Hebubullah manafli şəki üsyanı

Haqqında söz açdığım hadisələrə son 15 ilin perspektivindən yanaşanda bu günlərdə imzalanmış ümumqafqaz paktının böyük əhəmiyyətini ayrıca qeyd etməmək mümkün deyildir. Əgər Qafqaz Konfederasiyası Paktı Gəncə üsyanı günlərində mövcud olsaydı və tərəflərin üzərinə müəyyən vəzifələr qoysaydı, bu, heç şübhəsiz, son nəticədə Qafqazın tam şəkildə xəyallarımızda yaşatdığımız azadlığa qovuşması prosesinə öz töhfəsini verə bilərdi.

Şəki üsyanı (1838)

Şəki üsyanı (1838) – XIX əsrdə çar Rusiyasının Azərbaycanda yeritdiyi müstəmləkəçilik əsarətinə qarşı çevrilmiş ümumxalq üsyanı.

Mündəricat

• 1 Üsyanın səbəbləri
• 2 Üsyanın başlanması və gedişi
• 3 Üsyanın məğlub olması
• 4 Həmçinin bax
• 5 Mənbə

Üsyanın səbəbləri

XIX əsrin 30- cu illərində Azərbaycanda çarizmin müstəmləkə əsarətinə qarşı baş vermiş üsyanları doğuran ümumi amillər 1838-ci ildə Şəkidə baş vermiş üsyan üçün də xarakterik idi. Lakin xanlıqlar dövründə mövcud olan vergi və mükəlləfiyyətlər heç bir əyalətdə Şəkidəki qədər deyildi.

“Cənubi Qafqazda ipəkçiliyi və ticarət sənayeçiliyini yayan” Cəmiyyətin tut ağacları plantasiyalarında və müəssisələrdə çalışan rəncbərlərin vəziyyəti xüsusilə dözülməz idi. Kiçik qüsur üstündə rəncbərə bədən cəzası verilirdi.

Əyalətin inzibati mərkəzi olan Şəki şəhərində sənətkarlara tətbiq edilən ağır vergilər, rüsumlar, zorakılıqlar, qanunla nəzərdə tutulmayan mükəlləfiyyətlər onları müflisləşdirir və cana doydururdu. Şəhərdə yaşayan ağalar, bəylər və ruhanilər də komendantdan narazı idi. Çoxları doğma yurdunu tərk edib dağlara, meşəllərə çəkilirdi. Bu narazı qüvvələr hər an üsyana başlamağa hazır idilər.

Vaxtilə çarizmin zülmü üzündən Şəkini tərk etməyə məcbur olmuş Səlim xan da ailəsi ilə birlikdə İranın sərhəd kəndi Zeyvə məskunlaşmışdı.

Üsyanın başlanması və gedişi

Bəzi mənbələrə görə Şəki üsyanının başçısı Məşədi Məhəmməd adlı şəxs Səlim xanın oğlu Hacı xanın tapşırığı ilə hələ 1837-ci ildə Şəkiyə gəlmişdi.

Tədqiqatçı alim Z.Ə.Cavadova isə “Şimal- Qərbi Azərbaycan” (tarixi-demoqrafik araşdırma) əsərində mənbələrə əsaslanaraq qeyd edir ki, üsyana İranda vəfat edən Şəki xanı Hüseyn xanın oğlu Məmməd bəy başçılıq edirdi. 1837-ci ildə öz vətəninə qayıdan Məmməd bəy tərəfdarları ilə birlikdə müstəmləkə əsarətinə qarşı mübarizəyə başladı. Lakin tezliklə həbs olunaraq hərbi məhkəməyə verildi. 1838-ci ilin avqustun 8-də o, həbsxanadan qaçaraq Quba mahalının yuxarı hissəsində gizləndi.

1838-ci ilin avqustunda Quba mahalının yuxarı hissəsində 5 minədək atlı və piyada qoşun toplayan Məmməd bəy Rutuldan olan Ağa bəylə birlikdə Şəki üzərində hücuma hazırlaşmağa başladı. Avqustun 30-da çoxsaylı dağlı qoşunu Xaçmaz mahalı yaxınlığında dağı aşaraq Şəki əyalətinə girdi. 400 evdən ibarət Xaçmaz kəndinin sakinləri dağılara qoşuldu. Mahal naibinin kənd əhalisindən yaxınlaşan dağlı qoşununa qarşı müqavimət göstərmək üçün dəstə toplamaq cəhdi baş tutmadı.

1838-ci ildə Şəkidə baş vermiş üsyanın xarakterik xüsusiyyəti müstəmləkə əsarətinə qarşı çevrilmiş bu azadlıq mübarizəsində Şəki əhalisi ilə yanaşı dağlı tayfalarının da iştirak etməsi idi.

Məmməd bəy Şəki əhalisinə göndərdiyi müraciətdə bildirirdi ki, o şəkililəri öz dindaşları və dostları hesab edir. Onlara qarşı heç bir pis niyyəti yoxdur. Yürüşdə əsas məqsəd onları xristianların zülmündən azad etmək, bütün işğalçıları məhv etməkdir. Məmməd bəyin bu müraciəti Şəkidə üsyanın başlaması üçün bir işarə oldu.

Şəki komendantı podpolkovnik Minçenko yaxınlaşan təhlükəni dəf etmək üçün silahlı əhali toplamağa başladı. Lakin tələb olunan 1000 nəfər yerinə cəmi 200 atlı yığıldı. Çətinliklə yığılan bu silahlı dəstə Vartaşın kəndinə gəldi. Onlar isə nəinki müqavimət göstərdilər, hətta mahal naibini hədələyərək onun bu ərazidən çıxmasını tələb etdilər. Qısa müddətdə üsyan bütün Şəki əyalətini bürüdü.

Avqustun 31-də köməyə gələn dağlı qoşunu sürətlə hərəkət edərək demək olar ki, heç bir müqavimətə rast gəlmədən Şəkiyə yaxınlaşdılar. Şəki komendantı kömək üçün Nijeqorodsk draqun polkunun komandiri polkovnik S.D.Bezobrazova müraciət etdi. Çar quyuları istehkamından Şəkiyə top artilleriyası ilə birlikdə 2 diviziya və Zaqatala qalasından 2 rota göndərildi. Bu hərbi qüvvəyə İlisu sultanının yüzədək atlısı da qoşuldu.

Polkovnik S. D. Bezobrazov Şəkiyə gələn zaman üsyançılarla birləşməyə cəhd göstərən dağlı qoşunu artıq şəhərə yaxınlaşmışdı. Qışlaq adlanan ərazidə köməyə gələn dağlı qoşunu ilə, Şəkidə yerləşdirilmiş rus qoşunu arasında şiddətli döyüş başladı. Şəhər yarğanlar və sıx bağlarla əhatə olunduğu üçün az saylı qoşunla üsyançılara qarşı vuruşmaq və şəhəri əldə saxlamaq çətinlik yaradırdı. Ona görə də polk Bezobrazov öhdəsində olan az saylı qoşunla şəhərdən 4 verst aralı olan Qışlaq ərazisində həlledici döyüşə girməyi qərara aldı. Nijeqorodsk draqun polkunun kapitanı knyaz Çavçavadze milis dəstələri ilə birlikdə Qışlaq və Zəyzid yolu ilə hərəkətə başladı. Bu dəstəni Gürcüstan xətt batalyonunun 2 rotasından təşkil edilmiş dəstə müşayət edirdi.

Zəyzid kəndi yaxınlığında milis dəstələri ilə üsyançılar arasında atışma başladı. Piyada qoşunlarına başçılıq edən polkovnik Bezobrazov milis dəstələrinə kömək etmək üçün Zəyzid yoluna çıxdığı an üsyançılar onların üstünə atıldı. Lakin piyadalar süngü zərbələri ilə bu kütləni geri oturtdu və qaçmağa məcbur etdi.

