Həşəratların müxtəlifliyi və təbiətdə rolu

Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə VI qrand layihənin qalibi.

Biolog2017

Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə VI qrand layihənin qalibi.

Həşəratların müxtəlifliyi və təbiətdə rolu

On 06 Nisan 2020 By biolog2017 de Zoologiya

Quruluşuna görə həşəratları bir çox dəstələrə ayırırlar. Onların arasında faydalı və zərərverici həşəratlara rast gəlinir.

Düzqanadlılar dəstəsi : 20 000 min növ

Nümayəndələri : çəyirtkə,şala,sisək,danadişi
Ağız aparatı: gəmirici ağız
İnkişaf tipi: nataman çevrilmə,fərdi inkişaflarınin 1-ci yumurta mərhəlsində qışlayırlar
Əlamətləri: Qoruyucu rəngin olması(yaşıl şala,boz çəyirtkə).Eşitmə və səsçıxarma orqanı var.Eşitmə orqanı sisək və şalalalarda ön ayaqların baldır hissəsində,çəyirtkələrdə qarıncığın birinci buğumunun yanlarında yerləşir.Qanadları 2 cütdür.Ön qanadlar dəyişilərək sərt şəkilli olan qanadüstlüklərinə çevrilib,nazik pərdəşəkilli arxa qanadları üst tərəfdən örtür.

Sərtqanadlılar (böcəklər) dəstəsi: 300 000 min növ

Pulcuqqanadlılar (kəpənəklər) dəstəsi: 140 000 min növ

Nümayəndələri: Kələm kəpənəyi,pambıq sovkası,tut ipəkqurdu
Ağız quruluşu: gəmirici (tırtılda),sorucu (yetkin fərddə)
İnkişaf tipi: tam çevrilmə.Öz fərdi inkişaflarının 3-cü (pup) mərhələsində qışlayır.Tut ipəkqurdu yumurta halında qışlayır.
Əlamətləri: Pulcuqlarla örtülü 2cüt pərdəşəkilli qanadı,yaxşı inkişaf etmiş duyğu orqanları vardır.Puplar barama içərisində olur.Sürfələri tırtıl adlanır.Tırtılın sadə gözləri var,3 cüt əsl (həqiqi döş) ayaqları qıdanı saxlamağa,yalançı qarın ayaqcıqları isə yeriməyə xidmət edir.Kələm kəpənəklərinin dişi fərdlərində hər 2 ön qanadları üzərində 2 qara xal var.Sürfə mərhələsində xaççiçəklilər fəsiləsinin mədəni növlərinə zərər verirlər.

İkiqanadlılar dəstəsinə: 100 000 min növ

Nümayəndələri: milçək,göyün,ağcaqanad,mozalan
Ağız quruluşu: yalayıcı (milçək),deşici-sorucu (ağcaqanad)
İnkişaf tipi: tam çevrilmə
Əlamətləri: 1 cüt qanad var.Arxa qanadları vızıltı orqanına çevrilmişdir.Sürfələri ayaqsız və başsız olur,pupları çəllək formada olurlar.Həyat tərzi ilə əlaqədar müxtəlif quruluşlu ayaq tipləri var.Ev milçəyində dad bilmə orqanı ayaqların uclarında yerləşir.
Günəşli yay günlərində mozalan iribuynuzlu qaramalın tükləri üzərinə yumurta qoymaq məqsədilə qonur.Onların sürfələri qaramalın dərisi altında qışlayır və parazitlik edir.

