Press "Enter" to skip to content

Umumi hidrologiya

We are using cookies to give you the best experience on our website.

BDU Service Manual

We are using cookies to give you the best experience on our website.

You can find out more about which cookies we are using or switch them off in settings .

Close GDPR Cookie Settings

  • Privacy Overview
  • Strictly Necessary Cookies

Privacy Overview

This website uses cookies so that we can provide you with the best user experience possible. Cookie information is stored in your browser and performs functions such as recognising you when you return to our website and helping our team to understand which sections of the website you find most interesting and useful.

Strictly Necessary Cookies

Strictly Necessary Cookie should be enabled at all times so that we can save your preferences for cookie settings.

Enable or Disable Cookies

If you disable this cookie, we will not be able to save your preferences. This means that every time you visit this website you will need to enable or disable cookies again.

umumi hidrologiya

AZORBAYCAN RESPUBLI KAS| ToHSiL NAziRLiyi BAKr DovLoT uмlvспsiтстi l\лАQвЕт MoMMoDoV, FоRDА iмдпlоч Umumi hidrologiya ДzаrЬаусап RеsрuЬlikаы Tohsil Naziliyi Еlmi Metodik ýurаsl Соýrаfiуа Ьёlmеsiпiп 15. 1 1.2002-ci il tarixli 03 saylt iclas protokolu ilo ali maktab talobolari tlgйп darslik kimi tёvsiууа edilmigdir. (Оmг Ne 1060 2002-ci il) BakI 2003