Üsyançıların digər hissəsi isə Qışlaq yolunda dayanan rotaya hücum edərək burada olan bir topu ələ keçirməyə cəhd göstərdilər. Bu döyüşdən sonra Məmməd bəy Şəkiyə yaxın olan yüksəklikləri ələ keçirərək şəhərə daxil oldu. Qısa müddətdə üsyançılar şəhərin bütün şimal hissəsini ələ keçirdi. Ələ keçirilmiş yerlərdə öz mövqelərini möhkəmləndirmək istəyən üsyançılarla ruslar arasında şiddətli atışma başladı. Polkovnik Bezobrazovun həyata keçirdiyi tədbirlər nəticəsində köməyə gələn dağlıların hücumu dayandırılsa da, onlar hər dəfə böyük səylə öz hücumlarını yenidən bərpa edir və güclü müqavimət göstərirdilər. Döyüş zamanı hər iki tərəf ağır itki verdi.

Tezliklə üsyançılar qaladan 15 sajen aralıda yerləşən karvansaranı, ona yaxın olan bütün tikililəri və bağları ələ keçirdilər. Şəhərdə olan 320 nəfərlik rus qarnizonu qalada gizləndi. Qalanın bir hissəsini dağıdan üsyançılar komendant idarəsini, əyalət xəzinəsini ələ keçirdilər. Karvansaradakı tacirlər və şəhərdə yaşayan ermənilər qaçıb qalada gizləndi. Burada onlar silahlandırıldı və qalanı müdafiə edən rus əsgərlərinə qoşuldu.

Müstəmləkə əsarətinə qarşı ayağa qalxan xalqın apardığı azadlıq mübarizəsi işğalçıları qorxuya saldı. Bu mübarizə Qafqaz xalqlarının öz azadlığı uğrunda birgə apardıqları qəhrəmanlıq mübarizəsinin şanlı səhifəsi idi. Köməyə gələn dağlı qoşunu ilə birləşən üsyançıların birgə mübarizəsi istilaçılara amansız zərbə vurdu.

Üsyanın məğlub olması

Polkovnik Bezobrazov üsyanı yatırmaq, əhalini sakitləşdirmək və dağıları şəhərdən qovmaq üçün qətiyyətli hərbi əməliyyat keçirmək qərarına gəldi. Lakin Şəkinin tanınmış adamları öz evlərinin, tut və meyvə bağlarının məhv olacağından ehtiyat edərək bu hücumun dayandırılmasını xahiş edirdi. Podpolkovnik Minçenkonun təklifinə əsasən karvansaranı yandırmaq qərara alındı. Bu iş qalada qaçıb gizlənən gürcü taciri İsaak Kuzinova tapşırıldı. O kəndirlə qaladan aşağı enərək əlində tutduğu yanan məşəli tez-tələsik karvansaranın damına etdi. Üsyançılar yanan karvansaranı söndürməyə çalışdılar. Bu zaman ruslar onlara atəş açdı.

Sentyabrın 2-də üsyançılar bütün evlərdən nərdivanları yığaraq qalaya hücuma hazırlaşmağa başladı. Onlar qalanın lap yaxınlığına gələrək güclü atəş açdılar. Sentyabrın 2-də bütün gecə atışma davam etdi. Polkovnik Bezobrazovun göstərişi ilə üsyançıların qalaya atəş açdıqları evlər yandırıldı. Səhərə yaxın atışma səngidi. Köməyə gələn Tiflis yeger polkunun batalyonu ilə birləşən polkovnik Bezobrazovun hərbi qüvvələri xeyli artdı.

Sentyabrın 3-də üsyançıların köməyinə gələn dağlı qoşunu şəhəri tərk etməyə başladı. Rus qoşunu şəhərə daxil oldu. Üsyan amansızlıqla yatırıldı. Geri çəkilən dağlı qoşununu təqib edən rus əsgərləri onların bir neçəsini əsir götürdü. Üsyan başçısı Məmməd bəy isə yenidən İrana qayıtdı. Rutullu Ağa bəy də Dağıstana geri döndü.

Üsyan yatırıldıqdan sonra Şəkidə kütləvi həbslər başladı. Varlıların bir çoxu öz əmlaklarını qoyaraq şəhərdən qaçdı. 100 nəfər həbs olundu. 1838-ci il hadisəsi həmin il Qafqazda baş verən hadisələr içərisində işğalçıları qorxuya salan ən dəhşətli hadisə idi. Sakitliyi bərpa etmək üçün Tiflis yeger polkunun bir batalyonu və 6 topla birlikdə 2 draqun diviziyası bir müddət Şəkidə saxlandı.

Həmçinin bax

• Z.Ə.Cavadova. Şimal-Qərbi Azərbaycan. (tarixi-demoqrafik araşdırma). Bakı,1999.
• Действия 1838 года за Кавказомь. АКАК, т. IX. Тифлис, 1883.

Avqust 03, 2021
Ən son məqalələr

Abiy Əhməd Əli

Abiş Xatun

Abjit

Ablana

Ablyasiya

Abləziz Vəliyev

Abmeşkin (Həmədan)

Abnik

Abo

Abo sülh müqaviləsi

Ən çox oxunan

Fırtına (Marvel Comics)

Fırtına (fan klubu)

Fırtınalar hökmdarı (film, 2008)

Fırçaotuçiçəklilər

Fırıldaq ailəsi (teleserial, 2013)