Zərqanadlılar (pərdəqanadlılar) dəstəsi: 250 000 min növ

Nümayəndələri:torpaq arıları,bal arısı,qarışqalar,minici
Ağız orqanı: gəmirici-yalayıcı (arıda),gəmirici (qarışqada)
İnkişaf tipi: tam çevrilmə.
Əlamətləri:Bal arısı 1 cüt mürəkkəb,3 sadə gözcüyə malikdir.Qırmızı rəngi seçə bilmirlər.2 cüt zarşəkilli qanadı var.Yumurtaqoyanı neştərə çevrilmişdir(işçi arılarda).Cəmiyyət (ailə) şəklində yaşayırlar.Ailə erkək,dişi və işçi arılardan təşkil olunub.Pətəkdə hər arı ailəsində bir ana, yüzlərlə erkək, on minlərlə işçi arı olur. Erkək arılar ana arını mayalandırır. Ana arı qarıncığının sonunda olan yumurtaqoyanla yumurtalar qoyur. İşçi arılar da dişi arılardır. Lakin onlarda cinsiyyət vəziləri inkişaf etmədiyindən çoxala bilmir. İşçi arılar ana arıya və sürfələrə qulluq edir, nektar və tozcuq toplayır. İnstinkləri vardır.Bal arılarının III cüt ayaqlarında səbətcik və fırça vardır.Əgər bal arısı III cüt (sonuncu) itirərsə ilk növbədə tozcuöun pətəyə daşınması çətinləşəcəkdir.Bal arıları alt çənə və alt dodağı,tozcuqları isə üst çənə və yerimə ayaqları ilə toplayır.Üst çənə ilə bal arısı həmdə mumu əzir.Minicilərin sürfələri digər həşəratların sürfələrinin bədənində parazitlik edir. Bu səbəbdən onlardan kənd təsərrüfatı zərərvericilərinə qarşı bioloji mübarizədə istifadə edilir.

Həşəratların əhəmiyyəti:

Maddələr dövranında iştirak edirlər.
Torpaq əmələgəlmə prosesində rol oynayırlar (qarışqa və arılar)
80%-i çiçəkli bitkilərin tozlandırırlar
Təbiətin sanitarlarıdır (məzar və peyin böcəyi)
Zərəvericilərə qarşı bioloji mübarizədə istifadə olunur
Qida kimi istifadə olunur (bal)
İpək istesalında istifadə olunur (tut ipəkqurdu)
Bəzi xəstəlikləri yayırlar(ağcaqanadlar – malyariya,yapon ensefaleti,fil xəstəliyi,Birələr – taun.Bitlər – səpkili yatalaq və qayıtma yatalağı,Göyünlər – sibir yarası,Milçəklər – ishal,vəba,difteriya,il yarası,yuxu xəstəliyi,qarın yatalağı və.s)

Həşəratların müxtəlifliyi və təbiətdə rolu

XV əsrdən başlayaraq Şəki təbii ipəkçilik mərkəzi kimi məşhurlaşdı. 1861-ci ildə isə burada dünyada ən iri ipəkçilik fabriklərindən biri inşa olundu. Zərif və möhkəm ipək saplar heç nəyi ilə seçilməyən, adi ağ kəpənəklər olan tut ipəkqurdunun baramasından əldə olunurdu.

Həşəratların təbiətdə və insan həyatında daha nə əhəmiyyəti var?

Həşəratların bir neçə səciyyəvi əlamətlərini göstərin.

Bu həşəratların faydası və zərəri nədir?

Quruluşuna görə həşəratları bir çox dəstələrə ayırırlar. Onların arasında faydalı və zərərverici həşəratlara rast gəlinir.

Düzqanadlılar dəstəsinin nümayəndələri çəyirtkələr, şalalar, sisəklər və danadişilərdir. Çəyirtkələr iri qruplara yığılaraq əkinlərə kütləvi ziyan vurur, bəzən tam məhv edirlər.

Sərtqanadlılar və ya böcəklər dəstəsinin nümayəndəsi mayböcəyi ağacların yarpağı, sürfələri isə çürüntü və bitki kökləri ilə qidalanır. Kolorado böcəyinin yetkin formaları və sürfələri kartofun yarpaqları ilə qidalanaraq bitkinin məhvinə səbəb olur. Parabüzənlərin yetkin fərdi və sürfələri bitki parazitləri olan mənənələrlə qidalanaraq onları məhv edir. Bu səbəbdən mənənələrə qarşı mübarizədə bəzən parabüzənlərdən istifadə olunur. Belə mübarizə üsulu bioloji mübarizə adlanır. Sərtqanadlılar arasında təbiətdə sanitar rolunu oynayanlara da rast gəlinir.

Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

3
3
91
90
Ağ rəngli kələm kəpənəkləri, lövhəşəkilli bığcığı olan may böcəyi, insan yaşayış
yerlərində uçuşan ev milçəkləri. Bunların hamısını həşəratlara aid edirlər.
39.
Həşəratlar sinfi
Fäaliyyät –
Fäaliyyät –
Laboratoriya iåi.
Həşəratların xarici görünüşünün
öyrənilməsi
Məqsəd: Həşəratların xarici quruluşunun xüsusiyyətlərini öyrənmək.
Təchizat: May böcəyi,buğumayaqlıların müxtəlif sinif nümayəndələrinin
şəkilləri və ya kolleksiyaları, lupa.
İşin gedişi: 1. May böcəyinin rənginə, ölçülərinə və bədəninin buğumlu olmasına
diqqət yetirin. 2. Böcəyin bədəninin baş, döş və qarıncıq hissəsini müəyyən edin.
3. Başda bığcıqları, gözləri və ağız orqanlarını tapın. 4. Böcəyin ətraflarının
quruluş xüsusiyyətlərini, sayını və onların hara birləşdiyini müəyyən edin. 5. Bö-
cəyin döş hissəsində olan sərt qanadüstlüyünə və ondan arxada yerləşmiş yumşaq
qanadlara baxın.
· Həşəratlar hansı xüsusiyyətlərinə görə buğumayaqlıların digər siniflərindən
fərqlənir?

· Bunları hansı ümumi cəhətlər birləşdirir?
Əqrəblərdə qarıncığın son buğumunda zəhər vəzisi və itiuclu neştər olur.
Əqrəblər diri bala doğur və balalarını belində gəzdirir. Azərbaycanda qara, sarı
və boz əqrəblər olur.
Bövlərdə xeliser iridir, zəhər vəziləri yoxdur. Lakin insanı dişləməsi çox
ağrılı olur.
Gənələr dəstəsi hörümçəkkimilərin çoxsaylı qruplarını təşkil edir və hər yerdə
rast gəlinir. Onların bədəni buğumsuzdur, gövdə və xortumdan ibarətdir.
Xortum xeliser və pedipalplardan təşkil olunmuşdur.İnsan üçün təhlükə törədən
qoturluq gənəsi və ensefalit xəstəliyini keçirən otlaq gənəsidir.
Hörümçəkkimilərin müxtəlif qrupları. Hörümçəkkimilər hörümçəklər,
əqrəblər, bövlər və gənələr dəstəsinə bölünür.