Post on 20-Jan-2017

Documents

  • AZORBAYCAN RESPUBLI KAS|ToHSiL NAziRLiyi BAKr DovLoT ulvsii l\Q MoMMoDoV, FRD il Umumi hidrologiya zr Rsulik TohsilNaziliyi lmi Metodik urslrfi lmsii 15. 1 1.2002-ci iltarixli 03 saylt iclas protokolu ilo alimaktab talobolari tlg darslik kimitvsi edilmigdir.(m Ne 1060 2002-ci il) BakI 2003
  • Elmi rdktr: corafiya elmlari doktoruRza ltahmudov 55l,y+ M5LRaygilar: Corafiya elmlari doktoru, prof, lm Tatarayev; . t ika lrlr doktoru,xansuvar cofarov IMgmmadov Maqbet, imanov Frdmumi hidrologiya,2003, 329 s. Dorslikda hidrosfer -ilarrnrn qarqllrqlt alaqalari, qay- lrd, gllrd, bataqlrqlarda, buzlaqlarda, yeraltr sularda, k va danizlorda baq r hidroloji hadisa v r-seslarin fiziki mahiyyati, umumi qanunauyunluqlart izahluur. Drslik universitetlarin corafiya fakultolarinda thsilalan klr tllr 09 zrd tutulsa da, muvafiqixtisaslr magistr va aspirantlar ugu da faydalt ola bilar. jl l/-rlyHE.,lMH kltr r 1801000000 _1 203 658(07)007 OBakl U niversiteti nagriyyatl
  • uNDRi iiq l.uui MoLuMAT1.1. Hidrologiya lmii moqsod vo vozifalari .1.2. idrlgi inkigaf tarixi . l,3. Su Yer kursid paylanmasl.*;llr.r..r. l,4. Su asas fiziki xassaloril .5. idrlgi todqiqat Usull1.6. Tabiatda su dvrt va dti s lst1.7. Su ktlrii reiimi haqqda lg.l,8. m lgd vahidlari ..rrro.]. 2.YERALTI SULAR2.1. Yeraltt sul m1i .2.2. Sur va trql su-fiziki xassolori. 2.3, Yeraltt sul tasntfail2.. Yrltlsf fiziki xassalari . 2,5. Yeralil sul kimyavi tarkibi2,6. Yeralil sul harokoti..2.7. Qrut sult reiimi va l soth sulart ila qargqlt olaqasi. . 2.. Yeraltt sul fiziki-cografi ,rsslrd rl. sah.7 8 810 12 15 22 2431 404045485,1 5456 58 62
  • 3 QAYLAR3,l. Osas lglr — 3.1.1.Qay va Qay ststemlori- , .l 2. Qay hvzasi vo u fiziki-corafi xarakteristikalart— – 3. 1 .3. Qaylartn mi vo msi . darosi vo mrsl3.1-5.Ql i va uzLJu profillari . 3,2. Qaylarda suyun harokot mizm,r. 3.2,1,Suyun hrktii iki rqimi ..3.2.2, tt rt srti. $ezi dtjsturu3.2.3. Qayda srti lmst. izotaxlar. 3.2. 4. Qay tql d daxt l i3.3.Su riimii tjsrlri va la r zari d m d9 h i da tjs ull . ;. – 3.3. 1.Saviyya tjzarindo mt)1ahida- 3.3.2.Qlrt saviyya riimi 3. 3, 3. Qayda s u s rti i olptilm as i 3.3,5,Su sarfii tayini usullart .*- 3.4.1, Qaylartn qida mlri– 3.4.2. Qida mlrii kamiyyotco q imtl di rilm as t. i droqra ft genetlk rlms l . 3.4.3. Qlrt qida mlri gr tasnifatt 656565 69767988895 104111 1111812012212312612130130 1140 4
  • Su rjimi fzl*fl3V3) Su rjimi gr gl tsifil 3.5.Qay ml*tr.5.1 , Qay m ml golmasi . -.5.2. lllik lm ,,;-. J. m rmSl vo m xoritalari3.5.4. llik tr taraddtjda . *3.5.5. mt il rzid lmsl. ‘”- 3,5.6. Qaylarda mksiml va miiml axtm . – 3.5. 7, Axtmtn tanztmlonmasi . 3.5.8, Qlrt trmik rqimi . – 3.6.1.Qaylartn rjisi va igi . . i.. 14215515715717317412196203206208211219219 –*@2 gat i rm ola ri i m alo gatm as iva osas xarakteristikalart. stlt gotirmolor . 6. Dib gati rmlri . 3. 6. 5. Goti rmlr axtm t l rq im i . : @’Su rl vo kll lillmsi. – 3.6.7. Hal lmug maddalar axlml 3.6.9. r,rsslri . 3.6.10,Qay mrlt illik va 7oxillik defo rm asiyasl. 3,6.1 l. Qay tql tzimlmsi 22523323924248254260263 270274 5
  • Gllri tosnifatt’ morfometrik tjnstjrlari -..-. Gltj su balanst va saviyyo rejimi4.4, Gld dimiki proseslor.,4.5. Gllri termik vo uz rlimi4.6. Sututarlarda su kimyavi tarkibi4.7, Gllri g lml tasiri.- tqhql ml golmasi va tosnifail.,tqltql hidrotoji xususiyyatlari . -. 6. BUZLAQLAR Vo ONLAR|NHiDRoLoJi RoLu 7. oKEANoLoGiYA..7.1 Dtjnya km va u hissalari . 7.2.Daniz suuff tarkibi, duzluluu va temperaturu.7. 3.k va d izlardo sii toraddtjdtj7.4.k vo danizlardo dalgalar-. 7. 5. Qrm vo tlr. – . SU oBYEKTLoRiNiN QiRKLoNMoSivo MUHAizosi 2792762792822842290291 294294298 308 314314 31631831922 32528oDoBiYYAT . 6 2.
  • eiBig’mumi hidrotogiya” fii asas vazifasi hidrosferda r hadiso va proseslar, suobyelorinin xUsusiyyotlari va onlarln atraf mhitloqarglhqh lqlri i| tlabalari tanlq etmkdir. Dalik universitetlarln corafiya fakUltalarinda tahslalan talbalar tigun nazarda tutulur va hidrologiyaya corafif kimi baxlhr. Bu sababdon darslikdaki materiallar elaverilir ki, tlbalar fizika; hidrodinamika, kimyanlnqanunlarlna asaslanaraq, corafi mhitla kasilmoz olaqdo! hidroloji hadisa va prosesiar haqqlnda tasawr ldeda blsinlar, tbiat sularlna corafi landgaftln ayrllmazhissasi kimi baxstnlar. Mtiolliflr gahgmtglar ki, tllr suobyektlari va lrd bag r hadislar haqqlnda biliklarayiyolanmakla kifaytlnmasinlar va elmi tahlil bacanlnlinkigaf etdirsinlor. Darslik hazlrlanarkan xarici lklrd 9 olunmudarslik mqrfilrd genig istifada edilmigdir. “Umumi hidrologiya” kursu 9 ahatali l U9darslikda ll4 bi_r_slra masalolar digar ixtisas flri ilaksigir. Tokfrlveritmasin deya, 8 zaman mtivafiqkurslara isti nadlar edilir.Darsliyin 1. 3, 1. 6, 2. 1, 3. 5. 8 va 3. 5. 9 lmlri tarofi d yazllmlgdt r. 7
  • 1.0MuMa Mo,LuMAT t.Hidrotogiya lmii maqsad va vazifalari m anunlartnt,ahata u muhitl qa rglltqlt lqsii, ukeyf i _! ]La .!l_t d i mosi ni h i d rqloq i va _!m irir. Hidrologiya sz0nun monasl s_ggd lmdemakdir Hidrologiy S ktlarini- okeanla danizlari,gaylarl, , bataqllqla rl va yeraltl sula-rt rjr Hidrosferdaki sular iki 91 luur: kq_q (da-id sulart vo ur sul. Quru sulartna cav. l. -ta buz lartn sulart aiddir. k _dq-lllarda m l ro q_ |_Q_ Lqy. g,oJ*, 0 u. q Je _ -ta q1 r q l rd 1_k ; d._ 9_ol pg1 q LLls ” i n,io -l gi i k i h i ss g_ b_6l u u r ; !
  • gd/ vo g|lri hidrolgyasna(llmlgi), . bataqltqaunasiltg vo +J_ ” hidrolog- sul hidrologiya, (hidrogeologiya)ltjOr. i lmas i| tj+.lu[ m-tOdl ara gr h i irlgihir.g hissa.ya l u r: . tj,, . h!_mIri; . h!!1-q_fo;: m”tjhadls,PlgrolqgYag.Umumi h]d – hidroloii hadisalarin asas qa- ulrl va fiziki mahi ii irHidrometriva- su obvektlarjnin reiimini. suu ha- rakat v vazi ini soci ir kmi tlarita’y in edon tjsul vasitolori r lmdir. -l l i kl , h i d rm etri gg _si, s,!gLL :r|iii va s. usullarrndan bahs edir LrgI-mu arazilordaki s obvektlari-l tasvirini rir va onlarrn hamin rzii fiziki-cojla,tiarai!. j !rgJq h alaq as i i va g,.l,g | l gyrpJ.i r ” -hgdls hidrologiyail – gaylgllg reji rryln suiml- -ni, Su balansrnt.*9a’=–.-.# axlm 9 . +.J;J-r’*L|;*. t.
  • formal m rosesini s., ni su tasarr0fatlmasalalori laztm l hidro l_ hesablamalar voproqnoz Usull ri r I ,ikigf tarixi lo mi il ud avval im Mi !!-9opQt?mivada. Qinda, i va Marka-i m..riJ
  • sahasi hesab olunurdu. onu , i.l
  • (Kanada), G.G.Svanidze (GOrcustan), S.H, Rst-mv, S.A.Axundov, tM.O. Mommadov (Azarbaycan),D.L.Sokolovski, A.i. Qebotaryov, A.V. Rojdestven-skiy, .. Vladimirov (Rusiya) va bagqalarlnt xUsu-sila qeyd etmak lazlmdlr. I yr ktjrs id l can ltlarrn hayatrn-da uk ohami yyat9 Lq tobiatdg Qg_r.fiz ili biolo i proseslorin demak lr kihamtslnda igtirak edir ri inki nun sathindotemperatur bi [*q min daraca azaldt r drd ok-si,991 _ hldrgd i|(! su urlii ml gal-midir. Yer qabllnln sonrakl inkiqaf taiiii lavasitosu ila alaqodar olmuEdut Orimig halda l mineral-Iar kutlasi todrican soyuduqda suyun bir hissosi ukimyavi tarkibino kegmig, ir hissosi uksk tazyiqalttnda rkirk su buxarlartnl digar qazlarla blrlik- ntn ilk da mahlul qaklinda zd saxla”, qabrrnln srlr daha sindo su ur ha]’..tin sathinda 5l mlgdrr. Taqriban 2 mtgdtr. da soyumast natico- da srbast ha]da l suu miqdarl saPlt _q]]!q.Hal-hazlrcJa bag veron bazi proseslar naticbsinda su 12
  • mhkm birlagmalara daxil lur va beloliklo bilavasitasu hallnda mud ola bilmir. Lakin yer qabrtnln da-ri qatlarrnda aks proseso rast galinir. Bela ki, yuksaktazyiq v temperatur garaitinda yenidan mmiqdarda su omala galir. yr kurasinda u umumi mi rl 1 .386109km3-dir va bu bizim planetin kutlasinin .O %-i tag-kil edir. uu taqribon 94%-i dunya okeantnda, qa-l faizinin ir hissasi (1%- qadari) quruu sat-hinda olan su, buz va atmosferdo su buxart, qalanhisssi isa r qabrlnln sulb maddalor tarkibino aid-dir. yr kurasindaki k va danizlar vahid dunk_ l nt _o_m_o.la gati ri r. Umumi sahasi 510 ml. km2 olan r kurasinin 61ml km2 sahasini dunya okeant va 149 ml. km2 qurutagkil edir. Betalikla, okean va daniz sularlntn sahsiqurunun sahasindan 2,4 dafa goxdur (cadvat 1 .1). Quru va_u __l1i Ygr_ krqq! d _qrigrrpp
  • Codval 1.1Okean va quruu Yr krsid paylanmast SakitAtlantikHind imal Buzlu Yr krsii su ehtiyatr gox Okdur, k vadanizlarda olan suyun mumi hacmi dniz saviyya-sindan h0ndurda l’uruu hacmindan 13 dafaarttqdlr. gr bu su rr qakilda yer krasinayayllarsa, onda 2.5 km qallnlrlnda su layr ml gati-rr, son hesab|amalara gr: yr krasinda mvcudl buzlaqlartn hacmi 25-26 ml. km- barabordir. .’ u uk buz v qar kutlasi ariybrsa, onda okean vo, danizlarin sviyyasi 0 m-dan tlq qalxa bilar. Quru (materik) sulartnln i min km-i gllrd, 1.2 minkm3 isa gaylardadrr. Axtm yer sathinda qri-rr paylanmrqdlr,Belo ki, gaylairn umumi axlm hmii 98 faizi bila- Okeanlar Materiklar Saha,mln.km2 Avrasiya .Afrika imali Amerikacanubi AmerikaAvstraliya vaOkeaniyaAntarktida Saha,ml.km2 17,791.776.214.8 54.030.,l24,217. 8.914.0 l4
  • r vasito k danizlara tkulur, qalan 2 faizi isaaxarslz sahalorda qaItr. Axarslz sahalarda ml gl 700 km3 axlmln425 km Xozar, Aral, BalxaE gllrii hzlriipaylarrna dgr, digr axarslz sahlarda l axtmiso 275 km3-dir. ASurun asas fiziki sslri Tabiatda tam tam SU Ur Hatta y_al suy.u-u torkibindo m _*qO. r qgrl l_qlar vardl r,, -miz kimyavi su oksiql hidrq ge_n i _l gqs i d i r., ,O_!u! k!myavi tarklbi “.dur, hidrot ad[anrr4Maq-hur franstz klrTyagsl z !Lk dafarrgq_rif ki”..su -8S-.fizini -ksig.,_ 1 5faizin i isa hid.t,ogenra5kildi r, iki su mo]ekulastntn birlgmsi (HrO)2-dihidrol, uE(). – trihidrol adlanrr. Buzda trihidrol molekulalarr dah,a goxdu(Su tabiatdo8 agrgqat halrnda ola bilir: m, _qaz va rk halda ;,-Tabiotdo su m hlr|9 !]_*9I_tlrql s okeanlarda, danizlarda, gaylarda, gllrd,bataQqlarda va yer altrnda olurySu qaz hltdmosferd, bark halda isa (buz , qr qklindo) qutbdanizlbrinin bzlarlnda, materik va buz|aqlartnda,qar rtuUd lur. \) molekulanrn,h[laEmasi I5
  • u bagqa mayelordan farqli olaraq, ml (qeyri-adi) xasslaro mlikdi.!u u molekulalarlnln qu-rulug xsusiyyatlarindan irli galir. XVIl srdQ.Qaliley bela bir mulahiza irli srmuqdur ki, sudonduqda slxllmtr. Bu mulahizoni R. Boyl tacrubayolu ila tasdiq etmigdir. Belolikla,?qa maddalordanfrqli olaraq su donduqda stxllmlr, aksina geniqlnir.Bu zaman u hocmi 10 faiza qodor ttr. , ,,Suu ikinci anomallrt d ibarotdir ki, , -!| srxlla temperatur 0-40 daracada malik lur,Suyun srxlrt temperatur 0 -don 4 – qalxdrqdawl rttr, sr isa temperatur rttq slxltqazalmaa baglayrr. Bu hadbani ilk dfa J.DelyukXVlll srd mu etmigdir, ,Tabiatda suyun bu ml xassalarinin ukahamiyyati vardlr. 9r adi maddalar kimi temperaturazaldlqca suy srxlrr atsaydl. onda buz 9l vo gl dibin r, bu du obyektlori tamamila donardl.u isa gaylarda va sututarlarda olan canlt orqanizmla-ri mahv olmasl ila noticalanordi .l S t /t q.,Suyun va uz kutlasinin (kq) z. hacmlorino (V) l nisbatino srxltq () deyilir, , Suyun srxltr 4-d maksimum lur -1000 kq/m3., “Qrt srxlrl i hacmda gturlmug qrl gakisi-i suu gokisina l nisbatina deyilir., l
  • = (1.1) .Taza yaml qarln slxltl 100 kq/m3 olur. Qr qal-dlqca u slxlrr artlr v 150-200 kq/m3-a gatlr. Qrrirk srxlrl 350-400 kq/m3-a gatrr. Qardqolan sulaylnr toyin etmak ugtin u stxllrnl (pq) qarln qaltn-Illna (ho) vurmaq laztmdlr: (1.2) Qr rtu su saxlamaq qabiliyyati, masamali-liyi va istilikkegirma qailiyyati u srxlrl il alaqa-dardar. Su, qarln buzun fiziki xasslarindanbiri da suyun rrlmsll, qar buzun arimasi-i gizli istiliyidir, Su urlmslt gizli istiliyl-bir qrm suyunrml atmosfer tazyiqinda temperaturunu dayiqma-dan buxar halrna kegmasi 9u laztm l istiliyinmiqdarrdlr. 00 -da suyun urlmsll gizli isti-liyi 597.2 kal/q, 10006 -do 53.9 kal/q-drr. Buzun vaqrl rimsii gizli istiliyi, yani ir qram buz qa-rl m hala kegdikda udduu istiliyin miqdarrmxtalif temperaturlar ugun hesablanmtgdtr, Misalugun,006-da tamiz buzun orimasjnin gizli istiliyi 79.4kal/q rrdir. GW 4l hh >i /[ -it rt, 1,7 q
  • uyu bir daroca qtzdlrmaq u laztm l istilikmiqdarlna suyun istilik tutumu xususi istilik tu-tumu deyilir. 00-d suyun istilik tutumu 0.487 kal/qdaracadir, Suyun istilik tutumu temperaturdan aslltolaraq dayigir. mrtur 1 dyiqdikda bir smqalrnlrrnda su laylntn 1sm2 sahosindon 1 sidkg istilik ll ts_l*gqirm gmg,lt deyilir: Q=L burada, Q- 1 sm2 sahadan ,1 saniyada ke9an istilik ll (kal); dt -qaquli temperatur qradiyenti; >,-istilikdy kegirma amsaltdtr (0 -d ,=0,0015kal/(sm2.san.daraca). Qartn istilik kegirma amsall u srxllrndan astlt-dlr: dt dy j (1.) (1.4)l’ = 0.006i. ;,_ burada q-Q?l stxllldlr. z l l dk,Suyun hissaciklarinin nisi horokotino(suruqmsi) muqavimat gstrm xassasino suyun l8
  • l zllu deyiliJSuyun zluluk xassasi q harakatzamanl meydana Qlxlr., Tutaq ki, 9 axlnlnln ir his-sasini ayrl-ayrl qatlara aylrmllq, indi ixtiyari qatln nisbi harakatina baxaq. Tutaq ki,irii qatln surati U,, ikinci qatln surati isa Ur-dir voqatlarln 9l dibindn l masafasi Il vo $z-dn,Onda iki qatrn suratlar farqi dU=U, – Ur] aralandakrmasafa iso dU, mosidir. , itK dafa isaak Nyuton gstarmigdir ki, surtunmaquvvasindan r toxunma gorginliyi surt qra-diyenti ila dz mutanasibdir: dU=t burada T-toxunma garginliyi va srtum gargin-liyi, kq/m2; -mutanasiblik amsalldrr v u dinamikizluluk amsalt dldlrlrl um garginliyi hamiga musbat adad olmalt- dtr, manfi va mCIsbat iqarasi iso d|,-dan asilr o,la-d>, rq gturulmalidir. Dinamiki zlululk omsahntn L[ (1.5) l9
  • h.san kq,san1 m-lgu vahidi vo -dlr, Dinamika zluluk amsa|l Puazlada gstarilir ,- 99 m S (1.6) |, ak. 1-,1. Surat epyurasl Dinamiki zluluk amsall suyun temperaturundanaslltdtr va tmrtur trq azaltr. ksr hallardaaqaldakr nisbatdan istifado edilir: = VO>O v= burada – suyun srxllr; – dinamiki zluluk amsalt; v-,2 kinematiki ztluk amsaltdtr ‘- u < d 20 t
  • Kinematiki zluluk omsalt ham do stoksla (st) ifada22 luur: t51 = 1 = 1g-‘ _., San Kinematiki zluluk amsall da suyun temperaturun- dan astlt lrq dayigir: tmrtur azaldtqca kine-matiki zluluk omsall filr. Gostarilan omsallartnmuxtlif temperaturlara uyun qiymatlari agaldakrcadvaldo verilmigdir. Cadval 1.2Suyun slxlrl vo zluluk amsallart ily r / t q. Suyun sarbast sothinda, ya’nisuyun hava il sarhaddinda molekullarln cazibaquvvasi tosirindan sathi garilmo 9 rir, S_a_thi g.rilm suyun fizikj xassasi lu, u temperaturun-dan asllt l sathi garilma amsall ila saciyyalondi-rilir. Bu amsal temperatur arldtqca azahr. Suyun sathi 0 4 2030 t , , kq/m3 ,n.San ,m- v, m2/S 999.91 000998995 17,9215.7010.04.00 0.01790.0,152 0.01010,000 2l
  • grilmasi qox k olur. N/lsl, 20 OB-do=0.0726 /m=0,007 4 kqlm, |Suyun kigik diametrli borularda va qruntda sothigarilma quvvasinin tosiri altlnda qalxmast va enmasikapilyarllq adlantr. Qruntlarda su suzulma prose-sini rdikd, kapilyar qalxma hdrlu muayyaned i l i r. $apilyar .qalxmarubhu d,rl ur_ aqa tdak l ifa-doya gr tayin edilir: h (1.7)r burada r-kapilyar ruu radiusu; y-suu xsusigakisi ; k- kapilyarlrq sabitid Suyun qardan torpaa kegma prosesina svrmdeyiIir. Qartn surm qabiliyyati bu prosesin qiddat-liyi ila saciyyalonir. Vahid zamanda qardan verdiyisuyun miqdrt surm 9iddatliyi deyilir (mm/daq). l . 5. idrlgi tadqiqat tjsullart Hi rl iyada mxtolif tadqiqat usullrld jti-fado olunur. Bunlarln genig yayllmlglarl ekspedit- -+ __ siya , stasionar vo labo rtdrr K,S, S- g lu d i q . __
  • Zlrlan ilir. Bu usul za-m gr lang dayiqon, lakin orazi uzro, aksina,kifayat qodar dayiq k l hidroloii hadisolarinranilmosi nda daha tatbi edilir Hal-hazrrda 9l tadqiqatlartnda hidroloji elementla-ri (saviyya, axtnlar, dalalanma, suu tmrturu,buz hadisalari va s.) lgulmasinin msir sullarrn-dan geniq istifad edilir. Beta tadqiqatlartn naticaloriyalntz su obyektlarinin regional tasviri uqun deyil,ham da hidroloji proseslarin ve onlarln millriirilmsi 9u vacibdir. stsir mtjsahidelar sulu. su obvektlarinin hid-ro_1_o.;i r im usurlrii zamana go1p dinamikastnt Qgm[ uqun .9 alver]r:qlidir. Hidrometeorolojimantoqolarda s U SaVl si va srfi, da|0l”,gtirm!ri harokati va s] uzrid mylgpadimuqahidalor apajlhr. Bu muEahidalor lri va prak-tikanrn talablarina mvafiq l vahid rqrml -ri yetirilir. Hidrometeoroloji mantoqalarin va 9l ekspeditsi5alarrnln malumatlarl xsusi informasiya morkazlorin-da toplantr. Orada bu motlumatlar iglanir va corafimumildirmlrd, malumat kitablarlnln, xarJta vaatlaslartn, hidroloji proqnozlartn tartib edilmosindageniq istifada luur. Ekspeditsiya ritid ekspe-rimental tadqiqatlar da yerina yetirilir. Masolan, Elmi-tadqiqat gamilarindo kl atmosferin qarqtllqlt 2:i
  • alaqosi problemi 0zra elmi eksperiment hayata keqi-rilir. Ayrr-ayrt ekosistemlarin su balanslnln dayigmo-sini rmk ugun xususi stasionarlarda eksperi-mentlar apartllr. Laboratoriya tjsulu suu fiziki va kimyavi xassa-lorini rm. hidrodinamiki proseslri modellaq-dirm imkan verir. Laboratoriya modellarindmuxtalif hidroloji hadisalar va torpaa ta’sir gstrquvvolari tadqiq etmak mmkundur. Masolan, 9yataqlarrntn model|rinda axtnlartn, su srfii, dibgatirmalarinin tarkibinin macra proseslarino ta’siririlir. 1.6. Tabiatdo su dvr va dtit su lst Tabiotda su daima hrktddir va bu proses -tasinda o*9llhorakatda_ yalnt n bagqa- rr d-Te9i i. ri iz okeah Va di2lii suyu d_eg, homginin quruu soth sulart, atmosfef va yeraltrsul tiTak edir: U nt latdaki drl yer sthina duq gunogradiasiyaslnln tasiri naJic_osin da bag rir. uu daumumi miqdarr ,13.4.1020 kkal/il – barabardir. trsI”_.__ hiQrosferda bag r proseslar,i urlm, yarntllai, iiii[krlrr vohamginin rdki zu va qeyri-zvi hayatln butunhadisalarini gunaqin istilik enerjisi yaradtr. gg 24
  • buxarlanmasl, buludlarrn ml lmsi, yatnttntn g,_ qat lrq!|ada-y9.I .i Qggi,_z-rgrs i , 9?._l]1 Lr l , s_!zi .qu-rumast k mtzm n hadisalar—r_krsid Surl mtrml -lvrlt qLu-u ygunata,ati hesah_ed i l i r. yr kursii sothindon il arzinda urlsuu miqdarl 577 min km3 – barabordir. Tabii d-rd iqtirak edan butun su kutlesinin buxarlanmaslug .0.1020 kkal istilik tlob luur ki, u da rsothina duqan utu g9 enerjisini 24 faizina -rrdir. Gnas istilivinin tasiri noticasind muntazam su-rgtd_a_ okean va donizlrdan kulli miqdarda su ur-l_ir. Bu rtubat kutlasi su buxart qaklinda atmosferaqalxtr va hava carayanlart vasitasilo mi kilometrlarlamasafodo materik zri aparlltr. ur atmosfera qalxaraq u doydurur va xususi 9o1ai|$a slxlaqara.q dsi ugrrq ) u-ludlarl amola gt irir ki, bu da z sid muxtalif lqY u-grLLrir. Yr sathin dug yalnttnrn irhissasi urllr, ir hissasi soth axtml amalo goti-rrk glr tkulur va qalan hissasi iso torpal ho-ur, Torpaa hopmu suu gox hissasi buxarlanlrva bitkilar tarafindon transpirasiyaya uraylr, qalanhissasi isa darin qatlara szularak qrunt sularlnlml gatirir 25
  • Ya0 lntl sulart 9| arladaniz r ur. onlartn tr, hava rlrt vas itbiita quru 0_zarino qayrdlr Vo tntt r. Bu qapalt proses aramslz olaraq tkrr olurS lnda mutamad i davamrSu Atro.fgl* ],r rgiru-_qd ru!*]__ QqjJ_s i ,;d; -., 1 __Qpy_rant_dey i l i r, Tabi atd drr iki gokild mUahido edilir: Z gjk! vrant ul silir ki, s buxart,i bilavasita k va dizlri sathina yag!!_t! hissasi isa ha- va rlrt tjzorina apartltr. Yagtnil gaklinda qur satha dt)1ur va srd 8- lar vasitasila vo r ltt yolla k va dizlrqaydtr.’ Suyun tabitda drtr sxemi aqardakr qakil- da verilmiqdir (gakil 1.2), Yerli va materikdaxili rutubat dvrt da uk sudvranlnlnbirhissasinitoqkiledir.Yerlirutubotdrt bilavasita quru 0zarinda 9 verir, Bela ki, quru uzri duqan yarntrlartn bir hissasi Qay axl- mll amala galmasinda igtirak etmoyib, buxarlanlr 9.9k!d_!tjr- Ossvas itas i lo mtri kla ri 26 kik dvrt za- url su hava – rlrt vasitasila qur,_lmtr va havaya qal- Xlr, kds urayaraq gkli- da k sathina
  • va yenidon kondensasiyaya urrr (buluda gevrilir) yatg, qr gklid yer sathina dgr. Bu rutubatokeana qayrtmazdan avval ir dofa dr edorakokeandan uzaqlarda l arazilori rtubatlondirir, 7
  • mmkundr.okinsahalrininVamegalaringeniglondirilmsi. quraq rlrd trqlrtsuvartlmast. iri su anbarlarrnrn tikilmosi va s, kimi byukmiqyasdaaparrlaniglarmaterikdaxilirutubatdrtt tonzimlanma mexanizmloridir. Materik daxilinda rutubatin harakatini orqi Avropa, Qarbi sibir va Turkmanistant ahata d arazida izlomk lr. Bu rlr tlantik krd Baltik dani- zindan golon rutubatlo tomin lur, Qr va gimal-qr istiqamotinda osan hakim kuloklar su buxarlnt u-grq istiqamotinda, Agar Volqaboyu, Qaza- xtstan Va arq istiqamatinda Qri Sibira rtr, – va axtnlart materik daxilina dru qadar Qcx 9-dirsa, onlartn rtubatliyi ir qador az olur. Bu za- m yer sathindan gao”n urlm, xususan me- vo akin shlrid hava axtnlarlntn hesablna rutubatlik darocasi qisman rt bilor, Materiklardaki gl va 9aylarrn sahsi quru orazi- lorla mqayisada 9 kigik olduundan, ri su dv- rrd uk rol oynamtr. Belalikla, materiklarin rutubotlilik drsi k va danizlardan galon rutubotin miqdartndan va m- teoroloji usurlrii tsiri naticasinda hamin rtu- batin materikin daxilinda paylanmaslndan, bitkirtuuu yayrlma xarakterindan va su hzlrii srxlrrndan astltdtr. Okean Va donizlordan galan rutubatin azalmast ila alaqadar olaraq materikdaxiIi ]-U
  • rutubt drr da zaiflayir. quraqltq mgahido olu-ur, 9aylarrn sululuu azaltr, Quruu axarslz sahalarinda suu dvrant rkurasinin Umumi rtubat dvranl ilo alaqadar olsa danisbotan mstaqil xarakter daglyt r. Du okeantnln saviyyasi “9lrl axlmt uz-rinda apartlmrq mugahidalor gstrir ki, onlartn ka-miyyotinda ahamiyyotli dayigiklik dur. Buna grdo k va donizlrdon quru zarina galan rtubotila quru sothindan lr 9lrl axrdllan suyun mi-qdart arastnda muvazinot rlr. Belolikl, bir halda ki, har iI okean va dizlrdurlm yolu il quru uzri galan rutubtin mi-qdarr okean va dnizlora 9lrl va yeraltr axlmlagolan suyun miqdarrna rrdir, onda glir 9I-xar hisssi bir-birina rr l aqatdakt iki t-liyi yazmaq olar: k va danizlar ugun Zo=Xo*Yo, (1.8)V Quru ugun Zo=XPYo, (1.9) burada Zo-okean va daniz|arin sothindon buxarla- Suyun orta illik miqdarl; -k vo danizlarUzarina duq yatntrnrn orta illik miqdarl; -qurusathino dugon yatntlnrn rt illik miqdart, Uo=Uqglrt rt illik axlml. 29
  • Tonliklordan (1., 1.9) aydrn olur ki: 1)rt Qoxillikdvrda k vo donizlardn url suyun mi- qdarr onlartn sathin dq yarntrlarrn miqdart ila Qay axlmtntn camino rrdir; 2)Eoxillik dr ar- zinda quru sothindn url SUu miqdartU sothin dug yarntrlarrn miqdarl ila 9 axl- mll frqi rrdir.(1.8) va (1,9) tanliklarini toraf-trafa camladikda yer kurosi uqun su balansIntn umumi tanliyi allnlr: Zo+Zo=Xo+Xo, Demali, okeanlar. donizlar vo quru uzrid bu-rl suu mumi miqdarr, lrt sathinodgon yarntrlarntn mumi miqdarrna rrdir, arti lrq, okean vo dnizlordan buxarlanan v kulaklarlo qUru gatirilan SUyun miqdarl Do, qurudan buxarlanan va kulaklarlo okean danizlaro gatirilan suyun miqdarrnr Do ilo iqaro etsok, onda bela bir ala- qa yazmaq lr: Y D (1 .1 1) (1.10) D q Bu demakdir ki, okean vo danizlara tkulongaylarln orta illik axlml, k va dnizlardan quruya gatirilan va qurudan onlara galan su miqdartnln fr-qino rrdir. 30
  • Su balansr tanliyina daxil l kamiyyatlor hacm(m3) va ofia su layt (mm) vahidlri il verilir. Cadval 1,3-do Yr krosi 9u su balanslnln asasusrlri i kam iyytlari verilmi gdir. Cadval 1.3Yr kurasinin su balanst (M.i.LvoviEa gora -1974) Lay, mmyr kursiihissalari okea-nl Quruuaxarlt hissasi Saha,mln.km2 Balanssurlri m, minkm 1104763 2710 1 400924395529 1.7.Su ktlrii rjimi haqqnda lg Su obyektlarinin rejimi va hidroloji rejimi de-dikdo, lrt vaziyytinin zm gr dayigmala-rii sociyyavi xususiyyatlorinin toplusu baga 45847505 Yalntr,axlm, bu-rlm 61 119 Yalntt,axtm, bu-rlm 9 9 300300 30 Yatntl,buxarlanma Quruuaxarslz his-sasi 577577 3030 11 11 510 Yalntl,buxarlanma yr kurasi 31
  • dugulur. Hidroloji rejim aqardakl usrlri, goxillik, movsumi, sutkaltq taradd0dlarinda tazahur,edir: suJ/u sisii (saviyyalar rejimi),, culutulun (axtm rejimi),, buz hdislrii (buz rejimi); SU)IU tmrturuU (tmrtur rjimi); 2ll ql etdiyi gtirmlri miqdrll va tarkib i i (got i rm olo r reji m i),, .hiltmugmddlritrkiiiVkStr-s iyas t t (h i droki myovi rj i m),, . Q mrslt digmsii (mr prosesi-i re|mi). Dalalanma rejimi, axlnln suratlar rejimi va s, kimi terminlar do iqlodilir. aviyyonin sululuun zamana gr trddu- ri irtikd su rejimi dlqr, Buz hadisalari mgahida olunansuobyektlarininvaziyyotindakidayiikliklarintoplusuna qrg rejimi deyilir, Hidrolojirejimtsirgstaronhidrotexnikiquru-larrn olub-olmamastndan asllt olaraq, tanzimlanmiq Votabiire.iimanlayrglarlndanistifadaedilir.Suobyektlarinin O gr 9lrr relimi, gllarin r- jimi, bataqllqlarrn re.|imi, yeraltt sulartn rejimi ter- minlari iqlir. Hidr,9lqj! ]jim e]ementlari dedikd hadisa vaproseslar (msl, saviyyonin, sululuun, suu an
  • temperaturunun va s. traddridlari) nozarda tutulurki, onlartn toplusu Su obyektinin hidroloji rejiminisaciyyalondirir. Hidroloji rjimi xarakteristikalarl arastnda 9axlml daha uk praktiki ohomiyyato malikdir. r-zinin su ila tmi olunma saviyyosi, hidroenerji eh-tiyatlarr S. oradakl gaylarln axlmlnln kamiyyoti ilamu olunur. l.B. tm dlgti vahidlari Qay axrmlnln asas lg vahidlari aqardakrtardlr:l.A t m h m i q su rlrl| kosiklarindon mu muddat orzindo (saniyada,saatda. sutkada, bir fsilda. ilda Vo bir gox illardo)kegan su va gotirmalarin miqdarrdlr. suyun axlmmiqdarl (W) kubmetrla (m.) V kub kilometrto(km’) lgulur. Gatirmalor axlml tonla (t) ifada luur.saniyolik axlm srf adlanlr. Demali, vahid zamanda9l canll kasiyindon kg Suu miqdarlna(hacmino) su srfi deyilir va Q ila igara luur. vahidzamanda 9l canll kosiyindan kegan gatirmalo-rin miqdart (gakisi) gatirmolor sarJi dllr va R, ilaigaro olunur. su srfii lg vahidi m/s, gatirmalar sorfininkiis kq/s-dir Gtirmlri va suda hall olmug maddo-lri birlikd axlm miqdarr sulb axlmt, saniyalik axl-
  • ml isa sulb sarfi adlantr vo kq/s ilo ifada olunur, Axtm hacmini (W) ta’yin etmak ugun su sarfini (Q) zamana () vurmaq laztmdtr: =Q.. (1.12) Qaylarda va su rlrtd su sarfi zamandan asrlr olaraq dayiqir. odur ki, axtmt saciyyalondirmak 090 rl sutkaltq, aylrq, illik va qoxillik sart anlaytq- lartndan istifado edilir, t sutkalrq sr < (Q) sutka rzid tayin edilmig srflri ofta adodi qiymatidir, rt aylrq (Q*) sarfi isa bela hesablamaq olar: Qrr-=f Q,.", (1 .13) Qirut m burada m-g0nlarin saytdtr, Misal ugtln, r ayl ug0 tt srf :l ltq28Ii=l!,Q,*, Qyun : i=l fevral ayl 9u Q,", 31 f Q,,",sentyabr ayr qu Q."n = '='rg 28 4 va s. tayin edilir.
  • r Simvollar zarindoki xatt zm gr rt qiy-matlari gostorir. rt illik va goxillik sorflar muvafiq olaraq agalda-kt ifadalarl tayin edilir: l1 Q,,i=IEQ”.’ l2(1.14) f Q. 0 i=l (1:15) urd – illarin sayldlr Gstril sarflara muvaf iq axlm miqdarlnln(hocminin) hesablanmasl codval 1,4-da verilmigdir. W=Q.T, (1.16) burada T-zamandlr T=k.t (k-glri sayl; t- birsutkadakl saniyalardir- 6400 san.). 35
  • Cadval 1.4 Axtm hacminin hesablanmaslAxlm hacmi, m3 2, t m d u l u,vahid zamanda sutoplaylct-nrn (F) vahid sahosindan axtb galan suyun miqdarlna deyilir. Axtm modulunun lqu vahidi l/(san,km2)-dlr.Axtm modulunun ifadasi be]adir: (1.17)ffi= ‘ , . k-‘],F va Q. l03 F- [t s.Km’], (1 .1 8) burada Q- su sor-fi, m/s; F- sutoplaylclnln sahsi,km2-1o. lllikSutkaltq AyltqQi|.365.86400=3156.,t03.Qir. =1.5.106.Qir Quy.30.86400=2592.1 Q”.1 .86400=267.1 03.Qu Quy.28.86400=241 9. 1 0t Va va 0.Q”,Qg,i”‘86400 36
  • 3. t m / “! l- mu zaman arzinda sutop- laytcl sahadan toplanrb suyun sahoda munta-zam yaytlmaslndan ml gl su layldlr (mm). Axlm laylnl tapmaq u9 axlm miqdarlnl sutop-laytclnln sahasino lmk laztmdtr: \y= ,, (1.19)F.10′ ‘ burada W-axlm hmi, m3-1; F- sutoplaylclnlnsahasi, km2-1a. |[lj! qxlm l_ayt isa bela ta’yin edilir: Y- Qil o31.5ol06 = 31.5M (1.20)F Ogor illik axlm layr malumdursa, onda axlm modu-luu va illik axlm hacmini tayin etmak olar: =0.031 7.Y l/(san.kr’), (1 .21) W=Y.F.103 m3 (1.22), 4. l m r m s l. Axtmtn rt goxillik qiymtilm rmsl adlanlr: a-Jt
  • *. \ry _ ,=, (1.23) urd W. – orla illik axrm; – illorin Sayl, Axtmnormaslnlaxlmlnmuxtalifkamiyytlariilada(su srfi, axlm modulu, lm layr va s,) ifada etmak lr: fo, Iv,Q: ‘-‘ Y-‘=’ (1.24) fM – ‘–‘ urd Q , , Y – muvafiq olaraq rt qoxillik sarf,axlm modulu Va axlm layI axtm normasl kimi qabul olunur. 5, l d u l m s lr. illik, fasillik, sutkaltq S.axlmln onlarln orta qoxillik qiymatin l nisbatina deyilir: (1.25)Q,() wiW Krv =YiY 38
  • 6. t m m s l t. Axtm laylntn (hacminin)sutoplayrcl sahada dugan va u axlmln mlgalmasina sabab I yaIntl laytna (hmi) l nisbatino deyilir. W (1_26)w 1=y; . g burada – yatntt layt, mWrr-axlm hacmi, m3-1a, Wla. m-la: !- axrm layr mm-la,vy ya0lntllarln hacmi, 3- tm amsalt su rejiminin rilmsid istifadalu kmitdir va hvzaya duqan yalnttntn han- sr hissosinin gaya axmaslnl sildirir, ium- dur ki, yalnttntn ir hissasi buxarIanmaya, bir hissa- si isa yeraltt sulartn ehtiyatlnr artrrmaa va s, srfolunur. odur ki, axlm amsall vahiddan kigik olmalldtr, (.1)gki Y
  • 2.YERALT] SULAR 2. l.Yeralil sul mgi Yer sathina duqan yalntrlarrn tr hopan va ri daha dri qatlartna suzulon hissalorj heg da Suyun umumi drrd kanarda qalmIr, Bela ki, lr buxarlanaraq atmosfero qayldlr, bulaqlar gaklinda r sathina glxaraq 9, gl bataqllq sulart ila qovuqur va yeraltr yollarla bilavasita danizatklur. Yeraltl sular r, sulb vo buxar hallnda oluflO, st d suxurlartn qatlarlnda, mSmlr]-do va torpaqda arrlrq quwasinin tasiri ila sirkulya-siya edir va molekulyar harakat qvvasi natica-sind suxur torpaq hissaciklri sathinda qalaraq, fiziki cahatdan onlarla balr lur. su bir srra mineralbirlogmalarin tarkibina daxil olaraq maddalarin kri- stallik quruluuu yaranmastnda iqtirak edir va – laIikla, lrl kimyovi cahotdon laqali lur. yerin daxilinda olan butun su lri bir birila slx alaqada olmaqla va mu garaitda bir d bagqaslna 40
  • kegmokla, vahid dinamik muvazinat sistemini sax-laytr, &”, qabllnrn yuxarl tabaqasi yeraltl sulartnyayrlma alamatina gr iki zonaya ayrlltr. aerasiyazonasl su ila doymu z. Adoton su aerasiyazonaslnda sur bogluqlarlnr v masamalaributunlukla doldurmur, gr doldursa da bu, muvaq.qoti xarakter daglmaqla hr rd mugahida edilmir. Su ila dolmamrg bog|uqlar va msamolarda su sir-kulyasiya edir, Doymu zonada suxur masamalari suila tamamila dolurl rsi zonaslnda, bilavasita yerin soth hissa-sinda torpaq suyu olur. Su torpaq daxilinda hr ughalda muqahida edilmak] ir haldan baqqaslna ke-qir, Torpaqda l suu 9 hissasi torpaq his-sciklarila mlkulr horakat quwsila baltdlr. BuheE da suu hrokat etmasina m olmur. ugr da su torparn driliklri suzulur, sathinaqalxtr buxarlanaraq atmosfera daxil olur, Doymugzonanln muayan darinliyinda qrunt sularl yaytlmlqdlr, Qurunt sularl suxurlarrn masamalarini va bogluqlarlnldoldururferaltl sulara yer qabrtnln daha k da-rin]ikda rl9 Iaylarlnda da rast galinir. ulrlayarast sular adlanr! fieraltr sulartn ml galmasi gox murakkab ara-itdo baq verir Yeraltl sulartn mangayi haqqInda ir 4|
  • slra nozeriyyolor va farziyyalar irali surulmEdur. iki zri daha geniq yayrlmt9dtr:l.infiltrasiya zrisii xlll asrin awolindo franstz fiziki Mariotta irali srmudur. Bir qadr so-r M.V,Lomonosov infiltrasiya nazariyysinin geo- kimyovi grhini vermiqdir, Bela ki, , suxurlartnkimyovi torkibi il lrt daxilinda sirkulyasiya edan yeraltr sularrn arastndakr olaqani mu etmiqdir, ‘l tt ak, 2.1. Artezian hvzasinin sxemi: rr-sulu lay; ii- su kegirmayon lay (A-F.Lebedeva gr) infiltrasiYa zrisi gr yeraltt sular yalnIz yer sothino dq yarntrlarln r hoparaq su ke-qirm sur laylarr uzarindo yrrlmasr naticsin- da omala glir. Bu hopmug yarntt sulart su ke9iran 42 –.—
  • layda horakat edarok bulaqlar gaklindo yer sathinaglxa bilir. 2.dssi nazoriyyaslhi XlX osrin ikinci -rlslnda moqhur lm alimi Folqar vermi9dir- , i-filtrasiya nzariyyasini tamami|o inkar edarok gsta-rir ki, yeraltt sular yalnlz atmosferda olan su buxarl-r torpaq sathindan mu darinlikda kondensa-siyaya uramast naticasinda rlr. Torpaqda su buxarlnln kondensasiya prosesinindark edilmasindo rus aljmi A.F.Lebedevin xidmtixususilo kdur, , zuu gaxsi muqahidasi vatacrubasi asaslnda subut etmi9dir ki, yeraltr sularlnamala galmasi yalntl sularlntn infiltrasiya etmasi,ham do su buxartntn torpaq-qrunt daxilindo kd-sasiyaya uramast naticasind yaranlr, Yeraltl sulartn har iki qida mi eyni vaxtdafaaliyyot gstorir. Onlarrn hr birinin rlu, yeraltt su-lartn formalaqmastnda iqtirak edan fiziki-corafiamillarin xarakterindan astltdtr. Bela amillara misalolaraq, surlrt su kegirma qabiliyyatini, relyefi,yargrn yama intensivliyi va davamiyyatini, qarrluu omala galmo qaraiti va arima intensivliyi-ni, havantn temperaturu vo rutubatliyini, bitkirtuu u vo onun suya l tolobattnl g-stormak lr. .F. Lebedevo gr su buxartnln atmosferdan tor- daxil olmast hava kutlasinin harakatindan astlt 4
  • olmaytb, yalntz su buxartnln elastiklik farqi ilamu edilir. u Odessa yaxrnlrrnda apardtttrulr gstarmigdir ki, vaxt gecalar havada olan su buxartntn srxlrr torpaqdakt su buxarlnln slx- lrrndan uk lur va uu naticasinda atmosfer-deki su urtt torpaa kQmsi uq laztmt garait rlr. Bu yolla ml galan kondensasiya sulartntn miqdarr yarntrlarrn umumi miqdartnrn 15-20 faizini taqkil dir. Lakin bazi hallarda su buxarlntn konden- sasiyasl ustunlOk toqkil edir. Mosalon, qumlu sahra yartmsahralarda geca havantn kaskin soyumaslnaticosinda kondensasiya prosesi daha sur’otla ge- dir. urd yarntrlar 9 az duqur, demak |r ki,bCItunlCIkl torpaq sothindn urlm srf olu- ur. uu naticasindo yeraltl sulartn qidalanmasln- da yarnttlartn rlu cuzi lur.,F. Lebedev gstarir ki, yeraltt sulartn qox az bir hissasi ri nuvasindan (yuvenil sulr) su buxarla-rtntn kondensasiyast hesabtna ml galir. Belolikla yeraltr sular torpaq-qrunt tobaqasinda su buxartnln kondensasiyaya uramast, yuvenil sularln va yalntl sulartntn infiltrasiyast hesablna rlr,Bu proses 9 zaman titd i vaxtda baq rir, 44
  • 2.2.Sur va trqlrt su-fiziki xassalari Suur va torpaln sululuq xassosi, lrt ms-moliyi, nomlik tutumu, mlii, suvrm. sukeEirmava kapilyarilr il silir. Sur va torpaqda l lu larrn umumi hacmi- msmIlik eyi lir. Bunun miqdart (), masama-lri hacminin (V,) suxurun umumi hacmina (quruhalda) (Vr) faizlorla l nisboti kimi mu edilir: (2.1) lVlasamalilik suuru tagkil olunduu hissaciklarinkld, formastndan va yerlaqma xarakte-rid astltdlr. Suxurlardakr hissaciklor’ qadarbircins. i formall va qadar kurayabanzar lr-sa, mosamalilik bir qador lr. _ Suuru torpaln ozunda mu mirdsu_ saxlama qabiliyyatina namlik tutumu Q_gyilir,Nomlik tutumu tam, kapilyar va molekulyar olur. Suur va torpaqda olan msmlri tamamil su ila doldurulmasr uqun talab lu suyun miqda-rl tam namlik tutumu deyilir. m namlik tutumusuyun hmii sCIxurun umumi hacmina faizlarlaolan nisboti kimi taprldrqda, masamaliya rrlur. sl, ogor tutumu 100 sm l menzurkanl =V’1007, 45
  • quru qumla doldursaq, onda quma 35-40 sm3 su ola- va etmak lr. u miqdarda su, qumu tam namlik tutumuna rr olur.ogar menzurkada olan suyun sarbast suratd – maslna imk verilso, suyun hamtst axmaytb, ir hissasi kapilyar va mlkulr quvvalar hesabtnaqumda qalacaqdrr. [i!qr _qu9_l 19. ! ilasuxurlarrn saxladlqlarr mu miqdarda suya t|q_.mlik lutumu deyi l i r.Bu zaman su masamolari doldurmur, yalnlz his- saciklari sothini rtur.ii Earaitdo vahid zamanda suxur va tor- iiltid l suyun umumi miqdartna u “iliyi abyirir. Nmlik, tabii halda l m suxur va V?q numunasi gakisinin, hamin umui105-110 06 temperaturda qurudulduqdan sonra gaki- sina l faizlrla nisbati kimi mu edilir, su ila doymuq suuru arrlrq qvvasi tasiri -ticasindo mu miqdarda sorbast axlm vermasi- Surm qabiliyyoti deyilir. Suur Va torpatn verdiyi suyun hacminin suruu mumi hacmina l nrsbati surm amsall adlantr. surm amsalt rl, dr sxurda iri dr suxurlara nisba- tan ahamiyyatli daracado azdtr- sl, bu amsal torflu surlrd 4-80%, qumlu Va qumsa| suurlr- da 25-15%, gilli-qumlu s0xurlarda 10-15% togkil edir, Suverma amsa|t qadar boyuk olarsa, suverma 46
  • suroti da bir qdr qox lr. Suur v torpatnsuvrm xassosinin 9lrr yeraltt sularla qidalan-maslnda torpaqlartn qurudulmasr tigun tadbirlaringrulmsid k ohomiyyati vardtr. S..r_*1ll___. l]”_*s*miqdrtl-r1 , 9,u[gig”_:,g [jyygt1 ” aQla”nlr S u keg i rm q i -liyyati sUxurlarda l msmlri miqdarlndan,byukluyundan va yerlaqma xususiyyatindan astlldtr. Butun surlr sukegirma qabiliyyotina gr 9 qru- ayrrlrr,. sukgir (qnqtl, 1aydagt, qum vo s,), su- kgirm (gil, 9ath lm kristallik sxurlar) va zaif suk7ir (gllli qumlr, gillico vo s,),Suurlrt suke9irma qabiliyyati komiyyatc suzlma amsalt ilo saciyyolanir,Sur v torpaqda l kapilyar ru|rd sothi garilma quvvasinin tosiri naticasinda suyunm hudurl qalxmasrna kapilyarllq deyilir. Ig* kamiyyatca kapilyarln qalxmahdurluu ila saciyyalanir. Bu gstarici suxur v torpaqda l kapilyar msmlri lgsu ki9ildikca artrr (cadvol 2.1),Bitkilarin qrunt sularl ila tmi olunmaslnda sur va trl kapilyarltlnln ohamiyyati kdr. 47
  • Codval 2.1Suxurlarln kapilyarl tt Suxurlar lri donoli qumrt danovar qumNartn qum l QumlucaGilG illica 2.0_,512-5 35-1 20120-35050-650650-1 200 2. 3. Ye rlil s ul tas ifatt Tabiatda yeraltr sularrn yerlaqma qoraiti va lrl keyfiyyati mxtalif olduuna gr, ayrl-ayrl tadqiqat-grlar yeraltl sularrn tosnifatlnr mxtalif prinsiplara g- r ri yetirmiqlar. Mosalon, V.i.Vernadski yeraltr sulartn kimyavi torkibina, V.S.itin is zonal yayrlma-stna gr tasnifat rmiqlr. ksr halda yeraltt sular _9.r] _araitindanasilr plaraq tasnif edilir. Yeraltt sular 9 asas qruayrtllr: torpaq, qrunt layarasl sular, _rq sulJr sathina l l aerasiya zo-nastnda yayrlmrqdtr. Bu sular torpaqdak| msm va bogluqlarda ml galir vo bilavasita torpaqrtud lur. lr torpaq hissaciklarinin sothinda Kapilyarrn qalxmahundurluyu, sm .18
  • yerlomokla molekulyar quvvalorin tasiri naticasindoharakot edir. Bu sular baqlrca olaraq r sothinodugon yaIntllarrn torpaa hopmast vo qism subuxarlntn masamolarda kondensasiyaya uramasrnaticosindo amala golir. Torpaq sulart r qabllnlnaerasiya zonastnda yerlaqdiyi Ug meteorolojiamillarin (yarntr, temperatur, rutubtlik, kulak va s.)tasirina mruz qallr, u gr da onlarln ehtiyatl vaharakati bilavasito hamin amillorin tasir daracasi ilamu edilir. Demoli, digar yeraltl sulardan frqliolaraq, torpaq sularlntn ehtiyatl fsillordon aslll ola-raq dayiEir. u gr da torpaqda 9 namlikyazda, az isa yayda mgahida edilir. Qrut qlg azsulu dvrlardo gaylarrnss qida mii togkil edir. ulr g drl-rid va relyefin nisbatan gkak sahalarinda yer sat-hina glxtr. Bu sular torpaq sulartndan aqarda su ke-girmayan suxur laylarl uzarinda yerlaqir. Qrunt sularr harakatsiz yeraltllsu anbarl, da arrllq quvv-sinin tasiri naticasindo meyllik istiqamotinda yksaksahodan algaq sahaya hrkt edan Su axlnl gaklin-da lur. lr sarbost stho malik olan basqlslz su-lardtr, Qrunt sularlntn temperaturu onlarln hanst darinlik-da rlgmsid aslltdtr. Lakin temperaturun t-radddu torpaq sulartnda olduu kimi uk deyildir.gr qrunt sularl bir g metr dorinlikda rlgirs, 49
  • onda lr (daimi donugluq rlrr mUstosna ol-maqla) heE vaxt dmur, yayda isa qtzmtr. Qruntsulartntn keyfiyyati muxtalifdir. ksr bu sular 9i-rin, yumaq, sahralarda isa 9 halda duzlu olur.Cod qrunt sulartna da rast golinir. gzJret._sulr iki su kgirm suxurlayl araslndakl su keqiron sur tobaqsinda rl-Eir. Qrut sulartndan farqli lrq layarasl sularln -rasiya zonasl il alaqasi olmur. u gr da bu su-lr varnttlartn vo qay sulartntn szulmsi hesabtnaqidalanmlr. Layarast sular sulu sur laylartntn yersothina grxdrr rlrd qida alrr. Sulu suur hori-zontunun daniz sahili, 9 drsi vo dri rsahalarinin agtnma noticasinda aqrlmrg rlrid vagegmalar oklindo r sathina 9lxlr. Layarasr sulr qrunt sularrna nisbaton r sothin-dan daha k dorinlikda yerlaqdiyi ugn onlarlntemperaturu demok lr ki, sabit qaltr va il orzin-da 9 az troddud dir (1-206) SularIn keyfiyyatisulu laydakt asan holl lu duzlarln miqdartndanastltdtr, Layarast sular yumaq, cod va qirin ola bilor. Bazi hallarda layarasl sular bilavasita r sathinoqrxa ilmir va sulu lay tamamila su ilo dolur. Belalayarast sular hidravliki tazyiqa malik lur ki, u dabasqrlr va artezian sulart deyilir. rtzi sularl-l tazyiq quwasi onlartn qidalanma sahasinin suy-u sotha glxdrl r nisbatn qodor yuksakda 50
  • olmastndan astlrdlr. Buruq quyusu vasitasi ila suluhorizontun su kgirm ust layr aglldlqda hidravlikitzyiq qadar gox lrs, su da ir qador goxurl qalxtr vo hatta bozan fovvara gaklind yersathina 9lxlr. Layarasl sular dorin horizontlarda yerlagdiyina g-r uzvi girklm mruz qalmtr va tamiz olur. -lrd sonaye va kommunal tasarrfatlnda su tachi-zatt moqsodi ugu istifada edilir. 2.4. Yeralil sul fiziki xassalari rl va sur tabaqasinin daxilinda su uQ aq-reqat halda vo bir stra formalarda ola ilr. Torpaq va sur masamalarinda l muxtalif ka-teqoriyall sularrn rilmsil qoxdan gul ol-maa baglamlqlar. Bu sahada .F.Ldi apar-dtl tdqiqat iglarl xususi ahomiyyt ks’dir. ,torpaq va suxurlarln masamalarinda l suyuagaldakr kateqoriyalara ayfft,, buxar, hiqroskqpik,pardo, qravitasion, sl va kristallagmrg halda ls.(fu.z.) ur hallnda *l su suxurlarln msmlrid,bogluqlarlnda vo gatlarrnda yerlaqmakta srst hal-da hrkt edir, u harakti, butun qazlarda ol-duu kimi. su buxartntn elakstikliyi gox l rdaz l r istiqamatindo bag rir. 51
  • Su buxarrnln stxlrlnt ri sthindo ,, hr hanstir dorinlikda iso , ila iqara etsok, onda url ha-rkt istiqamoti (,-r) farqindon astlt olacaqdlr.Ogar l ,z olarsa, ur yuxarldan aqar doru h-rkt drk kondensiyaya uraylr va torpat m-landirir. Lakin .’ . 2 ?itid horokat aks istiqa-matdo baq verir bu halda trt namliyi azallr. iqrskj su suur hissociklorinin sothindo ayrr-rt molekula goklindo yerloqir va hissaciklrin sathiila molekulyar qvvanin tosiri ila ball olur. Su mole-kullarl suxur hissociklari zrid yrrltr va bir-birilobirloEarak ir molekula qallnlrlnda (10-? sm) nazikparda ml gatirir. Suxurun belo rutubotlanma da-racasi maksimal hiqroskopiklik adlantr, Hiqroskopik su molekulyar iliqmo quvvasininto’sirina m’ruz qaldrlndan m kimi horakt dbilmayib, ur halrna kegdikdan sr bir laydandigarina horakot edir, Suxur qtzdlrlldtqda va qu-rudulduqda hiqroskopik su d ayrtltr, Bu olamotu suxur|arda olan digar kateqoriyalt sulardan kas-kin surotdo farqlandirir. Suxurda l hiqroskopiksuyun miqdarr hmi suru olduu muhitin.tempe-raturundan, namliyindan va hr tozyiqindan asl-ltdtr. 52
  • , 9./ \ > 9 , 9 9 6 9 @ 6 9 9 q ak, 2.2. Yeraltr SUlarln frmlrr. .l.Torpaq his-Saciyi natamam hiqroskopikliklo. 2.Torpaq hissaciyimaksimal hiqroskopiklikla, 3, 4. Torpaq hissaciklarirdli su ila. 5, Torpaq hissaciyi qravitasion su ila. rd j;g molekulyar iligmo quvvosinin tasiri -iicasind amala galir va 9 nazik parda qaklindosur hissaciklarini buruyur. Su pardasinin qallnlrrmuxtlif ola bilar, Iakin molekulyar horaktin radiussferaslndan (10- sm) afilq lmur. Pardali su mkimi, qalrn pardasi olan laydan nazik pardaya malikolan laya doru harkat edir. pordali suyun hrktialrltq qwosinin ta’sirindan asllt olrnayaraq istni-I istiqamatdo 9 verir. 5
  • SUuru namliyi. su pardosinin maksimal qaltn-lrrna uyun goldikda u maksimal molekulyarnamlik tutumu deyilir. r .s_g suur bogluqlarlnl doldurur vo sathigarilma quvvosinin to’siri ilo mu h0ndurluyaqalxtr. Bela su url, aqarya va otraflara dorumeyllik istiqamatinda harokat edir. Kapilyar’ sularlnqalxmasr qu laztmi qorait kapilyar ru divarlartnln olmasrdrr ar alxmantn hdurI Usuxurlardakr kapilyar borulartn diametrindon vmi ozlulyundan astltdlr. Suyun kapilyar qal-msll an k hdurl kigik danavor suxur-larda (gil) muEahida luur, _Q_v:i_- su m hallnda olub, suxurlartnuk boqluqlartnt, gatlarlnl doldurur va : atrllqquwasinin tasiri ila hrkt edir. ,_ulb_jallnda su, m suxurun temperaturu 00S-dan agar olduqda buz kristallarr goklindo mgahidoedilir. 2.5.Yrlil sul kimyovi tarkibi Suda muxto|if birlaqmalarin hall olma prosesi forq-lidir. Yeraltr sularln minerallamasl suxurlarln -rakterindan astltdtr. asan hall olunan xlorlu,azotlu, krlu suxurlar, duzlardan isa kalsium vanatrium duzudur. Suda bu duzlarrn miqdarr bazan 40 54
  • faiza gatlr. Duzlartn va qazlarln hall o|masl tempe-raturdan, tazyiqdan vo suda l duz va qazlarln mi-qdartndan astlldrr. Temperaturun artmast ilo sudahall olunan duzlartn miqdart rttr aksino, qazlarazaltr, yeraltl sularda kukrd fir,’meta1r (6fl_4), azot .(Nr), hidro_gen (2)qazlart olur. Suija holl olmug duzlar qazlarln hall olmaslnl zoif-ladir. Bela ki, az mirllgm malik olan suutarkibindo oksigen va digar qazlar gox lur. Suda ok-sigen kr qazlnln aftmasl ila u halletmaqabiliyyti afttr. Torkibinda 0.25-dan 1 q/l-a qodor kr qazl vakkurl-oksigenli kalsium, maqnezium duzlarl lyeraltt sulara cod sulr deyilir. Hamin duzlarln mi-qdarl 0.25 q/l-a qada_r olarsa, , yumaq su hesabedilir. Suda l bu va digar maddalor onamu dad verir. Suda stlk tagkil edan halllmug ion maddolari yer sothino 9l yeraltr sulartn bulaqlartn dadtnt mu edir. Masalan, sudaduz qarlqtqlartnln miqdart 1-5 q/l olduqda , az or-laqmt9, 5-10 qil olduqda 9 qorlaml, 50 q/l o]du-qda duzlu va 50 q/l-dan qox olduqda isa 9 duzluhesab edilir. Putu mirl bula r adotan tem ratur vakimyavi tarkibina gr tasnif luur. Bazi mineral 55
  • bulaqlar gox yuksak temperatura (Isti-su) malik lurki, bu da lrl vulkanik mgli olmalartnt gstarir, Demak lr ki, tU mirl ulqlr mualicaahomiyyatin malikdi r. yeraltr sulardan. istifado edilorkan lrd lktrilrr miqdartnr 2r almaq .lazlmdtr,u edilmigdir ki, yeraltr sularln gtxdtt dorinlikarldlqca bakteriyalarln miqda azallr,. Yeraltr sulartn temperaturu lrl glxdIt dri-liklo mu ediIir. Yr sothino l l sulu lay-da suyun temperaturu sutkalrq vo illik toroddud’ruz qaldll halda, dri qatlarda demak lr ki,sabit qallr. Yeraltr sular mirl bulaqlar tkulduyugaylarrn kimyavi va termik rejimina to’sir edir. 2.6. Yeralil sulrt harokoti Tobii qoraitda yeraltr sular alrllq quvvasi va molekulyar quvvalarnin tosiri ila daima herkotdoolur. Soth sulartntn harokatina nisbatan yeraltI sula-rr harakati xeyli zaifdir. Yeraltr sularrn suxurlarda harakati suur bogluqla-rtt kluud, sulu lr hidravliki meylliyin-d va suyun temperaturundan aslltdtr. Suxurlartn mosamaliliyindan astlt olaraq yeralttsulartn iki rejimda horakti mgahido edilir: lmirva turbulent. 56
  • Kigik msmlr malik l suxurlarda suyun ho-rokti laminar, k masamali va gatlr suxurlardaisa turbulent xarakter daqrylr, Laminar horakatli -raltl sulrl l surotini mu etmk u9CIn Darsidsturundan istifada edilir: 1 v:Koi, (2.2) burada – filtirasiya sukegirma omsall,sm/saniya, m/saat va m/sutka; i-hidravliki meyl-likdir v suyun basqlstntn h (metrlo) axlntn kegdiyiyolun uzunluuna l (metrlo) l nisbotina rr-dir, (h/l) Belolikla, Darsi dusturundan aydtn lur ki, yeralttsulrl lmir harakati zamanl axlnln srti hidrav-liki meyllilikla mCItanasibdir, Ogor i=l lrs, ondav=k, yani meyllik vahida rr lrs yeraltr llsrti suzulm amsaltna rr lur. Yeraltl sular iri dr vo gatll sxurlardan keg-dikdo nisbatan an k suratli va burulqanll olmasrilo saciyylanir, yoni turbulent xarakter daglylr. Tur-bulentli hrktli yeraltl va sath sulartnln axtn s0rotiezi dusturuna gr tayin edilir. yeraltt sulartn axln suratini bilarak onlartn sarfinihesablamaq lr. Sulu layrn kasiyinin sahosindnvahid zamanda kq suyun miqdarlna su srfi dey-ilir va , agaldakr dsturla hesablanlr: 57
  • Q=V. -), (2.3) urd Q- su srfi, m/st va m3/sutka; vop- -raltl suu ofta sur’oti. m/sutka; ro -sulu layln ko-sik sahasi, m2. 2.7.Qrut sulrtt rejimi va l sath sul iloqayqlt olaqasi Yeraltt sulrt ehtiyatr, mirl|m daracosi vatemperaturu ilin fasiIlarindan asllt olaraq dayiqir. Ye-raltt sulartn rejim xsusiyyatlarini mu edanasas amillor arazinin geoioji quruluEu, relyefi, iqlimgoraiti, bitki rtu va insantn tasorrufat faaliyyotihesab edilir. Meteoroloji amillor (yarntr, temperatur,atmosfer tazyiqi) vo hamginin gaylarda su saviyyasi-i taradddu qrunt sularlntn rjimi ta’sir gstorir.Qrut sularl r sathina qdor l olarsa, m-teoroloji millr lr qdr gox to’sir edir. Qrut sulrtt saviyyosinin arllb-azalmast m-sumi xarakter dagryrr. yuksak saviyya yazda qa-rt rimsi zamanl muqahida olunur. Yayda saviyyahmiyyatli drocada ir va il orzindaki an agarvaziyyoti altr. Pavrzda sviyya yenidon rttr, lakinyazdakrna qata bilmir. Qrg dvrundo saviyya yenidan 5tt
  • aal dtiqr. Qrunt sulartnln soviyya taradddu hr iltokrar olunur. Yarnttntn qrut sulartntn rejimina l tasiri bila-vasita u xarakterindan, yalqrn intensivliyindan,hamqinin torpaq-qruntun xassasindon va yeraltt sula-rl yerloqdiyi dorinlikdan asllldlr. Mosalon, zoityaIqlarda su torparn darinliyina kego bilmir g| qurtardlqdan sr tez bir zamanda ur|rr.Leysan yarglarr zamanl, xususan sathin meylliyik olduqda, su dri hopmaa imkan tapma-drlndan guclu sath axlml rlr. infiltrasiya 9u yaxl qorait uzun davamiyyat malik olan guryatglar zamanl rlr, Yazda qrut sularlntn ss qidastnl qar sularl tag-kil edir. Bu zaman suyun hopmastna qarln rim vatorparn duqluuu agllma vaxtlarlntn ta’siriukdur. gr qrl rimsi torparn donugluununaqtlmaslndan daha sur’otli gedirsa, qar sularl qruntsularrntn yaytldrl darinliya gata bilmir vo yalnlz tor-paln donugluqdan aglldrr sath hissasini rutubat-ldirir va sr urlm sarf luur. Bu glzonastnda mugahido edilir, qunki burada qrlhundurluyCI 9 az lur, illik taroddud isa ayrl-ayrl illord yalntrnrn mxta-lif gakilda duqmasindan va urlml i in-tensivlikda getmomosindan asllldtr. Lakin u il]ikamplitudu msum toraddudda olduu kimi aydln 59
  • zr grmrr. Qoxsulu v azsulu illarin bir-biriniavaz etmasi isa mukammal ir tabii quuu-lua tabe deyildir, Qrut sulart soviyyasinin epizodik taraddud yarElarr va qIqda tmrturu rtmst nticasindaqarln orimsi ilo alaqdardtr. Qrunt sularlntn rjimi relyefin rqlm daracasi vo m tluu dauk ta’sir edir. Duzanlik saholrda (aerasiya zo-Sll qurulugu imkan rrs) yalnttlar qrut su- lartnt rr vaziyyatd qidalandlrrr. Dalrq saha- larda iso qrut sulrtt qidalanmast ham arazi, ham da zm gr muxtolif lur.tvli qrunt sularlntn rjimi ta’siri muxtolifdir: meqosiz sahalora nisboton m9 duqon yatntlnIn miqdarI ir qadar arttr va beloliklo qrunt sulartnln s- viyvosi qalxtr, digar torafdon, vegetasiya drudmeo yeraltl namliyi bolluca sor < etdiyindan, qrunt sulrlt saviyyasini agal sallr va ehtiyatrnt azaldtr. Yarntr gox l illarda m sahasindaki infiltra- siya yayda gedan ur|md vo transpirasiya-dan rtrq olduundan qrunt sulartntn saviyyasi qalxtr, Yalntr (xususan qlg yarntllarr) az l illrda u-rlm va transpirasiya yarntrdan qox olduunagr qrunt sularlntn savryyasi aqal dugur. I\leqa torpaqlarl yaxl su kegirmo qabiliyyotinamalik lduu gr yarnttnrn qox hisssi r ho- ur belolikla qrunt sulartntn ehtiyattnln rtmsl 60
  • arait rdlr. u gr da meo sahasinin artmaslqrunt sulartntn ehtiyatrnrn qoxalmastna imkan r-mkl rr qaylarln va gllri qrunt sularl ila qi-dlm garaitini yaxqllagdlrlr. Yeraltl sular (xususan qrut sularl) sath sulart(qay, gl) ila stx alaqolidir, Qrunt sulartntn soth sularliIa qarErlrqlr olaqosinin iki osas halt mvcuddur: 1)qrunt sulart gl va gllri qidalandtrdt-qda, lrt svisii sothi su ktlrii sa-isid ytiksakdo olur: 2) Qay vo gl sulart qrutsult qidalandtrdda isa qrunt sulrtt saviyyasi qidldtr su ktii sisid agatolur. Elo hal ola bilor ki, bir sahilda qrunt sularlnt,digar sahilda isa qrunt sulart gaylart qidalandtrlr. Qrunt vo sath sulart arasrnda mud l m-zinat, qayln sahil zonastnda 9 suyunun saviyyasi-i artmastnaticasinda pozulur. Qayrn sahilindan bir qador uzaqda yeraltt sulartnsaviyyasinin dayigmasi ayrt-ayrt vaxtlarda zaiflayirv u amplitudu azaltr. Qayrn sahil zonalartnda qrunt sularlntn soviyyosi-i kaskin dayiqmasi daqqrn drd 9 rir, Buzaman dagqrnrn qrut sularlna tasir zonastntn eni,baglrca olaraq, daqqrnrn davamiyyatindan, uhudurlud, qrut sulartntn miqdartndan so-viyya sathinin meylliyindan, hamginin gayrn sahill- l
  • rini tagkil edan suxurlartn sukeqirmo qabiliyytindonaslltdlr. Qrunt sulartntn saviyyasi ila Eayrn sviyysiaraslndakt nisbat hr geydon avvol rzii meteo-roloji garaitdan asllldlr. Quru iqlim malik l r-zilarda qrunt sularl Qay sularl hesabtna qidalanrr(Amu-Dorya Srr-Darya 9aylarrntn agar axtnlarl).iqlimi rutubotli va mlim olan rlrd isaks hadisa mugahido luur, ya’ni 9lr qrunt sularthesabrna qidalan l rlr. 2.. Yeralil sul fiziki-corafirsslrd rolu Yeraltr sular muxtlif fiziki-corafi proseslarda igti-rak edir. u sular gaylarrn qida mlrid biridirvo tabiatdo fasilasiz gedan su dvranrnda iqti,rakedir. Qaylara yeraltl sularla birlikdo hall olmug mad-dlr daxil olur. yr sathinin bazi shlrid-yamaclarda, rltl sulartn sotha 9lxdrr rlrd vas. bir srra fiziki-corafi hadisalor m9ahido olunur:surugmlr, Suffoziya, karst. Dayanrqs z larazltq halrnda l qrutlrl mboyu r doyigmasi srugm adlantr. Srugmlr,bilavasito yeraltr sularln igtirakr ila dalarda, 9 da-rlrid, rlrd, daniz sahillarinda va s. baqrir. Sulu horizont su kegirmoyan laya qdr gr|pa-qlaqdtqda vo bu lay dorayo v r doru Z
  • mu ir meyilliya malik olduqda, yeraltt sulartdri susaxlayan suru hissaciklarini uur.u gr do sulu horizont va sukgirm lay ara-slnda iligma quvvasi va surtm zeiflytr, Noticado,sukegirmayn layln uzorindo rlq suxur qattnlnir hissosi, mumi sur kutlasindon rlrq su-kegirmoyan laytn islanmlg sothi ila tadrican yamaclnti doru sUrugur, Volqa, Dr, Don gaylarrntn sahillorinda, Qaf-qazda, Krtmda, i dalarlnda s. suruqmlrgenig yaytlmlgdlr. Karst hadisasi s holl l surlrl (ahangda-gt, dolomit, gips, rk duzu) geniE yaylldll arazi-lrd mgahida edilir, Harakatda l yeraltl sularbela suurlrd gatlar, mrlr vo s. ml gatirir. Karsttn yaylldrt rlrd, iqlim qaraitindan aslltolmayaraq, 9 qabokasi zoit inkigaf edir. Buradaatmosfer yarntllarl qlsa muddat orzinda infiltrasiyaolunur. | qraitda sath axlml ml galmir, Eayla-rl isa qollarr olmur. Qay boyu u sululuununkoskin artrb-azalmasl muqahida edilir. Bozan 9lryeraltl gatlarda va bogluqlarda “itir”, sr yenidonstha Qlxlr. Yeraltr gaylarln corafiyast kifayt qadargeniqdir. tMosalan, Dunayln yuxarl axtntnda immen-dingen yaxrnllrnda gay sulart ri altlna suzulur va,12.5 km masafoda yerin altr ila tr. Sr Qay guclu
  • axln aklindo sotha 9llr, Qri Gtjrcustanda, UraldaEoxsaylt yeraltt karst qaylarr molumdur. Karst muqahida lu rayonlardakr genig gkk-liklordo sath sulart yrrldrqda gllr rlr. Bazikarst gllri yera|tl sularla qidalanrr, karst hadisalori Adriatik danizinin sahillarinda,ui Frsd, Florida va Yukatan yarlmadalarln-da, Krlmda va s. geniq yayrlmrqdrr. Karstlagmrg sur qatlntn ustunu suda hall olmay-an suxur layl rtdkd suffoziya hadisasi mqahidaolunur. Bu hadisanin mahiyyti d ibaratdir ki,horakotdo olan yeraltl sulr kigik mirl hissaciklarihall lm suxur laytndan karst suxurlarlndaktgatlara, mrlr yuyub rlr va uu ti-sinda yerin sathi qkur. Yeraltr sulartn satha 9lxdrlyerlorda suffoziya hadisasi daha aydln hiss luur. Umumiyyotla, bu hadisa Ukraynada, Ozbakistan-da, Rusiyada (Tatarlstan, Qorbi Sibi va s. genigyayllmlqdlr. 4
  • 3.QAYLAR 3.1. Osas lglr 3.1,l.Qay vo sistemlari L\-” hvzasindoki lnttlardan ml galan sath0va yeraltt axlmla qidalanan, z yaratdll mocrada, gozo 9r lglu su axtnldlr. Rejimin for-malaqma garaitina gr lr da, dtizanlik, gI,bataqlrq vo karst; lglri gr isa k, rt kigik gaylara lurlr. Bilavasita daniza va gltokulan gay asas gay adlanlr. Osas 9 tkalan gayirii dracali qol, tkl qay ikinci drliqol, uguu daracali qol va s. adlanlr. Osas 9 tkul qol|ara birlikda gay sistemi deyilir (akil 3.1),rt gr heg bir qolu lm 9 birinci da- rli, u toklduyu -ikinci daracali 9 v s, adla-lr. mi tasnifatda asas 9 uk dr 65
  • malik olur, N.A.Rjanitsinin verdiyi tasnifata grgayln qollartnln drsi ila sululuu vo mrfmtrikgstoricilari arastnda alaqa vardtr (gakil .2), Qay gabokosi u ml gatiran gaylarrn uzu-luqlarl va qaxalanmosi ila saciyyalonir. ak. .1. Qay gabakasinin sxemi (rtrg) Qayln uzunluunu xaritada kurvimetr vo prgarvasitasila lgurlar. Oraz[nin vahsahasina |fi;t _ gksii slxllldeyil 66 ir vo agardakI dusturla tayin edilir
  • II Y v$ak. 3.2, Vl-drocali gay gksij sxemi (N.A.Rjanitsina gr) l,D- i=, Fkm (3.1)km burada Ll- asas qayln U qollartnln uzunluqlart,km; F- sutoplayrclnln (rzii) sahasidir, km’, .Qay-loQ9kas_i i n *s !_lg r i ql i m graiti dan, relyef-dan, geoloji quruluqdan va torpaq rtud astll- drr. Qay gabakasinini slxlrl arqi Avropa dzanliy- inda qimaldan-canuba getdikca azallr. Duzanlikdan dahq hissaya isa 9 qabakasinin stxlrr rttr. Misal ugun, 0 Qafqaza yaxln 9 gabakasinin srxlll 67
  • D=0,05 km/km2, Baq Qafqaz silsilasinin gimal -mactnda iso D=1.49 km/km2-o qattr. Qox vaxt ,9 qksii stxlllnr tti etmak9 orazi rr sahali kvadratlara bolunur va hrbir kvadrat daxilindoki caylarln uzunluu lqulur vokvadratln sahosin lur. Alrnmrg tilr asa-san rr qaboka srxllr l qtlr birlaqdirila-rk izodenslor qurulur. rti edilmig izodensloro g-r orazinin gay gobakasinin slxllInr daha mukam-mal tahlil tmk olar, Qayln rintilik amsa]l mu hissado 9luzunluunun hmi hissanin baqlanlcr ila qurla-rtt birlaqdiran duz xattin uzuluu l nis-batino deyilir (qakil .3). -k. – ( ak. 3,, Qay ayrintiliyinin tayini gr gay yatarntn kegdiyi arazi yumaq suxur-lardan togkil luurs, oyrintilik 9 lur. Duzonlikgaylarrntn yrintilik omsall daha ukdr, Umu- I 68
  • miyyatlo, oyrintilik amsalt hamiga vahiddan uklur. 3.1.2.Qay hovzasi u fizik-corafi /xarakteristtkalart Qay sistemini gayl su i|a qidalandrran tor-paq-qrunt layt daxil olmaqla r sathinin ir hissasigay sisteminin 9l hvzosi adlantr, zsath yeraltr sutoplayrcllardan ibaratdir, ik1 qonquhvza arastnda sorhod ml gatiron xtto suayrlcldeyilir. Yeraltl sutoplayrclnln sorhaddini tayin etmak goxgatindir. Sath va yeraltl sutoplaylctlar araslnda farq9 az olduu uEtin 9 zm sath sutoplaytctsthvzo adlandlrtllr. Qay hzsii osas hndasi gstoricilari usahasi, maksimal eni, oda i, suayrlcl xottin uzun-luu, hvzasinin simmetrlik darocasi, formasl sa-irdir. Hvzanin fiziki-corafi xsusiyyatlarino ucorafi vaziyyati, iqlim garaiti, relyefi, bitki rt0u,geolojitorpaq qurulugu, 9 qabaksinin slxhl,gllulu vo bataqllqlll aiddir. zi sahsinita’yin tmk ugun ,1:5000; 1:10000 s. miqyaslrxoritalarda suayrlct xatt gakilir, sr is saha pla-nimetrla, poletka ila lqlur. Hovzanin sahasi u asas handasi gstaricisidir va , kvadrat kilo- 69
  • metrlo ifada edilir. Saha qdar uk olarsa gaylnsululuu da ir qadar gox lr. Axtmtn formalaq-maslna shi mchum tosiri vardlr. limtrl qay qabokasini tagkil edan butn qol-lartn da hvzolarinin sahosini ayrt-ayrrlrqda lgmklr. Bu zaman asas 9l sol va sa sahilindkihzlri saholari ayrl-ayrIltqda lqulur. Qay hvzosinin sahosi md ms doruaxtn boyu rttr. z sahasinin dayigmasini oyani olaraq g-starmok ugun shi artlm qrafiki tutulur. Bu qrafikiqurmaq ugun ordinat uu iki hissaya blrirlar, -sis ud yuxarlda sol sahil, aqarda isa sa sahilqollarrnln hz sahlari U9un artlm qrafiki qurulur.Sonra hor iki qrafiki handosi toplamaqla 9 gaboko-si sahasinin artlm qrafiki taftib edilir. Hidroloji he-sablamalar apardlqda hzi sahosini hidrotexnikiquru tikilan yeradok vo hidrometriki mtqiyerlagdiyi en kasiyinadak mO etmak lazlmdlr.Bu kasiyini hidrologiyada qapaylcl mq adlan-dtrtrlar, zi formasl qapaylcl mq suyuneyni zamanda galib gatmaq vaxtlna tasir gstrir.Hvzonin,formast gox muxtalif olur, Adtan, hvza-nin orla hissasi gi9 olur, m va msdoru isa onun i azaltr. Bazi hzlri i m-d ms doru getdikca 9 az dayiqir. lhvzalor vardlr ki, lrt eni 9l yuxarl v 70
  • ..LlJrjvzu”r,lIti-ikif ,amsa!lg;lJl_a*
  • S0.282 .
  • asas qayln istiqama-tini perpendikulyar kosan i xatlarin urr gturulur. Qayrn uzunluu il hzi sahasi arastndaagardakr alaqalar mvcuddur: L = 1.s(7 F 100kmz , (3.9) zi fiziki-corafi xususiyyatlarindan asa-sl u iqlim qoraitidir. min osas gosta ! gtl_. !n!l b_u I”a r! n!:ne ulrl l, suu hvzadan 9 axmaslnt at-rafll rmk ugun havantn va torpatn temperatu-ruu va rutubat qatt9mamazllrnr, qar rtuuupaylanmaslnl v rimasini. kulak rejimini toyin et-mak lazlmdlr. zi corafi vaziyyati u xarakter]k nqta-larinin coraf i koordinatlarlna zr 8rmoqhur rlr gr tayin edilir. Bitki rtuu asasanhvzado l mq, Qamonlik va s. ila, hamginin,lrt sutoplaylcrda paylanmasl il silir. zi torpaq-qrunt tobaqsinin xassolari,yarntrlarln hopmaya srf olunan hissasinimuayyanlaqdi rmk 9u rilir. iqli 7
  • .,411 glluu vo ataqllq|rr tofsilatlr xaritalaragr toyin edilir: (3.10) V _ : F* .I0*F 0.^ F. 100%, (.11)F burada- En va -gllluk va bataqlrlrq amsallart; Fvo F -mtivafiq lrq hvzadaki gllri vo bataq-ltqlarln sahasi (km’), F – hvzanin sahasi (km2), |_o1,_zonin relyefinin asas gstoricilari u ortauks_ki* vo meylliyidir. Relyef yarntrnln hzdpaylanmaslna V sath axtmsysy rejimino tasir gsta-rir, ona gr do , dalrq orazilarda gaylarln sulu-luuu vo rejiminin asas inteqral gstoricisidir, zi Qfi. yksa..i,.”Jrmizo”nt_allaJ._Ia._ tsvir -edilmig ritlr gr tayin edillr. Bundan tru hori- zonialiar arastndakt sahalar lgulur va rt yuksoKJikaqaldakr dListurla hsllr: 74
  • __ f,Hl + f,H, +-..+ f,, HnfiFIi Hu.F r(3.12) burada f,, fr, . fn -horizontallar araslndakr Saho(m’); . r, . Hn – iki qu horizontallararaslndakl kasmo yuksaklik (m), F- hzi saha-sidir (m2) F 1lzi sahasinin hundurluklar zr lm- srnl gstrmak uqtin hipsoqrafiya ayrisi tartib ebilir.Fl mhum handasi gstarici,9] _hovzo sa-_ hasinin orta meylliyidir. z sothinin t mylliyi-i tayin etmok tigun horizontallarla gokilmig xarita-dan istifada edirlar. mi ritd horizontallartnsutoplaylcr daxilinda uzunluqlarl olgulur (lo, l,, 12, . ln_r, ln) iki qonu horizontalln yuksaklik forqi taprltr. Qrt m agaldakl dusturla hesablantr: ,0.5l” )tr(o.sI,, + l, + l, + +lJ (3.13)0 F urd h-kasm yksaklik (km); |, |,- horizontallarlnsutoplaytct daxilind uzunluqlart (km); F- hzisahosi (km’). 75
  • Qyz_g _ !][i, 9 l! g_ taq ri i l raq 9 l daktdtjsturla ti etmk lr: J * Hn,o. – H’in (3.14) Y’ urd ft.u, -hvzonin hudr nqtasinin yuksak-liyi; >|,”,n -hvzanin alqaq qtsii yuksakliyi; F-sutoplaytctn r sahosi, 3.1.3.Qt mi va msi vY Qaytn baqlanrcl u manboyi adlantr. Qaylarlnmanbalari muxtalif lur. lr baqlantclnr buzlaq-Iardan, gllordan, bataqltqlardan, bulaqlardangtrurlr, Bazan uk glrr baglanrcl muxtalifadr l gaylartn birlgdiyi r qabul edilir. Bela ol-duqda 9l idroqrafik uzu]uu anlayrqrndan isti-fada edilir. Belo uzunluq uzaq md hesab-lantr. gayl Biya va Katun glrrl birlaqmasindanml galir. imali Dvina 9ll baqlanlcl Vrqeqdailo Kigik imali Dvina gaylarlntn birlaqdiyi rdgturulur, lr z sid Suxona va Yuqagaylarrnln birlaqmosindn amala golir. imali Dvina 76
  • uu IlJ”! dagiq muoyyanladirmak qtilik. *__ __t9_,,–“-;, ,_:.-i,,- < - -..r. a1rzi -,i-'-'. 5--.trir. Volqa qaylnln mi lii vilaytinin gaylnln uzunluu 33 km, hidroqrafik uzunluu isa102 km-dir (Suxona gayl ila birlikd).-Qayjar"m-g Volqino-Verxovye kondi yantndakl torJ bataqllt iga-risindaki quu qobul edilir, ancaq daimi axln haminbataqltqdan muayyan qadar aqarda baqlanlr. Qayrn daniza, gl, su anbarlna v baqqa 8tkulduyu r u mansabi adlantr. Mansob m- gr daha daqiq asan toyin edilir. Bozi hal-larda giddatli urlm va suyun torpaq- surqatlna tam hopmast nticasindo gay daniza, gl vobaqqa 8 gatmtr. Belo glrl sonu kor (ms)qurtrq adlantr. Qqas mansab lri estuari vadeltadlr. (, ,) gr gay birbaga daniza , zuu gatirmalariila yaranmtg kr-fz tkulurs, bela monsab limandltr. Masolon, Dr va ui Buq gaylarl Qrdaniza tkul yerdo maghur Dnepr-Buq limanl -rmlqdtr. u 9ll tkulduyu ,r da limandlr.Ogar qaylarrn gatirmalari azdlrsa, daniza tkulyerda gatirmalarin gkmsi qarait yoxdursa, da-rinlik va surat goxdursa, onda qtfvari geniqlanonmansab rlr ki, buna da estuari deyilir. /sl,Amazon, , Elba gaylarInrn mansablori estuari ak-lindadir. Limanlar estuarinin bir udur, Qaylar do-niza, gl tkuldkda ir qox qollara ayrllaraq, oz 77
  • gotirmalarindon adalar rdrr. l 9 mansabininfrm u harJi deltaya oxqadlr uu hominmslr delta deyilir. Mosolan, Volqa, Qanq, rgaylarrntn monsoblari delta gaklindadir, 0 D 0 \-.- *, tlj . < ,;;. . ' .. .r . ',a l: 1;,: ,: ir1. .':-", i.-. '; ak. .4. Qay mansablari 78 :r "".'. -*
  • 3. /.4.Qay darosi va mrst W Mansaba doru uz, yatar meyllik vo ayriliyamalik l nisbatn ensiz va uzunsov darinlaqmiqrlf formastna doro deyilir. Darolar heg bir vaxt bir-birini kosib kega bilmaz,onlar q irlgrk vahid 9 dorasi sistemi m l gati ri rl r., Qi q’qo*a]L-daIilq! Lqlg *II, 9l9.l.q!,-. | ! -?__, |99″ q9 l” | ” I il ?_9, l LtI:. i ! – |r keqdikca su axlnlnln tasiri altlnda daralor z for-maslnl dayiqir. Dri asas unsurlori agatdaktlar-dlr: 1.Yamaclarl -9 tarof meylliyi l qurununhundur sahasi; 2.Qa9l- otraf arazi ilo yamact birlaqdiran xatt;3.Dibi- agat hissasi;4.Macrasl (yatal)- aqat su saviyyasindo bela 9 axlnlnln tutduu r;5.Terraslar- dri dibi uzarinda muxtolif hundurlukdo rlq nisbatan ufuqi saholr;6.Subasar-gursululuq va daqqtn drd daranin su ila rtulmug aqar terrasldtr;7.Yamaclarln dabanl- dri dibi ila yamaclarlntn birlagdiyi xatt, l1 Su dorolora 9 daralari deyilir. Daralar for-mlrt gr agardakt tiplaro luurlr: lorlQ gkilli dr9lr; 79
  • . konyonvari darolor; . trapesiya gakilli doralor; . V-vari darolor; . taknovari daralor vo s.Qay daralarinin darinliyi uk diapazonda dayiqir: duzanlikIorda bir q metrdan 200-300 m-a va dalrq sahalorda iso 2-4 km-a qadar. Doronin i 9l yuxarl hissasindan aqarya getdikca rttr.Qeyd etmak laztmdtr ki, u yamaclarrnrn dikliyi ila darinliyi arasrnda heg ir alaqo yoxdur. Daro dibinin su hisssi 9 mocrast adlanlr v gayln su r-jimi doyiqdiyi 09u u lgusu da doyiqir. Drgi”1ms doru an dri nqtalorini birlagdiran xa_tta talveq deyilir. Arallq fazalarda 9 yatalnln su hissasina va azsulu macra deyilir. Qaymrsll ldakr modometrik srlri var su kasiyinin tam sahosi; canlt kasik sahasi; gayln eni;. islanmIg rimtr; hidravliki radius; rt darinlik; maksimal darinlik.Su kasiyi dedikda agardan gayln dibi, lrd sahillaro, ustdan su sothi il hududlanmlq vo axln is-tiqamatina perpendikulyar kegiri>miq mstavi saha 80
  • nazordo tutuluryBazan 9 macraslnln su ksiyindaelo zona lur ki, orada gayln axlnl istiqamotindo ha-rakat surati slflra borabardir. Bu zona duru (lu)zona adlantr. Su kasiyinin tam sahasindon durunzonanln sahosini glxdtqdQ9![ 9. ka9ik sahasilr-nlr. Qox hllrd ksiii butun qtlridaxtn istiqamatinda horakat sUrati olur. Bela olduqdasu kosiyinin tam sahsi cantt kasik sahosina -rrdir, kasiyinin formaslnl tayin etmak uQ darinliklgu iglari apartlrr va onlarln noticalarina asasan kasiyinin profili qurulur. Soviyyo dayigdikco kosiksahasi d dayigdiyi uq saviyyanin muxtalif qiy-matlarinda lgu iqlri aparrldrqda kasik sahasiid hesablanlr. Qayln canll en kasiyinin sahosi profila gr he-sablanlr, Sahoni planimetrlamakla v*u [_g_ndosifiqurlara blarok, conr_a analitik usulla hesablamaqmmkudur, kasik profilinin qrafikindo sol va sasahil hissolor duzbucaqlr ,ugbucaq va qalan hissolorisa trapesiya kimi qabul edilir. Qayln macraslndakI suyun saviyyasi i]a sahillorinkasigma xatti su kasimi adlanrr, Qaylarda sa va solsu kosimlori lur. Enli va 9 darin lm gaylarln rt darinliklarionlartn hidravliki radiusuna rr olur. 0mu-miyyatlo dzanlik gaylart ugun hop=R qabul olunur. 81
  • Qaylarrn tbii mrlrl olaqasiz qruntlardan ke-g yerlorda rl. laq’li qrutlrd kegdik-do iso ellipsa l frmd lur. Canlr kasik for-maslnl . kamiyyoti saciyyolandi rir. h ht (.15) (3.16) lilI Qayln canlr kasiyi, lgulrid vo formaslndanbagqa, suya m0qavimat gstarma qabiliyyatiila da sil bilar, Qaytn dibi vo yamaclarl ko-l-ktur olur va hmr macralardakt orta surat kalo-kturl macralardakr t suratdan uk Iur (eyniqaraitda). Kala-kturluk mutlaq y9″ !iPi .!ur. lqkalo-kturluk “(^) qay dibinin duz lm sathindaqlxtntllartn rt hundurluydr. Nisbi kala-kturlkis mutlaq kl-ktrluu gayln orta drinliyina lnisbatidir: l hu. Dustur (.16)-d gruduu kimi, gayda darinlikartdtqca nisbi kl-kturluk azaltr. 82
  • 3./.5.Ql i vo uzuutl profillari kZ Qaytn kosiyinin formaslnt va morfometrikusrlrii toyin etmak 9u i profil qurulur. r ir kasik profili u9u agardakr morfometrikusrlr hesablanlr: l. ksiii sahosi () rTf -la,,2, Qt i (S) m-l,, islar7mt;; rimtri uzunluu (fl m-t;4. bytjk drilik (h.”) m-/. Orta dqrtnlik (h*) m-l,,6. Hidravliki radius (R) m-l.Bu unsurlardan su sarfini hesabladlqda va Q=f(H), co=f(H) olaqolarini qurrk istifada edilir.islanmlg perimetr gayln sualtt konturunun su ka- simlori araslndakr uzr-fnluudur. islanmrg perimetr (1)belo hesablantr: Hidravliki radius (R) -su kosiyinin sahasinin (ol),islanmtq perimetra (1) l nisbatidir: R- (3.18) 83
  • Qayrn eni () sa va sol cu kasimlari arastndakt rt darinlik agardakl dusturdan tayin luur: R6sNNtr* i + 9 \-.i*t *’. \1′ ‘ .,fJ+;i9 *.’ masafodir (3.19) ftE sobit su tosimi n”.=3 $aviyya ll ty.t998il ,2sm Osq r ktisti-,/lr oqtalarin Ni.si Dqimi rl9Id rsf,m DarinliK,m Dibin gi.lksakligi, r ‘r z 6 Nd)f >N9 ; g S : ; f; O – – !’ um ok. 3.5. Qayrn i profili l s 20w ,’ 5|ho[‘l 1,|2 rl 6,27 t” 572,, lZ 84
  • On uk dorinllk (h.nu*) lu jurnalrndan gtrlur.su kasiyinin profilinin morfometrikj usrlri su sa-viyyasinin yuksakliyinin dayigmosindan asllldtr. Bu-u ugu B=f(H) va ol=f(H) alaqolari qurulur. Bu lqlri kmi ila istoniln saviyya ugun9l ii V en kasik sahosini hesablamaq olar. Qayln uzunluu boyu (md mansoba doru)dibin V Su saviyyasinin yksokliklarinin digmsiigstr qrafika qayln uzuu rfiti deyilir, Qaylndibinin va saviyyasinin yksakliyi garti mustavidanva . k saviyysindan hesablantr. Qrafikdgaytn dibi dalavari gakiIda gstarilir, 9unki gaylnaxlnl boyu dorinlik dayiqkon lur. Profilin ayani altnmast ug gaquli miqyas r)fuqimiqyasdan uk gtrirulr, Qayln uzUU profili dibin Va Su sviyyasininmeylliyi ilo saciyyolanir, Qay boyu gtrulmuq mantaqolardaki saviyyalerinyksakliklar farqi (h,-hr) duqma adlantr. Dugmaninhmi qtlr arastndakl masafaya (l) nisbati is9| meylliyidir: (3.20) umumiyyatlo, gaylarln meylliyi mansabdon man- doru getdikca rtlr, Qay dorasinin yerli xusu- 85
  • siyyatlarindon astlt olaraq, bazi glrd bu qu- uuluq pozula ilr, u 9 tasad0fi hallardarast gliir. Butun qaraitlari eyni l iki gaydan hanstndameyllik goxdursa, onda suu harkat surati ukolacaqdlr. Belo ki, da gaylarrnda. meyllik uk ol-duu ugun suyun suroti do k, duzanlik zonaiar- da isa meyllik kigik olduundan, suyun suroti az olur.Meyllik onluq kosrl g, fq|z!a- . p_romil|a “iJado .ajun-a D!lar. Misal ugu Kur 9ayrnrn dzanlik zonadadqmsi har 1000 metrda .2 metr oiarsa, ondameylliyi aqardakr kimi hesablanar: .2 l000= 0.002 : 0.02o/ot- 0.2ul, Qay boyu meylliyin dayiqmasina gr uzuprofil 4 olur (gakil 3,6).% ‘l.Slis batlq profil mvazinat profili. Belaprofillar daha 9 yayrlmtqdlr va hiperbola risiqoklindodir, rii ,h l hissasi yas. m yaxln hissosi isa dik olfur. 2. Duz xatli profil. Bu profil asasan kigik duzanarazi gaylarr u9 xasdtr va bCItun gay u sabitmeylliyi ila saciyyolanir. 86 t
  • %100, 80 80 40 20 3.Qabarlq profil. Bela profilli glrl yuxarl axl-ntnda meyllik az, agal axtntnda isa 9 lur. Bu goxaz tasadf olunan profildir, 4,Pillali profil. Bu profil, yatal yuyulmaa davamltl qruntdan kQ va bir Q aralrq eroziya bazi-sina malik l qaylar ugun sociyyavidir. tr \\ \- l I 2l \ tt\ \,_ -l \].|N 90 80 70 50 30 20 l0 0L ak.3.6. Qaylarrn uzuu profillari1-muvazinat prof ili; 2- duzxatli;3-qabarit; 4-pillali. Eroziya bazisi gay qabakosinin algaq qt-sindan kegan ufuqi mstavidir va bu nqtadn aqalgay z yatatnl darinlqdira ilmir. 81
  • 3,2. Qaylarda su harakot m izm i 3.2.1.Su hrktii iki rjtmi AparrlrTlq tadqiqatlar gstarir ki, suu harakatizrl keyfiyytca bir-birindon 9 frqli iki harakat rejimi muddur. Harakat rejimlorindan iri [mir, biri isa turbulent horakat rejimi adlanrr. Laminarharakt rejiminda axlnl bibbirina paralel hrkt ha- rakot edon su laylarl qaklindo tasawr etmak olar.Laminar horakat rejimind surtum quvvasini daf etmak ugu srf lu basqr (basqr itkisi) sur’atin irii drsi ila mutanasibdir, i: Ah :l. V, (3.21) urd Ah- basql itkisi, m; v- rt surot, m/san;mutanasiblik amsalIdt r. )(.- Nyutona gr laminar harakatda surtCInma quu bela ifada luur dti, =tlt-,dY (3.22) urult harakat rejiminda isa layll harakot -zulur, giddatli qarlma prosesi gedir va surat, tazyiq 88
  • zamandan aslll olaraq dayiqir. Turbulent harakat re-jimindo lsqr itkisi ila surat araslndakl alaqani belaifad etmak olar: Ah = k.vn , (.23) burada k-mutanasi bl i k amsal tdl r, =,1 .75-2, 00 itK dafo 1883-cu ild ingilis fiziki Osborn Reynoldstocruba yolu ila harakot rejiminin varlttnt muetmigdir, Reynolds gstrmiqdir ki, harakat rejimi, axlnlsaciyyalandiran drd kamiyyatdan tartib edilmiqolqusuz blr kompleksdan aslltdlr. Bu kamiyyatlorsuyun slxllt , dinamiki zlCIluk amsalt , llxotti lgusu l (gaylar ugu darinlik tl1 va rt suratdirV. Allnmlg lgsuz kompleks Reynolds adadi va Reynolds meyarl adlanlr. R. = JHP =v-kinematiki zluluk omsalt adlanlr (lgu vahi- (3.24) m’San )di 89
  • Bu amsalt zr almaqla, Reynolds adadinindusturu aqardakr kimi yazia bilar: (3.25)Rev burada v- Su axlnlnln t sUroti;axlnln orta dorinliyi. ?r- Reynolds adadi arttqca turbulentliyin da giddatliyiafilr. Beynolds ddii iki hr qiyrhoti vardlr:aqar url hr Reynolds adadi. Aglq su axarlart uqun (gaylar, kllr) agar h-r Reynolds adadi 580- barabardir. Yuxart hradadi 120O0-dan qox da ola bilar. Ogar Reynolds,gdadi agar hr adadindan ki-gikdirsa (R
  • Laminar horakata q agardakl hallarda to-sadf luur: 1.Yuksak zllOklri mayelorin harakati zamanl:2.Yeraltt sulartn harokati zamanl;3.Kapilyar borucuqlarda mi horakati Zamanl;4,Buzlaqlarln harokati zamant. Qaylarda, kanallarda va mumiyyatlo tobii sur-larda horokat asason turbulent xarakterlidir. Turbu-lent horakt rejiminda sratin zamandan astll olaraqqiy.mot istiqamatinin dayiqmasina surt pulsasiy-asl deyilir. Axlntn hor bir nqtasindaki ani suratvektorunun (U) kordinat oxlartna proyeksiyasl U,, Uyva U, olarsa, onda surat vektorunun proyeksiyalartnlbela yazmaq lr: :t LI, – g:* + Ul, .LT, = U, * Ul, .27)U,=U,*U;, burada Li., U) , U, -zamana gr ortalagdrrtlmtqsurtdir va yerli sCIratlar adlanlr. Ul,Ul,U)- muvafiq lr boyu surat pulsasiyalarrdrr. Ogar bir qtd cihazla i surat lgulrs, ondaqakil .7-d gstarilan qrafik altnar. 9l
  • tl t2 t ,son ak. 3.7. Turbulent axlnda sratin zamanagr dayimo qrafiki Laminar harakatd pulsasiya lmur suuhissaciklari qarlmadan hrokat edir. Qaylarda suyun horakotinin turbulent olmastnaticasinda gatirmalar ir rd bagqa r naqledilir vo umumiyyatla, glrd gedon butun fizikirsslr uqun turbulentliyin uk ahamiyyativardtr. Qaylarrn termik (istilik) rejiminda turbulentlik sasrl lr. Hava soyuduqda, ‘turbulent qarlmatisid gayln suyu drinlik u tez soyuyur.Ogar havanln tmrturu 00- yaxln olarsa, za-m buz zorraciklari m| galmaya baqlayr, uru-lent axrnda buz zarrociklari su sothi ila rr dibdada rl galir va belo hallarda daxili buz yaranlr. i92
  • k glrd sathda buz rtuu amalo goldik-dan sonra su daha soyumur. Dib buzu va 9m bu-zu suyun surati uk olduqca daha tez ml galir,gunki turbulent qarlma prosesi gedir, Agtq sothdabuz rtuu ml galdikdan sr , soyuq havantntasirinin qarqtslnl alrr, Turbulent qarlma naticasinda bir-birino yaxlnl su hacmlari arastnda mubadila gedir vo olavamqavimat rtr. Bu muqavimati qiymotlandirmakuq virtual zluluk mafhumundan istifada edilir. Dinamiki,ozlulukdan farqli olaraq, irtul turbulentzllk, canlt kasikda eyni temperaturda axtn qa-raitindan asllt olaraq daimi qalmlr vo dayiEir. Turbulentlikdan amala galan tum garginliyi: olur Onda gayda suyun hrkti zamanl omola golanumumi toxunma garginliyi bela hesablantr: dU–dY dU dli , dU=,+ =LL- 1f _=(+)-* dy “,ty \’. “/ dy ‘ (3.2) (3.29) urd ,- lmir harokotda. ml gl toxunmagorginliyi; ,- turbulentlikdon amalo 9l tum 9
  • Ukuz grginliyi; -dinamiki zlluk; – vidual turbulent – surat qradiyenti Qox vaxt gaylarda suyun harakati zm1zlulukdan amala galan tum .garginliyi nozaraallnmlr. um grgilii bela ifada olunur: dUT-tA-dY dTdY ratur qradiyenti, cr-i sti l ikkegi rmadi r, m2lsan Onda Q” = – (3.30) Suu turbulent harakati Zamanl istiliyin yaytlma- stnt bela ifada etmak lr: dT (3.31) burada pcnK = y -istilikkeEirmo amsalt :+ – tempe- -L ct (3.32) 94 dT “yazmaq olar. 0
  • Demali, a-klnematiki zlluk amsaltna zr biramsaldrr. Turbulent axlnda hor hansl bir maddaninnaql olunan miqdarr bela ifada olunur: :-‘dS .Y (3.3) burada – kutlanin turbu|ent mubadila amsaltdlr 3./.2. rt srti, $ezi dtjsturu Qaylarda kanatIarda Suyun harakati alrlrqquwosinin tsiri noticasinda verir. uzununaprofil istiqamatinda tasir gstr arrlrq qwasinintoplananr Su kutlasinin surotini arttrmalldlr, 9unkriquvva tacil yaradrr. Belalikla, gaytn axlnl boyu suyunsrati artmall va mansob hissoda daha uk olma-lldrr. Ancaq tabiatdo uu aksi mgahida edilir, -ni daltq hissolarda suu surati uk, mansabal hissolrdo kigik olur. suratin azalmasl onu gstrir ki. su k0tlasinalrlrq quwasila yanal, bagqa quvvalar da tasir g-starir. Bir tarafdan, gayln axlnl boyu mansoba dorugetdikca U dibinin meylliyi azalr, u muvafiqalrllq qvvasi da aza]tr. Digor tarafdon, harakat za-ml suyun hissaciklori arastnda daxili surtunma 95
  • qvvsi rlr va i zamanda horokat edan sukutlasi ilo qayln dibi v sahillari araslnda dasurtm quvvosi omala galir. Umumiyytla, gaylarda va digor su axarlarrnda ha-rakat edon su kutlasjn hm va sathi quvvolar tasirgstarir. Bu quvvolardan asaslarl harokati yara-dan alrllq quvvasi vo harakota m l surtumquvvsidir. Arrllq qCIvvasinin tasiri altlnda harakat edan sukutlsi sUrtum qwasinin tosiri noticasinda zsUrotini itirir va u g0ro d md msdoru surotin qiymoti bu iki quvvanin nisbatindanasllt lrq dayiqir. Arrllq quvvasinin kamiyyatisurl dibinin meylliyindan, sudum quwasinin-ki isa’ mrt vaziyyatindan, yani u kala-kturluud, hondosl lglrd vo axtn rejimin-dan astlldtr. Su axtnlartnda alrlrq quwasini tayin etdikda 9zaman yataln dibinin meylliyindan deyil, sarbast susathinin meylliyindan istifada edilir vo mtzm ha-rakatdo bu iki meyllik ir-iri rr gturulur. Su kutlosinin harakoti zamanl amala galansfium qvvasi hrkt surtid astlldtr vasurt artdlqca bu quwa da afiIr. Sufiunma quvvosikola-ktur|uklu yataqlarda daha kdur. Suu gay yataqlartnda hrktii vacib -rakteristikalartndan biri u srotidir. Suyun surati 96
  • 8 ll| ayrl-ayrl nqtalarinda muxtolif qiymtla- r malikdir. Bela ki, gayln dibinda surat kiqik lur,stha doru isa rttr. Suyun horakati muxtalif nqtalardoki yerli surat-lrd bagqa, axlnln orla s0rati ila do sociyyalanir.Orla surat, mumiyyatla grti suratdir va axlnln sr-fini gayrn canlt en kasik sahasina bolmakla tapllar: (3.34) burada v- axinln rt surati, m/c; Q- su sarfi, m3/s; ol- canlt kasiyin sahasi, m2. gr, gayda axtn u rt surot, darinlik, k- sik sahasi dibin mqylliyi dayigmirs, onda belaaxlna muntazam harakot deyilir. Muntazam harakot- da qayln yatatnrn dibinin meylliyi suyun sarbastsathinin mllii rr lur, yani i,-id va 9ldibi su sathino paralel olur. Belaliklo, mOtzm harakatda arrlrq quvvosi ila surtum quvvasi tarazlagmlg olur. Qaylarda muntozom horkot ancaq duz xatli .axInhissolrindo zu da qrtsulu dvrlardo mumkundr, Gursululuq dagqln zamanl axlnln harakati qeyri- muntazam va sabitlgmami9 olur. 0v= 97
  • IMuntazam harakot sabitlogmiq hrakatdir, yanisurt, darinlik, kasik sahasi zamandan aslll deyil-dir. Qaylarda dagqtn vaxtt vo gursulu drd surat,darinlik, canlt kasik sahasi zmd astlt olaraqdayiqir. Odur ki, suu l hrkti sabitlaqmamiq,qyeri -mCIntozam harakat adlan l r. itK df muntozom horakatin tanliyini 1769-cu ildofranstz muhandisi tu de ezi vermiqdir. A,eziagardakrlarr forz etmiqdir: 1. Yatatn vahid shsi duqan srtum quvvsisuratin kvadratl ila duz mtanasibdir: -2. Dema|i,tam surtm qCIvvasi Kv21l olacaqdrr. 2.Muntozam harakotda l istiqamatinda tasirgstaron alrltq quvvasinin tll tam surtmQuvvosin rrdir, 1-,1 va 2-2 kasiklari (gakil ‘,.S) araslnda tosir g-staron alrllq v srtum quvvlarinin ifadolarimuvafiq olaraq aqatdakl kimi olacaqdlr: G sin rp -. yl sin
  • .t Hrh=H- (, -/ ak. .. Muntazm harakatin sxemi A.ezinin ikinci farziyyasino gr: ycol Sino=kv2xl (3.37) urd mtzm harakatin rt suratini tayin etmok olar: z yrolSincpv =-+.kxl (3.38) Az meylli yataqlar u9 Sin q dibin meylliyin -rabordir: Sin tp=i. Onda: yolli k1l(3.39)1, 99 ,
  • Malumdur ki, hidravliki radiusa rrdir. – da -dir) “=[t; (3.40) gr, q= ila iqara edilars, d ezi dsturuaqardakl kimi yazlla bilar v:, (3.41) burada 6- surat amsalt va ezi amsaltdlr (u . molEu Vanl0l – S ezi amsaltnl (6) hesablamaq u9 ir 8dusturlar vardtr. Umumiyyatl, axlntn ofia suroti, yatatn hdsilgulori ila funksional a|aqadadir:- (3.42| urd o-mutnasiblik amsall; cr va J- ustun gsta-ricilaridir. v = Co[l oiP , 100
  • Bu dsturu ezi dusturu ilo muqayisa etdikdaagardakt rrliklr altnar: COR”iP = l (3.43) Vo c.,R”it> – cR0,5i(),5 (3.44) Axtrtnct barabar|ikdon ezi omsallnl tapmaq olar: (3.45) Todqiqatlar gstarmigdir ki, meylliyin ustunun g- staricisi cr=0.5-dir, Bela olduqda: = RF-” (3.46) Ogar -0,5# ila igare etsok, onda ezi amsallugun aqardakl dustur altnar: C=CoR’, (3.47) a = ?. : CnRO-n’ i-(),5 , l0l
  • N.N.Pavlovski =1 qabul edir. Bu ifadada , ko- l-ktrluk amsalldlr va u qiymati dl 3.1-daveriImigdir. Kala-ktUrIuk amsaltnt zr almaqla ezi dusturu aEardakl kimi yazla ilr: N.N,Pavlovski tacrubalara ss Y-in kala-kotrluk amsallndan va hidravliki radiusdan aslll ol-duuu Y=f(,R) m etmiq vo u ug0 empi- rik dstur tklif etmiqdir: y = 25? – 0.1 – 0.75r(fr – o.ro). (.49) N.N.Pavlovskinin dusturundan baqqa, ezi amsa-lrnr tayin etmok ugu Bazen va ltiq dCIsturlarln-dan da istifada edilir. Bazen dusturu: = 87, (3rr) 6:1′ l+ (3.4.) 102
  • ,rSathin xususiyyati Cadval .1

BDU Coğrafiya 968

Hidrologiya , okeanologiya , meteorologiya və iqlimşünaslıq ixtisasları üzrə milli kadrlaraböyük ehtiyac olduğundan , BDU-nun Coğrafiya fakültəsində Coğrafiya ixtisasına qəbul olunmuş tələbələrdən 1971-ci ildən ixtisaslaşma yolu ilə hidrometeoroloq kadrların hazırlığına başlanmışdır.
1973-cü ilin noyabr ayında isə Fiziki coğrafiya kafedrasının bazasında Hidrometeorologiya kafedrası təşkil edilmişdir. Bu kafedraya 1973-cü ildən 1990-cı ilə qədər c. e n., prof. Nəriman Adil oğlu Vəliyev rəhbərlik etmişdir. N.A.Vəliyev 60-dan çox elmi məqalə, dərslik və bir neçə elmi-metodiki göstərişin müəllifi olmuşdur.

1990-cı ildən 2004-cü ilə qədər kafedraya c.e.d., prof. Maqbet Ədil oğlu Məmmədov rəhbərlik etmişdir. Fiziki coğrafiyanın mühüm istiqamətlərindən biri olan qurunun hidrologiyasının müxtəlif sahələri onun tədqiqat obyekti idi. O, çay axımının müxtəlif ünsürlərinin hesablanma üsullarını işləmiş, onların məkan-zaman dəyişkənliyinin qanunauyğunluqlarını aşkar etmişdir. 150-dən artıq elmi əsərin müəllifi olan M.Ə.Məmmədov elmi məktəb yaratmışdır. O, 4 elmlər doktoru, 5 elmlər namizədi yetişdirmişdir.

1991-1992-ci tədris ilindən «Meteorologiya və iqlimşünaslıq» və «okeanologiya» ixtisasları Universitetin nomenklaturasına daxil edilmişdir. Kafedranın məzunları Milli Hidrometeorologiya Departamentinin, AZAL-ın meteoroloji qurumlarında işləyirlər.

2004-cü ildən kafedraya c.e.d., prof. Fərda Əli oğlu İmanov rəhbərlik edir. Kafedrada həmçinin yüksək ixtisaslı kadrların hazırlınmasına böyük diqqət yetirilir.Kafedranın əməkdaşlarından 3 nəfər doktorluq, 2 nəfər isə namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. Daha 4 aspirant və dissertant da namizədlik dissertasiya işlərini uğurla yerinə yetirmişlər. Hazırda kafedranın 5 aspirantı və 3 dissertantı var.

Kafedranın əməkdaşları BMT-nin İnkişaf Proqramı, NATO, Avropa Komissiyasının TACİS Proqramı, ABŞ-ın USAİD Təşkilatı, Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, Meliorasiya və Su Təsərüffatı Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin yerinə yetirildiyi layihələrdə iştirak edir.

Kafedranın əməkdaşları :

  1. F.Ə.İmanov c.e.d., prof., kafedra müdiri
  2. R.N.Mahmudov c.e.d., professor;
  3. Q.M.Məmmədov c.e.n., dosent;
  4. M.S.İsgəndərov t.e.n., dosent
  5. İ.M.Abdullayev f-r.e.n.,
  6. Ə.S.Məmmədov f-r.e.n., dosent
  7. Ə.Ə.Həsənəliyev k.t.e.n.,baş müəllim;
  8. S.B.Əsədov c.e.n., müəllim;
  9. İ.S.Əliyeva c.e.n., baş müəllim;
  10. Ə.N.Əliyeva baş müəllim;



Tədris olunan əsas fənlər:
Bakalavr pilləsi:

Hidrologiya ixtisası:
Qurunun hidrologiyası;
Azərbaycanın hidroqrafiyası;
Hidroloji proqnozlar.
Meteorologiya və iqlimşünaslıq ixtisası:
Fiziki meteorologiya;
İqlimşünaslıq;
Sinoptik meteorologiya və hava proqnozları.

Okeanologiya ixtisası :
Ümumi okeanologiya;
Xəzərin hidrometeorologiyası;
Dalğa dinamikası və dəniz cərəyanları.

Magistratura pilləsi :
Su ehtiyatlarının idarə olunması;
Ekohidrologiya;
Hidroloji prosesləri riyazi modelləşdirmə;
Qlobal iqlim dəyişmələrinin çay rejiminə təsiri;
Atmosferin ümumi sirkulyasiyası;
Xəzərin dalğa rejimi;
Azərbaycanın aqroiqlim ehtiyatları və rayonlaşdırılması;
Okeanoloji prosesləri riyazi modelləşdirmə;
Aviasiya meteorologiyası.

Kafedranın elmi istiqamətləri :
Hidrologiya;
Meteorologiya və iqlimşünaslıq;
Okeanologiya.

Kafedranın son illərdəki elmi nəşrləri :
1.Məmmədov M.Ə. «Azərbaycanın hidroqrafiyası», Bakı,2002;
2.Məmmədov M.Ə., İmanov F.Ə. «Ümumi hidrologiya», Bakı,2003;
3.İmanov F.Ə. «Çay axımı» Bakı, 2002;
4.Mahmudov R.N. «Hidroloji proqnozun əsasları», Bakı,2002;
5.Məmmədov Ə.S. «Dinamiki meteorologiya», Bakı, 2005;
6.İmanov. F.Ə., Fətullayev H.Y., «Hidroloji terminlər lüğəti», Bakı, 2005.

HESABATLAR
Hirometeorologiya kafedrasının 2008-ci il üzrə elmi hesabatı
Əlaqə vasitələri:

Ünvan: akademik Zahid Xəlilov küçəsi – 23
Indeks: AZ 1148
BDU, Əsas bina, Coğrafiya fakültəsi
Hidrometeorologiya kafedrası
tel: +(99412) 566 50 34

Related posts:

  1. Azrbaycan dili 7 ci sinif summativlri
  2. Ekoloji turizm
  3. Azərbaycanda yoxsulluq
  4. Elxan elatlı dilənçi qadının sirri

Published in ! Без рубрики

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.