Zygomycota: xüsusiyyətləri, sistematikası, qidalanma, yaşayış mühiti

Birtərəfli görmə pozğunluğu və ptoz, proptoz və ya ekstraokulyar əzələ funksiyasının itirilməsi ilə əlaqəli digər dəyişikliklər retroorbital bölgəyə və ya mərkəzi sinir sisteminə yoluxma əlamətləridir.

Azərbaycanda zoologiya

Azərbaycanın heyvanlar aləmi haqqında ilk məlumatlara qədim yunan və Roma səyyahlarının (Herodot, Klavdi Elian), coğrafiyaşünasların (Əl-İstəhri, Rubruk, Taveriye, Oleari, X-XII əsrlər) əsərlərində, böyük Azərbaycan şairlərinin (Nizami, XII əsr; Füzuli, XVI əsr) və s-də rast gəlmək olar.
S.Q. Qamelinin 1770 və 1773-cü illərdə ölkəmizə gəlişi Azərbaycan faunasının tədqiqatının başlanğıcı sayılmalıdır. Görkəmli təbiətşünaslardan Menetrie, Hohenhaker, Radde, Ber, Qrimm, Kessler və başqaları müxtəlif vaxtlarda Azərbaycanda olmuş, maraqlı tədqiqatlar aparmışlar. Onlar bir çox yeni heyvan növləri təsvir etmişlər. 1867-ci ildə Tiflisdə (indiki Tbilisi) Qafqaz muzeyi təşkil olunmuşdur. XIX əsrin ikinci yarısından etibarən bu muzeyin işçiləri Azərbaycanın müxtəlif quberniyalarının faunasını tədqiq etmiş və bir sıra zərərli gəmirici növlərinin, çəyirtkəkimilərin və s-nin kənd təsərrüfatında rolunu müəyyənləşdirmişlər. Burada həm də zərərvericilərə qarşı mübarizə tədbirləri hazırlanmış və aparılmışdı.
XX əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycanın heyvanlar aləmini yalnız gəlmə alimlər öyrənirdi. Bu vaxta kimi toplanmış məlumatlar faunanın, xüsusilə onurğalı heyvanlar və həşəratların siyahıya alınmasını xeyli gücləndirmişdi. Bununla bərabər bu növlərin biologiyasına, ekologiyasına, sayının hesaba alınmasına və təbiətdəki roluna dair bir çox məsələlər demək olar ki, öyrənilməmişdi. Zooloji tədqiqatlar da digər elmlər kimi ölkənin artan tələblərinə cavab vermirdi.
Zoologiya bir elm kimi Rusiyada XVII əsrin axırı, XVIII əsrin əvvəllərində, I Pyotrun (1672 – 1725) reformaları ərəfəsində yaranmışdır. 1725-ci ildə Peterburqda I Pyotrun yaratdığı Elmlər Akademiyası elmlərin, o cümlədən zoologiya elminin inkişafında mərkəzi yer tutmuşdur. Akademiya ölkənin təbiətini öyrənmək üçün bir çox ekspedisiyalar təşkil etmişdir.
Ç. Darvinin üzvi aləmin təkamülü nəzəriyyəsi yarandıqdan sonra Rusiyada zoologiyanın inkişafı daha böyük vüsət aldı. Alim səyyah N.M. Prijevalski (1838 1888), botanik K.A. Timiryazev (1843 – 1920), zooloq İ.M. Meçnikov (1845 – 1916), A.O. Kovalevski (1840 1901), V.O. Kovalevski (1842 – 1883), N.A. Xolodkovski (5340 – 1921) və başqaları rus alimləri Darvin təlimini müdafiə edib yaymaqla yanaşı bioloji elmlərin inkişaf etdirilməsində mühüm rol oynadılar.
XX əsrin əvvəlindən etibarən zoologiya elmi həm kəmiyyət və həm də keyfiyyətcə kökündən dəyişməyə başlamışdır. Əgər əvvəllər tədqiqat işləri plansız aparılırdısa, sonrakı illərdə faunanın öyrənilməsi, qorunub saxlanılması və ondan səmərəli istifadə olunması müəyyən plan üzrə aparılmağa başlamışdır. Bu dövrlərdə çoxlu qoruqlar yaradılmış, heyvanat aləminin müvafiq rayonlar üzrə öyrənilməsinə başlanılmış, elmitədqiqat idarələrinin şəbəkəsi böyümüş, elmi problemlərin əhatəsi genişlənmiş, tədqiqat üsulları təkmilləşdirilmiş, nəzəri problemlərin işlənilməsi, səhiyyə, kənd təsərrüfatı, meşəçilik və digər təsərrüfatlar da təcrübə ilə əlaqələndirilmişdir.
Zoologiya elminin Rusiyadakı nailiyyətləri Azərbaycanda da onun inkişafına kömək etdi.
Azərbaycanda zooloji tədqiqatlar genişləndirildi. Onurğasız heyvanların tədqiq edilməsindən faydalı nəticələr alındı.
Burada yumşaqbədənlilərin öyrənilməsi ilə alimlərin böyük bir qrupu məşğul olmuşlar.
Onurğalı heyvanların tədqiqi böyük vüsət almışdır. Balıqçılıq ta qədim dövrdən insan həyatında mühüm yer tuturdu. Ona görə də balıqlar haqqında məlumatlar toplanılması qədim dövrlərdən başlanmışdır.
Respublikamızda quşların sistematikası, ekologiyası, parazitləri yaxşı öyrənilmişdir. Ərazinin ornifaunası ilə görkəmli alimlər məşğul olmuşlar.
Azərbaycanda onurğalılar zoologiyasının tarixini dörd dövrə bölmək olar:

1. dövr qədim vaxtlardan XVIII əsrin ortalarını əhatə edir. O zaman Azərbaycanda zooloji bilik yox idi. Heyvanlara dair məlumatlara müxtəlif sənədlərdə, bədii əsərlərdə rast gəlinirdi.
2. dövr XVIII əsrin ikinci yarısını və XIX əsrin birinci rübünü əhatə edir. Bu dövrdə zoologiya sərbəst elm kimi inkişafa başlayır. Lakin Azərbaycanın heyvanlarını digər ölkə (xüsusən avropalılar) tədqiq edir və öz ölkələrində yazırdılar.