Böv
Baramadaşıyan
Tarantul
Qaraqurd
Həzm sistemi və qidalanması. Hörümçək qidasını tutucu torun köməyi ilə əldə
edir. Tora milçək və ya digər həşərat düşdükdə sapın titrəməsi nəticəsində hö-
rümçək cəld ovuna doğru hərəkət edir, onu sapla dolaşdıraraq tərpənməz edir.
Sonra xeliserini ovun bədəninə sancır və buraya zəhər axıdır. Zəhər həm ovu
öldürür, həm də onun həzmində iştirak edir. Bir müddətdən sonra hörümçək
qayıdaraq şikarının həll olmuş daxili möhtəviyyatını sorur. Beləliklə, həzmin
ilk mərhələsi bədəndən kənarda gedir. Maye qidanın sonrakı həzmi sorucu mə-
dədə və bağırsaqda gedir. Həzm olunmayan qalıqlar anal dəliklə xaric olunur.
Tənəffüs sistemi. Ağciyərlər və traxeyalardan ibarətdir. Bu orqanlar qarın-
cıqda yerləşir. Onlar ayrı-ayrı tənəffüs dəliyi vasitəsilə xaricə açılır.
Qan-damar sistemi. Xərçəngkimilərdəki kimi açıqdır. Ürək boruşəkilli olub,
qarıncığın bel hissəsində yerləşir.
İfrazat sistemi. İfrazatda malpigi boruları və xüsusi vəzilər iştirak edir.
Malpigi borularının bədən boşluğunda olan ucu kor qurtarır, digər ucu isə arxa
bağırsağa açılır.
Sinir sistemi. İri sinir düyünündən və ondan çıxan sinir sütunundan ibarətdir.
Hiss orqanları. Hörümçəyin hiss orqanları başda yerləşən 4 cüt sadə göz və la-
misədə iştirak edən pedipalplardır. Hissiyyatda həm də ətraflarda olan tük-
cüklər iştirak edir.
Çoxalması və inkişafı. Ayrıcinslidir. Dişisi erkəkdən iri olur. Dişi yumurtala-
rını tor barama içərisində qoyur və qışda ölür. Yazda baramadakı yumur-
talardan kiçik hörümçəklər çıxır.
1. Xaçlı hörümçəyin xüsusiyyətlərinə aid olanları seçin:
1. Bədən xitinlə örtülmüşdür; 2. Qarıncığı buğumludur; 3. Qarıncığı
buğumsuzdur; 4. Beş cüt yerimə ayaqları var; 5. Başda bığcıqlar olur; 6. Başda
bığcıqlar olmur; 7. Gözlər sadədir; 8. Mürəkkəb fasetli gözləri var; 9. Tənəffüs
orqanları qəlsəmələrdir; 10. Tənəffüsü ağciyərlər və traxeyalar vasitəsilə gedir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
1. Dərslikdəki mətndən və əlavə mənbələrdən istifadə edərək cədvəli tamamlayın.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Dəstənin adı
Ümumi əlamətləri
Nümayəndələri
2. Hörümçəkkimilərin hansı quruluş xüsusiyyətləri onların yer üzərində yayıl-
masına imkan vermişdir?

Gözlər
Udlaq
əzələləri
Mədə
əzələləri
Zəhər
vəzisi
Ürək
Bağırsaq
Yumurtalıq
Anal dəlik
Ağız
Beyin
Sorucu mədə
Xeliser
Ağciyər
Traxeya
Tor vəziləri
Malpigi boruları
Həzm vəziləri
Udlaq
Hörümçəyin daxili quruluşu
Otlaq
gənəsi
Suhörümçəyi
Əqrəb
3
3
91
90
Ağ rəngli kələm kəpənəkləri, lövhəşəkilli bığcığı olan may böcəyi, insan yaşayış
yerlərində uçuşan ev milçəkləri. Bunların hamısını həşəratlara aid edirlər.
39.
Həşəratlar sinfi
Fäaliyyät –
Fäaliyyät –
Laboratoriya iåi.
Həşəratların xarici görünüşünün
öyrənilməsi
Məqsəd: Həşəratların xarici quruluşunun xüsusiyyətlərini öyrənmək.
Təchizat: May böcəyi,buğumayaqlıların müxtəlif sinif nümayəndələrinin
şəkilləri və ya kolleksiyaları, lupa.
İşin gedişi: 1. May böcəyinin rənginə, ölçülərinə və bədəninin buğumlu olmasına
diqqət yetirin. 2. Böcəyin bədəninin baş, döş və qarıncıq hissəsini müəyyən edin.
3. Başda bığcıqları, gözləri və ağız orqanlarını tapın. 4. Böcəyin ətraflarının
quruluş xüsusiyyətlərini, sayını və onların hara birləşdiyini müəyyən edin. 5. Bö-
cəyin döş hissəsində olan sərt qanadüstlüyünə və ondan arxada yerləşmiş yumşaq
qanadlara baxın.
· Həşəratlar hansı xüsusiyyətlərinə görə buğumayaqlıların digər siniflərindən
fərqlənir?

