinci müavinlərdən söz düşmüşkən. Birinci başçılığınız dövründə birinci müavininiz olan mərhum Həsənağa Abıyevi vəzifədən azad etdiniz. O, uzun müddət işsiz qaldı. Məhkəmə onun xeyrinə qətnamə qəbul etsə də, icra etmirdiniz. Nə baş vermişdi aranızda?

– Allah Rəhmət Eləsin! Açığını desəm, onun vəfat etməsi barədə məlumatsız idim. İkinci icra başçılığı dövründə rayona yeni düşüncəli, yeni mövqeyi olan, müasir dövrün çağırışlarına cavab verən, idarəetməyə yeni nəfəs gətirəcək məmurlara daha çox ehtiyac var idi. Həsənağa Abıyev isə əsasən partiya dövründə vəzifələrdə çalışmışdı və qeyd etdiyim xüsusiyyətləri özündə daşımırdı. İnsaf naminə qeyd etmək lazımdır ki, oz dövrü üçün yaxşı bir mütəxəssis idi. Söhbət islahatlardan gedəndə, sovxozların, kolxozların ləğvi məsələsi gündəmə gələndə, mülkiyyətin əhaliyə paylanması zərurəti ortaya çıxanda bir daha başa düşdüm ki, idarəetməyə yeni nəfəs gəlməlidir. Məhz elə bu səbəbdən mən onu vəzifədən azad etdim. Ona başqa vəzifədə işləmək təklifi etdim. Bu məqamda qeyd edim ki, bizim münasibətlərimiz yaxşı idi və heç vaxt aramızda narazılıq olmayıb. Kənardan baxanda tənqid etmək asandır. Lakin reallıq tamam ayrı şeydir. Bəzən rəhbərlər elə qərar verir ki, bunun əhəmiyyətini cəmiyyət illər sonra anlayır.

– Əhəd Abıyevlə də münasibətləriniz yaxşı deyildi. Hətta Milli Məclisin tribunasından sizi kəskin tənqid edirdi. Deyilənlərə görə, sizin işdən azad olunmağınızda onun xüsusi rolu olub. Bu barədə nə deyə bilərsiniz?

– Onun da qardaşları rayonda müxtəlif vəzifələrdə çalışırdı. Bir qardaşı rayonda “Aqrokombinat”ın direktoru idi, digər qardaşı sovxoz direktoru idi. Təbii ki, qeyd etdiyim kimi, həyata keçirilən instusional islahatlar bir sistemdən digər sistemə keçidi təmin etmək məqsədi daşıyırdı. Burada müəyyən ixtisarlar da olurdu, yeni sistem formalaşırdı. Təbii ki, bəziləri bundan narazı qalırdılar və məsələni şəxsi münasibətlər səviyyəsinə daşımaq istəyirdilər. Onlar yeni reallığın diqtə etdiyi şəraitlə barışmaq istəmirdilər. Onun bir qardaşı da var idi, Nadir Abıyev. Uzun illər müxtəlif vəzifələrdə çalışmışdı. O deyirdi ki, biz Teymur Yəhyayevi 20 il sonra başa düşəcəyik. Bu gün Masallı ona görə inkişaf edib, xüsusi mülkiyyətçilik ona görə geniş vüsət alıb ki, bunun əsası məhz o dövrdə qoyulub. Hansı ki, bu siyasət Ulu Öndər Heydər Əliyev tərəfindən həyata keçilirdi və yerlərdə onun nümayəndələri olaraq bu siyasəti davam etdirirdik. Sizə bir fakt deyim. O dövrdə “Azərenerji”nin sədri Müslüm İmanovun yarıtmaz idarəçiliyi nəticəsində regionlarda elektrik yox dərəcəsində idi. Amma Masallı barmaqla sayılacaq rayonlardan idi ki, burada işıqlar yanırdı. Səbəb çox sadə idi: Biz əhali arasında işıq pulunu ödəmək üçün təşviqat aparırdıq. Hətta əlimdə xüsusi şüar özüm kənbə-kənd gəzib, bu təbliğatda fəal iştirak edirdim. Məhz bu səbəbdən rayonu işıq böhranından xilas etdik. O ki qaldı Abıyevlərə, onlar mənim vəzifədən azad olunmağım üçün ciddi səy göstərirdilər. Cəmiyyətdə belə adamlar da olmalıdır. Tənqid olmayan yerdə inkişaf ola bilməz.

– Şirəli Əhədov da sizin kadrınız idi. Onu Masallı şəhərinə icra nümayəndəsi təyin etmişdiniz. Sizdən sonrakı icra başçısı Təhsil şöbəsinin müdiri vəzifəsinə irəli çəkdi və sonradan yenidən uzun müddət sizinlə işlədi. Onun başçı təyinatını necə qarşıladınız?

– Açığını desəm, icra başçısı vəzifəsindən azad ediləcəyimi gözləmirdim. Çünki o dövrdə mənim fəaliyyətim, Masallıda həyata keçirilən islahatlar ölkə rəhbərliyi tərəfindən təqdir olunurdu. Mən özüm də işdən getmək istəmirdim. Düşünürdüm ki, rayonun inkişafı üçün görəcəyimiz işlər hələ qabaqdadır. Lakin bütün hallarda bu rəhbərliyin qərarı idi. Şirəli Əhədovu ilk dəfə olaraq orta məktəb direktoru, ardınca Masallı şəhəri üzrə öz nümayəndəm təyin etmişəm. Bütün bunlar mənim rayona birinci rəhbərliyim dövründə baş verib. İkinci rəhbərliyim dövründə isə uzun müddət rayon Təhsil şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışıb. Kifayət qədər yaxın münasibətimiz olub. Qeyd edim ki, insan kimi pis adam deyildi. Onu rayona rəhbər təyin edərkən buna etiraz etmədim. Sadəcə bildirdim ki, Şirəli Əhədov bu vəzifəni idarə edə bilməcəyək, yəni, bacarmayacaq. Bəlkə də indi bu mümkündür, çünki güclü və dayanıqlı sistem formalaşıb, lakin o dövrdə bu mümkün deyildi. Təcrübə göstərdi ki, yanılmamışam.

– Hazırda nə işlə məşğulsunuz? Yenidən Azərbaycana qayıtmaq və burada hər hansı vəzifə daşımaq kimi niyyətiniz varmı?

– Hazırda Rusiyanın Sankt-Peterburq şəhərində yaşayıram. Azərbaycan diasporunun fəal nümayəndəsi, Azərbaycan Cəmiyyətinin aktiv üzvüyəm. Kifayət qədər sağlam və gümraham. Əsasən Azərbaycan həqiqətlərinin dünyaya yayılması, ölkəmizin beynəlxalq miqyasda nüfuzunun artırılması istiqamətində politoloq kimi fəaliyyətimi davam etdirirəm. Rusiya KİV-ləri ilə fəal əməkdaşlıq edirəm. Təbii ki, etimad göstərilərsə, öz doğma vətənimdə dövlətimizin güclənməsi işinə yenidən öz töhfəmi verməyə hazıram. Buradan əziz dostum, Cənab Prezident İlham Əliyevə müraciət edirəm ki, mənim yenidən Azərbaycana qayıdıb, ölkəmizin tərəqqisi istiqamətində peşəkar fəaliyyətimə şərait yaratsın. Buna inanıram. Fürsətdən istifadə edib, bir daha Cənab Prezident İlham Əliyevi 60 yaşının tamam olması münasibətilə təbrik edir, ona ölkəmizin tərəqqisi uğurunda gələcək fəaliyyətində misilsiz uğurlar arzu edirəm!

Хроника событий

Fəlsəfə – xüsusi şüur forması, insanların dünyagörü­şünün əsasıdır. Fəlsəfə varlığın və idrakın ümumi prinsiplərini, insanın dünyaya münasibətini öyrənir. Təqdim olunan bu proqram «Fəlsəfə» kursunun doktoranturaya qəbul üçün əsas götürülməlidir. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarında bütün ixtisaslar üzrə doktoranturaya qəbul qayda­larında «Fəlsəfə»dən imtahan verilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Sözsüz ki, başqa fənlərdə olduğu kimi, «Fəlsəfə»dən verilən imtahan müəyyən proqram əsasında aparılmalıdır. İmtahan sual­ları da həmin proqrama müvafiq olaraq tərtib olunmalıdır. Bunu nəzərə alaraq, BDU-nun «Fəlsəfə» kafedrası müvafiq proqramı təqdim edir.

Bu proqram sözsüz ki, magistratura pilləsinin səviy­yəsinə uyğun tərtib edilmişdir. Proqram tərtib olunarkən, dok­torantura pilləsinə verilən tələblər nəzərə alınmış və üstünlük daha çox elmin fəlsəfəsinə verilmişdir.

Proqramda fəlsəfənin əsas tərkib hissələri – fəlsəfə ta­ri­xi, ontologiya və idrak nəzəriyyəsi, epsitemologiya, sosial fəl­səfə əhatə olunur. Bu proqramı bakalavr səviyyəsindən fərq­ləndirən əsas cəhət onun magistratura səviyyəsinin qarşısında qoyulan tələblərə müvafiq olmasıdır.

Bu proqramın əsas məqsədi doktoranturaya iddiaçının ümumi dünyagörüşünü, nəzəri-metodoloji hazırlığını, seçdiyi elm sahəsində fəlsəfi düşüncələrini aşkar etməkdən ibarətdir.

Mövzu 1: Fəlsəfə insan və insanın dünyada yeri haqqında baxışlar sistemidir

Fəlsəfənin predmeti. «Dünya-insan» münasibətləri fəl­səfənin əsas predmetidir. Fəlsəfə ilə konkret elmlərin nisbəti. Fəlsəfə elmlər elmidir. Fəlsəfi dünyagörüşü. Fəlsəfənin gene­zisi. İlkin dünyagörüşü formaları: mifologiya və din. Dünya­gö­rüşünün əsas səviyyələri. Din və fəlsəfə: oxşar və fərqli cə­hətlər.

Fəlsəfi biliyin strukturu: ontologiya, qnoseologiya, fəl­səfi antropologiya və sosial fəlsəfə.

Fəlsəfənin əsas funksiyaları; dünyagörüşü, qnoseoloji, metodoloji, kulturoloji, aksioloji.

Fəlsəfənin əsas substansiya məsələsi: materializm və idealizm. Fəlsəfədə metod məsələsi: dialektika və metafizika, sinergetik metod.
Mövzu 2: Fəlsəfənin inkişafının əsas tarixi pillələri

Qədim Şərqdə ilkin fəlsəfi təsəvvürlərin meydana gəl­məsi. Qədim Hind fəlsəfəsinin əsas cərəyanları. Vedalar, Upa­nisadlar, Sanxya, Yoqa. Caruocklar fəlsəfəsi. Buddizm. Hind fəlsəfəsində varlıq, insan və idrak məsələləri. Caynizm mək­təbi. Lokayata təlimi.

Qədim Çində fəlsəfi fikir. Konfusiçilikdə fəlsəfi-etik təlimlər. Daosizm fəlsəfəsində dialektika rüşeymləri. Moizmin varlıq və idrak nəzəriyyəsi. Zərdüştçilik dini. «Avesta»nın dini – idealist fəlsəfəsi.

Antik fəlsəfə. Kosmosentrizm. Pifaqor. Antik dialek­tika. Parmenid və Zenon. Atomist təlim. Demokrit.

Yunan fəlsəfəsinin klassik dövrü. Sokrat, Platon, Aris­totel fəlsəfəsi. Aristotelin fəlsəfəsində dualizm – forma ilə məz­munun nisbəti. Plato­nun ideyalar təlimi. Ellinizm fəlsəfəsi. Epi­kur.

Orta əsrlər fəlsəfəsi – teosentrizm. Sxolastika. No­mi­na­lizm və realizm. F.Akvinalının sxolastik təlimi. Orta əsr fəlsəfəsində insan problemi. Zəka və iradə. Orta əsrlərdə İslam Şərq fəlsəfəsi. Məssayun fəlsəfəsi. Əl-Kindi, İbn-Rüşd, İbn-Xaldun. Əl-Fərabinin fəlsəfəsi. Elmlərin təsnifatı problemi. Ə.Bəhmən­yarın ontologiya və qnoseologiya təlimi: «İdrak» ki­tabı. İş­raqlik fəlsəfəsi. Ş.Y.Suhrəvərdi. Sufilik fəlsəfəsi. Su­filikdə əsas ana təlimlər. Hurufulik İ.Nəsimi.

İntibah dövrü fəlsəfəsi. Antroposentrizm. N.Ku­zanski, N.Kopernik, C.Bruno, Q.Qaliley.

Yeni dövr fəlsəfəsi: idrak metodlarının hazırlanması. Ra­­­sionalizm və empirizm. F.Bekon, R.Dekart, B.Spinoza. C.Lok­­­­­kun fəlsəfi təlimi. XVIII əsr fransız maarifçilərinin fəl­səfəsində cəmiyyət və insan problemləri. Volter və Russonun maarifçi ideyaları.

İ.Kant fəlsəfəsində qnoseologiyanın əsas problemləri: «Xalis zəkanın tənqidi» əsəri. Subyektin empirik və tran­sen­dental səviyyələri. Dərrakə və zəka. İ.Kantın əxlaq təlimi. Qəti imperativ. Hegel fəlsəfəsində dünyanın, cəmiyyətin və insanın mahiyyətinin təhlili. Dialektika təlimi: «Məntiq elmi».

«Tarix fəlsəfəsi» – tarixi prosesin fəlsəfi təhlili.

L.Feyerbax antropoloji materializminin mahiyyəti. Əx­laq təlimi və dinə münasibəti. «Xristianlığın mahiyyəti». Mark­sizm fəlsəfəsi fəlsəfi fikirdə mərhələdir. K.Marks və F.Engels. Dia­lektika və tarixi materializm. Marksizmin tarixdə yeri haq­qında baxışlar.

Azərbaycanda maarifçilik fəlsəfəsi: spesifik xüsusiy­yətləri və mərhələləri. M.F.Axundovun, A.A.Bakıxanovun fəl­səfi irsi. H.B.Zər­dabinin təbii-elmi və fəlsəfi baxışları.

Azərbaycan ictimai fikrində mili istiqlal ideyaları (M.Ə.Rə­sulzadə, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev, Ə.Topçubaşov, Ü.Hacıbəyli).

XX əsr qərb fəlsəfəsi. Ekzistensializm fəlsəfəsi. İnsan problemi. Ekzistensializm və insan azadlığı problemi.

Fenomenologiya təlimi və onun əsas problemləri.

XX əsr dini-mistik fəlsəfə. Neotomizmin mahiyyəti. Dilin qrammatik quruluşu ilə mühakimə arasında əlaqə. Dilin fəlsəfəsi. F. de Sössürun «Struktur linqvistikası». L.Vitgenş­tey­nin fəlsəfəsi. Hermenevtika fəlsəfi təlimi. F.Şleyermaxer. V.Diltey, Q.Hadamer.

Psixoanaliz təlimi. Z.Freydin fəlsəfi baxışları.

Pozitivizm təlimi. O.Kont.

Mövzu 3: Ontologiya varlıq haqqında təlimdir

Varlıq – insan və dünyanın qarşılıqlı əlaqə və təsirini müəyyən mədəni-tarixi kontekst baxımından təsvir edən mü­hüm fəlsəfi kateqoriyadır. Varlıq ən ümumi reallıqdır. Obyektiv və subyektiv varlıq.

Mövcudluq. Predmet və hadisələrin məcmusunu, yəni varlığın empirik, hissi-təcrübi üsulu ilə anlanılan, başa düşülən xarici predmetli – hadisə formalarının məcmusunu əks etdirən fəlsəfi kateqoriyadır.