III dövr XX əsrin 1920 – 1921-ci illərindən ikinci rübün sonuna qədər olan dövrü əhatə edir. 1921-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetində zoologiya kafedrası açılır, tələbə qəbul edilərək zoologiya ixtisaslı kadrların hazırlanmasına başlanılır. Bu dövrdə zoologiyanın müxtəlif sahələri üzrə tədqiqatlar aparılmış və elmin inkişafı yaxşılaşdırılmışdır.
IV dövr 1960-cı illərdən başlanır. Bu dövrdə onurğalılar zoologiyası sahəsində ekoloji istiqamət genişlənir. Heyvanlar aləminin səmərəli istifadəsi və
qorunması tədqiqatların əsas məqsədi olur.
Azərbaycan özünün təbii sərvətləri, fauna və florası etibarı ilə çox zəngindir. Bu zənginlik xarici ölkə alimlərini cəlb etmişdi. Zoologiyanın inkişafında xarici ölkə alimləri ilə yanaşı, yerli alimlər də böyük zəhmət çəkmiş və yüksək nəticələr əldə edə bilmişlər.
Bunlardan biri də görkəmli mütəfəkkir, publisist və təbiətşünas alim Həsənbəy Zərdabi (Məlikov) olmuşdur.
Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin tam qələbəsinə kimi (1920-ci il) zəif stasionar zooloji müəssisə – Bakı ixtioloji stansiyası vardı. 1912-ci ildə təşkil olunmuş bu stansiya ölkənin balıq təsərrüfatının öyrənilməsini lazımi səviyyədə təşkil edə bilməmişdi. 1909-cu ildə Bakı, 1916-cı ildə Yelizavetpol-Zaqatala müvəqqəti entomoloji kabinələri fəaliyyətə başladı. Bakı-Dağıstan bitki mühafizəsi bürosu (1916-cı il) çəyirtkə və gəmiricilərə qarşı mübarizənin təşkili üzrə iş aparırdı.
Azərbaycanın heyvanat aləminin planauyğun, sistemli tədqiqi yalnız Sovet hakimiyyəti illərində elmi idarələrin və ali məktəblərin geniş şəbəkəsi yarandıqdan sonra mümkün oldu.
1932-ci ildə Azərbaycanın inkişaf etməkdə olan zoologiya elmi üçün xüsusən əlamətdar oldu. Həmin ildə hökumətin qərarı ilə SSRİ EA Zaqafqaziya filialı Azərbaycan şöbəsinin tərkibində zoologiya bölməsi yaradıldı. Onun tərkibində 2 seksiya fəaliyyət göstərirdi: quru və su faunası. Bölmənin və quru faunası seksiyasının rəhbəri prof. V.S. Yelpatyevski idi. Bölmənin katibi M.Ə. Əhmədov təyin edilmişdi. Su faunası seksiyasına prof. A.N. Derjavin rəhbərlik edirdi. Elmi işçilər Ə.N. Əlizadə, A.İ. Arqiropulo və A.V. Boqaçov idilər. Həmin ilin noyabrında üçüncü seksiya ev heyvanları seksiyası yaradıldı ki, ona rəhbərlik prof. İ. İ. Kaluginə tapşırıldı.
Quru faunası seksiyası üzrə «Azərb. SSR-in quru faunasının xalq təsərrüfatının tələblərinə uyğun öyrənilməsi» problemi məməlilər, quşlar, ilanlar, sudaquruda yaşayanlar, həşərat, onurğasızlar (həşəratdan başqa), quru faunasının zoocoğrafi xülasəsi, Qızılağac qoruğunun fvunası, Zaqatala qoruğunun faunası, qansoran həşərat, mal gənələrinin ekologiyası, parazit qurdlar, əkinlərin nematodları, tərəvəz və bostan zərərvericiləri kimi mövzular əhatə edirdi.
Su faunası seksiyası üzrə «Azərb. SSR-in su heyvanlarının xalq təsərrüfatının tələblərinə uyğun tədqiqi» problemi isə Azərb. SSR üzrə Xəzərin balıqları, ali xərçəngkimiləri, kollektor suları və irriqasiya sistemlərinin biologiyası, Azərb. SSR-in hidrobiologiyası mövzuları üzrə tədqiqat aparılırdı.
1936-cı ildə zoologiya bölməsi SSRİ EA-nın müstəqil Azərbaycan filialına çevrildi. SSRİ EA Azərbaycan filialı Rəyasət Heyətinin qətnaməsi ilə
(1936-cı il 27 fevral tarixli 2 №-li protokol) 1936-cı il martın 1-də zoologiya bölməsi bazasında Zoologiya İnstitutu təşkil edildi. O zaman həmçinin kimya, fizika, botanika və geologiya institutları da təşkil edildi.
Zoologiya institutu əvvəlcə quru və su heyvanları şöbələrindən ibarət idi. Birinci şöbə entomologiya, mammalogiya və ornitologiya üzrə tədqiqatlarla məşğul idi.
Professor V.S. Yelpatyevski institutun direktoru və quru heyvanları şöbəsinin rəhbəri, prof. S.M. Qubin direktor müavini, prof. A.N. Derjavin su heyvanları şöbəsinin rəhbəri, N.K. Vereşşagin elmi katib təyin edildi.
Professor V.S. Yelpatyevski az müddət institutun direktoru işləmiş, sonra A.Q. Dyunin zoologiya institutunun direktoru vəzifəsini müvəqqəti olaraq tutmuşdur.
1939-cu ildən biologiya elmləri namizədi, hidrobioloq Ə.N. Əlizadə instituta rəzbərlik etmişdir.
1950-ci il noyabrın 5-də biologiya elmləri namizədi (sonralar Azərb. SSR EA akademiki), helmintoloq S.M. Əsədov İnstitutun direktoru təyin edilmiş və 1960-cı il martın 15-ə kimi bu vəzifədə çalışmışdır.
1950-ci ildə institutda 6 şöbə var idi: parazitologiya, helmintologiya, su heyvanları, entomologiya, quru onurğalı heyvanları, kənd təsərrüfatı heyvanlarının genetika və seleksiyası.
Əllinci illərdə «Azərbaycanın heyvanlar aləmi» (1951-ci il, 51 ç.v.), «Azərbaycanda kənd təsərrüfatı bitkilərinin zərərvericiləri və onlarla mübarizə tədbirləri» (1953-cü il, 35 ç.v.) adlı qiymətli monoqrafiyalar çap olunmuşdu. Bu əsərlərdə müharibədən sonrakı dövrdə Zoologiya institutunun tədqiqatlarının ilk nəticələri yekunlaşdırılmışdı.
Bu illərdə institut əməkdaşlarından bir neçəsi doktorluq dissertasiyaları müdafiə etdilər. Yeni tədqiqatların inkişafı da bununla bağlıdır. H.S. Qasımov (helmintoloq) 1953-cü ildə, M.Ə. Musayev (protozooloq) 1956-cı ildə, S.M. Əsədov (helmintoloq) və N.S. Əbusəlimov (parazitoloq) 1951-ci ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə etdilər.
Sonrakı illərdə institutun strukturunda yeni şöbələr yarandı. Yaradılmış Mingəçevir və Varvara su anbarlarının hidrofaunasının tədqiqi üçün 1953-cü ildə Mingəçevir dayaq bazası təşkil olundu (bu baza sonralar su anbarının biologiyası laboratoriyasına çevrildi).
1960-cı ilin martında Azərbaycan SSR EA-nın müxbir üzvü, baytarlıq elmləri doktoru, prof. (sonralar Azərb. SSR EA-nın akademiki) M.Ə. Musayev Zoologiya İnstitutunun direktoru təyin edilir.
1967-ci ildə fitohelmintologiya üzrə yaradıcı qrup təşkil edilmişdi. 1968-ci ildə araxnologiya laboratoriyası protistologiya laboratoriyasından ayrıldı. 1971-ci ildə institutun strukturunda bir sıra dəyişikliklər baş verdi. Su heyvanlarının parazitləri, həşəratların ekologiyası və fiziologiyası laboratoriyaları təşkil edildi. Quru onurğalıları laboratoriyası əsasında teriologiya və herpetologiya, ornitologiya laboratoriyaları və zooloji muzey yaradıldı.
Hazırda institutda 4 şöbə, 13 laboratoriya, tərkibində 3 laboratoriya olan Xəzər bioloji stansiyası (şöbə hüququnda), iki yaradıcı qrup və zooloji muzey fəaliyyət göstərir.
Zoologiya İnstitutu istər ölkəmizdə, istərsə də xaricdə zoologiya elminin 4 əsas istiqaməti üzrə apardığı tədqiqatları ilə tanınır.
1. Parazitizmin qanunauyğunluqları, Azərbaycanda parazitar və təbiiocaqlı xəstəliklərin ləğv edilməsinin nəzəri və ekoloji əsasları.
2. Zərərli və faydalı həşəratların say dinamikası və yaradılması qanunauyğunluqları, bioloji və inteqrirləşdirilmiş bitki mühafizəsi üsullarının nəzəri əsasları.
3. Xəzər dənizinin Kür çayı hövzəsinin bioloji məhsuldarlığının tənzim edilməsinin nəzəri əsasları.
4. Faydalı, nadir və kökü kəsilməkdə olan növlərin qorunmasının və sayının artırılmasının və zərərli formalarla mübarizənin elmi əsaslarını işləyib hazırlamaq üçün onurğalı heyvanların biologiya və ekologiyasının tədqiqi.
Zoologiya institutu alimlərinin çoxillik tədqiqatlarının təhlili və ümumiləşdirilməsi nəticəsi olan 40-dan artıq monoqrafiya institutda əsaslı tədqiqatların
inkişafını əks etdirir. Bunlardan «Azərbaycan faunası» seriyasından çoxcildli nəşri (Azərb. dilində) xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Onun «Balıqlar», «Quşlar»,
«Məməlilər», «Xərçənglər», «Rotatorilər», «Yarpaqyeyən böcəklər», «Həşəratlar» kimi cildləri çap edilmişdir.
Zoologiya institutu 1981-ci ildə laboratoriya korpusu, insektari, vivarii və zooloji muzeydən ibarət yeni binalar kompleksinə köçmüşdür. Hidrobioloji və ixtioloji tədqiqatları dərinləşdirmək məqsədilə 1982-ci ildə institut üçün «Elm» gəmisi inşa edilmişdir ki, bu da əslində üzən elmi tədqiqat laboratoriyasıdır.
İnstitutda doktorluq dissertasiyalarının müdafiəsi üçün iki ixtisas (entomologiya, parazitologiya və helmintologiya) üzrə xüsusi Şura vardır ki, o, yalnız regionda deyil, hətta dünya səviyyəsində böyük nüfuza malikdir.
İnstitutda bir çox şöbələr və laboratoriyalar fəaliyyət göstərir.
Protozoolgiya şöbəsi və onun protistologiya və parazit-sahib münasibətlərinin biokimyəvi əsasları laboratoriyaları.
1957-ci ildə Azərb. SSR EA akademiki M.Ə.Musayevin təşəbbüsü ilə institutunun tərkibində protistologiya laboratoriyası yaradıldı. Belə bir laboratoriyanın yaradılması Azərbaycanın ibtidailər faunasının çox zəngin olması və müxtəlifliyi zərurətindən irəli gəlmişdir. Sərbəst yaşayan ibtidai təkhüceyrəlilərdən əlavə bu faunanın tərkibinə insanın, kənd təsərrüfatı və vəhşi heyvanların ciddi protozoy xəstəliklərinin törədiciləri olan çoxlu parazit növlər də daxildir. Məhz buna görə də, laboratoriya yaradıldığı ilk günlərdən onun elmi tədqiqat işləri sitokimyəvi, biokimyəvi və digər müasir metodları protozoologiya elminə tətbiq etməklə parazit-sahib münasibətlərinin aydınlaşdırılmasına və tüfeyli ibtidailərin törətdiyi xəstəliklərə qarşı mübarizə tədbirlərinin işlənib hazırlanmasına doğru yönəldilmişdir.
Sonralar protistologiya laboratoriyasından araxnologiya laboratoriyası ayrıldı ki, o, buğumayaqlıların hərtərəfli tədqiqinə başladı. 1985-ci ildə isə protistologiya laboratoriyasının əsasında protozoologiya şöbəsi yaradılmış və onun tərkibində parazit-sahib münasibətlərinin biokimyəvi əsasları və protistoloji laboratoriyaları təşkil edilmişdir.
İnstitutun laboratoriyalarında müxtəlif ekoloji­faunistik tədqiqatlar aparılır. Protozoologiya şöbəsində «Koksidlərin həyat dövrü və sitokimyası», «Parazitsahib qarşılıqlı münasibətlərinin biokimyəvi aspektləri», «Müxtəlif heyvanların parazitosenozları» problemləri tədqiq edilir.

İnstitutda bir çox laboratoriyalar fəaliyyət göstərir:
1. Su heyvanlarının parazitləri laboratoriyası. Laboratoriya 1971-ci ildə təşkil olunmuşdu. Ona professor T.K. Mikayılov rəhbərlik edir.
2. Helmintlərin sistematikası və biologiyası laboratoriyası. Azərbaycanda helmintoloji tədqiqatların inkişafı akademik K.İ. Skryabinin adı ilə bağlıdır. O, digər qonşu ölkələrlə yanaşı Azərbaycanda da helmintoloji özək yaratmışdı.
1944-cü ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Zoologiya İnstitutunun nəzdində parazitologiya şöbəsi yarandı. İlk zamanlar şöbəyə məşhur parazitoloq və epidemioloq E.İ. Marsinovskinin şagirdi professor P.P. Popov rəhbərlik edirdi.
1945-ci ildən şöbədə işləməyə başlayan H.S. Qasımov 1946-cı ildə şöbənin rəhbəri vəzifəsinə təyin olundu.
3. Helmintlərin ekologiyası laboratoriyası. 1974-cü ildə akademik S.M. Əsədovun vəfatından sonra laboratoriyaya onun şagirdi – sənaye məməlilərinin helmint faunası, sistematikası, ekologiyası, həmçinin insan və ev heyvanlarının helmintozlarının təbii ocaqlılığı sahəsində tanınmış mütəxəssis İ.Ə. Sadıqov rəhbərlik edir.
4. Araxnologiya laboratoriyası. 1957-ci ildə protistologiya laboratoriyası tərkibində gənələri öyrənən qrup yaradıldı. Daha sonra bu qrup 1968-ci ildə araxnologiya laboratoriyasına çevrildi. Laboratoriyanın son illərdə əsas tədqiqat istiqaməti araxnidlərin az öyrənilmiş dəstələrinin – əqrəblərin, bövlərin, hörümçəklərin və gənələrin bəzi parazit və sərbəst yaşayan fəsilələrinin hərtərəfli tədqiqi olmuşdur.
1944-cü ildə Azərbaycanda bitki və torpaq nematodlarının tədqiqinə (fitohelmintoloji tədqiqat işi) Q.Ə. Qasımova tərəfindən helmintologiya laboratoriyasında başlanılmışdır. 1967-ci ildə isə Zoologiya İnstitutunda fitohelmintləri öyrənən yaradıcı qrup təşkil olundu. Ona bir neçə laboratoriya aid edildi.
1. Entomologiya laboratoriyası institutun ilk laboratoriyalarındandır. Laboratoriya 1932-ci ildən fəaliyyət göstərir. Bu dövrdən etibarən Azərbaycanda entomologiya üzrə tədqiqatlar inkişaf etməyə başlayır. 1932-1941-ci illərdə şöbənin kollektivi əsas qüvvəsini Azərbaycanın həşərat aləmindən fundamental kolleksiya fondu yaratmağa yönəltmişdir. Bu işdə A.V. Boqaçov xüsusilə böyük və çox faydalı iş görmüşdür.
A.V. Boqaçov institutdan getdikdən sonra, 1952-ci ildən 1956-cı ilə qədər entomologiya şöbəsinə professor V.N. Rusanova başçılıq etmişdir. O, ümumi və xüsusi entomologiya, həmçinin mənənələrin sistematikası, biologiyası və zoocoğrafiyası sahəsində çalışmışdır.
Entomologiya laboratoriyasının fəaliyyətində eksperimental entomologiya və bioloji üsulun nəzəri əsasları sahəsində aparılan işlər xüsusi yer tutur.
1956-cı ildən entomologiya şöbəsi entomologiya laboratoriyasına çevrilir. 60-cı illərdə faunistik istiqamətlə yanaşı, laboratoriya üçün yeni olan bir istiqamət – ekoloji-fizioloji istiqamət inkişaf edir, bu da 1971-ci ildə həşəratların ekologiyası və fiziologiyası laboratoriyasının yaranmasına səbəb olur. Laboratoriyaya rəhbərlik A.Ə. Abdinbəyovaya tapşırılır. 1957-ci ildən isə laboratoriyaya N.H. Səmədov başçılıq edir.
2. Həşəratların ekologiyası və fiziologiyası laboratoriyasında əsasən faydalı və zərərli həşəratların ekologiyası və fiziologiyası sahəsində təcrübi tədqiqatlar aparılırdı. 1968-ci ildə entomologiya laboratoriyası nəzdində eksperimental entomologiya qrupu, 1971-ci ilin mayında isə institut daxilində
həşəratların ekologiyası və fiziologiyası adı altında sərbəst laboratoriya yaradıldı.
3. Entomofaqlar və bitkilərin bioloji mühafizə üsullarının nəzəri əsasları laboratoriyası 1961-ci ildə yaradılmışdır. Həmin laboratoriyanın qarşısında faydalı həşərat faunasının (yırtıcı və parazitlərin) növ tərkibinin aşkara çıxarılması, onların bioloji, ekoloji xüsusiyyətləri müxtəlif zərərvericiləri yoluxdurma dərəcəsinin öyrənilməsi, müxtəlif kənd təsərrüfatı zərərvericilərinin məhv edilməsində rolunun aşkar edilməsi və bunların kütləvi artırılması metodikasının işlənməsi və təsərrüfatda tətbiq olunması üsullarının işlənib
hazırlanması kimi məqsədlər qoyulmuşdu. Laboratoriyaya 1961-ci ildən 1967-ci ilədək biologiya elmləri doktoru Ş.M. Cəfərov, 1967-ci ildən 1969-cu ilədək biologiya elmləri namizədi N.C. Vəzirov, 1971-ci ildən isə biologiya elmləri namizədi A. Ə. Əliyev rəhbərlik edir.
4. Faydalı həşəratların introduksiyası və iqlimləşdirilməsi laboratoriyası. Azərbaycanda faydalı həşəratların introduksiya və iqlimləşdirilməsi tarixi 1926-cı ildən başlanır. Bunu nəzərə alaraq Azərbaycan ərazisinə gətirilən entomofaqların iqlimləşdirilməsinin elmi əsaslarını öyrənmək üçün 1974-cü ildə faydalı həşəratların introduksiyası və iqlimləşdirilməsi laboratoriyası təşkil edilmişdir.İnstitutun hidrobioloji və ixtioloji tədqiqatlar xəzər bioloji stansiyası nəzdində də bir neçə laboratoriya fəaliyyət göstərir.
1. Hidrobiologiya laboratoriyası 1952-ci ildə Zoologiya İnstitutunun su heyvanları şöbəsinin bazası əsasında təşkil edilmişdir. Laboratoriyanın əsas istiqaməti dəyişilmiş ekoloji şəraitdə Xəzər dənizinin və Azərbaycanın daxili su hövzələrinin bioloji məhsuldarlığının öyrənilməsi, onlarda balıq ehtiyatının bərpa edilməsi üçün effektli metodların işlənib hazırlanmasından, su hövzələrinin çirklənmədən mühafizə edilməsindən ibarətdir.
1952-ci ildən 1961-ci ilədək laboratoriyanın rəhbəri akademik A.N. Derjavin, 1961-ci ildən isə Ə.H. Qasımov təyin olunmuşdur.
1982-ci ildə «Elm» adlı elmi-tədqiqat gəmisinin alınması ilə əlaqədar olaraq, Sakit və Hind okeanlarında, həbelə Aralıq dənizində tədqiqatlar aparılmışdır. Ekspedisiya müddətində Yapon və Egey dənizlərinin də zooplanktonu və zoobentosu öyrənilmişdir.
2. İxtiologiya laboratoriyası institutunun ilk laboratoriyalarından biridir. O, 1948-ci ildə su nheyvanları şöbəsindən ayrılmışdır. Su heyvanları nşöbəsini akademik A.N. Derjavin yaratmış və orada tədqiqatlar aparmışdır.
3. İnstitutun Mingəçevir su anbarının biologiyası laboratoriyası Mingəçevir su anbarının yaranması ilə əlaqədar olaraq 1953-cü ildə təşkil edilmişdir. Onun əsasını A.N. Derjavin və Y.Ə. Əbdürrəhmanov qoymuşlar. Laboratoriyanın ilk rəhbəri Ə.İ. Nəbiyev (1953-1966-cı illərdə), H.S. Abbasov (1965-1969-cu illərdə), P.Q. Məlikov (1970-1978-ci illərdə) olmuş, 1978-ci ildən indiyə qədər isə laboratoriyaya Ə.R. Xəlilov rəhbərlik edir.
4. Balıq ehtiyatlarının artırılması laboratoriyası 1974-cü ildə institutunun Xəzər bioloji stansiyasının ixtiologiya laboratoriyasının bazası əsasında yaradılmışdır. Bu laboratoriyanın işinin əsas istiqaməti Xəzər dənizi və daxili su hövzələrinin balıq sərvətlərinin artırılması və düzgün istifadə edilməsinin, həmçinin, satış balıqlarının yetişdirilməsinin effektiv metodlarını işləyib hazırlamaqdan ibarət olmuşdur. Laboratoriyaya Z.M. Quliyev rəhbərlik etmişdir.
5. Bioloji təbəqə laboratoriyası 1974-cü ildə institutu Xəzər bioloji stansiyasının nəzdində bioloji təbəqə laboratoriyası təşkil olunmuşdur. Laboratoriyanın əsas vəzifələri Xəzər dənizində formalaşan bioloji təbəqənin xüsusiyyətlərini öyrənmək və ona qarşı effektiv mübarizə tədbirləri işləyib hazırlamaq olmuşdur. Laboratoriyanın müdiri vəzifəsinə R.M. Bağırov təyin olunmuşdur. Biotəbəqə laboratoriyasının elmi tədqiqatlarının istiqamətlərinin əsasını Xəzərin müxtəlif biosenozlarındakı biotəbəqələrin tərkibi və yayılmasının öyrənilməsi təşkil edir. Belə tədqiqatların aparılması Xəzər dənizində biotəbəqənin qorunmasına kömək edirdi.

İnstitutda quru onurğalı heyvanların tədqiqi ilə bağlı da laboratoriyalar yaradılmışdır. Respublikada quru onurğalı heyvanlar faunasının öynərilməsinin iki yüz ildən artıq bir tarixi vardır.
Teriologiya və herpetologiya laboratoriyası. Respublikamızda quru onurğalıları zoologiyası sahəsində tədqiqatlar 1932-ci ildə zoologiya bölməsinin yaradılması ilə başlanıldı. Teriologiya və herpetologiya laboratoriyası institutun ən qədim laboratoriyalarından biridir. Lakin bu laboratoriyaya 1971-ci ilə qədər quru onurğalıları zoologiyası laboratoriyası adlanırdı. Azərbaycanda teriologiya sahəsində tədqiqatlar 1935-ci ildən N.K. Vereşşaginin respublikamıza gəlməsindən sonra genişlənmişdir. Laboratoriyaya ilk əvvəl paleozoologiya üzrə mütəxəssis D.H. Hacıyev rəhbərlik (1955-ci ildən 1957-ci ilədək) etmişdir. 1961-ci ildən 1970-ci ilədək laboratoriyanın rəhbərliyi orintoloq A.İ. Xanməmmədova tapşırılmışdır.
1971-ci ildə quru onurğalıları zoologiyası laboratoriyası əsasında teriologiya və herpetologiya, ornitologiya laboratoriyaları və zooloji muzey təşkil olunmuşdur. Laboratoriyaya tanınmış terioloq B.S. Vinoqradovun şagirdi X.M. Ələkbərov rəhbərlik etmişdir.
Zoologiya İnstitutunda ornitologiya üzrə tədqiqatlar 1971-ci ilə qədər quru onurğalıları şöbəsində aparılırdı. Respublikada orintoloq mütəxəssislər olmadığından bu sahədə tədqiqat işləri aparmaq üçün 1930-cu ilin əvvəllərində Leninqraddan təcrübəli orintoloqlardan A.Y. Tuqarinov və E.V. KozlovaPuşkareva Azərbaycana dəvət edilmişdi.
Azərbaycanda ornitoloji tədqiqatlar 1945-ci ildən sonra inkişaf etməyə başlamışdır.
İnstitutda heyvanların embriologiyası, sitologiyası və morfologiyası laboratoriyaları da fəaliyyət göstərir.
Zoologiya İnstitutunun nəzdində 1943-cü ildə kənd təsərrüfatı heyvanlarının genetikası və seleksiyası şöbəsi açılmışdır. Bu şöbəyə rəhbərlik Cəfər Əliyevə tapşırılmışdır. Əllinci illərdə bu şöbəyə F.Ə. Məlikov rəhbərlik etmişdir.
İnstitutun ixtiraçılıq, patent, elmi informasiya və tətbiq şöbəsi 1967-ci ildə təşkil olunmuşdur. Tədqiqat sahəsində şöbənin əsas iş istiqamətləri bunlardır: inteqrirləşdirilmiş bitki mühafizəsi sistemində müxtəlif bioloji fəal maddə qruplarından istifadə yollarını işləyib hazırlamaq, elmi işçiləri informasiya ilə təmin etmək, ixtiraçılığı qüvvətləndirmək və elmi-tədqiqat işlərinin nəticələrini istehsalata tətbiq etmək.
Zoologiya institutunun nəzdində zooloji muzey 1971-ci ildən fəaliyyət göstərir və onun müdiri 1987-ci ilə qədər A.İ. Xanməmmədov olmuşdur. Muzey yeni təşkil olunduğuna baxmayaraq, burada Azərbaycan faunasının nümunələrinə dair zəngin materiallar toplanmışdır.
Respublikamızda zoologiya elminin inkişafında Bakı Dövlət Universitetinin onurğasızlar və onurğalılar zoologiyası kafedraları, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji institutunun zoologiya kafedrası, Azərbaycan Elmi Tədqiqat Baytarlıq İnstitutu, Gəncə Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun və digər elmi-tədqiqat müəssisələrinin də rolu olmuşdur.
Zoologiya elminin inkişafında bilik və bacarığını əsirgəməyən görkəmli azərbaycanlı alimlərdən S.M. Əsədov, M.Ə. Musayev, M.M. Nəzirov, Z.M. Şaxtaxtinskaya, İ.A. Axundov, H.S. Qasımov, A.M. Ələkbərov, R.B. Cavadov, P.P. Popov, Ə. Qasımov, T.K. Mikayılov, N.K. Şirinov, S.V. Əliyev, F.Q. Ağamalıyev, Q. Mustafayev, İ. Sadıxov, N. Feyzullayev, A.Q. Məmmədov, Y.H. Hacıyev bir çox digər alimlərin adını iftixar hissi ilə çəkmək olar. Z. Şaxtaxtinskaya, A. Ələkbərov, Q. Mustafayev, F.Ağamalıyev, S. Əliyev bir sıra digər alimlərin böyük xidmətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, bunlar zooloji tədqiqatlar aparmaqla yanaşı, həm də zoologiya elmini tədris və təbliğ etmiş, dərslik və dərs vəsaitləri ilə təmin etmişlər.

Mənbə: Biоlоgiyanın inkişaf tariхi və mеtоdоlоgiyası
Müəlliflər: H.M. HACIYЕVA, Ə.M. MƏHƏRRƏMОV, Q.K. İSMAYILОV, İ.V. QAFARОVA

• Teqlər:
• zoologiya
• , Zoologiya institutu

Zygomycota: xüsusiyyətləri, sistematikası, qidalanma, yaşayış mühiti

Zigomycota Fərqli təkamül mənşəli 1300-dən çox göbələk növünü qruplaşdıran bir parafiletik qrupdur. Bunlar cinsi çoxalmanın baş verdiyi qalın divarlı, sərt divarlı ziqot olan zigosporların istehsalının ümumi xüsusiyyətinə malikdir.

Bu qrup, əlaqələri hələ müəyyənləşdirilməmiş altı nəsildən ibarətdir: Mucoromycotina, Entomophthoromycotina, Mortierellomycotina, Zoopagomycotina, Glomeromycota və Kickxellomycotina.

Zigomisetlər ən böyük ekoloji müxtəlifliyə malik göbələklər qrupudur. Meyvə, torpaq və gübrə kimi substratlardakı saprofitlər, artropodların daxili orqanlarındakı simbionlar, mikoriza meydana gətirən bitkilərdəki mutalistlər və heyvanların, bitkilərin, həşəratların və digər göbələklərin patogenləri ola bilər.

Yeyinti sənayesində qidanın mayalanmasında müxtəlif növlərdən istifadə olunur. Rhizopus oligosporus İndoneziyanın soya fasulyəsindən alınan qıcqırdılmış qida əsas tempehinin hazırlanmasında istifadə olunur.

Rhizopus oryzae Asiya və Afrikada alkoqollu içkilərin istehsalında istifadə olunur.Actinomucor elegans Şərq mətbəxində yayılmış soya əsaslı qida olan tofu hazırlanmasında istifadə olunur. Bunlar, ət yumşaldıcılar, digərləri arasında marqarin üçün sarı rəng kimi istifadə olunur.

Digər tərəfdən, bəzi növlər mənfi iqtisadi təsir göstərir. Rhizopus stolonifer və Mucor cinsinin növləri, səbəb olur meyvə çürükləri, xüsusilə çiyələklər.

Choanephora cucurbitarum Müxtəlif xurbitlərin meyvələrinin və çiçəklərinin çürüməsinə səbəb olan bitki patogenidir. Cinsin növləri Mucorales diabetik, immuniteti sıxılmış və immun çatışmazlığı olan xəstələrdə həyati təhlükəli fürsətçi infeksiyalara səbəb olur.

Ümumi xüsusiyyətlər

Mukoromikotina ən böyük və ən yaxşı bilinən örtükdür. Bütün torpaqlarda yayılmış təxminən 300 növü əhatə edir. Bitkilərə və digər göbələklərə yoluxa bilərlər. Klinik nümunələrdə təcrid olunmuşlar. Bunlar yeməyin mayalanmasında istifadə olunur.

Zygomycota-nı təşkil edən fərqli soylar fərqli ümumi xüsusiyyətlərə malikdir.

Entomofthoromycotina, təxminən 300 növə sahib ikinci ən böyük zigomiset qrupudur. Saprotrofik və entomopatogenik zigomisetlər, torpaq və zibil ilə əlaqəli. Saprotrofik, fakultativ patogenlər və məcburi entomopatogenlər ola bilər. Çox güman ki, quru göbələklərinin ilk qruplarından biridir.

Mortierellomycotina, saprotrofik torpaq orqanizmlərinin 100-dən çox taksonuna ev sahibliyi edir. Bu subfilumdakı bütün növlər hər yerdə yaşayan torpaq sakinləri və saprotroflardır, bəziləri də bitki simbiontlarıdır.

Glomeromycota, yalnız ev sahibi bitkilərin köklərində böyüyə bilən, arbuskulyar mikoriza meydana gətirən 250-dən çox təsvir olunan növü əhatə edir. Təxminən 430 milyon illik morfologiyaya aid, müasir göbələklərdə müşahidə edilənə bənzər bir şəkildə antik fosillər var.

Kickxellomycotina və Zoopagomycotina, hər subfiluma təxminən 180 növ daxildir. Bu göbələklərin çoxu onurğasız parazitlər, artropod komensalları və ya saprotroflardır. Bəziləri böcək zərərvericiləri patogenləri kimi vacibdir.

Sistematik

Göbələklər sistemi yenidən qurulma mərhələsindədir. Göbələklərin ənənəvi təsnifatı yalnız təkamül tarixini əks etdirməyən morfoloji və fizioloji xüsusiyyətlərə əsaslanırdı.

Göbələklərin müasir təsnifatı, ilk növbədə, rDNA ardıcıllığındakı oxşarlıqlar ilə təyin olunan qruplara əsaslanır.

Bu yeni metod ənənəvi təsnifat sxemlərini dəyişdirdi. 2017-ci ildə aparılan bir araşdırma səkkiz göbələk filasını tanıdı, bir il sonra başqa bir araşdırmada doqquz alt krallıq və ən azı 18 filanı təyin etdi. Eynilə ailə, cins və növ səviyyəsindəki əlaqələr hələ həll olunmamışdır.

Beləliklə, Zygomycota qruplaşdırılan növlər arasındakı qarşılıqlı əlaqələr hazırda araşdırılır. Bunun parafiletik mənşəli süni bir qrup olduğu və hazırda etibarlı bir takson təşkil etmədiyi qəbul edilir.

Bu qrup Mucoromycotina, Entomophthoromycotina, Mortierellomycotina, Zoopagomycotina, Mucoromycotina, Glomeromycota və Kickxellomycotina taksonlarının birləşməsidir.

Qidalanma

Göbələklər heterotrofikdir, ətraf mühitdən aldıqları qidalarla qidalanırlar. Zigomikotlar qidalanma tərzlərindən asılı olaraq saprotrofik, parazitar və ya qarşılıqlı simbionts ola bilər.

Saprotrofik zigomisetlər, digər orqanizmlərin tullantıları, məsələn ölü bitki maddələri (yarpaqlar, gövdələr, qabıqlar), cəsədlər və ya nəcislə qidalanır.

Göbələklər ətraf mühitə atılan və üzvi maddələrin parçalanmasını və qida maddələrinin ətraf mühitə salınmasını sürətləndirən fermentlər istehsal edir. Bu qidaların bir hissəsi göbələklər tərəfindən əmilir, bir hissəsi bitki və digər orqanizmlər tərəfindən istifadə olunur.

Parazitar göbələklər qidalarını ev sahibinin canlı toxumasının parçalanmasından udur və əksər hallarda ölümə səbəb olur.

Qarşılıqlı simbiotik əlaqələr quran göbələklər, həyatda qalmalarına zərər vermədən, komensalları ilə atılan məhsullarla qidalanırlar.

Mikoriza meydana gətirən göbələk növləri bitkidən davamlı bir karbohidrat mənbəyi ilə qidalanır. Bitki göbələyin su və qida maddələrini udma və mineralları hərəkətə gətirmə qabiliyyətindən daha çox faydalanır.

Yaşayış yeri

Zigomisetlər, əsasən asanlıqla parçalana bilən hər hansı bir karbohidrat və ya zülal mənbəyini sürətlə müstəmləkə etdikləri torpaqdan təcrid olunmuşdur.