3
3
93
92
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
Bədən quruluşu. Bədən xaricdən xitin örtüklə örtülmüşdür. Həşəratların
bədəni baş, döş və qarıncıqdan ibarətdir. Başda mürəkkəb gözlər, bir cüt bığcıq
və ağız orqanları olur. Bəzi həşəratlarda, məsələn, arılarda mürəkkəb gözlərlə
yanaşı, həm də sadə gözlər var. Həşəratlar müxtəlif formalı bığcıqların köməyi
ilə qoxuları müəyyən edir. Qidaya uyğunlaşma ilə əlaqədar onlarda gəmirici və
ya sorucu ağız tipləri meydana gəlmişdir. Həşəratların bədəninin döş hissəsində
3 cüt ətraf, bir çox həşəratlarda isə həm də iki cüt qanad (ikiqanadlılarda 1 cüt)
olur.

Həşəratın
gəmirici
ağız
aparatının
quruluşu
May böcəyinin
quruluşu
xarici
Tullandırıcı Yüyürücü Üzücü Qazıcı
Həşəratın ətrafının quruluşu
Bud
Baldır
Pəncə
Burma
Çanaq
Üst dodaq
Alt dodaq
Qolcuqlar
Alt çənələr
Üst çənələr
I döş
buğumu
III döş
buğumu
Qarıncıq
II döş
buğumu
Baş
Ön qanad
(qanadüstlüyü)
Arxa qanad
Nəfəsliklər
Ayaq
Bəzi həşəratlarda, məsələn, bitlərdə, birələrdə parazit həyat tərzi ilə əlaqədar
qanadlar olmur. Həşəratlarda qarıncıqda müxtəlif sayda (5-11) buğumlar olur.
Onların üst kənarlarında nəfəsliklər adlandırılan tənəffüs dəlikləri yerləşir.
Həzm sistemi və qidalanması. Gəmirici ağız aparatına malik həşəratlarda
əzələli mədəyə düşmüş qida burada xitin dişciklərin köməyi ilə üyüdülür. Sonra
bağırsağa keçir və həzm edilərək bədənə sorulur. Maye qida ilə qidalanan sorucu
ağzı olan həşəratların çinədanı olur və mədəsində xitin dişciklər olmur.
Tənəffüs sistemi. Bədəndə şaxələnən traxeya sistemindən ibarətdir. Qarıncıq
əzələlərinin fəaliyyəti nəticəsində hava nəfəslikdən (tənəffüs dəliyindən) tra-
xeyalara daxil olur və ya bədəndən çıxarılır.
Qan-damar sistemi. Qarıncığının bel hissəsində boruşəkilli çoxkameralı ürək
yerləşir. Həşəratlarda qan yalnız qida maddələri daşıyır və parçalanma məh-
sullarını bədəndən çıxarır. Lakin qazlar mübadiləsində iştirak etmir.
İfrazat sistemi. Malpigi borularından ibarətdir. İfrazatda, həmçinin, bədəndə
olan piy cisimcikləri də iştirak edir.
Sinir sistemi. Sinir sistemi digər buğumayaqlılarda olduğu kimidir. Lakin
qarın sinir zəncirində 3 ədəd döş düyünü daha yaxşı inkişaf etmişdir.
Hiss orqanları. Görmədə bir cüt fasetli mürəkkəb göz, qoxubilmədə bir cüt bığ-
cıq, lamisədə isə ağız çıxıntıları (böcəklərdə həm də dadbilmədə) iştirak edir.
Bundan başqa, bəzi həşəratların – məsələn, milçək və kəpənəklərin ön ayaq-
larında dadbilmə, çəyirtkə və şalalarda isə eşitmə və səsçıxarma orqanları var.
Udlaqətrafı
sinir həlqəsi
Qida borusu
Mədə
Döş sinir
düyünləri
Malpigi
boruları
Bağırsaq
Nəfəsliklər
Yumurtalıq
Növ sayına görə həşəratlar buğumayaqlılar içərisində ən çoxsaylı hey-
vanlardır. Onlara hər yerdə – bağlarda, tarlalarda, meşələrdə, bostanlar-
da, hətta insan və heyvanların bədənində də rast gəlmək olur. Bir milyona
yaxın növü vardır.
Traxeyanın quruluşu
Ürəyin quruluşu
Əzələlər
Arteriya
Qapaqcıqlar
Dəliklər
May böcəyinin daxili quruluşu

