Hesenov mehdi beyler oglu azerbaycan tarixi

XIX в). Баку, 1989,127 с.

Habil həSƏnov adpu-nun Azərbaycan tarixi

üstün tuturdular. Hətta Ağa Məhəmməd şah Qacarın bu xanlıqları birləşdirmək cəhdi və V.

Zubovun başçılığı altında rus ordusunun işğalçı yürüşləri belə bu hakimləri vahid dövlət

yaratmaq, öz qüvvələrini birləşdirərək ölkənin ərazi bütövlüyünü qorumaq istiqamətində

fəaliyyət göstərməyə məcbur edə bilməmişdi. Zubovun yürüşləri həm də ölkə iqtisadiyyatına

ağır zərbə vurmuş, onun müdafiə qabiliyyətini daha da zəiflətmişdi. Bu yürüşlər son nəticədə

iflasa uğrasalar da Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı təhlükəsi nəinki sovuşmamış, əksinə,

daha da güclənmişdi.

Qacarlar dövləti ilə müqayisədə xeyli güclü olan Rusiya Azərbaycanda daha fəal siyasət

yeridirdi. Bu dövrdə rus diplomatiyası əsas diqqəti Azərbaycanda Qacarlar dövlətinin

hakimiyyətinin bərpa edilməsinə yol verməməyə, Gürcüstanın təhlükəsizliyinin təmin

edilməsinə və Xəzərsahili vilayətlərdə rus tacirlərinin mənafelərinin qorunmasına yönəltmişdi.

Fransa burjua inqilabına qarşı mübarizəyə böyük qüvvə ayıran Rusiya hökuməti bu

məqsədlərə çatmaq üçün daha çox diplomatik vasitələrə üstünlük verirdi. Çar hökuməti bir

çox hallarda özünü Azərbaycan xanlıqlarının təhlükəsizliyinin təminatçısı kimi qələmə verir,

onların arasında yaranan ixtilafların həllində münsif rolunda çıxış edirdi. Ədalət naminə qeyd

edək ki, bu dövrdə bir çox Azərbaycan xanları öz aralarındakı mübahisələri həll etmək üçün

Rusiyaya müraciət edirdilər. Bu isə ona Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmaq, burada öz

mövqelərini möhkəmləndirmək üçün əlverişli şərait yaradırdı. Əldə olan məlumatların təhlili

göstərir ki, bu dövrdə özlərinin dar feodal mənafelərindən çıxış edən ayrı-ayrı Azərbaycan

xanları Rusiyaya kömək və himayə xahişi ilə müraciət etməklə özləri üçün necə böyük təhlükə

yaratdıqlarını başa düşmürdülər. Xanlar sadəlövhcəsinə inanırdılar ki, Rusiyadan alınan

kömək və himayə onların müstəqilliklərinə təhlükə yaratmayacaq. Çar hökuməti isə ancaq

bəzi kiçik məsələlərdə güzəştə getməklə onlarda bu fikri daha da möhkəmləndirirdi.

XVIII əsrin sonlarında Bakı və Quba xanlıqları arasındakı gərgin münasibətlər və bu

xanlıqlardan hər birinin daxilində hakimiyyət uğrunda gedən çəkişmələr Rusiyanın bu bölgəyə

müdaxiləsi üçün əlverişli şərait yaradırdı. 1792-ci ildən Bakı xanlığında hakimiyyəti ələ

keçirmiş Hüseynqulu xan uzun müddət həm qubalı Şeyxəli xanla, həm də əmisi Mirzə

Qədim dövr və orta əsrlər

Tarix və onun problemləri, № 1 2013

Məhəmməd xanla mübarizə aparmalı olmuşdu.[1.s.175] 1797-ci ilin əvvəllərində Zubovun

başçılıq etdiyi rus işğalçı ordusu Azərbaycanı tərk etdikdən sonra bu mübarizə yeni qüvvə ilə

qızışdı. Tezliklə Bakı və Quba xanlıqlarında gedən proseslərə Şamaxı hakimi Mustafa xanın

qoşulması vəziyyəti daha da gərginləşdirdi.Rus qoşunlarının Azərbaycanı tərk etməsindən

sonra Bakı və Quba xanlıqlarında qısa müddətli ikihakimiyyətlilik yarandı. Hələ 1759-cu ildən

Quba xanlığının tərkibinə qatılmış Dərbənd xanlığında Fətəli xanın kiçik oğlu Həsən xanın

hakimiyyəti bərqərar oldu. Şeyxəli xanın Dərbəndi yenidən Quba xanlığının tərkibinə

qaytarmaq cəhdi uğursuzluqla nəticələndi. Şeyxəli xanın Bakı və Salyanı yenidən itaətə

gətirmək cəhdləri də müvəffəqiyyətsizliyə duçar oldu. Şeyxəli xanın Dərbənd məsələləri ilə

məşğul olmasından və Bakı xanlığının Hüseynqulu xanla Mirzə Məhəmməd xan arasında

bölüşdürülərək daha da zəifləməsindən şamaxılı Mustafa xan istifadə etdi. O, əvvəlcə Salyanı,

sonra isə Bakı xanlığını özündən asılı vəziyyətə saldı. Həmin dövrə aid mənbələrdən birinin

verdiyi məlumata görə Bakı xanı hər il Şamaxı xanlığına 120 min manat həcmində xərac

ödəməyi öhdəsinə götürdü.[2.s. 230]

Göründüyü kimi, XVIII əsrin sonlarında Azərbaycanın Xəzərsahili bölgələrində dərin si-

yasi böhran hökm sürürdü. Müasirlərdən biri yazırdı ki, «qubalılar və dərbəndlilər yaxşı haki-

min olmaması və ara müharibələri nəticəsində tamamilə müflisləşmişlər» [3, s.863]. Vəziyyət-

dən öz gücləri ilə çıxa bilməyən Azərbaycan xanları Rusiyaya müraciət etməyə başladılar.

1798-ci ildə qubalı Şeyxəli xan öz elçisi Mədəd bəyi Rusiyaya göndərdi. Tədqiqatçı C.M.

Mustafayev yazır ki, Mədəd bəy Rusiya hökuməti qarşısında aşağıdakı üç məsələni qaldırıb

həll etməli idi: 1.Rus ordusunun 1796-cı il yürüşü zamanı Həştərxana aparılmış Quba və Dər-

bənd sakinlərinin geri qaytarılmasına və xanlığa vurulmuş maddi ziyanın ödənilməsinə nail

olmaq; 2.Şeyxəli xanın və onun təbəələrinin ehtiyacları üçün gömrük haqqı ödənilmədən 6

min pud dəmir tədarükünə icazə almaq; 3.Quba xanlığının Rusiyanın himayəsinə qəbul olun-

ması üçün məsələ qaldırmaq.[4.s.105]

Şeyxəli xan birinci məsələnin həll edilməsinə daha böyük diqqət verirdi. Onun elçisinin

Rusiya hökumətinə təqdim etdiyi məktubdan aydın olur ki, rus ordusunun 1796-cı il yürüşü

zamanı Quba xanlığına vurulmuş ziyanın ümumi məbləği 200 min tümnədən artıq idi. Bu

məbləğin xeyli hissəsini rusların özləri ilə apardıqları xristian kəniz və qulluqçularının dəyəri

Şeyxəli xanın bu məsələ ilə əlaqədar olan müraciəti Rusiyanın Xarici İşlər Kollegiyasın-

da müzakirə edildi və faktiki olaraq onun yerinə yetirilməsindən imtina olundu. Xanlığa dəy-

miş maddi ziyanın əsas hissəsinin məhz Şeyxəli xanın rus ordusuna göstərdiyi müqavimət

nəticəsində baş verdiyi bildirilirdi. Quba xanlığından aparılmış xristianların geri qaytarılması

məsələsinə gəldikdə isə, hökumətin qərarında göstərilirdi ki, onlar Rusiyaya könüllü getmişlər

və geri qayıtmağı arzulamırlar.[5.s.189-190]

Şeyxəli xanın Rusiya hökuməti qarşısında qaldırdığı ikinci məsələ–onun və təbəələrinin

ehtiyacları üçün dəmir buraxılması məsələsi müsbət həll edildi. Onu da göstərmək lazımdır ki,

Rusiya hökuməti bütün XVIII əsr ərzində şərq ölkələrinə, o cümlədən Azərbaycana dəmir

ixracını ciddi nəzarət alıtnda saxlayırdı. Azərbaycanın dəmirə olan tələbatının böyük hissə-

sinin Rusiya hesabına ödənildiyini yaxşı bilən çar hökuməti bundan siyasi məqsədlər üçün

istifadə edirdi.[6.s.110] Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya dəmirindən istifadə etməklə öz mü-

dafiə qabiliyyətlərinin gücləndirəcəklərindən ehtiyat edən çar hökuməti 1785-ci ildə onun

bölgəyə ixracını tamamilə dayandırmışdı. Yalnız müəyyən hallarda, daha doğrusu Rusiyanın

siyasi maraqlarının ödənildiyi hallarda ayrı-ayrı hakimlərə dəmir buraxılmasına icazə verilirdi.

Elə bu səbəbdən də, çar hökuməti Şeyxəli xanın xahişini yerinə yetirmək qərarına gəldi. I

Qədim dövr və orta əsrlər 17

Tarix və onun problemləri, № 1 2013

Pavelin şəxsi göstərişinə əsasən Quba xanlığına birdəfəlik 6 min pud dəmir buraxılması

haqqında qərar qəbul edildi [7, v.12].

Rusiya hökuməti Şeyxəli xanın üçüncü xahişini daha böyük həvəslə yerinə yetirirdi. I

Pavelin 1799-cu il 1 sentyabr tarixli sərəncamında göstərilirdi : «Bİz Sizi və Sizin bütün

vilayəti həvəslə əvvəlki təbəəliyimizə və himayəmizə götürürük».

Öyrənilən dövrdə Rusiyanın Bakı xanlığı ilə münasibətləri daha mürəkkəb və gərgin

xarakter daşıyırdı. Bu bir çox cəhətdən xanlığın düşdüyü ağır vəziyyətlə bağlı idi. Çox əlve-

rişli coğrafi mövqeyə və zəngin təbii ehtiyatlara malik olan bu xanlıq uğrunda Rusiya və

İranla yanaşı Quba və Şamaxı xanlıqları da mübarizə aparırdılar. Bakı hakimi öz müstəqilliyi

üçün Qacarlar dövlətinin yaratdığı təhlükənin aradan qaldırılmasına nail olsa da, bunu digər

qüvələr haqqında söyləmək olmaz. Yuxarıda göstərildiyi kimi, bakılı Hüseynqulu xan hər il öz

gəlirinin xeyli hissəsini Şamaxı xanlığına verməyə məcbur olmuşdu. Rusiya hökumətinin

Xəzər dənizi hövzəsində həyata keçirdiyi müstəmləkəçilik siyasəti Bakı xanlığının bu dövlətlə

münasibətlərinə ciddi təsir göstərirdi.

Rus ordsunun 1796-cı il yürüşünün iflasa uğramasından sonra Rusiyanın Bakı xanlığı ilə

münasibətləri açıq düşmənçilik xaraketri almağa başladı. Rusiya kimi nəhəng bir dövlətdən

çəkinməyən Hüseynqulu xanın atdığı addımlar da bu məsələdə az rol oynamamışdı. Belə ki,

1797-ci ildə Azərbaycanı tərk edən rus ordusu Bakı xanlığına xeyli maddi ziyan vurmuşdu.

Yüzlərlə gənc oğlan və qız əsir götürülmüş, neft anbarları yandırılmış, Bakı xanının və

əyanların əmlakı müsadirə edilmişdi.[8.s.129]

Rusiya hökumətinin Azərbaycanda ticarət sahəsində yeritdiyi hegemonluq siyasəti onun

Azərbaycan xanlıqları ilə, ilk növbədə isə Bakı xanlığı ilə münasibətlərinin pisləşməsində az

rol oynamamışdı. Bu dövrdə Rusiya–Azərbaycan ticarətinin qeyri-bərabər xarakter daşıması

özünü tam aydınlığı ilə göstərirdi. Ölkədə vahid mərkəzləşmiş dövlətin olmaması Azərbaycan

tacirlərini Rusiya bazarlarında tam hüquqsuz vəziyyətə salırdı. Ayrı-ayrı Azərbaycan

xanlarının vəziyyəti dəyişdirmək istiqamətində atdıqları addımlar isə heç bir nəticə vermirdi.

Bakı xanlığından olan tacirlərin Rusiya bazarlarında döyülməsi, öldürülməsi, mallarının

müsadirə edilməsi, onlardan müəyyən olunmuş miqdardan artıq gömrük haqqı toplanılması

geniş miqyas almışdı.[9.v 463-465]

Bundan fərqli olaraq, Rusiya hökuməti öz tacirlərinin Azərbaycan xanlıqlarındakı

vəziyyətini ciddi nəzarət altında saxlayır, onların mənafelərinin qorunması üçün hərbi qüvvə

tətbiq etməkdən belə çəkinmirdi. Məlumdur ki, 1732-ci ildə bağlanmış Rəşt müqaviləsinə

görə rus tacirləri Səfəvilər dövlətinin ərazisində gömrük haqqı ödəməkdən azad edilmişdilər.

Səfəvilər dövlətinin çoxdan süqut etməsinə baxmayaraq, Rusiya Azərbaycan xanlarından bu

müqavilənin şərtlərinə əməl etməyi tələb edir, özü isə hətta xanların özlərinə məxsus olan

mallardan gömrük haqqının toplanılmasında heç bir güzəştə getmirdi.[10.s.199-200]

Rusiya hökumətinin yeritdiyi bu hegemonluq siyasəti Azərbaycan xanlarına, ilk növbədə

isə Rusiya – Azərbaycan ticarətinin mühüm mərkəzi olan Bakı xanlığına böyük ziyan vururdu.

Bu ziyanın həcmini qismən azaltmağa çalışan bakılı Hüseynqulu xan müxtəlif bəhanələrlə rus

tacirlərindən və gəmi sahiblərindən pul toplamağa çalışırdı. Rus tacirlərində bununla əlaqədar

yaranmış narazılıqlara isə çar hökuməti çox kəskin reaksiya verirdi. Qarşılıqlı sıxışdırmalar və

ittihamlar ona gətirib çıxardı ki, Rusiya hökuməti Bakı xanlığına qarşı hərbi güc tətbiq etməyə

əl atdı. Xəzər dənizindəki rus hərbi donanmasının komandanının əmrilə Bakı şəhəri top

atəşinə tutuldu. Müqavimət göstərə bilməyən Hüseynqulu xan geri çəkilməyə məcbur oldu.

Rusiyanın hərbi güc tətbiq etməsi bakılı Hüseynqulu xanı kömək üçün Qacarlar dövlətinə

müraciət etməyə məcbur etdi. Azərbaycan xanlarının Qacarlar dövlətinə münasibətlərini diq-

Qədim dövr və orta əsrlər

Tarix və onun problemləri, № 1 2013

qətlə izləyən Həştərxan qubernatoru Knorinq bu müraciətin nəticələri haqqında maraqlı məlu-

mat verir. O, yazır ki, Hüseynqulu xanın Cənubi Azərbaycan tacirləri ilə davranışından narazı

olan Fətəli şah ona yardım göstərməkdən imtina etdi.[11.s.262] Başqa çıxış yolu qalmayan

Bakı xanı Rusiya ilə danışıqlara başlamağa məcbur oldu.

Yaranmış münaqişə ilə əlaqədar Ənzəlidən Bakıya gəlmiş rus konsulu M.Skibinevski

1800-cü il fevralın 21-də bakılı Hüseynqulu xanla danışıqlara başladı. Rusiyanın ciddi təzyiqi

altında olan Bakı hakimi ona diqtə edilən şərtlərlə razılaşmağa məcbur oldu. Əldə olunmuş

razılığa əsasən bütün mübahisəli məsələlər bundan sonra ancaq Rusiya qanunları əsasında həll

edilməli idi. Qazanılmış bu uğurla kifayətlənməyən çar hökuməti Hüseynqulu xanı imza-

lanmış müqaviləni daha yuxarı dairələrdə təsdiq edirmək üçün addımlar atmağa vadar etdi.

Həmin ilin yazında Bakı xanının Peterburqa gələn elçisi Mirzə Hadi bəy danışıqlara başladı.

Danışıqların əsas mövzusunu Bakı xanlığının Rusiyanın himayəsi altına qəbul olunması və

ticarətdə olan mübahisəli məsələlərin həll edilməsi təşkil edirdi. Əsas diqqət rus və Azərbay-

can tacirlərinin qarşılıqlı şəkildə sıxışdırılmalarının qarşısının alınmasına, rus tacirlərinin

gömrük haqqı ödəməsinə, rus gəmilərinin Bakı tacirləri tərəfindən icarəyə götürülməsi qay-

dalarının müəyyənləşdirilməsinə, rus odusunun, eləcə də tacirlərinin Bakı əhalisinə vurduqları

ziyanın ödənilməsinə və s. məsələlərə yönəldilmişdi [12.s.65-66]. Qeyd etmək lazımdır ki, bu

məsələnin əksəriyyətini öz xeyrinə həll edən çar hökuməti cüzi güzəştlərə getməklə Bakı

xanlığını Rusiya himayəsinə keçməyə təhrik etməyə çalışırdı. Bakı xanlığını öz himayəsinə

götürməyi onun üçün böyük güzəşt kimi qələmə verən rus diplomatiyası bunu rəsmiləşdirmək

məqsədilə tərtib edilmiş andlı öhdəliyin mətnini təsdiq etmək üçün Hüseynqulu xana göndərdi

[13.s.763-767]. Lakin Hüseynqulu xan andlı öhdəliyi təsdiq etmək üçün tələsmirdi.

Bu dövrdə rus diplomatiyasının diqqət mərkəzində olan Azərbaycan xanlıqlarından biri

də Lənkəran xanlığı idi. Əlverişli coğrafi mövqeyə malik olan bu xanlıqda möhkəmlənmək

həm Rusiya, həm də Qacarlar dövləti üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Təsadüfi deyil ki,

hakimiyyətini yenicə möhkəmləndirən Fətəli şah Lənkəran xanlığını «nigah diplomatiyası»nın

köməyilə öz təsiri altına almağa cəhd göstərmiş, lakin uğursuzluğa düçar olmuşdu. Lənkəranlı

Mir Mustafa xan öz hakimiyyətinin və xanlığının təhlükəsizliyinin təmin edilməsini Rusiya

himayəsinə sığınmaqda görürdü. Bu isə çar hökumətinin Xəzər dənizi hövzəsində öz işğalçılıq

planlarını həyata keçirməsi üçün əlverişli şərait yaradırdı. Elə bu səbəbdən də, lənkəranlı Mir

Mustafa xanın himayə üçün etdiyi xahiş Rusiyanın hakim dairələri tərəfindən böyük

məmnuniyyətlə qarşılandı. I Pavel 1800-cü ildə Lənkəran xanlığının Rusiya himayəsinə qəbul

edilməsinə razılığını bildirmiş və bu haqda imzaladığı fərmanı Mir Mustafa xana göndərmişdi.

Lənkəran xanlığının gözlənilən Qacarlar dövləti təhlükəsindən qorunması üçün də müvafiq

addımlar atılmışdı. I Pavelin 14 fevral 1800-cü il tarixli sərəncamına əsasən xanlığın yaxın-

lığında yerləşən Sarı adasında rus hərbi gəmisi keşik çəkməyə başlamışdı [14.s.5].

Əldə olan məlumatların təhlili göstərir ki, I Pavel özünün Qafqaz siyasətində diplomatik

vasitələrə daha üstünlük verirdi. O, hər vasitə ilə bölgə hakimlərini Rusiyanın himayəsi altına

keçməyə şirnikləndirirdi. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan və Dağıstan hakim-

ləri rus diplomatiyasının qurduğu bu tələyə asanlıqla düşür və himayə xahişi ilə rus çarına mü-

raciət edirdilər. Bu baxımdan, 1800-cü il daha «məhsuldar «olmuşdu. A. Bakıxanov yazır ki,

həmin il dərbəndli Həsən xanın, qubalı Şeyxəli xanın, Dağıstan hakimlərindən şamxal Mehdi

xanın, Usmi Rustəm xanın, Avarlı Ümmə xanın, Tabasaran qazısı Rüstəmin elçiləri Peterburq-

da olmuş, Rusiya himayəsinə keçməyi arzuladıqlarını bildirmişdilər. Onun verdiyi məlumat-

dan aydın olur ki, I Pavel bu hakimlərdən hər birinin adına xüsusi buyruq vermiş və onlara öz

Qədim dövr və orta əsrlər 19

Tarix və onun problemləri, № 1 2013

aralarında ittifaq yaratmağı məsləhət görmüşdü. Şübhəsiz ki, bu ittifaqın yaradılması Qacarlar

dövlətinin Cənubi Qafqaza gözlənilən hücumunun qarşısını almaq üçün nəzərdə tutulurdu.

I Pavelin hakimiyyətinin ilk günlərindən başlayaraq Azərbaycan xanlıqlarına münasibət-

də yeritdiyi siyasətin mahiyyəti onun elə həmin il yanvarın 5-də Qafqazdakı rus qoşunlarının

komandanı İ. Qudoviçə ünvanlanmış buyruğunda daha aydın əks olunmuşdu. Buyruqda

konkret olaraq yazılırdı: «İşi o səviyyəyə çatdırmaq lazımdır ki, bizə xeyirxah münasibət

bəsləyən hakimlərdən bizdən asılı olan federativ dövlət təşkil edilsin. Onların ali hökmdarı və

himayədarı kimi bizim hakimiyyətimiz onlar üçün elə də ağır olmayacaq, çünki biz onlardan

nə xərac, nə də digər mükəlləfiyyətlər tələb etmək niyyətində deyilik».[15.s.34] I Pavel höku-

mətinin Qafqaz siyasətindən bəhs edən T.T.Mustafazadə haqlı olaraq yazır ki, bu dövrdə

«Rusiyaya ayrı-ayrı xanlıqlar deyil, birləşmiş Azərbaycan xanlıqlarından ibarət bir dövlət-

ittifaq lazım idi, çünki belə bir ittifaqın olmaması onun öz xarici siyasətini yürütmək xəttini

çətinləşdirirdi».Burada əsas məqsəd Cənubi Qafqazdakı siyasi vəziyyəti dondurulmuş halda

saxlamaqdan, işğal üçün əlverişli vəziyyət yaranana qədər vaxt qazanmaqdan ibarət idi.

1.Бакиханов А.А. Гюлистан-и Ирам. Баку, «Элм», Редакция, комментарии, примечания

и указатели академика З.М. Бунятова. 1991, 304 с.

2.Ахвердов А.И. Два рапорта о Дагестанских делах. //История, география и этнография

Дагестана XVIII-XIX вв. М., 1958

3.АКАК. Под ред Ад.Бержед.1. Тифлис, 1866, д.,863

4.Мустафаев Дж.М. Северные ханства Азербайджана и Россия (конец XVIII – начало

XIX в). Баку, 1989,127 с.

5.Mustafazadə T.T. Quba xanlığı. Bakı, «Elm», 2005, 457 s

6.Mustafayev C. Xanlıqlar dövründə Azərbaycanda sənətkarlıq. Bakı, «Elm», 2002, 272 s.

7.РГАДА, ф.476, оп.1, д.738

8.Искендерова М. Бакинское ханство. Баку, «Чашыоглу», 1999, 212 с.

9.АВПРИ, ф.77, оп.6, д.473

10.Юзефович Т. Договоры России с Востоком, политические и торговые. СПб., 1869,

11.АКАК, т.1, ч.И, Тифлис, 1867, д.262

12.Искендерова М. Бакинское ханство. Баку, «Чашыоглу», 1999, 212 с.

13.Полное собрание законов российской империи, т. XXVI,1830, №11489, с.763-767.

14.Астраханский порт с 1783 по 1827 год. //Морской сборник, т.5., 1851

15.АКАК. Под ред Ад.Бержед.1. Тифлис, 1866, д. 34

ГАБИЛЬ ГАСАНОВ

Старший преподаватель кафедры

истории Азербайджана АГПУ

В СТРАТЕГИЧЕСКИХ ИНТЕРЕСАХ РОССИИ

В статье на основе документов освещены вопросы политического кризиса Прикас-

пийских областей, взаимоотношения России с Бакинским, Кубинским и Ленкоранскими

Qədim dövr və orta əsrlər

Tarix və onun problemləri, № 1 2013

ханствами Азербайджана, контроль Россией положений в Азербайджане с помощью

купцов, а также обращение ханов и Дагестанских правителей к России за помощью, для

удержания у власти.

HABIL HASANOV

Principal teacher of Azerbaijan

History chair of ASPU

AZERBAIJAN NORTHERN KHANATES IN THE STRATEGICAL

INTERESTS OF RUSSIA AT THE END OF XVIII CENTURY

Political crisis at Caspian regions, the relations of Russia with Azerbaijan north khanates

– Baku, Guba and Lankaran, struggle between Gajar state and Russia for hegemony in

Caucasus, control of a state in Azerbaijan by Russia by means of merchants, and finally,

addresses of khans who strived to protect their dominions and Daghistan sovereigns for

patronage to Russia at the end of XVIII centuries were commented in the article under the

Rəyçilər: t.e.d. M.Əmrahov, t.e.d.S.A.Məmmədov

ADPU Tarix fakultəsinin “Azərbaycan tarixi” kafedrasının 28.11.2012-ci il tarixli ic-

lasının qərarı ilə çapa məsləhət görülmüşdür (pr.№07).

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2023
rəhbərliyinə müraciət

Mehdi Hüseynzadə (Mixaylo)

Azərbaycan xalqının tarixi qəhrəmanlıq səhifələrində əbədi yer tutan vətənpərvər insanlardan biri də Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Mehdi Hüseynzadədir. M.Hüseynzadə 1918-ci il dekabrın 22-də Bakının Novxanı kəndində anadan olmuşdur. 1936-cı ildə Azərbaycan Rəssamlıq Məktəbini bitirmiş, Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) Xarici Dillər İnstitutunda və Bakıda — indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində təhsil almışdır.
1941-ci ildə orduya çağırılmış, 1942-ci ildə Tbilisidə piyada hərbi məktəbini qurtarmışdır. Həmin ilin iyulunda Stalinqrad ətrafında gedən döyüşlərdə iştirak etmiş, avqustda Kalaç şəhəri yaxınlığında ağır yaralanaraq əsir düşmüşdür. Ukrayna, Polşa, İtaliya və keçmiş Yuqoslaviyanın hərbi əsir düşərgələrində olmuşdur.
M.Hüseynzadə 1944-cü ilin əvvəllərində bir qrup yoldaşı ilə əsirlikdən qaçmış və Yuqoslaviya partizanlarına qoşulmuşdur. Partizan hərəkatının lideri, «Mixaylo» təxəllüsü ilə tanınan Mehdi hitlerçilərə qarşı mübarizədə cəsurluğu ilə əfsanəvi şöhrət qazanmışdır. Məlumatların toplanmasında, düşmən qərargahlarının, körpülərin, hərbi eşelonların, döyüş sursatı anbarlarının partladılmasında, hərbi əsirlərin azad edilməsində fəal iştirak etmişdir. 1944-cü ilin payızında M.Hüseynzadənin başçılığı ilə bir qrup partizanın İtaliyanın Udine şəhərindəki faşist həbsxanasına hücumu nəticəsində 700 hərbi əsir, o cümlədən 147 sovet əsgər və zabiti azad edilmişdir. Mehdi keçmiş Yuqoslaviya Xalq Azadlıq Ordusu 31-ci diviziyasının qərargahı yanında xüsusi kəşfiyyat qrupu yaratmış və onun başçısı olmuşdur. Faşistlər «Mixaylo»nu ələ keçirən, yaxud öldürən adama 400 min lirə mükafat təyin etmişdilər. Növbəti tapşırığı yerinə yetirib geri qayıdarkən faşistlərlə üz-üzə gəlmiş əfsanəvi qəhrəman qeyri-bərabər döyüşdə xeyli düşmən məhv etmiş və ələ keçməmək üçün son gülləsini özünə vurmuşdur. Əvvəl Vitovle, sonra isə Çepovani kəndində dəfn olunmuşdur.

Mehdi uşaqlıqdan qeyri-adi istedadı ilə çoxlarını heyran edirdi. O, bacarıqlı üzgüçü, istedadlı rəssam idi. Mehdinin təhsil aldığı 19 nömrəli məktəbin direktoru yazıçı S.S.Axundov, ilk müəllimi isə məşhur bəstəkar S.Rüstəmov olmuşdur. Onda vətənə, xalqa, torpağa, millətə dərin sevgi hisslərini məhz bu böyük şəxsiyyətlər formalaşdırmışlar.
Bu gün məşhur azərbaycanlı qəhrəmanın adını daşıyan məktəb fəaliyyət göstərir, bundan başqa, qəsəbə, küçə və bir gəmi onun adınadır. 1973-cü ildə ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Qələbə meydanında unudulmaz qəhrəmanın heykəli qoyulmuş, haqqında kitablar, o cümlədən tanınmış yazıçılar H.Seyidbəyli və İ.Qasımov onun qəhrəmanlıqlarını əks etdirən «Uzaq sahillərdə» povestini yazmış və 1957-ci ildə eyni adlı film çəkilmişdir.
Kinorejissor Tahir Əliyev Sloveniyada olmuş, Mehdinin sevdiyi qızla və 10 nəfər sloveniyalı döyüş yoldaşı ilə görüşmüş, birlikdə qəhrəmanın məzarını ziyarət etmişlər. Rejissor bu görüşün nəticəsi olaraq «Mixaylo» sənədli filmini çəkmişdir. T.Əliyev Mehdinin azərbaycanlı partizan yoldaşları Cavad Həkiminin, Cabbar Quliyevin, Mirdamət Seyidovun, Mikayıl Qulubəyovun və digərlərinin Sloveniyada ehtiramla xatırlandığını bildirmişdir. Nəzərə çatdıraq ki, onların hamısı dünyalarını dəyişmişlər.
2006-cı ildə Prezident İlham Əliyevin Sloveniyaya rəsmi səfəri zamanı razılaşdırılmaya əsasən 2007-ci ildə M.Hüseynzadənin abidəsi açılmışdır.

Döyüş dostları qeyri-adi rəşadətə, çevikliyə və zəngin biliyə malik olan mərd azərbaycanlı partizanın həyatı, maraqlı döyüş yolu haqqında xatirələrini həmvətənlərinə danışmışlar. M.Hüseynzadə dəfələrlə alman zabiti, italyan karabineri və ya kəndlisi libasında düşmən yuvasına girərək lazım olan məlumatları toplamışdır. O, bir neçə dildə yaxşı danışır, istehkamçı işini əla bilir və avtomaşını ustalıqla idarə edirdi.
«Mixaylo» təxəllüsü ilə tanınan Mehdinin şöhrəti artıq bütün partizan birləşmələrinə yayılmışdı. O, səmimi insan, qayğıkeş, mehriban dost olmuşdur. Onun düşmənə endirdiyi zərbələrin sayı-hesabı yox idi. Bütün yoldaşları bu cəsur insanla fəxr edərdi.

M.Hüseynzadə keçmiş Yuqoslaviyanın Qabaredo qəsəbəsində yerləşən IX korpusun nəzdində kəşfiyyat komandiri vəzifəsində çalışarkən daha məsuliyyətli və hər an təhlükələrlə üzləşən tapşırıqlar yerinə yetirmişdir. Bu vaxtlar Mixaylo Triyest şəhərindəki faşist hərbi xəstəxanasını partlatmış, Opçinodakı 270 nəfərlik kinoteatrı yerlə-yeksan etmiş, Qoritsiya şəhərində hərbi ləvazimatla dolu bir maşını qaçırmışdı. Mixaylonun adı gələndə bərk qorxuya düşən faşistlər onu hər yerdə cidd-cəhdlə axtarırdılar. Sonuncu döyüşdə axırıncı gülləsini əsir düşməsin deyə, öz ürəyinə sıxmış Mixaylonu partizan yoldaşları böyük ehtiramla dəfn etmişlər. Çepovani adlı bir yerdə qəhrəmanın qəbir daşında bu sözlər həkk olunmuşdur: «Rahat yat, Azərbaycan xalqının qəhrəmanı, əzizimiz Mehdi. Azadlıq naminə göstərdiyin ölməz rəşadət dostlarının qəlbində daim yaşayacaqdır».

Qəhrəmanın xatirəsinə dəyərli töhfə olan «Uzaq sahillərdə» bədii filmində Mixaylo rolunun əvəzolunmaz ifaçısı, xalq artisti Nodar Şaşıqoğlundan bu roldan sonra xalq arasında ona münasibətin necə olduğunu soruşanda aktyor demişdir: «Filmin şöhrəti doğrudan da, böyük idi. Bakıda hər hansı bir restorana girməyim kifayət idi, pulsuz-parasız qulluq göstərir, avtoqraf istəyirdilər. Yadımdadır, 1958-ci ildə Asiya və Afrika xalqlarının kinofilmlərinin Daşkənd festivalında filmin ilk baxışından sonra Tofiq Tağızadə ilə küçəyə çıxmışdıq. Bizi saysız-hesabsız tamaşaçı qarşıladı. Bu filmdən sonra mən tamaşaçılardan, hətta almanlardan minlərlə məktub almışdım. Film Amerika, Polşa, Çexoslovakiya və digər ölkələrdə uğurla nümayiş etdirilmişdi
»Mixaylo«dan sonra tamaşaçılar heç bir rolumu qəbul etmədilər. Bütün rollarımda məni yalnız Mixaylo kimi gördülər.» Bu çoxsaylı tamaşaçı məhəbbətinin əsasında azərbaycanlı qəhrəmanın rəşadəti, igidliyi, vətənə, xalqa, torpağa sədaqəti dururdu.

Onun həyat yolu indiki və gələcək nəsillər üçün bir örnəkdir.
M.Hüseynzadənin qəhrəmanlığı haqqında xaricdə də çoxlu kitablar çap olunmuşdur.
Hər il dekabrın 22-də Mehdi Hüseynzadənin — partizan «Mixaylo»nun xatirəsi ehtiramla anılır, gənc nəsil qəhrəmanın oxuduğu Novxanı kənd orta məktəbində tədbirlər keçirir, onun heykəli önünə tər çiçəklər düzürlər. Qəhrəmanlar heç vaxt ölmürlər. Onlar öz əməlləri ilə mənsub olduqları xalqın qəlbində əbədi yaşayırlar.

Adilə QOCAYEVA,
«Azərbaycan» qəzeti

Diaqnostik qiymətləndirmə (5-ci sinif)

Əziz müəllimlər ! Sizlərə özümün keçirdiyim 5-ci siniflər diaqnostik qiymətləndirməni təqdim edirəm. Sualların mənbəsi şagirdlərin köhnə bilikləri söykənir. İki sinifdə keçirdim və çox uğurlu alındı. Fikirlərinizi bilmək maraqlı olardı. Buyurun !

Word variantında yükləyin.

Diqqət! GİZLİ MƏTN! Siz gizli mətnə baxmaq üçün qeydiyyatdan keçməlisiniz.

Rus dilində yükləyin

Diqqət! GİZLİ MƏTN! Siz gizli mətnə baxmaq üçün qeydiyyatdan keçməlisiniz.

Oxşar xəbərlər

Diaqnostik qiymətləndirmə

Böyük summativ Qiymətləndirmə

Kiçik summativ qiymətləndirmə

Rəylərin sayı:.

Məlumat Hörmətli qonaq, sizin qeydiyyatınız olmadığı üçün siz rəy yaza bilməzsiniz.Xahiş edirik qeydiyyatdan keçin.

« Mart 2023 »
Be	Ça	Ç	Ca	C	Ş	B
1	2	3	4	5
6	7	8	9	10	11	12
13	14	15	16	17	18	19
20	21	22	23	24	25	26
27	28	29	30	31

Populyar xəbərlər

Qədim Yunanıstan haqqında interaktiv oyunlar

9-04-2020, 18:42

5-cilər üçün daha bir MİLYONÇU

7-04-2020, 18:18

DUEL (Online oyun)

6-01-2020, 21:51

6-cı siniflər üçün Milyonçu

23-11-2019, 22:20

7-ci siniflər üçün “Milyonçu”

21-11-2019, 18:51

6-cı siniflər üçün Milyonçu

6-11-2019, 09:16

5-ci lər üçün Milyonçu

24-10-2019, 21:18

8-ci siniflər üçün “Milyonçu”

21-10-2019, 22:16

5-cilər üçün yeni “Milyonçu”

27-02-2018, 22:13

İbtidai cəmiyyət (interaktiv oyun)

9-11-2017, 22:35

Xronologiya (Online-oyun)

3-11-2017, 23:59

Prometanda interaktiv tapşırıqlar

5-08-2017, 20:41

İnteraktiv tapşırıqlar

9-07-2017, 21:03

Milyonçu (6-cı sinif)

15-03-2017, 20:02

İnteraktiv oyun (6-cı sinif)

30-10-2016, 21:57

Qədim Azərbaycan (İnt-Oyun)

4-10-2016, 07:13

Sayta daxil ol

Kopspekt.az 0

26 06 2020

Təbliğat və Maarifləndirmə 0

28 05 2020

AZƏRBAYCAN XALQ CUMHURİYYƏTİNİN YARADILMASI TARİXİNDƏN 0

28 05 2020

Respublika gününüz qutlu olsun! 0

19 05 2020

ONLİNE dərs (5) 0

14 05 2020

Qədim Roma (Online dərs) 0

11 05 2020

5-cilərlə ONLİNE dərs (İstiqlalımızın bərpası) 0

5-cilərlə ONLİNE dərs (DİRÇƏLİŞ) 0

30 04 2020

6-cı siniflərlə ONLİNE dərs 1

29 04 2020

İKİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ VƏ SSRİ 0

27 04 2020

5-cilərlə ONLİNE dərs 0

23 04 2020

Yunan şəhər-dövlətlərinin tənəzzülü” (Video dərs) 0

19 04 2020

Ərəb işğalına qarşı mübarizə (Video dərs) 0

17 04 2020

Xaç yürüşləri (Video dərs) 0

16 04 2020

6-cı siniflər üçün dərs 0

12 04 2020

Пособие для абитуриентов 0

12 04 2020