Bunlar zibil, heyvan gübrəsi və ya çürüyən üzvi maddələrlə də əlaqələndirilə bilər.

Parazitar növlər həşəratların daxili orqanlarında və bitkilərin, heyvanların və digər göbələklərin toxumalarında yaşayır.

Digər növlər xəstəxana və ya xəstəxana mühitini müstəmləkə edə bilər və bu da ciddi bir xalq sağlamlığı probleminə çevrilir.

Çoxalma

Bu qrupun göbələkləri cinsi və cinsi olmayan çoxalma nümayiş etdirir.

Sifariş mucorales növləri tibb sahəsindəki əhəmiyyətinə görə zigomikotlarda ən yaxşı bilinir. Bu qrupdakı göbələklər cinsi olaraq zigosporlar olaraq bilinən qalın divarlı, sərt divarlı zigotlarla çoxalır. Bunlar, zigosporangium içərisində, gametangiya adlanan xüsusi hifaların birləşməsindən sonra meydana gəlir.

Yetkin zigosporlar cücərmədən əvvəl məcburi bir yuxu dövrü keçir. Lakin əksər növlərdə zigosporların istehsalı daha nadirdir və onların əmələ gəlməsi və cücərməsi üçün lazım olan şərtlər bilinmir.

Mukoralesdəki cinsi olmayan çoxalma birhüceyrəli və hərəkətli olmayan sporangiosporların əmələ gəldiyi bir multisporasiya yolu ilə baş verir.

Mucorals, yalnız quru havada dağılmış sporangiosporları deyil, eyni zamanda aerosollaşmaya daha az meylli olan nəm sporangiosporları da istehsal edir. Bu, patogenlik səviyyəsini təyin edən vacib bir xüsusiyyətdir.

Zigomikoz

30-dan çox Zygomycota növü insan infeksiyalarında iştirak edir. Onların arasında Mucorales ən çoxdur. Mantar infeksiyaları arasında zigomikozlar olduqca ciddidir və ölüm nisbəti% 50-dən çoxdur.

İnsanlarda zigomiset göbələklərinin bədənə əsas giriş yolu tənəffüs yollarıdır. Sporların qarşılaşdığı ilk maneə tənəffüs epiteliyasının saç hüceyrələridir. Əvvəlcədən idman edənlər, sporların çoxunu bürüyən və məhv edən alveolyar makrofaglarla qarşılaşırlar.

Digər infeksiya formaları yaraların çirklənməsi və ya ağır travma, ağızdan və ya həşərat sancması yolu ilə baş verir.

Yüksək infeksiya riski olan xəstələr

İnfeksiyaların əksəriyyəti hələ yetərli immunitet mexanizmi inkişaf etdirməmiş yeni doğulmuş körpələrdə və ya immun çatışmazlığı olan ev sahiblərində, transplantasiya alanlarında və nəzarətsiz ketoasidozlu və serum dəmir səviyyəsinin yüksək olduğu diabetik xəstələrdə olur.

Bundan əlavə, kortikosteroid, diyaliz xəstələrində deferoksamin, immunosupressiv dərmanlar, neytropeni, qidalanma, sitomegalovirus infeksiyası və yaralar və ya yanıqlar alan xəstələr də zigomikoz inkişafına həssaslığı artıran şərtlərdir.

Xəstəxana və ya xəstəxana infeksiyaları çirklənmiş tibbi cihazlara, məsələn, ostomiya torba sistemləri, yapışan sarğı, taxta dil depressorları, dərialtı insulin infuziya pompası, peritoneal diyaliz, damardaxili cihazlar səbəb ola bilər. T

Diş çıxarılması, lokal anesteziya, kortikosteroidlərin, vitamin və antikoagulyantların əzələdaxili inyeksiyası, burun qabığı, greftlərin çirklənməsi və transplantasiya zamanı tibbi prosedurlar zamanı çirklənmədən də baş verə bilər.

Zigomikozun beş əsas klinik təzahürü var: burun-beyin, ağciyər, mədə-bağırsaq, dəri və yayılmışdır:

Rinocerebral zigomikoz

Neytropenik hematoloji və diabetik xəstələrdə mövcud olan ən yaygın formadır. İlkin simptomlar spesifik deyil, bunlar baş ağrıları, zehni vəziyyətin dəyişməsi, qızdırma və göz sindromu, lakrimasiya, qıcıqlanma və ya periorbital anesteziyadır.

Birtərəfli görmə pozğunluğu və ptoz, proptoz və ya ekstraokulyar əzələ funksiyasının itirilməsi ilə əlaqəli digər dəyişikliklər retroorbital bölgəyə və ya mərkəzi sinir sisteminə yoluxma əlamətləridir.

Ağciyər ziqomikozu

Ağciyər zigomikozu ümumiyyətlə dərin neytropeniya, hematolojik malignite, kortikosteroidlərlə müalicə olunan və ya şəkərli diabet xəstələrində görülür. Semptomlar spesifik deyil və hərarət, sinə ağrısı və öskürəkdir.

Mədə-bağırsaq zigomikozu

Çox nadir bir infeksiya formasıdır. Şiddətli qidalanma və vaxtından əvvəl çatdırılma ilə əlaqələndirilir. İnfeksiyanın göbələklərin qəbul edilməsinin bir nəticəsi olduğuna inanılır.

Semptomlar qeyri-spesifikdir və hərarət, ağrı, qusma, ishal və qəbizlikdir. İnfeksiya işemik infarkt və xoraya səbəb ola bilər.

Dəri ziqomikozu

İnfeksiya yanıq və ya digər travma alan xəstələrdə inkişaf edir. Qəza zamanı birbaşa aşılama nəticəsində yaranır və ya xəstəxana ola bilər.

Xəstəliyin təzahürü eritema, irin, abses meydana gəlməsi, toxumaların iltihabı, nekroz və yoluxmuş ərazidə ağrıdır.

Toxuma nekrozu qanqrenöz selülitə keçə bilər. Yayılmış tənəffüs yolu infeksiyası olan xəstələrdə dəri infeksiyası ikinci dərəcəli ola bilər.

Yayılmış zigomikoz

Bitişik olmayan iki və ya daha çox orqan daxil olduqda infeksiyanın azaldığı hesab olunur. Bu forma nəzarət etmək ən çətindir və xəstə üçün ən böyük təhlükəni təşkil edir.

Bunlara tez-tez ağciyər və mərkəzi sinir sisteminin kolonizasiyası daxildir, ağciyər infeksiyanın ilkin yeri olur. Kolonizasiya dövründə dalaq, qaraciyər və hətta ürək daxil olmaqla digər daxili orqanlar ikinci dərəcədə istila edilə bilər və bu da yoluxmuş orqanda ağrı yaradır.

İstinadlar

1. James, Timothy Y. və Kerry O’Donnell. 2007. Zygomycota. Mikroskopik ‘Pin’ və ya ‘Sugar’ Kalıpları. Versiya 13 İyul 2007 (hazırlanır). Tolweb.org saytından götürülmüşdür
2. Muszewska, A. Pawłowska, J. və Krzyściak, P. (2014). Zygomycota infeksiyalarının biologiyası, sistematikası və klinik təzahürləri. Avropa Klinik Mikrobiologiya və İnfeksion Xəstəliklər Jurnalı, 33 (8): 1273–1287.
3. Gryganskyi AP, Muszewska A (2014) Bütün Genom Sıralaması və Zygomycota. Mantar Genom Biol 4: e116. doi: 10.4172 / 2165-8056.1000e116
4. Wikipedia ianəçiləri. (2018, 3 avqust). Zigomycota. Vikipediyada, Pulsuz Ensiklopediya. 14 Oktyabr 2018, 04:27 tarixində alındı. En.wikipedia.org saytından götürülmüşdür
5. Kavanagh, K. (2017). Göbələklər: Biologiya və tətbiqetmələr. Üçüncü nəşr. Wiley Blackwell. Səh 408.
6. Kral Botanika Bağları (2018). Dünyanın əyləncəsi.

Bitki sistematikası

Bitki sistematikası ənənəvi taksonomanı əhatə edən və əhatə edən bir elmdir; Ancaq əsas məqsədi bitki həyatının təkamül tarixi tarixini yenidən qurmaqdır. Bitkini morfoloji, anatomik, embrioloji, xromosom və kimyəvi məlumatlardan istifadə edərək taksonomik qruplara bölür. Lakin, elm düz planlıktan fərqlənir ki, bu da bitkilərin inkişaf etməsini və təkamül sənədlərini gözləyir.

Filogeniyanın müəyyənləşdirilməsi – müəyyən bir qrupun təkamül tarixi – sistematikanın əsas məqsədi.

Bitki sistematikası üçün təsnifləşdirmə sistemləri

Bitkilərin təsnifləşdirilməsinə dair yanaşmalar kladistika, fenetika və fitomantika daxildir.

Cladistics. Cladistics bir bitkinin arxasında təkamül tarixi bir taxonomik qrup təsnif etmək üçün əsaslanır. Cladogramlar, ya da “ailənin ağacları”, köklü təkamül nümunəsini təmsil etmək üçün istifadə olunur. Xəritədə keçmişdə ortaq bir ata qeyd ediləcək və hansı növlər zaman keçdikcə ortaq bir şəkildə inkişaf etmişdir. Sinapomorfiya, iki və ya daha çox takson tərəfindən paylanan və ən son yayılmış atalarının mövcud olduğu, lakin əvvəlki nəsillərdə olmayan bir xüsusiyyətdir. Klassogram mütləq vaxt ölçüsünü istifadə edərsə, bu phylogram deyilir.

Fenetika. Fenetika, təkamül məlumatlarını istifadə etmir, əksinə bitki xarakterizə etmək üçün ümumi bənzərlikdir. Bənzər fiziki cəhətdən təkamül fonunu əks etdirə bilsə də, fiziki xüsusiyyətlərə və ya xüsusiyyətlərə əsaslanır.

Linnaeus tərəfindən çıxarılan taksonomiya, fenomen nümunəsidir .

Phyletics. Phyletics digər iki yanaşma ilə birbaşa müqayisə etmək çətindir, lakin yeni növlərin tədricən yaranacağını düşündüyü kimi, ən təbii yanaşma hesab edilə bilər. Atalar və nəsillərə aydınlıq gətirmək üçün Phyletics kladistika ilə yaxından əlaqələndirilir.

Bitki sistematik bir bitki taksonunu necə öyrənir?

Bitki alimləri təhlil ediləcək bir taxon seçə və onu iş qrupu və ya ingruz qrupu adlandırırlar. Fərdi vahid taksonu tez-tez Əməliyyat taksonomik vahidləri və ya OTU’lar deyilir.

“Həyat ağacı” nı yaratmaq üçün necə gedirlər? Morfolojiyi (fiziki görünüşü və xüsusiyyətləri) və ya genotipləməni (DNT analizi) daha yaxşı istifadə edirmi? Hər birinin faydaları və dezavantajları var. Morfologiyanın istifadəsi, oxşar ekosistemlərdə olmayan əlaqəli növlərin ətraf mühitinə uyğunlaşmaq üçün bir-birinə bənzədiyini (və əksinə, müxtəlif ekosistemlərdə yaşayan əlaqəli növlərin fərqli görünməyə başlaya biləcəyi) nəzərə almalıdır.

Məqbul məlumatların molekulyar məlumatlarla həyata keçiriləcəyi ehtimalı daha çoxdur və bu günlərdə DNT analizlərini yerinə yetirərkən, keçmişdə olduğu kimi qiyməti qadağan edən bir şey deyil. Ancaq morfologiyaya baxılmalıdır.

Bitki taksonlarını müəyyənləşdirmək və bölmək üçün xüsusilə faydalı olan bir sıra bitki hissələri vardır. Məsələn polen (polen qeydləri və ya polen fosilləri vasitəsilə) şəxsiyyət üçün əla olar. Polen zamanla yaxşı qoruyur və tez-tez müəyyən bitki qruplarına diaqnostik olur. Yapraklar və çiçəklər də tez-tez istifadə olunur.

Bitki sistematik araşdırmalarının tarixi

Theophrastus, Pedanius Dioscorides və Pliny the Elder kimi erkən botaniklər çox yaxşı bilirlər ki, hər biri bitki növlərini kitablarında təsvir edən bitki sistematika elmini bilmədən başlamışlar. Bununla yanaşı, Charles Darvin , elmin əsas təsirindən, növlərin mənşəyi ilə nəşr olundu. Filogeniyanı ilk dəfə istifadə edə bilərdi və son geoloji dövrdə bütün yüksək bitkilərin sürətli inkişafını “xəcalətli sirr” adlandırmışdı.

Bitki sistematikasını öyrənmək

Bratislava (Slovakiya) ərazisində yerləşən Bitki Taksonomisi Beynəlxalq Assosiasiyası “botanika sistematikasını və bioloji müxtəlifliyin anlaşılmasına və dəyərinə əhəmiyyətini artırmaq üçün” çalışır. Onlar sistemli bitki biologiyasına həsr olunmuş bir ayda iki dəfə dərc edirlər.

ABŞ-da, Chicago Botanic Garden Universitetində Bitki Sistematika Laboratoriyası var. Onlar tədqiqat və ya bərpası üçün təsvir etmək üçün bitki növləri haqqında dəqiq məlumatları bir araya qoymağa çalışırlar. Bitkilərin evdə qorunub saxlanmaları və növlərin toplanmasının son dəfə olduğu təqdirdə toplandıqları tarixdir!

Bir bitki sistemist olma

Riyaziyyat və statistika baxımından yaxşıysanız, rəsm çəkmək və bitkiləri sevmək yaxşı olarsa, yaxşı bir bitki sistematik edə bilərsiniz. Bu da kəskin analitik və müşahidə bacarıqlarına sahib olmaq və bitkilərin inkişafı ilə maraqlanmaqda kömək edir!