3
3
95
94
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
Buraxılmış sözləri əlavə edin:

1. Həşəratlar sinfinə daxil olan buğumayaqlılar __ vasitəsilə tənəffüs edir.
2. Həşəratların bədəni __, __ və __ ibarətdir.
3. Həşəratların ürəyi __ yerləşir.
4. Qan __ mübadiləsində iştirak etmir.
5. İfrazatda __ və __ iştirak edir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Şəklə baxıb
suallara cavab verin:
a
b

və şəklində təsvir
olunan həşəratların
inkişafı hansı yolla
gedir? Şəkildə
rəqəmlərlə nə işarə
olunub?
2. “Buğumayaqlılar tipinin sinif-
ləri arasında oxşar və fərqli cəhət-
lər” cədvəlini tamamlayın.
Siniflər
Xərçəngkimilər
Hörümçəkkimilər
Həşəratlar
Fərqli əlamətlər Oxşar əlamətlər
40.
Həşəratların müxtəlifliyi və təbiətdə rolu
XV əsrdən başlayaraq Şəki təbii ipəkçilik mərkəzi kimi məşhurlaşdı. 1861-ci
ildə isə burada dünyada ən iri ipəkçilik fabriklərindən biri inşa olundu. Zərif və
möhkəm ipək saplar heç nəyi ilə seçilməyən, adi ağ kəpənəklər olan tut
ipəkqurdunun baramasından əldə olunurdu.
· Həşəratların təbiətdə və insan həyatında daha nə əhəmiyyəti var?
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Həşəratların bir neçə səciyyəvi əlamətlərini göstərin.
· Bu həşəratların faydası və zərəri nədir?
Quruluşuna görə həşəratları bir çox dəstələrə ayırırlar. Onların arasın-
da faydalı və zərərverici həşəratlara rast gəlinir.
Düzqanadlılar dəstəsinin nümayəndələri çəyirtkələr, şalalar, sisəklər
və danadişilərdir. Çəyirtkələr iri qruplara yığılaraq əkinlərə kütləvi ziyan
vurur, bəzən tam məhv edirlər.
Sərtqanadlılar və ya böcəklər dəstəsinin nümayəndəsi mayböcəyi
ağacların yarpağı, sürfələri isə çürüntü və bitki kökləri ilə qidalanır.
Kolorado böcəyinin yetkin formaları və sürfələri kartofun yarpaqları ilə
qidalanaraq bitkinin məhvinə səbəb olur. Parabüzənlərin yetkin fərdi və
sürfələri bitki parazitləri olan mənənələrlə qidalanaraq onları məhv edir.
Bu səbəbdən mənənələrə qarşı mübarizədə bəzən parabüzənlərdən is-
tifadə olunur. Belə mübarizə üsulu bioloji mübarizə adlanır. Sərtqanad-
lılar arasında təbiətdə sanitar rolunu oynayanlara da rast gəlinir.
Həşəratlar sinfi
Sərtqanadlılar
və ya böcəklər
dəstəsi
İkiqanadlılar
dəstəsi
Pulcuqqanadlılar
və ya kəpənəklər
dəstəsi
Pərdə
və ya zərqanadlılar
dəstəsi
qanadlılar
Düzqanadlılar
dəstəsi
~
300000 növ
~
140000 növ
~
100000 növ
~
250000 növ
~
20000 növ
Həşəratlar sinfinin təsnifatı
3
b
a
Çoxalması və inkişafı. Həşəratlar ayrıcinsliyyətlidir. Çoxalma orqanları qarın-
cıqda yerləşir. Kəpənəklər, böcəklər, arılar inkişafında yumurta, sürfə, pup, yet-
kin fərd mərhələlərini keçirir. Bu cür başa çatan inkişaf tam çevrilmə ilə gedən
inkişaf adlanır.
Tarakan, çəyirtkə, taxtabiti və bitlər pup mərhələsi keçirmədən yetkin həşərata
çevrilir. Yumurtadan çıxan sürfə xarici görünüşünə və qidalanmasına görə
yetkin fərdə oxşayır. Yumurta, sürfə, yetkin fərd mərhələləri keçirən həşərat-
larda inkişaf prosesi qeyri-tam çevrilmə adlanır.
Tam çevrilmə yolu ilə inkişaf
Yumurta
Sürfə
Pup
Yetkin
fərd
Qeyri-tam çevrilmə yolu ilə inkişaf
Yumurta
Sürfə
Yetkin
fərd