şəki, üsyanı, 1838, əsrdə, çar, rusiyasının, azərbaycanda, yeritdiyi, müstəmləkəçilik, əsarətinə, qarşı, çevrilmiş, ümumxalq, üsyanı, mündəricat, üsyanın, səbəbləri, üsyanın, başlanması, gedişi, üsyanın, məğlub, olması, həmçinin, mənbəüsyanın, səbəbləri, redak. Seki usyani 1838 XIX esrde car Rusiyasinin Azerbaycanda yeritdiyi mustemlekecilik esaretine qarsi cevrilmis umumxalq usyani Mundericat 1 Usyanin sebebleri 2 Usyanin baslanmasi ve gedisi 3 Usyanin meglub olmasi 4 Hemcinin bax 5 MenbeUsyanin sebebleri RedakteXIX esrin 30 cu illerinde Azerbaycanda carizmin mustemleke esaretine qarsi bas vermis usyanlari doguran umumi amiller 1838 ci ilde Sekide bas vermis usyan ucun de xarakterik idi Lakin xanliqlar dovrunde movcud olan vergi ve mukellefiyyetler hec bir eyaletde Sekideki qeder deyildi Cenubi Qafqazda ipekciliyi ve ticaret senayeciliyini yayan Cemiyyetin tut agaclari plantasiyalarinda ve muessiselerde calisan rencberlerin veziyyeti xususile dozulmez idi Kicik qusur ustunde rencbere beden cezasi verilirdi Eyaletin inzibati merkezi olan Seki seherinde senetkarlara tetbiq edilen agir vergiler rusumlar zorakiliqlar qanunla nezerde tutulmayan mukellefiyyetler onlari muflislesdirir ve cana doydururdu Seherde yasayan agalar beyler ve ruhaniler de komendantdan narazi idi Coxlari dogma yurdunu terk edib daglara mesellere cekilirdi Bu narazi quvveler her an usyana baslamaga hazir idiler Vaxtile carizmin zulmu uzunden Sekini terk etmeye mecbur olmus Selim xan da ailesi ile birlikde Iranin serhed kendi Zeyve meskunlasmisdi Usyanin baslanmasi ve gedisi RedakteBezi menbelere gore Seki usyaninin bascisi Mesedi Mehemmed adli sexs Selim xanin oglu Haci xanin tapsirigi ile hele 1837 ci ilde Sekiye gelmisdi Tedqiqatci alim Z E Cavadova ise Simal Qerbi Azerbaycan tarixi demoqrafik arasdirma eserinde menbelere esaslanaraq qeyd edir ki usyana Iranda vefat eden Seki xani Huseyn xanin oglu Memmed bey basciliq edirdi 1837 ci ilde oz vetenine qayidan Memmed bey terefdarlari ile birlikde mustemleke esaretine qarsi mubarizeye basladi Lakin tezlikle hebs olunaraq herbi mehkemeye verildi 1838 ci ilin avqustun 8 de o hebsxanadan qacaraq Quba mahalinin yuxari hissesinde gizlendi 1838 ci ilin avqustunda Quba mahalinin yuxari hissesinde 5 minedek atli ve piyada qosun toplayan Memmed bey Rutuldan olan Aga beyle birlikde Seki uzerinde hucuma hazirlasmaga basladi Avqustun 30 da coxsayli dagli qosunu Xacmaz mahali yaxinliginda dagi asaraq Seki eyaletine girdi 400 evden ibaret Xacmaz kendinin sakinleri dagilara qosuldu Mahal naibinin kend ehalisinden yaxinlasan dagli qosununa qarsi muqavimet gostermek ucun deste toplamaq cehdi bas tutmadi 1838 ci ilde Sekide bas vermis usyanin xarakterik xususiyyeti mustemleke esaretine qarsi cevrilmis bu azadliq mubarizesinde Seki ehalisi ile yanasi dagli tayfalarinin da istirak etmesi idi Memmed bey Seki ehalisine gonderdiyi muracietde bildirirdi ki o sekilileri oz dindaslari ve dostlari hesab edir Onlara qarsi hec bir pis niyyeti yoxdur Yurusde esas meqsed onlari xristianlarin zulmunden azad etmek butun isgalcilari mehv etmekdir Memmed beyin bu muracieti Sekide usyanin baslamasi ucun bir isare oldu Seki komendanti podpolkovnik Mincenko yaxinlasan tehlukeni def etmek ucun silahli ehali toplamaga basladi Lakin teleb olunan 1000 nefer yerine cemi 200 atli yigildi Cetinlikle yigilan bu silahli deste Vartasin kendine geldi Onlar ise neinki muqavimet gosterdiler hetta mahal naibini hedeleyerek onun bu eraziden cixmasini teleb etdiler Qisa muddetde usyan butun Seki eyaletini burudu Avqustun 31 de komeye gelen dagli qosunu suretle hereket ederek demek olar ki hec bir muqavimete rast gelmeden Sekiye yaxinlasdilar Seki komendanti komek ucun Nijeqorodsk draqun polkunun komandiri polkovnik S D Bezobrazova muraciet etdi Car quyulari istehkamindan Sekiye top artilleriyasi ile birlikde 2 diviziya ve Zaqatala qalasindan 2 rota gonderildi Bu herbi quvveye Ilisu sultaninin yuzedek atlisi da qosuldu Polkovnik S D Bezobrazov Sekiye gelen zaman usyancilarla birlesmeye cehd gosteren dagli qosunu artiq sehere yaxinlasmisdi Qislaq adlanan erazide komeye gelen dagli qosunu ile Sekide yerlesdirilmis rus qosunu arasinda siddetli doyus basladi Seher yarganlar ve six baglarla ehate olundugu ucun az sayli qosunla usyancilara qarsi vurusmaq ve seheri elde saxlamaq cetinlik yaradirdi Ona gore de polk Bezobrazov ohdesinde olan az sayli qosunla seherden 4 verst arali olan Qislaq erazisinde helledici doyuse girmeyi qerara aldi Nijeqorodsk draqun polkunun kapitani knyaz Cavcavadze milis desteleri ile birlikde Qislaq ve Zeyzid yolu ile herekete basladi Bu desteni Gurcustan xett batalyonunun 2 rotasindan teskil edilmis deste musayet edirdi Zeyzid kendi yaxinliginda milis desteleri ile usyancilar arasinda atisma basladi Piyada qosunlarina basciliq eden polkovnik Bezobrazov milis destelerine komek etmek ucun Zeyzid yoluna cixdigi an usyancilar onlarin ustune atildi Lakin piyadalar sungu zerbeleri ile bu kutleni geri oturtdu ve qacmaga mecbur etdi Usyancilarin diger hissesi ise Qislaq yolunda dayanan rotaya hucum ederek burada olan bir topu ele kecirmeye cehd gosterdiler Bu doyusden sonra Memmed bey Sekiye yaxin olan yukseklikleri ele kecirerek sehere daxil oldu Qisa muddetde usyancilar seherin butun simal hissesini ele kecirdi Ele kecirilmis yerlerde oz movqelerini mohkemlendirmek isteyen usyancilarla ruslar arasinda siddetli atisma basladi Polkovnik Bezobrazovun heyata kecirdiyi tedbirler neticesinde komeye gelen daglilarin hucumu dayandirilsa da onlar her defe boyuk seyle oz hucumlarini yeniden berpa edir ve guclu muqavimet gosterirdiler Doyus zamani her iki teref agir itki verdi Tezlikle usyancilar qaladan 15 sajen aralida yerlesen karvansarani ona yaxin olan butun tikilileri ve baglari ele kecirdiler Seherde olan 320 neferlik rus qarnizonu qalada gizlendi Qalanin bir hissesini dagidan usyancilar komendant idaresini eyalet xezinesini ele kecirdiler Karvansaradaki tacirler ve seherde yasayan ermeniler qacib qalada gizlendi Burada onlar silahlandirildi ve qalani mudafie eden rus esgerlerine qosuldu Mustemleke esaretine qarsi ayaga qalxan xalqin apardigi azadliq mubarizesi isgalcilari qorxuya saldi Bu mubarize Qafqaz xalqlarinin oz azadligi ugrunda birge apardiqlari qehremanliq mubarizesinin sanli sehifesi idi Komeye gelen dagli qosunu ile birlesen usyancilarin birge mubarizesi istilacilara amansiz zerbe vurdu Usyanin meglub olmasi RedaktePolkovnik Bezobrazov usyani yatirmaq ehalini sakitlesdirmek ve dagilari seherden qovmaq ucun qetiyyetli herbi emeliyyat kecirmek qerarina geldi Lakin Sekinin taninmis adamlari oz evlerinin tut ve meyve baglarinin mehv olacagindan ehtiyat ederek bu hucumun dayandirilmasini xahis edirdi Podpolkovnik Mincenkonun teklifine esasen karvansarani yandirmaq qerara alindi Bu is qalada qacib gizlenen gurcu taciri Isaak Kuzinova tapsirildi O kendirle qaladan asagi enerek elinde tutdugu yanan meseli tez telesik karvansaranin damina etdi Usyancilar yanan karvansarani sondurmeye calisdilar Bu zaman ruslar onlara ates acdi Sentyabrin 2 de usyancilar butun evlerden nerdivanlari yigaraq qalaya hucuma hazirlasmaga basladi Onlar qalanin lap yaxinligina gelerek guclu ates acdilar Sentyabrin 2 de butun gece atisma davam etdi Polkovnik Bezobrazovun gosterisi ile usyancilarin qalaya ates acdiqlari evler yandirildi Sehere yaxin atisma sengidi Komeye gelen Tiflis yeger polkunun batalyonu ile birlesen polkovnik Bezobrazovun herbi quvveleri xeyli artdi Sentyabrin 3 de usyancilarin komeyine gelen dagli qosunu seheri terk etmeye basladi Rus qosunu sehere daxil oldu Usyan amansizliqla yatirildi Geri cekilen dagli qosununu teqib eden rus esgerleri onlarin bir necesini esir goturdu Usyan bascisi Memmed bey ise yeniden Irana qayitdi Rutullu Aga bey de Dagistana geri dondu Usyan yatirildiqdan sonra Sekide kutlevi hebsler basladi Varlilarin bir coxu oz emlaklarini qoyaraq seherden qacdi 100 nefer hebs olundu 1838 ci il hadisesi hemin il Qafqazda bas veren hadiseler icerisinde isgalcilari qorxuya salan en dehsetli hadise idi Sakitliyi berpa etmek ucun Tiflis yeger polkunun bir batalyonu ve 6 topla birlikde 2 draqun diviziyasi bir muddet Sekide saxlandi Hemcinin bax RedakteSeki usyaniMenbe RedakteZ E Cavadova Simal Qerbi Azerbaycan tarixi demoqrafik arasdirma Baki 1999 Dejstviya 1838 goda za Kavkazom AKAK t IX Tiflis 1883 Menbe https az wikipedia org w index php title Seki usyani 1838 amp oldid 5589930, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

Hebubullah manafli şəki üsyanı

Azərbaycanın Macarıstandakı səfiri, tənqidçi, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi Vilayət Quliyev Cümhuriyyət tarixinin şərəfli səhifəsi – Gəncə üsyanı ilə bağlı üsyan rəhbərlərindən birinin – polkovnik Cahangir bəy Kazımbəyin 1935-ci ildə Varşavada çıxan “Şimali Kafkasya – Северный Кавказ” jurnalında çap olunmuş “Gəncədə üsyan” adlı xatirələrini rus dilindən azərbaycancaya tərcümə edib.

Modern.az səfirin tərcüməsini təqdim edir.

GƏNCƏ ÜSYANI MÜHACİR MƏTBUATININ SƏHİFƏLƏRİNDƏ

Gəncə Cümhuriyyətinin tarixində müstəsna rol oynamışdı. Əslində hələ 1804-cü ildən – Cavad xanın şəhadəti zamanından bu qədim Azərbaycan şəhəri milli müstəqillik uğrunda mübarizənin tarixinə şanlı səhifələr yazıb. Və yəqin ki, milli ruhun daim ayaqda olmasının məntiqi nəticəsi kimi Cümhuriyyətin ən ağır, çətin dövrlərində vətənin və millətin istinadgahına çevrilmiş, müstəqil dövlətin ilk paytaxtı (müvəqqəti) olmuşdu. Cümhuriyyət elanından az sonra – 1918-ci ilin iyununda yeni dövləti beşiyində boğmaq istəyən daşnak-bolşeviklərin üstün qüvvələrlə hücumları zamanı Bakı və bütünlükdə Azərbaycan uğrunda mübarizə buradan başlanmışdı. Maraqlıdır ki, Gəncədən yola çıxan Cümhuriyyət son sözünü də Gəncədə demişdi.

Söhbət xalqımızın qırmızı işğala qarşı mübarizə tarixinin ən şərəfli səhifəsi kimi yaddaşlara hopmuş Gəncə üsyanından gedir.
Üsyanının rəhbərlik edənlərdən biri Azərbaycan milli ordusunun zabiti, polkovnik Cahangir bəy Kazımbəyov idi.
O, 1885-ci ildə Gəncədə doğulmuşdu. Hərbçi həmkarlarının çoxu kimi xidmətə çar ordusunda başlamışdı. Azərbaycan istiqlalına qovuşandan sonra isə əsla tərəddüd etmədən milli ordu sıralarında yer almışdı.

Cümhuriyyət süqut edəndə polkovnik rütbəsində 3-cü Gəncə alayının komandiri idi. Milli ordu quruculuğunda mühüm xidmətləri olmuşdu. Həqiqi Azərbaycan vətənpərvəri kimi tanınır və bundan qürur duyurdu.

Aprel çevrilişindən sonra bölgədə möhkəmlənmək üçün hərbi gücə ehtiyac duyan bolşevik hökuməti Cümhuriyyət ordusunu dərhal ləğv etməmişdi. Əksinə, onun imkanlarından öz məqsədi – yəni bütün Cənubi Qafqazda proletariat diktaturası qurmaq üçün faydalanmağa çalışmışdı. Təcrübəli zabit, polkovnik Kazımbəyov da diqqətdən yayınmamışdı. Bolşeviklərin hərbi-dəniz işləri komissarı Çingiz İldırım ona azərbaycanlı hərbçilərin komandiri kimi müstəqil Gürcüstan üzərinə hücuma hazırlaşan XI Qırmızı ordu sıralarına qoşulmaq üçün Qazağa yollanmağı əmr etmişdi.

Qırmızıların əlində alət olmaq istəməyən Cahangir bəy zabit şərəfini hər şeydən üstün tutaraq əmri yerinə yetirmək əvəzinə tamamilə əks yol seçdi – Gəncədə bolşeviklərə qarşı üsyan qaldıran milli hərbi qüvvələrin rəhbərləri sırasında yer aldı. Qırmızı ordunun həyata keçirdiyi amansız terror aktları, yerli əhaliyə düşmən münasibət Azərbaycan ordusunun əsgər və zabitləri qarşısında başqa çıxış yolu qoymamışdı.
Mayın 22-də başlanan və erməni sakinləri çıxmaq şərti ilə bütün şəhər əhalisinin iştirak etdiyi ümumxalq müqaviməti – silahlı üsyan gözləndiyi kimi məğlubiyyətlə baş çatdı. Bütün resursların yeni işğalçıların əlinə keçdiyi şəraitdə başqa nəticəyə güvənmək də mümkün deyildi. Amma Cümhuriyyətin ikinci ildönümünün tamam olduğu gün Gəncə müstəqilliyin sonucu qalası və milli-azadlıq ideallarının heç zaman ölməyəcək simvolu kimi düşmənin qarşısına əldə silah çıxdı. Məğlub olsalar da, mənəvi üstünlük, heç şübhəsiz, milli şərəf və ləyaqət uğrunda ölümə gedən üsyançıların tərəfində idi. Cahangir bəy özü və çağırışına qoşulan Azərbaycan hərbçiləri hansı addımı atdıqlarının fərqində idilər: “Yardımına daim yeni-yeni qüvvələrin qoşulduğu Qırmızı ordunu məğlub etmək xəyal ola bilərdi. Yeganə məqsəd son imkana qədər çarpışmaq idi” – polkovnik xatirələrində belə yazırdı.

İndiyə qədər mənbələrdə Cahangir bəyin Gəncə üsyanı ilə bağlı xatirələrinin əsas örnəyi kimi Türkiyədəki mühacir nəşrin – “Azərbaycan” dərgisinin səhifələrində dərc olunmuş “Gəncə üsyanı” adlı məqaləsinə istinad edilir. Bu yazı 1953-cü ilin dekabrında işıq üzü görmüşdü.
Amma vətəndaş və hərbçi həyatının ən şərəfli səhifəsi kimi daim qürur duyduğu Gəncə üsyanı haqda əvvəllər də yazmışdı.
Üsyanın məğlubiyyətindən sonra Cahangir bəy az saylı silah yoldaşları ilə hələ müstəqilliyini itirməyən Gürcüstana keçə bilmişdi. Bolşevik agentləri və erməni terrorçularının qaynaşdığı Tiflisdən isə tale onu Türkiyəyə aparıb çıxarmışdı. Lakin burada da çox qalmamışdı. Azərbaycan Milli Komitəsinin qərarı ilə Varşavaya yollanmışdı. İkinci Dünya müharibəsi başlanana qədər Polşa ordusunda xidmət etmişdi.
Gəncə üsyanı ilə bağlı xatirələrini də ilk dəfə rus dilində Varşavada yazıb Qafqaz Dağlıları Xalq Partiyasının orqanı “Şimali Kafkasya- Северный Кавказ” jurnalında (1935, № 18, s.15- 17) dərc etdirmişdi. Aşağıda Azərbaycan türkcəsinə tərcümədə verilən mətn həmin jurnaldan götürülüb. Təbii ki, təsvir olunan mənzərə üsyan başçılarından bir nəfərin – polkovnik Cahangir bəy Kazımbəyin (mühacirətdə bu soyadla tanınırdı) baxışıdır və çox güman ki, müəyyən subyektiv meyllərdən də xali deyil. Amma istənilən halda üsyanla bağlı şahid sözüdür.
Canahgir bəyin mühacir həyatı keşməkeşli olmuşdu. Müharibə illərində Almaniyada, savaş bitdikdən sonra isə İtaliya və Türkiyədə yaşamışdı. Bir müddət “Azadlıq” radiosunda çalışmışdı. Və 1955-ci ildə Almaniyada müəmmalı şəkildə (görünür, çoxillik antisovet fəaliyyətini ona bağışlamayan sovet xüsusi xidmət orqanlarının “yardımı” ilə) vəfat etmişdi. V.Q.

CAHANGİR KAZIM BƏY – GƏNCƏ ÜSYANI

– Gəncə üsyanı 1920-ci il aprel ayında Azərbaycanın yeni köləlik boyunduruğuna salınmasına qarşı xalq kütlələrinin ən yaddaqalan etirazlarından biridir. Xoşbəxtəm ki, taleyin hökmü ilə mən də bu üsyanda rəhbər və təşkilatçı kimi rol müəyyən oynamışam və onun mövcud şərtlər daxilində daha böyük fayda gətirməsinə yardım göstərmişəm.

Üsyan 1920-ci il mayın 22-də başlandı. əslində isə Qırmızı ordu hissələrinin Gəncəyə ayaq basdıqları ilk gündən mən üsyanın qaçılmaz olduğunu başa düşürdüm. Sadəcə zəruri tədbirlər görmək lazım idi ki, hərəkat vaxtında və mütəşəkkil formada baş tutsun. Ona görə də may ayının bütün birinci yarısı ərzində həm özüm, həm də komandiri olduğum 3-cü Gəncə piyada alayı hər vasitə ilə şəhər əhalisini və əsgərləri lüzumsuz hərəkətlərdən çəkindirməyə çalışır, onları səbir, dözüm nümayiş etdirməyə və əmin-amanlığı qorumağa çağırırdıq. Lakin Qırmızı ordu hissələrinin (şəhərdə bolşeviklərin piyada diviziyası, habelə Şəriət alayı adlanan və tərkibində çoxlu sayda rus əsgərləri də olmaqla keçmiş imperiyanın müsəlman əhalisinin tör-töküntülərindən formalaşdırılan hərbi hissə var idi) Gəncədə törətdikləri özbaşınalıqlar artıq bütün sərhədləri aşmış, xalqın səbir kasasını dolmuşdu. Odur ki, qəhrəman Cavad xanın kölgəsini həmişə öz üzərində hiss edən cəsur gəncəlilərin haqlı qəzəbinin qarşısını almaq getdikcə çətinləşirdi. Belə şəraitdə təşəbbüsü əldən vermək olmazdı. Bu məntiqə əsaslanaraq mən də xalq etirazlarının lazımi məcraya salınması işinə başlamağı qərara aldım.

Üsyan başlanması mayın 22-nə təyin olunmuşdu. Mayın 16-da gizli şəkildə Gəncədə yaşayan iki gürcü zabitini (polkovniklər A. və E.) Tiflisə göndərdim. Həmin zabitlərə üsyan planı ilə bağlı təfərrüatlı məlumat verilmiş və gürcü ordusu ilə əlaqə qurmaq vəzifəsi həvalə edilmişdi ( həmin ərəfədə Poylu körpüsü yanında gürcü hərbi gücləri ilə qırmızılar arasında döyüşü gedirdi). Azərbaycan ordusunun Qarabağda mövqe tutan əsas hissələri ilə əlaqə yaratmaq isə iki başqa zabitə tapşırılmışdı. Təbii ki, onlar da üsyan planı ilə tam şəkildə tanış edilmiş və müvafiq təlimat almışdılar. Bu zabitlər Qarabağdakı hərbi hissələrin öncül mövqeyi sayılan Ağdam və Tərtər rayonlarında 3-cü Şəki süvari alayı komandirinin yanına getməli idilər. Sadalanan işləri gördüyüm müddət ərzində Qırmızı ordu komandanlığının diqqətini yayındırmaq üçün alayda hərbi hazırlıq məşğələlərini gücləndirmək və hər gün döyüş atışları keçirmək barəsində əmr vermişdim.
Beləliklə, gərgin gözləntilər içərisində mayın 22-si gəlib çatır. Gündüz saat 4-də şəhərin nüfuzlu ictimai və siyasi xadimlərini yanıma çağırıram. Onlar üsyana qoşulmaqla bağlı təklifə həvəslə razılıq verirlər və şəhərin azərbaycanlı əhalisinin alayın mübarizəsini tam şəkildə dəstəkləməsi üçün əllərindən gələni edəcəklərinə boyun olurlar. Toplantıda ilk atəş səsləri eşidilən kimi hər məhəllə öz könüllülər dəstəsini təşkil etməsi və ordunun köməyinə tələsməsi qərara alınır.

Təxminən saat 6-da batalyon komandirləri ilə başqa bir iclas keçirilir. Burada artıq birbaşa hərəkət planımız müəyyənləşdirilir:
1.Alayın bir batalyonu könüllü qüvvələrin köməyi ilə qırmızı diviziyanın dislokasiya olunduğu ərazini mühasirəyə alır, qəfil və qətiyyətli zərbə ilə onu silahı yerə qoymağa məcbur edir.

2. İkinci batalyon Şəriət alayını tərksilah edir, şəhərin erməni hissəsindəki ən mühüm mövqeləri, habelə poçt, teleqraf, hərbi anbar və s. binalarını ələ keçirir.

Həmin gün düz axşam saat 8-də alaylar Qırmızı ordu komandanlığının göndərdiyi siyasi komissarları həbs edərək tapşırılan vəzifənin icrasına başlayırlar. İlk atəş səsləri eşidilən kimi əllərinə gələn hər şeylə silahlanmış şəhər əhalisi bir nəfər kimi küçələrə axışır. Onların bir hissəsi artıq qırmızı diviziya hissələri ilə döyüşə girən alayın köməyinə tələsir, digərləri isə əlahiddə hərbi dəstələri, şəhərdə təsadüfən qarşılarına çıxan kommunistləri və Qırmızı ordu nəfərlərini tərksilah etməyə başlayırlar.

Gecə saat 11-də iş artıq başa çatdırılmışdı: rus diviziyası və Şəriət alayı tərksilah edilib şəhər həbsxanasına salınmışdı. Mayın 22-dən 23-nə keçən gecə Azərbaycan milli ruhunun sarsılmaz qalası olan Gəncə yadelli işğala qarşı üsyan bayrağı qaldırmış vətənpərvərlərin əlində idi. Müəyyən etdiyimiz planın birinci hissəsi parlaq şəkildə yerinə yetirilmişdi.

Bunun ardınca planın ikinci hissəsinin həyata keçirilməsinə başlamaq zəruri idi – yəni Gəncədə yerli milli hakimiyyəti bərpa etmək, gürcü ordusu və Qarabağdakı hərbi birləşmələrlə əlaqə yaratmaq, 11-ci sovet ordusunun gözlənilən hücumu qarşısında şəhərin müdafiə mexanizmini qurmaq kimi vəzifələrin icrası tələb olunurdu.

Səhər saat 6-da toplantı keçirməyi qərara aldım. Həmin vaxt Gəncədə olan general Ş-nı və general M.M.-nı da iclasa dəvət etdim. Bu toplantıda general M.M. üsyanın ümumi rəhbəri seçildi. General Ş.-yə bolşeviklərdən qənimət kimi alınmış toplardan istifadə yolu ilə şəhərin artilleriya müdafiəsini təşkil etmək, mənə isə Gəncə alayına və könüllü dəstələrə rəhbərlik tapşırıldı. Mayın 23-ü və 24-ü fasiləsiz təşkilati işlərdə keçdi.
Mayın 25-də, təxminən səhər saat 10-da erməni-rus hərbi hissələrinin şəhərin cənub-qərb tərəfindən, Yelenendorfdakı alman koloniyası səmtindən hücuma keçdikləri məlum oldu. Bu istiqamətdə yerləşdirdiyimiz və artilleriya qüvvələri ilə möhkəmləndirdiyimiz Gəncə alayının 1-ci batalyonu düşmənin hücumunu dayandırır, sonra isə özü əks-hücuma atılaraq qırmızıları pərən-pərən salır və onları başıpozuq şəkildə qaçmağa vadar edir.

Bu arada qırmızıların şimal-qərb səmtindən, Şamxor istiqamətindən də hücuma keçdiyi məlum olur. Gəncənin təxminən 10 kilometrliyində tam döyüş qaydası ilə şəhərə doğru irəliləyən xeyli sayda düşmən piyadası aşkara çıxarılır. Mövcud vəziyyət məni artıq Yelenendorf koloniyası istiqamətində məğlubiyyətə uğradılmış düşməni təqib etmək fikrindən daşındırır. Həmin ərazidə vuruşan batalyonun bir rotasını və 4 pulemyotu möhkəmləndirilmiş mövqelərdə qoyub digər rotaları 2-ci batalyonun köməyinə göndərməyi qərara alıram. Artilleriya divizionu və 2 pulemyot rotasının da əlavə olunması ilə yenidən qurulmuş bu batalyon şəhərdən təxminən 0,5 – 1 kilometrlik məsafədə yerləşən istehkamlarda mövqe tutmuşdu.

Təxminən saat 4-də düşmən əsgərlərinin ilk sıraları görünür. Amma bizim tərəfdən açılan artilleriya və tüfəng atəşləri qarşısında duruş gətirə bilməyib ölü və yaralıları da döyüş meydanında buraxaraq dağınıq halda geri çəkilirlər. Axşama doğru, təxminən saat 7-də düşmən yenidən həm şəhəri, həm də mövqelərimizi güclü artilleriya atəşinə tutur. Bu atışma zamanı general Ş. kontuziya olur. Lakin az öncə təşkil edilən batareyamız polyak əsilli zabit, podpolkovnik Stankeviçin komandası altında rus artilleriyasının zəif yerini çox tezliklə aşkara çıxarır və dəqiq atəşlə onu susmağa məcbur edir. Təxminən axşam saat 9 radələrində atışma səsləri kəsilir. Mayın 25-i də belə başa çatır. Bu gün üstəlik general M.M. da xəstələnir.

Mayın 26-da sübh saatlarından etibarən qırmızıların hərbi hissələri yenidən hücuma başladılar. Onlar 7 dəfə həmləyə atıldılar. Amma həmlələrin hamısı şəhərin qəhrəman müdafiəçiləri tərəfindən uğurla dəf edildi.
Mayın 27-də düşmən bütün gün ərzində şəhəri güclü artilleriya atəşi altında saxladı. Yelendorf koloniyası səmtdən bizim mövqelərə bir neçə dəfə hücum keçməyə təşəbbüs göstərsə də müvəffəq ola bilmədi.
Mən heç yerdən kömək gəlmədiyini, vəziyyətin təbii olaraq yerli əhali və əsgərlər arasında ruh düşkünlüyü yaratdığını görüb onlara müraciət ünvanlamağı qərara aldım. Eyni zamanda Şeyxül-islam başda olmaqla şəhərin əksər nüfuzlu vətəndaşlarını dairə məhkəməsinin binasına topladım. Onlara ümumi vəziyyət barədə ətraflı məlumat verəndən sonra əsgərlər və yerli əhali arasında mübarizə əhval-ruhiyyəsini qoruyub saxlamaqda mənə yardımçı olmalarını xahiş etdim. Yadımda qaldığı qədər iştirakçılara sabah 28 may – Azərbaycanın milli müstəqillik gününün iki illiyinin tamam olduğunu xatırlatdım. Dedim ki, qoy sabahkı 28 may tariximizə yalnız sevinc və təntənə günü kimi deyil, həm də Vətən qibləgahına verəcəyimiz böyük qurbanların şəhidlik günü kimi daxil olsun. Qoy 28 may günü əbədi düşmənimizə göstərəcəyimiz sarsılmaz müqavimət bizim qətiyyən ruh düşkünlüyünə qapılmadığımızı sübut etsin, mənəvi qələbəmizin rəmzi olsun! Sözlərim böyük coşqunluqla qarşılandı və məndən sonra danışan natiqlərin çıxışlarında da dəyişik variantlarda təkrarlandı. Sonra Şeyxül-islamın təklifi ilə yığıncaq iştirakçıları Gəncənin bütün sakinləri adından mənə yekdilliklə təşəkkür bildirdi. Şəhərdəki mülki və hərbi hakimiyyət, habelə mübarizənin sonrakı gedişinə rəhbərlik mənə etibar edildi.

28 may günü gəlib çatdı. Hava son dərəcə gözəl idi. Sanki təbiət özü də belə bir günün mövcudluğuna sevinir və düşmənə qarşı qeyri-bərabər mübarizədə üsyan bayrağı qaldırmış xalqa məhəbbətini və rəğbətini izhar edirdi. Düşmən isə sübhün erkən saatlarından qızğın fəaliyyətə başlamışdı. Səhərin açılması ilə Gəncənin hər tərəfində top atəşlərinin gurultusu eşidilirdi. Qırmızılar fasiləsiz şəkildə bizim mövqelərimizə atəş açırdı. Yaşayış məhəllələrinə də çoxlu mərmi düşürdü.

Təxminən səhər saat 7 radələrində mənə 2-ci batalyon komandirinin məlumatını təqdim etdilər. Məlumatda çoxsaylı düşmən süvarilərinin dəstə halında şəhər üzərinə yürüşü barədə xəbər verilirdi. Mən dərhal 2-batalyonun mövqelərinə yollandım. Burada batalyon komandiri polkovnik Hauzenlə (alman) birlikdə kəşfiyyat məlumatlarını nəzərdən keçirib üzərimizə gələn süvarilərin yerini və vəziyyətini dəqiq müəyyənləşdirdik. Tezliklə onların hücuma keçmək məqsədi ilə yenidən düzüldükləri məlum oldu. Düşməni layiqli qarşılamaq üçün hazırlaşmaq lazım idi. Mən atəşi dayandırmağı və yaxın ərazidəki bütün pulemyotları qırmızıların bizi təhdid etdikləri nöqtəyə cəmləməyi əmr etdim. Əsgərlərə yalnız müvafiq komanda ilə atəş açmaq barədə qəti göstəriş verildi.

Artıq hücuma keçən süvarilər aydın görünürdülər. Onlar löhrəm yerişlə dörd eşalon halında üstümüzə gəlirdilər. Hər eşalonda təxminə iki eskadron olardı. Bizim mövqelərdə tam sakitlik hökm sürürdü. Düşmən süvariləri indi atlarını çapmağa başlamışdılar. Qılınclarını başlarının üzərinə qaldırıb mövqelərimizə doğru şığıyırdılar. Budur, daha da yaxınlaşırlar. 800 metr. 700 metr. 600 metr. və nəhayət “Atəş!” komandası.

Xırda qırmalarla doldurulmuş 5 topdan, 22 pulemyotdan, 2 piyada batalyonu əsgərləri və könüllülərin tüfənglərindən açılan yaylım atəşləri hücuma keçən düşmənin sıralarında böyük seyrəklik yaradır. Mövqelərimiz qarşısındakı bütün boş sahə atların, adamların cəsədləri və çoxlu sayda yaralılarla dolur. Yalnız tək-tük süvarilər öldürücü mərmi və güllə yağışı altından salamat çıxa bilirlər. Az keçməmiş düşmənin süvari diviziyasının hücumunun qarşısı qətiyyətlə alındığına əmin olduq. Qırmızıların verdikləri itkilərin sayına baxanda isə ümumiyyətlə diviziyanın tam tərkibdə məhv edildiyini söyləmək olardı.

Təxminən saat 12-də düşmənin bu dəfə Yelenendorf koloniyası səmtindən irəliləmək niyyəti barədə məlumat alırıq. Bu dəfə hücuma piyadalar göndərilir. 1-ci batalyonla 2-ci batalyonun iki rotası (bir piyada və bir pulemyot) təhlükə meydana çıxan istiqamətə çəkilir. Onların gəlişi ilə burada mövqe tutan 1-ci batalyon və könüllülər dəstəsi daha da möhkəmləndirilir. Düşmənə böyük tələfat verməklə bu hücumu da aradan qaldırmaq mümkün olur.

Gündüz saat 4-də bolşeviklər gücsüz bir qəzəb hissi ilə şəhərə yüngül və ağır artilleriyadan mərmilər yağdırmağa başlayırlar. Yalnız axşam saat 8-də ətrafa nisbi sakitlik çökür. Bu da tamam yorulub əldən düşmüş döyüşçülərimizin bir az dincəlib özlərinə gəlmələrinə imkan yaradır. Həmin gün telefon xətlərinin sıradan çıxardıqları, pozuculuq təbliğatı apardıqları və təxribat xarakterli vərəqələr yaydıqları yerdə əlbəəl yaxalanan 15 nəfəri güllələmək lazım gəlir.
1920-ci ilin qanlı 28 may günü – Azərbaycanın müstəqilliyinin ikinci ildönümü də belə başa çatır. Həmin günü üsyanın gedişində ən ağır və çətin məqamlardan biri saymaq olar. Torpağı şəhid övladlarının və düşmənin qanı ilə səxavətlə sulayan qədim Gəncə öz qəhrəman ruhunu bir daha təcəssüm etdirir.

Mayın 28-dən 29-na keçən gecə rus komandanlığı ilə Gürcüstan arasında barışıq əldə edilməsi barədə xəbər eşitdik. Bu da mühasirəyə düşmüş qarnizonun gürcü ordusundan kömək alacağı ilə bağlı sonuncu ümidi də öldürür. Vəziyyət çıxılmaz bir şəkil alır. Çünki Qarabağdakı hərbi birləşmələrimizdən də heç bir xəbər yoxdur. Gəncədə döyüş sursatlarının, xüsusən də top mərmilərinin çatışmazlığı getdikcə daha kəskin hiss olunur. Az qala hər patrona, hər mərmiyə qənaət etmək lazım gəlir. Güclü kömək alan düşmən isə artıq gecə hücumlarına ara vermir. Mayın 28-dən 29-na keçən gecə Yelenedorf istiqamətindəki mövqelərimiz davamlı olaraq atəş altında saxlanılır.
Mayın 29-da sübh saatlarından etibarən qırmızılar şəhərə qasırğa kimi atəş yağdırırlar. Təxminən səhər saat 8 radələrində isə sıx cərgələrlə Yelenendorf səmtindən 1-ci batalyonun mövqelərinə hücuma atılırlar. Həmin gün 2-ci artilleriya batareyasının və tərkibində könüllülərin də vuruşduğu iki pulemyotçular rotasının cəlb olunması ilə daha da möhkəmləndirilmiş 1-ci batalyon düşmənin bir sıra hücumlarını mətanətlə dəf edir. Belə həmlələrin birində batalyonun cəsur komandiri kapitan Mirizadə həlak olur. Gün ərzində davam edən döyüşlər zamanı podpolkovnik Stankeviç və polkovnik Hauzen də öldürülür.

Mayın 30-da düşmənin üstün qüvvələrinin təzyiqi altında 1-ci batalyon geri çəkilməyə məcbur olur. Nəticədə qırmızılar şəhərin erməni hissəsini ələ keçirirlər. Sovet qoşunları eyni vaxtda 2-ci batalyonun mövqelərinə də ardıcıl zərbələr endirirlər. Lakin burada düşmən hücumlarının qarşısını almaq mümkün olur. Oxşar vəziyyət mayın 31-də də davam edir. Həmin gün də Gəncənin müdafiəçiləri bir neçə düşmən hücumunun dəf edə bilirlər. Bütün bu müddət ərzində daim sərəncamımdakı azsaylı qüvvələrlə manevr etməli oluram – mütəmadi şəkildə onları təhlükənin ortaya çıxdığı bir mövqedən digərinə atıram.

Poylu körpüsü yaxınlığında döyüşlərin dayandırılması və gürcülərlə rus qoşunları arasında barışıq imzalanması xəbəri alınandan sonra mübarizəmizin ümidsizliyi mənə daha aydın şəkildə bəlli olmuşdu. Bir həftə davam edən fasiləsiz döyüşlər hamını üzüb əldən salmışdı. Döyüş sursatı demək olar ki, qurtarmışdı. Gəncənin müdafiəsində qadınların, hətta uşaqların da iştirak etməsinə baxmayaraq şəhəri bundan sonra əldə saxlaya bilməyəcəyimiz açıq-aşkar bəlli idi. 11-ci Qırmızı ordunun əsas qüvvələrinin Gəncə yaxınlığında mənzil salması da diqqətdən qaçırılmamalıdır. Artıq qələbə haqqında düşünmürdüm. İndi yalnız yaranmış vəziyyətdən şərəflə çıxmaq və düşmənin qələbəni mümkün qədər çox və ağır itki bahasına əldə etməsinə çalışmaq lazım idi.

İyunun 1-də cəbhədə nisbi sakitlik hökm sürürdü. Bundan yararlanıb şəhər məscidində bir neçə gün əvvəl üsyana rəhbərliyi mənə etibar etmiş ictimaiyyət nümayəndələrinin toplantısını keçirdim. Sonrakı mübarizənin qeyri-mümkün və ümidsiz olduğunu onlara başa saldım. Patron və mərmilərin demək olar ki, bitdiyini, cəmisi bir günlük hərbi sursat ehtiyatımızın qaldığını dedim. Təklifim üsyan iştirakçılarının mümkün qədər şəhərdən çıxarılması idi. Düşmənin qəddarlığına və amansızlığına yaxşı bələd olduğumdan bütün arzu edənlərin əsgərlərimizin himayəsi altında təxliyə olunması təklifini irəli sürdüm. Fikirlərim qəbul edildi və təxliyə iyunun 2-də, sübh saatlarına təyin olundu.

Köçürülmənin həyata keçirilməsi ilə aşağıdakı fəaliyyət planını işləyib hazırlamışdım: iki piyada və bir pulemyot rotası könüllülərin bir qrupu ilə əsas qüvvələri Gəncəçayın qarşı sahilində, şəhərin erməni məhəlləsində yerləşən düşmənin qarşısını alır. Mən isə digər qüvvələrlə şimal-qərb istiqamətində qırmızıların mühasirəsini yarmağa və şəhərin təxminən 3 kilometrliyindəki hündürlüyü ələ keçirməyə çalışıram. Eyni zamanda sağ və sol cinahlardan düşməni arasıkəsilməz atəş altında saxlayaraq dinc əhalinin dağlarda sığınacaq tapmalarına cəhd göstərirəm. Bu adamlar son nəfərinə qədər təhlükəsiz yerlərə çəkilənə qədər onları qoruyuram.

Hazırladığımız plan tam şəkildə həyata keçirildi. Şəxsi komandam altında hücuma keçən hissələrimiz qəflətən yaxalanmış düşmənin sıralarında çaşqınlıq yaradaraq onu tamam qovub dağıtdılar. Ələ keçirdiyimiz yüksəkliklərdən açılan şıdırğı atəş bolşeviklər arasında qorxu və xofu daha da artırdı. Şəhəri tərk edib dağ kəndlərinə yol alan əhali açdığımız koridordan keçib demək olar ki, kütləvi şəkildə təhlükədən uzaqlaşa bildi. Saat 5-də erməni məhəlləsi tərəfdən dinc əhalinin şəhərdən çıxmasını təmin edən rotalar da düşmən müdafiəsini yaran əsas qüvvələrə qoşula bildilər. Mülki əhalinin ardınca ordu da dağlara çəkildi.

İyunun 2-dən 3-nə keçən gecə, dağ zirvəsinə çatandan sonra könüllüləri və 3-cü Gəncə piyada alayından sağ qalan döyüşçüləri sərbəst buraxdım. Eyni zamanda onlara xəbərdarlıq etdim ki, mübarizəmizi davam etdirmək üçün istənilən anda yenidən geri çağırıla bilərlər və buna görə də həmişə hazır olmalıdırlar. Gəncə üsyanının 12 günlük epopeyası beləcə başa çatdı.

Haqqında söz açdığım hadisələrə son 15 ilin perspektivindən yanaşanda bu günlərdə imzalanmış ümumqafqaz paktının böyük əhəmiyyətini ayrıca qeyd etməmək mümkün deyildir. Əgər Qafqaz Konfederasiyası Paktı Gəncə üsyanı günlərində mövcud olsaydı və tərəflərin üzərinə müəyyən vəzifələr qoysaydı, bu, heç şübhəsiz, son nəticədə Qafqazın tam şəkildə xəyallarımızda yaşatdığımız azadlığa qovuşması prosesinə öz töhfəsini verə bilərdi.

ŞƏKİ Üsyanlari

zaman məsul partiya işçisi ayaq saxlayıb mənim nəzərimi abidəyə cəlb etdi:

– Bu abidə Vətən yolunda canlarını qurban verən köhnə kommunistlərin

Əsəbiləşdim və qeyri adi olaraq:

– Məgər bunlar Vətənin nə olduğunu bilirdimi? – deyə qəzəblə onun üzünə

O eyhamımı başa düşüb susunca mən:

– Əslində bunlar Vətən xainləridir. Vətən yolunda canlarını qurban

verənlər isə bunları cəhənnəmə vasil edənlərdir.

Bu söhbətdən sonra qohumum məndən soyumağa başladı. Aramızda soyuq

münasibət yarandı. İllər keçdi. Qohumumu işdən qovdular. O, haqsız qovulduğunu

bildirmək və məndən kömək diləmək üçün Bakıya gəldi. Qohumum cidd-cəhdlə

günahsız olduğunu, amma raykomun I katibinin rüşvət aldığını və əxlaqsız

olduğunu MK-ya açıq imza ilə yazdığına görə işdən qovulduğunu bildirdi.

Mən gülüb neçə il əvvəlki söhbətimizi onun yadına salıb dedim:

– Sənin işdən qovulmağını mən çox təbii sayıram. Çünki bu gün səni işdən

qovan partiya rəhbəri dünən Şəki üsyanında öldürülmüş həmin kommunistlərin

O: – Neyləyim, hamı kimi mən də bu rejimin ədalətinə inanmışdım.

Dedim: – Xeyir, Xalq heç zaman bu bic quruluşun ədalətinə inanmayıb.

İnanan sənin kimi nomenklatura işçiləri idi. Çünki kor-koranə inanmaq sizə sərf

edirdi. İndi get, inandığın rejimin ədalətini tap, görüm necə tapırsan.

Qohumum 2 il yuxarılara məktublar yazdı, teleqramlar vurdu. Moskvaya

qədər getdi. Amma ədaləti tapa bilmədi.

Mən hər dəfə Şəkiyə getdiyim zaman həmin abidənin önündən keçəndə

orda yatanlara lənət, xalqın haqqı uğrunda canlarını qurban verən, güllələnən,

sürgünə göndərilən Bəhram bəylərin, Mustafa bəy Əlicanbəyovların, Qaçaq

Abbasların, Nəcməddin Əfəndilərin, Kor Xuduların və Şeyxzadələrin ruhuna

Allaha min dəfə şükürlər olsun, Kreml əsarətindən xilas olduq. Amma o

vaxtdan bu günə qədər Şəki üsyanı mənim ürəyimdə qara bir yara kimi durur, hər

dəfə yadıma düşəndə göyüm-göyüm göynəyirdim. Çünki Bakıdan gələn rus

ordusunun məzlum xalqa necə divan tutduğunu, xalqın naləsini, Qurcana dərəsində

gecələr səhərə qədər güllələnən igidlərin sinəsində soyuyan güllə səslərini

O zaman mən 5 yaşlı uşaq olduğuma baxmayaraq, nənəmin və gəlinlərin

qara kəlağayı örtdüklərini, əmilərimin və atamın babamla xısın-xısın, qorxa-qorxa

danışdıqlarını və xüsusilə dağda vurulan qaçaq Abbasın şələ üstündə

sürüdüldüyünü görən camaatın gizlində hönkür-hönkür ağladığını dünən olmuş

Uşaq ikən qəlbimə düşən o qara ləkəni sətirlərə çevirib vərəqlərə

köçürmək son illər mənim arzum oldu. Amma arxivlərdə işləmək, üsyana aid olan

faktla, sənədləri üzə çıxarmaq yaşımın bu çağında mənə çox çətin idi. Amma vaxt

keçir, üsyanın canlı şahidi olan qocalar sıradan çıxırdı.

Azərbaycanın tarixində qızıl hərflərlə yazılmağa layiq olan 30-cu il Şəki

üsyanı haqqında bədii əsər yazmaq üçün öncə tarixi faktlar və sənədlərin üzə

çıxarılması lazım idi. Buna görə də mən Bakıdakı bir neçə tarixçiyə, o cümlədən də

Şəkinin bir neçə qələm əhlinə bu məsələni öyrətməyi təklif etdimsə də yaxın duran

olmadı. Nəhayət, Şəki ziyalılarından Həbibulla Manaflı bu işi boynuna götürdü və

arxiv sənədləri əsasında bu kitabı üzə çıxartdı.

Kitabın I fəslində üsyanın yaranma səbəbləri – istehsal vasitələri üzərində

dövlət inhisarı, yeni iqtisadi siyasət nəticəsində xalqın dilənçi kökünə düşməsi,

«Mübariz Allahsızlar cəmiyyəti»nin əli ilə yüz illərin sınağından çıxmış gözəl adət

və ənənələrə, milli və dini dəyərlərə qarşı səlib yürüşləri inandırıcı faktlar və

sənədlər əsasında göstərilmişdir. Müəllif, inkar edilməsi mümkün olmayan dəlillər

əsasında vurğulayır ki, sovet diktaturasının gətirdiyi qanlı rejimin, insan təbiətinə

qarşı yönəlmiş zorakılığı, insan düşüncəsini məhdud çərçivələr içərisinə salmaq

niyyəti, azad sənətkarlığı və fərdi kəndli təsərrüfatlarını məhv etmək yönündə

aparılan iqtisadi siyasət mövcud üsul-idarəyə qarşı xalq qəzəbini və nifrətini

Kitabın nəzərimizi cəlb edən uğurlu cəhətlərindən biri də xalqın mövcud

quruluşa qarşı etirazını Şəki çərçivəsindən çıxararaq ümumazərbaycan fonunda əks

etdirə bilməsidir. Belə ki, müəllif Naxçıvan, Qax, Zaqatala, Gəncə və Şamaxıda da

baş verən kəndli üsyanlarını da əhatə etməyə çalışmışdır.

Şəki ətrafındakı kənd və şəhərlərdə təşkil olunmuş silahlı üsyanları ad və

ünvanları ilə göstərən müəllif, «Şəki üsyanı» adı ilə tarixə düşmüş bu hərəkatın

coğrafiyasını da çəkmişdir. Məsələn, müəllif Əliabaddan Novruz Şirinovun,

Varxiyandan İslam Qara oğlunun, Baş Göynükdən Süleyman Salman oğlunun,

Qabaqçöl kəndindən Məmməd Ramazan oğlunun, Tala kəndindən Həsən Osman

oğlunun dəstələrini bir-bir oxucuya təqdim edir.

Üsyanın rəhbəri isə Peterburq Konstantin artilleriya məktəbini bitirmiş,

1919-cu ildə qardaşları Vahid bəy və podpolkovnik Hüseyn bəylə birlikdə