Qeyri-varlıq. Qərb fəlsəfəsi ənənələrində «varlıq» anla­yışının əksinə aksioloji (dəyərlər) baxımından işlədilən anla­yışdır. Şərq fəlsəfəsi ənənələrində isə bu anlayış dini fəlsəfi anlayış kimi varlığın mənbəyi və ən yüksək məqsədi kimi işlədilir.

Varlığın əsas formaları:

A) Maddi-predmetli varlıq; birinci təbiət-predmet və hadisələrin təbii varlığı.

B) Sosial varlıq: fərdin sosial subyekt kimi varlığı, cəmiyyətin müxtəlif səviyyəli bir tam kimi varlığı.

C) Mənəvi-ruhi varlıq: fərdiləşmənin mənəvi-ruhi var­lığı, yəni konkret insanın şüuru; fərddənkənar, yəni konkret in­sanın şüuru; fərddənkənar, obyektivləşmiş mənəvi-ruhi varlıq, yəni şəxssiz ideal, mücərrəd universal formalarda mövcud olan varlıq.

Materiya insana duyğularında bəlli olan, insandan asılı olmayaraq mövcud olan obyektiv reallığı əks etdirən fəlsəfi kateqoriyadır. Obyektiv reallıq özü-özünün səbəbidir. Varlıq və materiya anlayışlarının münasibəti. Substansiya anlayışı. Ma­teriya haqqında təsəvvürlərin təbii-elmi biliklərlə əlaqəsi. Müa­sir elm materiyanın sistemli struktur səviyyələri haqqında. Cansız təbiətdə materiyanın əsas struktur səviyyələri. Üzvi aləmdə materiya təşkilinin əsas səviyyələri. Sosial həyatda materiyanın struktur səviyyələri.

Materiyanın sinergetik modeli reallığın dinamik səp­gisini önə çəkir. Dünyanı daim inkişaf edən, dəyişən tamlıq ki­mi sə­ciyyələndirir. Sinergetika modelində «xaos» və «qayda-ni­zam» prinsipi.

Zaman maddi reallığın universal xassəsidir. Zaman maddi varlığın mövcudluğunun ardıcıllığını xarakterizə edir.

Məkan maddi mühitlərin və obyektlərin qarşılıqlı əla­qəsini və qarşılıqlı təsirini, onların məsafəliliyini, struktur­lu­ğunu, birgə mövcudluğunu xarakterizə edir.

Məkan və zamanın əsas xassələri. Məkan və zamanın substansional və relyasion konsepsiyaları. Sosial məkan və so­sial zaman.

Hərəkət maddi varlığın təbii və sosial sistemlərin dəyiş­məsi prosesini və onların qarşılıqlı təsirini xarakterizə edən uni­versal xassəsidir. Hərəkətin əsas formaları, tipləri və formaları.

Mövzu 4: İnkişafın universal əlaqələri.

Dialektika universal əlaqələr haqqında təlimdir. Bu əlaqələr dialektikanın qanunlarında və kateqori­yala­rında ifadə olunur. Dialektikanın sistemi, onun əsas struktur elementləri. Dialektikanın prinsipləri. İnkişaf anlayışı. İnkişafın müxtəlif mo­delləri. Universal əlaqələrin doqmatik və dialektik anlaşıl­ma­sı. Anlayışın nisbiliyi, ziddiyyətliliyi və çevikliyini «sub­yek­tiv dialektika» əks etdirir. Bu halda deyilən cəhətlər anlayışa aid edilir.

Şüurdan asılı olma­yaraq, baş verən proseslər dəyiş­kən­lik, nisbilik və ziddiyyətlər «obyektiv dialektika» anlayışı ilə ifadə olunur. Universal əlaqə anlayışı. Əlaqələrin təsnifatı. Dialektikanın kateqoriyaları uni­versallıqla, atribut­luqla, mahiy­yətliliklə, qütblüklə xarakterizə olunurlar.

Mahiyyət və təzahür, onların qarşılıqlı əlaqəsi. Tam və hissə kateqoriyaları. Sistem, struktur və element anlayışları. Məzmun və forma, onların dialektik vəhdəti. Səbəb və nəticə kateqoriyaları, onların dialektikası.

Determinizm prinsipi. Zərurət və təsadüf kateqoriyaları. Təsadüf zərurətin ifadə forması və tamamlanmasıdır. Zərurət və təsadüf kateqoriyalarının praktiki fəaliyyətdə rolu.

İmkan və gerçəklik, onların qarşılıqlı münasibətləri. İmkanın növləri; formal və real imkan.

Varlığın inkişaf və onun qanunları.

Qanun anlayışı, onların təsnifatı. İnkişaf anlayışı. İnki­şafın əsas konsepsiyaları. Kəmiyyət, keyfiyyət, ölçü anlayışları. Eyniyyət, fərq, əkslik, ziddiyyət anlayışları. Dialektik ziddiy­yətlilik qanunu.

İnkar kateqoriyası. İnkarın dialektik və metafizik anla­mı. İnkişafın tsiklik xarakteri və spiralvarı forması:

a) əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi qanunu qarşılıqlı əlaqə prinsipini əks etdirir və inkişafın mənbəyini aşkarlayır, eyniyyət, fərq, əkslik, ziddiyyət anlayışları.

b) qarşılıqlı əlaqə prinsipi və inkişafı forması kəmiyyət dəyişmələrinin keyfiyyət dəyişmələrinə keçməsi qanununda ifadə olunur; kəmiyyət, keyfiyyət, ölçü anlayışları.

c) İnkarı inkar qanunu köhnə ilə yeni arasındakı əlaqəni aşkarlayır və inkişafın meylini ifadə edir. İnkarın metafizik və dialektik anlamı. «Triada» prinsipinin təhlili.

Mövzu 5: Qnoseologiya təlimi

Şüur problemi. Şüur bir sosial subyekt kimi ancaq insana məxsus olan yüksək psixika formasıdır. Şüurun əsas fərqləndirici cəhətləri: a) məqsədlilik; b) azadlıq və yaradıcılıq; c) mücərrəd – məntiqi təfəkkür; ç) mənlik şüuru. Fəlsəfədə şüur probleminin qoyuluşu. Şüurun materiya ilə münasibətlərinin tarixi, qnoseoloji, ontoloji və praksioloji səpgiləri. Ruh anlayışı. Ruh və şüur.

İnikas xarici təsir nəticəsində dəyişən maddi sistemin özünün struktur müəyyənliyini saxlayır, xarici təsirin xarak­te­rini qeydə alır. İnikasın formaları. Şüurun ictimai təbiət və formalaşmasının mənbələri.

Zəka fikri fəaliyyətin mücərrəd – məntiqi səviyyədə baş verən fəaliyyətidir. Düşüncə fikri fəaliyyətin adi biliklər əldə etməyin və davranışın tənzim edilməsinin səviyyəsidir. Şüurun strukturu və onun formaları.

Mənlik şüuru və onun səviyyələri. Şüuri və qeyri-şüuri. Qeyri-şüurunun daxili məzmunu və onun instansiyaları. Z.Frey­din psixoanaliz təlimi.

Qnoseologiya fəlsəfənin biliyin spesifikasını, mahiy­yətini və formalarını öyrənən bölməsidir. İdrak xarici aləm və insan haqqında məlumat və biliklər əldə etmək prosesidir. İdrakın obyekti və subyekti. Bilik və informasiya. Hissi idrak və onun formaları. Məntiqi (rasional) idrak və onun əsas formaları. İdrakın hissi və məntiqi səviyyələrinin dialektikası.

Bilik predmet və hadisələr haqqında məlumatları özün­də cəmləşdirməklə gerçəkliyi adekvat əks etdirən idrak pro­se­sinin nəticəsidir. Praktika gerçəkliyin predmetli-praktiki mə­nim­sənilməsi prosesidir.

Həqiqət biliklərin obyektiv əhəmiyyətə malik, ger­çəkliyə adekvat olan cəmidir. Həqiqət nəzəriyyəsi. Mütləq və nisbi həqiqət. Həqiqətin meyarları. Yalan, dezinformasiya, yal­nışlıq.

Hissi idrak insan və dünya arasında bilavasitə yaranan qarşılıqlı təsirin nəticəsidir; duyğu, qavrayış və təsəvvür for­maları ilə ifadə olunur. Aqnostizm. İ.Kant, C.Lokk.

Rasional idrak anlayışlar, mühakimələr və əqli nəticələr vasitəsilə baş verən idrak formasıdır. Onun məqsədi mahiy­yətləri bütün təmizliyi ilə aşkarlamaqdır.

Mücərrəd təfəkkür, onun xüsusiyyətləri. İdrak prose­sində izahetmə və anlama səviyyələri.
Mövzu 6: Epistemologiya (Elmi idrak)

Elmi idrakın mahiyyət və funksiyaları, səciyyəvi cə­hətləri. Elmi biliyin strukturu. Elmi biliyin inkişafının əsas mərhələləri. Elmi rasionallıq problemi. Elmi idrak sistem kimi və onun əsas elementləri. Elmi idrakın əsas forma və vasitələri. Elmi idrakın empirik və nəzəri səviyyələri. İdeya, problem, hipotez, nəzəriyyə. Nəzəriyyənin mahiyyəti və idrak­da rolu.

Empirik səviyyənin strukturu; müşahidə, eksperiment, empirik fakt. Nəzəri biliyin strukturu – nəzəri modellər və qanunlar, inkişaf etmiş nəzəriyyə.

Elmin əsasları: tədqiqatın idealı və normaları, dünyanın elmi mənzərəsi, elmin fəlsəfi əsasları.

Metod və metodologiya anlayışları, onların idrakda rolu. Elmi idrakın ümumməntiqi metodları: analiz, sintez, induksiya, deduksiya, abstraktlaşdırma, ümumiləşdirmə, analogiya və modelləşdirmə. Empirik tədqiqatın metodları: müşahidə, ölçmə, eksperiment, müqayisə.

Nəzəri tədqiqatın metodları, ideallaşdırma, formallaş­dırma, aksiomatik metod, hipotetik-deduktiv metod, mücər­rəddən konkretə yüksəlmə metodu, tarixi və məntiqinin vəhdəti metodu. Elmin inkişafı, onun əsas konsepsiyaları, elmin etikası, etik səpkinin rolunun artması. İdrakın qeyri-rasional formaları. Yaradıcılıq. İntuisiya. Elmdən kənar biliklər.

Mövzu 7: Fəlsəfi antropologiya

Fəlsəfi antropologiya fəlsəfənin insanın mahiyyəti haq­qında xüsusi bölməsidir. İnsan, ümuminin, xüsusinin və təkin dinamik vəhdətidir. İnsan probleminin fəlsəfi fikir tarixində qo­yuluşu. İnsan haqqında İslan konsepsiyası. İnsanın mənşəyi haqqında təlimlər. Antropososiogenez problemi. İnsanın təka­mülündə əməyin, nitqin, dilin və şüurun rolu. İnsanın mövcud­luğu anlayışı. İnsanın mahiyyəti və mövcudluğu problemi.

M.Şelerin insanın mahiyyəti haqqında təlimləri.

İnsanın tipologiyası və əsas səciyyələri. F.Nitşe.

Sosiallaşma insanın konkret sosiomədəni mühitə uyğun­laşması prosesidir. Fəlsəfi antropologiya insanın əzəldən təbii-bioloji və sosialın vəhdət olduğunu qəbul edir. İnsanda bioloji və sosial tərəflərin nisbəti.

Antropologiyada şüurluluq ilə qeyri-şüurluluğun nisbəti (Z.Freyd, K.Yunq, E.Fromm).

Müasir fəlsəfi antropologiyada insanın mahiyyətini açmaq üçün «şəxsiyyət, fərdilik, fərdiyyət, şəxsiliklə fərdiliyin vəh­dətini ifadə edən «mən», «fəaliyyət», «həyatın mənası», «ölüm və mənası», «ölüm və ölməzlik», «ünsiyyət» və s. anlayışlarından istifadə olunur.

Şəxsiyyət ictimai həyatın mahiyyətli keyfiyyətlərini bir cəm halında özündə ehtimal edən insandır, fərdilik insanda olan unikallığı və təkrarolunmazlığı ifadə edir. «Mən» şəxsiliklə fər­diliyin vəhdətidir.

Həyatın mənası həyatın özündədir, onu axtarıb tapmaq lazımdır. İnsanın həyatının mənası həyatdan kənardadır, insan onu yaratmır. Həyatın mənası onun mənasızlığındadır. Aris­totel, A.Şopenhauer, H.Qartman, Z.Freyd.

Həyatın mənası haqqında iki konsepsiya – «malik olmaq» və «həyatda olmaq» konsepsiyaları mövcuddur.

«Malik olmaq» – var-dövlətə pərəstiş etməkdir. «Hə­yatda olmaq» – var-dövləti özünə xidmətçi etməkdir.

Ölüm bütün canlılara məxsusdur. Ölüm gələcəyin inka­rıdır, ölüm keçmişin əbədiliyə keçməsidir. Həyat ölüm olduğu üçün mənalıdır. Ölməzlik ancaq insana məxsusdur. İnsan, kainat və bəşəriyyət.

Mövzu 8: Təbiətin fəlsəfi anlamı

Təbiətin fəlsəfi anlamı. Biosfer Yerin həyat olan örtü­yüdür. Bu atmosferi, hidrosferi və litosferin üst hissəsini əhatə edir. Təbiət biosferdə insanın bir varlıq olaraq mövcud olması üçün zəruri təbii şəraitdir. Təbii və süni mühit. Təbiət-cəmiyyət münasibətlərinin əsas istiqamətləri.

Təbiətə antrogen təsir ictimai-iqtisadi inkişafla mütə­nasiblik təşkil edir. Təbiətlə cəmiyyətin qarşılıqlı təsiri ictimai in­kişaf prosesində insanın artan fəaliyyətini özündə əks etdirir. Müasir ekoloji böhran təhlükəsi, onun texniki və sosial sə­bəb­ləri. Azərbaycanda ekoloji vəziyyət. Ekoloji problemin həlli yol­ları.

Coğrafi mühit insanın fəaliyyəti sferasına cəlb olunan və cəmiyyətin mövcud olmasının zəruri şərti olan təbii şərait­dir.

«Coğrafi determinizm» təliminə görə insanların həyatı, əxlaqi, ənənələri, hətta siyasi quruluşları onların yaşadığı coğ­rafi mühitlə müəyyən olunur (Ş.Monteskye və L.N.Qu­mülyevin baxışları).

«Passionar nəzəriyyə» və coğrafi mühitin izahında onun yeri.

Vernadski cəmiyyət və təbiət münasibətlərində insanın əqlə batan fəaliyyətini «noosfer» adlandırmışdır.

Noosferi biosferin bir haldan başqa hala keçməsi kimi və onun yeni keyfiyyət qazanması kimi başa düşmək lazımdır. Ekoloji imperativ.

Mövzu 9: Praksiologiya – fəaliyyət və dəyərlər haq­qında təlimdir

Praksiologiya fəaliyyət və mənəvi dəyərlər haqqında fəlsəfi təlim kimi. Fəaliyyət insanın xarici aləmi məqsədyönlü şəkildə dəyişdirməyə yönəlmiş fəallığıdır. Fəaliyyətin ümumi quruluşu tələbat, motiv, məqsəd və vasitələrdən ibarətdir.

Fəaliyyətin əsas atributları subyektivlik və pred­metlik­dən, şüurluluq və məqsədyönlükdən ibarətdir.

Maddi və mənəvi-ruhi fəaliyyət. Fəaliyyət prosesi və onun nəticəsi maddi və mənəvi-ruhi fəaliyyətin vəhdətini təşkil edir.

Əmək insanın sərf etdiyi fiziki, həm də mənəvi-ruhi ener­jisidir. Fiziki və əqli əmək bir çox ümumi cəhətlərə ma­likdir. Hər ikisi alətlərdən istifadəni, əvvəlcədən planlaşdırılmış nəti­cəni, insanın tələbatı ilə motivləşməsini və s. nəzərdə tutur.

Sərvət insan fəaliyyətinin nəticəsidir. Sərvət xassə deyil, fikir və düşüncə ilə gerçəklik arasında əlaqədir. İnsan üçün müsbət keyfiyyətlərə malik olan sərvətdir. Dəyərlərin təsnifatı, qnoseoloji, etik, estetik və dini dəyərlər.

Sərvətlərin dəyərlənməsinin strukturuna subyekt, pred­met və dəyərləndirmə əsasları daxildir. Şərq və qərb region­larının malik olduğu dəyərlər və onların qarşılıqlı münasibəti.
Mövzu 10: Cəmiyyət sosial sistem kimi

Sosial fəlsəfənin predmeti sosial tamlıq kimi cəmiy­yət­dir, onun mövcudluğunun və inkişafının qanunauy­ğun­luq­ları­dır.

Sosial idrak sosial reallığın cəmiyyət və onun inkişaf qanunauy­ğunluqlarının dərk olunmasıdır. Cəmiyyət, birlik və sosial anlayışları. Cəmiyyətin naturalist, idealist və materialist istiqamətləri. Cəmiyyətə naturalist baxış onun sosial varlıq ol­masını və onun mövcudluğunun təbii-təbiət əsaslarının qırılmaz əlaqəsini qəbul edir.

Cəmiyyətə idealist baxışda sosiallığın sistem təşkil edən amil kimi ya şəxsin iradəsinin təzahürü, ya da kollektiv mü­qaviləni əks etdirən fəaliyyəti qəbul olunur.

Praksioloji baxışda ictimai quruluşun əsası və me­xanizmi kimi fərdlərin sosial hərəkəti qəbul olunur.

Materialist baxışa görə tarix bütöv bir inteqral sistemdir. O, insanların özbaşına hərəkətləri və ya ilahinin uzaq­görənliyi deyildir. Tarixi prosesin mexanizmi obyektiv-maddi amillərdən təşkil olunur. Cəmiyyət özü inkişaf edən və özü təşkil olunan sistemdir. Cəmiyyətin mahiyyətini araş­dırmağı sosiallıq anla­yışının təhlilindən başlamaq lazımdır.

Cəmiyyət qanunlarının təbiət qanunlarından ümumi və fərqli cəhətləri. Sosial atomizm cəmiyyətə insanların və əşya­ların empirik təsvir olunmuş cəmi kimi baxır.

Marksizmə görə cəmiyyət sadəcə fərdlərdən təşkil olun­mur, fərdlər arasındakı əlaqə və münasibətlərin məcmu­sunu əks etdirir.

Cəmiyyət bütöv bir sistem kimi iki metodoloji möv­qedən tədqiq etmək olar: sosial statiklik və sosial dinamiklik. Sosial sistem anlayışı. Cəmiyyət mürəkkəb və öz inkişaf qanu­nauyğunluqlarına malik sistemdir. Cəmiyyətə sistemli yanaşma təsəvvürlərinin yaranması və inkişafı.

Sosial statiklik cəmiyyəti davamlığı təmin edən sabit strukturların cəmi kimi təhlil edir.

Mövzu 11: Cəmiyyətin əsas sferaları

Cəmiyyətin iqtisadi həyatı.

Cəmiyyəti sferalara ayırmağın elmi əsasları. İctimai hə­yatın əsas sferaları: iqtisadi, sosial, siyasi və mənəvi. İqtisadi sfera maddi nemətlərin istehsalını, onların bölgüsünü, mü­ba­di­ləsini, istehlakını həyata keçirən fəaliyyət sahələrini əhatə edir.

İqtisadi-maddi istehsalın qanunları əmək vasitəsi realla­şır. Əməyin maddi təbiəti və ideallıq tərəfi vəhdətdədir. Mül­kiyyət anlayışı. Mülkiyyət növlərinin müxtəlifliyi. Bazar müna­sibətlərinə keçid və mülkiyyətin müxtəlif formalarının bərqərar olması. İqtisadiyyatın idarə olunması anlayışı. İqtisa­diyyatın dövlət tərəfindən tənzim olunması mexanizmi, onun forma və vasitələri. İqtisadi sferanın əsas formalarına təsərrüfat həyatının baş verdiyi məkan, iqtisadiyyatı idarə edən institutlar, nəhayət maddi nemətlərin istehsalı üsulu daxildir.

İstehsal üsulunun iki tərəfi mövcuddur – məhsuldar qüvvələr və istehsal münasibətləri.

Texnika insanın maddi və digər fəaliyyətinin vasitələri sistemidir: istənilən fəaliyyət növündə bacarıq və vərdişlərin cəmidir. İnsan ilə texnika və texnologiya arasında qarşılıqlı tə­sirin əsasında təbii və insanın özünün yaratdığı «İkinci təbiətin» əlaqələndirilməsi durur.

Təbii olanla süni olan arasında, insan ilə texnika arasında əlaqə ziddiyyətlidir. İqtisadi istehsal üsulunun və texnoloji istehsal üsulunun izahı.

Cəmiyyətin sosial strukturu sosial sistemin tərkib his­sələri arasında sabit və nizamlanmış əlaqələrdir. Cəmiyyətin sosial sferaları. Milli-etnik struktur etnosların və digər sosial-etnik birliklərin inkişafını əks etdirir. Sosial-etnik birliklərin ta­rixi formaları: qəbilə, xalq, millət. Qəbilə insanların qan qo­hum­luğuna əsaslanan birliyidir. Qəbilə ərazisi, müəy­yən iqti­sadi ümumilik, vahid dil və s. ilə xarakterizə olunur. Xalq in­sanların sosial-etnik birliyidir, ümumi dil, ərazi, iqtisadi və mə­dəni ümumiliklə xarakterizə olunur. Millət vahid ərazi, iqtisadi əlaqələr, dil, mədəniyyət xüsusiyyətləri ilə xarakterizə olunan insan birliyidir. Sosial-demoqrafik struktur əhalinin cinslər üzrə say nisbətini, əhalinin yaşa görə tərkibini əks etdirir.

Ailə insanların kəbin və ya qan qohumluğuna əsaslanan birliyidir. Ailə cəmiyyətin və onun sosial strukturunun təkrar istehsalının mənbəyidir. Ailənin tarixi inkişafı. Sosial strati­fikasiyanın funksional nəzəriyyəsi, sosial stratifikasiyanın kon­flikt nəzəriyyəsi.

Siyasi sistemə siyasətlə bilavasitə və ya dolayısı ilə bağlı olan təsisatlar və təşkilatlar, müəyyən siyasi funksiyaları həyata keçirən dövlət və qeyri-dövlət təşkilatları daxildir. Cəmiyyətin siyasi sferası anlayışı. Siyasət dövlət işlərində iştirak etməkdə, onun möhkəmləndirilməsi uğrunda və ya hakimiyyəti dəyişdir­mək uğrunda və ya hakimiyyəti dəyişdirmək uğrunda aparılan mübarizə ilə əlaqədar olaraq fəaliyyətdir. Siyasi sistemdə dövlətin yeri və rolu. Dövlət mövcud cəmiyyətin üzvlərinin həyat və fəaliyyətini Konstitusiya və digər hüquqi aktlar əsa­sında tənzim edən orqan və təsisatların toplusudur. Hakimiyyət nüfuz, hüquq, güc vasitəsilə öz iradəsini həyata keçirmək, in­sanların fəaliyyətinə və davranışına müəyyənedici təsir göstər­mək qabiliyyəti və imkanıdır. Siyasi hakimiyyət hakim təbəqə­nin siyasi strategiyasının möhkəmlənməsinə, təbliğinə və mü­da­fiəsinə istiqamətləndirilmiş rəsmi dövlət ideologiyasını hə­yata keçirən sosial institutların məcmusudur. Siyasi rejim av­to­ritar, demokratik, totalitar tiplərdə ola bilər. Hüquqi döv­lətin xa­­rakterik əlamətləri hakimiyyətin bölgüsündən, hüququn siya­sə­tindən üstünlüyündən ibarətdir. Vətəndaş cəmiyyəti sivil qay­da­da sərvətdir, o bir tərəfdən vətəndaşları müxtəlif əsaslarda bir­ləşdirir, onların sosiallaşması üçün əlavə şərait yaradır, digər tə­rəf­dən, cəmiyyətin bir tam kimi daha da inteqrasiyasını təmin edir.

Cəmiyyətin mənəvi-ruhi sferası. Mənəvi-ruhi tələbat cə­miyyətin və insanların mənəvi-ruhi dəyərləri yaratması və on­ların mənimsənilməsidir. Mənəvi-ruhi sferaya daxildir: mənəvi-ruhi fəaliyyət; mənəvi-ruhi sərvətlər, mənəvi-ruhi münasibətlər; insanın fərdi şüuru, ictimai şüur. Mənəvi tələbatlar mənəvi fəaliyyətin əsasıdır. Mənəvi istehsal, mənəvi fəaliyyət, mənəvi istehlak, mənəvi ünsiyyət və mənəvi münasibətlər sistemi.

Cəmiyyətin mənəvi həyatında ictimai şüurun mərkəzi yeri. İctimai şüurun əsas struktur bölgüləri: adi və nəzəri şüur.

İctimai psixologiya və ictimai ideologiya. İctimai şüurun formaları. Kütləvi şüur və ictimai rəy. Adi şüur insanların gündəlik əməli fəaliyyətində yaranır və onların empirik təcrü­bə­sinə əsaslanır. Nəzəri şüur ictimai insanların öz həyatına və ictimai varlığına emosional və qismən də intellektual mü­nasibətidir. İctimai ideologiya böyük insan qruplarının və milli birliklərin əsas mənafeləri və tələbatlarının nəzəri səviyyədə ifadəsidir. İctimai şüuru formalara ayırmağın meyarları. İctimai şüurun əsas formaları: siyasi və hüquqi şüur. Əxlaqı şüur şəx­siyyətlərarası münasibətlərin könüllü tənzimlə­yicisidir. Estetik şüurun mahiyyəti və ifadə formaları. Dini şüurun spesifikliyi. Dini şüurun struktur bölgüləri. Müasir cəmiyyətdə dinin rolu.
Mövzu 12. Mədəniyyət və sivilizasiya haqqında müa­sir fəlsəfi baxışlar

Mədəniyyət insan varlığının fundamental üsuludur. Mə­dəniyyət daxilində insanın özü yaradan və özü dərk edən möv­cudat kimi təşəkkülü baş verir.

Mədəniyyətin fəlsəfi anlamı. Mədəniyyətin izahına dair müxtəlif baxışlar. Mədəniyyət faktların yığımı deyil, onların yaradılması və mənimsənilməsi prosesidir. Ənənə mə­dəniy­yətdə varislik formasıdır, sosiomədəni stabilliyin amilidir, ya­radıcı fəaliyyətin zəmini və proqramıdır. Mədəniyyətin funk­siyaları: insanı bəşəriləşdirən funksiya-fərd mədəniyyətə sahib olmaq prosesinə şəxsiyyət olur, adaptasiya funksiyası – mə­dəniyyət cəmiyyəti dəyişikliklərə uyğunlaşdırır və başqa sivili­zasiyalarla qarşılıqlı əlaqəni təmin edir, qeyri-gentropik funk­siya-cəmiyyətin özünəməxsus keyfiyyəti olan bir fenomen kimi saxlanılmasına xidmət edir. Sivilizasiya sosial fəlsəfənin anla­yışıdır. Bu anlayış insanların sərvət sistemlərini və normalarını, onların gündəlik davranışlarını təyin edən mo­tivləri təsbit edir. Sivilizasiyanın izahına dair baxışlar: a) sivili­zasiya mədəniy­yə­tin sinonimidir; b) sivilizasiya lokal mədəniy­yətlərin inkişa­fında tənəzzül mərhələsidir; c) sivilizasiya bə­şəriyyətin barbar­lıqdan sonra gələn inkişaf mərhələsidir; d) sivilizasiya bu və ya digər regio­nun və yaxud etnosun inkişaf mərhələsidir. Ənənəvi sivilizasiya kapitalizmə qədərki ictimai quruluşlardır. Bu tip sivilizasiya yeniliyi sosial inkişafın əsası və məqsədi ki­mi inkar etməkdir və in­sanların fəaliyyətinin tipik sxemlərini, ünsiyyət formalarını, məişətin təşkilinin, mədəniyyət nümunə­lərinin tək­rar istehsalını əsaslandırmaqdır. İndustrial sivili­za­siya iri sə­na­ye istehsalı dövrü üçün xarakterik olan ictimai quruluş tipidir.

Postindustrial sivilizasiya – ABŞ və Qərbi Avropanın in­ki­şaf etmiş ölkələrində ictimai inkişafın müasir mərhələsidir. Bu mərhələ ekstensiv iqtisadiyyatdan intensiv iqtisadiyyata ke­çidə xarakterizə olunur, istehsalda informasiya texnologi­ya­sının rolu yüksəlir, şəxsiyyətin təhsil və peşə-ixtisas səviyyə­sinin in­ki­şafını söndürür. Həm mədəniyyət, həm də sivilizasiya nor­mativ təbiətə malikdir. Onlar arasında fərq bundan ibarətdir ki, sivilizasiya mədəniyyət prosesi üçün zəmin yaradır, onu tən­zimləyir.

Mədəniyyət öz növbəsində yeninin yaradıcısı olaraq sivi­lizasiyanın inkişafına şərait yaradır. Mədəniyyət və siviliza­siyaların qarşılıqlı münasibətləri. Qərb və Şərq sivilizasiyaları, onların özünəməxsusluqları.
Mövzu 13. Qloballaşan dünyanın problemləri

Ümumbəşəri problemlər qlobal xarakterlidir, onların həlli beynəlxalq səviyyədə qüvvələrin birləşməsini tələb edir. Qlobal problemlər ancaq ayrı-ayrı adamların deyil, bütün bəşəriyyətin taleyi ilə bağlıdır, bu problemlərin dünya inkişafının obyektiv amilləridir və kimsə tərəfindən inkar edilə bilməz. Xüsusi, region, lokal problemlərdən fərqli olaraq qlobal problemlər mobillik xassəsinə çox az malikdir; Qlobal problemlər bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqə və təsirdədirlər.

Qlobal problemləri üç qrupa ayırmaq olar: a) Döv­lətlər­arası beynəlmiləl xarakterli problemlər; nüvə mühari­bəsinin qarşısının alınması, yeni beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin təşək­külü; b) Təbiətlə cəmiyyət arasındakı qarşılıqlı təsirdən yaranan problemlər: insanları enerji, yanacaq, içməli su və s. ilə təchiz etmək, buraya eləcə də ekoloji problemlər daxildir; c) İnsan cəmiyyət sistemi ilə bağlı olan problemlərdir; demoqrafik prob­lemlər, səhiyyə və təhsil problemləri. «Qlobal şüur», «noo­sfera» anlayışları və qlobal problemlərin əlaqəsi. Qlobal şüurda humanizm özünü müxtəlif xüsusiyyətlərdə; etik normalarda, sosial ideyalarda, mənəvi-ruhi dəyərlərdə, iradə azadlığında, şəxsiyyətin hüququna və ləyaqətinə hörmətdə, ədalət hissində və s. ifadə edir.

«Fəlsəfə» kursunun proqramı üçün təqdim olunan əsas
ƏDƏBİYYAT

1. Ахмедов Г.М. Философия Азербайджанского прос­ве­щения. Баку, 1983.
2. Барилин В.С. Социальная философия. М., 1993.
3. Введение в философию. Под ред. И.Фролова. Учебник. М., 2009.
4. Гегель Г.Ф. Философия истории. М., 1995.
5. Гердер И.Г. Идеи к философии истории человечества. М., 1977.
6. Тойнби А. Постижение истории. М., 1983.
7. Zeynalov M.B. Fəlsəfə tarixi. Dərslik. Bakı, 1999.
8. İmanov H.R. Fəlsəfənin əsasları. Dərslik. B., 2007.
9. İmanov H.R., Əhədov A. Orta əsr İslam Şərqində fəlsəfi fikir. Bakı, 1998.
10. İsmayılov F. Müasir Qərb fəlsəfəsi. Bakı, 1991.
11. İsmayılov F. İnsan və dünya. Bakı, 1994.
12. İsmayılov F. Klassik psixoanalizin əsasları. Bakı, 2003.
13. Кант И. Критика чистого разума. Сочинения. В 6-ти т. М., 1964.
14. Кедров Б. Беседы о диалектики. М., 1989.
15. Кон И. Открытие «Я». М., 1978.
16. Мир философии. II ч. Хрестоматия. М., 1999.
17. Моисеев Н. Человек и ноосфера. М., 1990.
18. Məmmədov Z. Azərbaycan fəlsəfə tarixi. Bakı, 1994.
19. Məmmədov Ə. Dialektik idrak və ümumelmi tədqiqat me­todları. Bakı, 1997.
20. Məmmədov Ə. Elmi idrak və onun inkişaf dialektikası. Bakı, 1998.
21. Məmmədov Ə., İsmayılov V. Müasir fizikaya baxış. Bakı, 2001.
22. Спиркин А.Г. Философия. Учебник. М., 2000.
23. Тайлор Е. Первобытная культура. М., 1983.
24. Şükürov A. Fəlsəfə, cəmiyyətdə onun yeri və rolu. Bakı, 1996.
25. Hacıyev Z.C. Ontologiya və idrak nəzəriyyəsi. Dərslik. Bakı, 2011.
26. Hacıyev Z.C. Fəlsəfə. Dərslik. Bakı, 2001.
27. Hacıyev Z.C., Abbasova Q.Y. Sosial fəlsəfə. Bakı, 2001.
28. Göyüşov Z. Daxilə pəncərə. Bakı, 1978.
29. Ясперс К. Смысл и назначение истории. М., 1991.
30. Əhədov A. Qədim dünya fəlsəfəsi. Bakı, 1977.

Чапа имзаланмышдыр 14.07.2012. Каьыз форматы 60х84 1/16.

Щяъми 1,25 ч.в. Сайы 200.

Бакы, «Туран Еви» няшриййаты,

Birillik Azərbaycan Kitabiyyatı – 1995 – Azərbaycan Milli Kitabxanası

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Akademiyası.- Bakı: ADNA, 1995.- 200 s.; 20 sm.- 500 nüs.- [1995-63444] 631. Kazımov, İ.B. General Akim Abbasov [Mətn] /İsmayıl Kazımov; red. Ə.Misiroğlu.- Bakı: Qorqud, 1995.- 24 s., portr.; 17 sm.- 10000 nüs.- [1995-63038] 632. Kərimova, S.M. Çarizmin Azərbaycanın işğalında və müstəmləkəçilik siyasətində erməni siyasətbazlarının rolu [Mətn] /Sevil Kərimova; elmi red. M.Ə.İsmayılov.- Bakı: Azərnəşr, 1995.- 192 s.; 20 sm.- 5000 nüs.- ISBN 5- 5520-1597-5.- [1995-63586] 633. Qətiyyətin təntənəsi [Mətn]: sənədli xronika /müəl. tərt. Ş.Yaqubov; red. M.Süleymanzadə; məsl.: R.Xələfov, B.Abbaszadə.- Bakı: “Səhər” qəzetinin nəşri, 1995.- 846 s.; 20 sm.- 5000 nüs. (cildli).- [1995-63835] 634. Qlinka, S.N. Azərbaycan ermənilərinin Rusiya hüdudlarına köçürülməsinin təsviri [Mətn] /S.N.Qlinka; tərc. ed. V.Quliyev; red. S.Ağayev.- Bakı: Azərbaycan, 1995.- 128 s.; 20 sm.- 10000 nüs.- [1995-66055] 635. Ləman, F. Torpağın yaddaşı [Mətn] /Fəridə Ləman; red. Ş.Səlimbəyli.- Bakı: Sabah, 1995.- 40 s., portr.; 21 sm.- 1500 nüs.- ISBN 5-8610-6077-0.- [1995-63130] 636. Məhərrəmov, N. Tehran-47: Daşnaksütyun və Azərbaycanın taleyi [Mətn] /Nizami Məhərrəmov; red. S.Ağayev.- Bakı: Azərbaycan, 1995.- 96 s.; 20 sm.- 3000 nüs.- [1995-64844] 637. Məmmədli, Ş.B. Paralanmış Borçalı və ya 1918-ci il Ermənistan-Gürcüstan müharibəsinin acı nəticəsi [Mətn] /Şurəddin Məmmədli; red. S.Cabbarova; rəssam X.Qasımov.- Bakı: Azərnəşr,1995.- 56 s., portr.; 20 sm.- 3000 nüs.- ISBN 5-5520-0991-6.- [1995-63813] 638. Mustafayev, R. Azərbaycan dövlətçiliyi: özümüzü və dünyanı dərketmə yolunda [Mətn] /Rövşən Mustafayev.- 109

Bakı: Azərnəşr, 1995.- 233 s.; 20 sm.- Bibl.: s. 220-231.- 1000 nüs.- ISBN 5-5520-1616-5.- [1995-63811] 639. Mustafayeva, N. Cənubi Azərbaycan xanlıqları [Mətn] /Nisə Mustafayeva; elmi red. F.Əliyev; red. S.Cabbarova.- Bakı: Azərnəşr, 1995.- 96 s.; 20 sm.- 3500 nüs.- ISBN 5-5520-1570-3.- [1995-63122] 640. Mustafazadə, T.T. Ümumi tarix: 4 cilddə [Mətn] /Tofiq Mustafazadə; elmi red. Y.M.Mahmudov; rəy.: T.B.Qafarov [və b.]; Azərb. Un-ti.- Bakı: Elm, 1995.- Cild 1: Ən qədim zamanlardan 476-cı ilədək.- 175 s.; 20 sm.- nüs. yox.- ISBN 5-8066-1889-7 (cildli).- [1995-63713] 641. Mustafazadə, T.T. Ümumi tarix: 4 cilddə [Mətn] /Tofiq Mustafazadə; elmi red. Y.M.Mahmudov; Azərb.Unti.- Bakı: Elm, 1995.- Cild 2: Orta əsrlər: 476-1640-cı illər.- 252 s.; 20 sm.- 2000 nüs.- ISBN 5-8066-1889-7 (cildli).- [1995-64113] 642. Nəzirli, Ş.Ə. Cümhuriyyət generalları [Mətn] /Şəmistan Nəzirli; rəy. Ç.Məmmədov; red. R.Faxralı.- Bakı: Hərbi, 1995.- 212 s., portr., fotoşək.; 20 sm.- 3000 nüs.- [1995-63892] 643. Nəzirli, Ş.Ə. Qacarlar [Mətn] /Şəmistan Nəzirli; red. Ə.Ol; rəssam Ədalət.- Bakı: Şur, 1995.- 64 s., portr.: ill., fotoşək.; 20 sm.- 3000 nüs.- [1995-63159] 644. Nicat, Ə. Dünya sərkərdələri [Mətn] /Əlisa Nicat; red. S.Cabbarova; rəssam M.Abdullayev.- Bakı: Azərnəşr, 1995.- 220 s.; 16 sm.- 2000 nüs.- ISBN 5-5520-1550-9.- [1995-63569] 645. Novruzlu, Ə.İ. Saatlının tarixi [Mətn] /Əziz Novruzlu; red.: Q.Qoşqarlı, Q.Qeybullayev; AEA, Arxeologiya və Etnoqrafiya İn-tu.- Bakı: Elm, 1995.- 114 s.+ [46] ill.; 21 sm.- 2000 nüs.- ISBN 5-8066-1885-4.- [1995-63578] 110

• Page 1 and 2: BİRİLLİK AZƏRBAYCAN KİTABİYYA
• Page 3 and 4: Baş redaktor : K.M.Tahirov Tərtib
• Page 5 and 6: espublikamızda, həm də onun hüd
• Page 7 and 8: 0 Ümumi şöbə 00 Elm və mədən
• Page 9 and 10: 11. İnformasiya axtarış sisteml
• Page 11 and 12: 22. Özün düzəlt [Mətn] /baş r
• Page 13 and 14: 33. Əhədov, A. Qədim dünya fəl
• Page 15 and 16: 47. Əhədov, A.F. Azərbaycanda is
• Page 17 and 18: Təbib, 1995.- 14 s.; 14 sm.- 5000
• Page 19 and 20: 1995.- 72 s., cədv.; 20 sm.- Bibl.
• Page 21 and 22: 86. Xankişiyev, Ə. Prezident Heyd
• Page 23 and 24: dinoğlu, N.Səfərov.- Bakı: Qanu
• Page 25 and 26: 110. Ümumi iqtisadi nəzəriyyə k
• Page 27 and 28: ehtiyatlarından səmərəli istifa
• Page 29 and 30: Bakı: Biznesmenin Bülleteni, 1995
• Page 31 and 32: müavinətlərin verilmə qaydalar
• Page 33 and 34: şək.; 17 sm.- Əlavələr: s. 133
• Page 35 and 36: 168. Mirzəyev, C.H. Əməklə bağ
• Page 37 and 38: 178. Əliyev, Ə.M. Riyaziyyat [Mə
• Page 39 and 40: Bakı: Maarif, 1995.- 96 s.: ill.-
• Page 41 and 42: 204. Azərbaycan Dövlət Neft Akad
• Page 43 and 44: 512 Cəbr 214. Cəbr və ədədlər
• Page 45 and 46: 536 Termodinamika 222. İstilik-kü
• Page 47 and 48: [və b.]; Azərb. Dövlət Neft Aka
• Page 49 and 50: Mütərcim, 1995.- 300, [52] s.: il
• Page 51 and 52: 612 Fiziologiya 250. Cəfərov, F.
• Page 53 and 54: 615.9 Toksikologiya 261. Məmmədov
• Page 55 and 56: 271. Инфаркт миокард
• Page 57 and 58: 280. Məmmədov, T.M. Qeyri-xətti
• Page 59 and 60: 290. Quluzadə, R.K. Sənaye müəs
• Page 61 and 62: Akademiyası.- Bakı: ADNA, 1995.-
• Page 63 and 64: logiya Komitəsi.- Bakı: Elm, 1995
• Page 65 and 66: 352 с., [8] л., портр., фо
• Page 67 and 68: ed. E.Məmmədyarova; rəssam R.Əz
• Page 69 and 70: faks.; 16 sm.- Musiqi terminləri l
• Page 71 and 72: M.Allahverdiyev.- Gəncə: Gəncə
• Page 73 and 74: H.İ.Mirzəyev; rəy.: V.H. Əliyev
• Page 75 and 76: 376. Azərbaycan filologiyası məs
• Page 77 and 78: Maarifçilik Cəmiyyətinin “Bayat
• Page 79 and 80: 404. Aşıq Molla Cümə. Əsərlə
• Page 81 and 82: P.Ş.Əfəndiyev.- Bakı: Təbib, 1
• Page 83 and 84: 432. Ay işığı [Mətn]: şeirlə
• Page 85 and 86: 1995.- 152 s.; 20 sm.- 5000 nüs.-
• Page 87 and 88: 464. Əlizadə, N. Tanrı, gəl tan
• Page 89 and 90: 480. Həsənzadə, N.Ə. Pompeyin Q
• Page 91 and 92: Nurlan, 1995.- 552 s.; 21sm.- 2000
• Page 93 and 94: 513. Məchul, M.Ş. Hünər dastan
• Page 95 and 96: 528. Nəcəfzadə, Q.M. Gülümsəy
• Page 97 and 98: C.Zeynal.- Bakı: Azərbaycan, 1995
• Page 99 and 100: portr.; 20 sm.- 3000 nüs.- ISBN 5-
• Page 101 and 102: 82/821-93 Uşaq ədəbiyyatı 576.
• Page 103 and 104: Göytürk, 1995.- 64 s., fotoşək.
• Page 105 and 106: 1:8 000 000.- Bakı: Bakı kartoqra
• Page 107 and 108: 93/94 Tarix elmləri 94 Tarix 611.
• Page 109: S.Nəzərli.- Bakı: Azərbaycan En
• Page 113 and 114: İctimai-Siyasi Un-ti.- İkinci nə
• Page 115 and 116: Махмуд Исмаил.- Бак
• Page 117 and 118: 680. Kərimli, A.V. Soraq verin: Z
• Page 119 and 120: 697. Zəngilanlı, R. Zəngilanlı
• Page 121 and 122: 710. Султанова, Н.Т. О
• Page 123 and 124: İqtisad elmləri İqtisad elmləri
• Page 125 and 126: перехода к рыночно
• Page 127 and 128: Юсиф Ильдырымзаде;
• Page 129 and 130: 752. Süleymanov, F.S. İbtidai mə
• Page 131 and 132: [Текст]: 01.04.07 /Ариф А
• Page 133 and 134: Физики им. акад. Г.М.
• Page 135 and 136: Джалилов; АНА, Ин-т
• Page 137 and 138: Азерб. Респ., Бак. Го
• Page 139 and 140: 811. Махмудов, Ш.М. Ис
• Page 141 and 142: Самира Багирова; АН
• Page 143 and 144: axış [Mətn]: 03.00.19 /Sahib Mah
• Page 145 and 146: 845. Гюльахмедов, С.К.
• Page 147 and 148: 857. Рустамбеков, Р.Б.
• Page 149 and 150: 867. Алескерова, С.М.
• Page 151 and 152: 879. Кадыров, Д.А. Про
• Page 153 and 154: 890. Рустамова, А.М. К
• Page 155 and 156: 900. Алгулиев, Р.М. Ра
• Page 157 and 158: 05.23.05 /Али Гаджилы; М
• Page 159 and 160: 923. Мехтиев, Д.Ш. Исс
• Page 161 and 162: Kənd təsərrüfatı elmləri Kən
• Page 163 and 164: фира Кулиева; АНА, И
• Page 165 and 166: Аллахвердиева; АНА,
• Page 167 and 168: 970. Əbdülhəsənov, E.Ə. Əhmə
• Page 169 and 170: 986. Şıxıyeva, İ.X. Kitabi-Dəd
• Page 171 and 172: 997. Наджафов, Б.И. Ис
• Page 173 and 174: Müəlliflərin əlifba göstərici
• Page 175 and 176: Əhmədov, Ə.S. 48 Əhmədov, Q.B.
• Page 177 and 178: İsmayıloğlu, Ə-C. 309 İsmayıl
• Page 179 and 180: Nəsr, Əd-Din Mühəmməd Salih F
• Page 181 and 182: Абдуллаева, Т.Г. 836 А
• Page 183 and 184: Кимри, Я.Х. 742 Колесн
• Page 185 and 186: Arktika 601 Aspirantların və gən
• Page 187 and 188: Gənc alim və aspirantların elmi-
• Page 189 and 190: Paskal-proqramın “Korvet” kompleks
• Page 191 and 192: MÜNDƏRİCAT Müqəddimə .
• Page 193 and 194: 579 Mikrobiologiya .
• Page 195 and 196: Şəhidlər.