3
3
95
94
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
Buraxılmış sözləri əlavə edin:

3
3
97
96
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
Məsələn, məzarböcəyi ölmüş heyvanların cəsədləri ilə, peyinböcəyi isə
peyinlə qidalanmaqla sanitar rolunu oynayır.
Pulcuqqanadlılara aid olan kəpənəklərin bir çoxu çiçəkləri tozlan-
dırmaqla böyük fayda verir. Lakin onların əksər növlərinin sürfələri –
tırtıllar zərərvericidir. Məsələn, kələm kəpənəyinin gəmirici ağıza malik
tırtılı bitkilərin yarpaqları ilə qidalanaraq onları məhv edir. Güvələrin
sürfələri isə yun məhsullarını korlayır.
Arılar, qarışqalar və minicilər pərdəqanadlılar və ya zərqanadlılar
dəstəsinə aiddir. Bu dəstənin nümayəndələrinin əksəriyyəti ictimai hə-
yat tərzi keçirir. Qədim dövrlərdən insanlar təsərrüfat məqsədilə bal
arısından istifadə edir. Onlar pətəklərdə saxlanılır. Pətəkdə hər arı
ailəsində bir ana, yüzlərlə erkək, on minlərlə işçi arı olur. Erkək arılar ana
arını mayalandırır. Ana arı qarıncığının sonunda olan yumurtaqoyanla
yumurtalar qoyur. İşçi arılar da dişi arılardır. Lakin onlarda cinsiyyət
vəziləri inkişaf etmədiyindən çoxala bilmir. İşçi arılar ana arıya və
sürfələrə qulluq edir, nektar və tozcuq toplayır. Yumurtaqoyanları neştə-
rə çevrilmişdir. Minicilərin sürfələri digər həşəratların sürfələrinin
bədənində parazitlik edir. Bu səbəbdən onlardan kənd təsərrüfatı
zərərvericilərinə qarşı bioloji mübarizədə istifadə edilir.
İkiqanadlılar dəstəsinə daxil olan həşəratların qidalarını bitki şirəsi,
bəzi nümayəndələrində insan və heyvanların qanı təşkil edir. Bunlara
milçəklər, göyünlər, mozalanlar və ağcaqanadlar aiddir. İkiqanadlıların
ön qanadları yaxşı inkişaf etmiş və pərdəşəkillidir. Arxa qanadlar qalıq
halında qalaraq müvazinətdə iştirak edən vızıltı orqanına çevrilmişdir.
Su hövzələrinin çirklənməsi, meşələrin qırılması səbəbindən həşərat-
ların sayı getdikcə azalır. Lakin təbiətdə böyük rol oynadıqlarına görə
onları qorumaq və mühafizə etmək lazımdır.
Cədvəli tamamlayın:
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Uyğunluğu müəyyən edin:
1. Mayböcəyi.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2. Arı 3. Kolorado böcəyi 4. Milçək 5. Güvə 6. Minici 7. Qarış-
qa 8. Kələm kəpənəyi 9. İpəkqurdu 10. Mozalan 11. Məzarböcəyi.
A. Sərtqanadlılar

B. Pulcuqqanadlılar C. Pərdəqanadlılar D. İkiqanadlılar
2. Əlavə mənbələrdən istifadə edərək bal arısı və ya qarışqaların həyat tərzi
haqqında kiçik təqdimat hazırlayın (məlumat + rəsm, fotoşəkil).

Həşəratların müxtəlifliyi və təbiətdə rolu

Biolog2017

Həşəratların müxtəlifliyi və təbiətdə rolu

Həşəratların müxtəlifliyi və təbiətdə rolu

Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

Related posts: