Həsrət həsənov nitq mədəniyyəti

Hər hansı bir xalqın milli mədəniyyətinin göstəricilərindən biri də gözəl nitqdir. Gözəl nitq üçün, əsasən, iki şərt tələb olunur:

Nitq mədəniyyəti/Nitq mədəniyyəti və üslubiyyat

Mədəni nitqə yiyələnmək üçün dilin yalnız leksik-qrammatik normalarını gözləmək kifayət etmir. Bunun üçün nitq üslubi cəhətdən də düzgün qurulmalıdır. Yəni danışarkən elə sözlər seçilməli, cümlələr elə qurulmalıdır ki, fikir dəqiq və aydın ifadə oluna bilsin. Danışan və ya yazan işlətdiyi hər bir sözün əhəmiyyətini, onun nəzərdə tutulan fikrin ifadəsi üçün nə dərəcədə yararlı, dəqiq olmasını nəzərə almalıdır. Həm danışıq, həm də yazıda hər hansı bir söz öz həqiqi mənasından başqa, digər mənalarda da işlənilir. Mənadan doğan forma rəngarəngliyi dilin üslubi imkanları əsasında yaranır ki, bütün bunlar dilin üslubiyyat bəhsində öyrənilir.
Natiq Azərbaycan dilinin fonetik, leksik və qrammatik imkanlarını həm nəzəri, həm də praktik cəhətdən öyrənməli, nitqin dəqiqliyi, yığcamlığı, ahəngdarlığı, bədiiliyi üçün üslubi imkanlardan yerində, ünsiyyətin tələblərinə uyğun istifadə etməyi, ədəbi dilimizin ifadə vasitələrindən konkret şəraitlə bağlı yararlanmağı bacarmalıdır.
Nitq üslubu danışanın (eləcə də yazanın) dil vasitələrindən, onun fonetik,leksik və qrammatik imkanlarından məqsəd və məqama uyğun istifadə edə bilmətərzidir, sistemidir. Bu istifadə bir sıra amillərlə, şərtlərlə (ünsiyyətin şəraiti,məqsədi, müsahibin marağı, anlama səviyyəsi və s.) bağlı olur və müxtəlifformalar kəsb edir. Bir halda danışan qarşısına müsahibindən nəyisə öyrənmək vəya ona hər hansı əşya, hadisə barədəsə məlumat vermək, başqa bir halda təbiət vəcəmiyyətdəki hadisələr, qanunauyğunluqlarla bağlı biliklərini şərh etmək, digərbir məqamda əşya və hadisənin təsvirində müsahibin hisslərinə, duyğularına təsirgöstərmək və sair məqsədlər qoyur. Üslub fərdidir, danışanların hər birininözünəməxsus nitq üslubu vardır.
Dil vahidlərinin üslubi keyfiyyətləri müxtəlifdir. Bu keyfiyyətlər dilinfo-netikası, leksikası və qrammatikasının imkanları sayəsində yaranır, nitqə üslubi çalarlıq gətirir, onu səlis, çevik, mənalı və kəsərli edir, estetik təsir gücünü artırır.Dil vahidlərinin üslubi imkanlarından danışarkən prof.Ə.Dəmirçizadə yazır:“Üslub dedikdə biz sözlərin, ifadələrin, qrammatik vasitələrin və fonetik imkanlarınməqsədəuyğunluq əsasında seçilmiş vahidlər sistemini başa düşürük”.
Fonetik, leksik, morfoloji, sintaktik normalar ədəbi dilin strukturu iləbağlı olub nitqin düzgünlüyünü təmin edirsə, üslub normaları leksik-qrammatiknormaların bir növ törəməsi olub nitqin gözəlliyini, ifadəliliyini, dəqiqliyiniartırmaqla ünsiyyəti asanlaşdırır, onun təsirli, cəlbedici olmasını, danışan, oxuyanvə dinləyənin ən incə məqamları, mətləbləri ifadə və dərk edə bilməsini təminedir.
Fonetik vasitələr nitq prosesində işlənmə yerinə, məqamına görə müəyyənüslubi mahiyyət kəsb edir ki, onlardan ən başlıcası ahəngdarlıqdır. Ahəngdarlıqnitqin səlisliyi, gözəlliyi, onun dinləyənə xoş təsir bağışlamasıdır. Dilimiz öztəbiətinə, səslənməsinə görə ahəngdar dillərdən biridir. Bu ahəngdarlığı yaradanbir sıra vasitələr, xüsusiyyətlər vardır ki, onlardan ən başlıcası lüğət tərkibinədaxil olan sözlərin özünəməxsus strukturudur, başqa sözlə, səsdüzümüdür.
Məlumdur ki, saitlər tonun, samitlər küyün iştirakı ilə yaranır. Saitlər sa-mitlərləmüqayisədə daha ahəngdardır. Samitlərdən sonorlar sədalı olduğu üçün saitlərəyaxındır. Bunlar nitqdə avazlı, müsiqili səslər hesab olunur. Sait və samitlərinsözlərdəki ahəngdar düzümü tələffüzdə asanlığı, səlisliyi təmin edir, harmoniyayaradır. Dilimizdəki təkhecalı, eləcə də çoxhecalı sözlərin müəyyən bir qismi sonhecadakı səsə görə həmqafiyə olur.
Ədəbi tələffüzdə özünü göstərən bir sıra fonetik dəyişmələr: bəzi alınmasözlərdə saitlərin uzun tələffüzü (məmur, elan, əla və s.), ədəbi dil baxımındanməqbul sayılan səsdəyişmələri (vətəndən-vətənnən, şənbə-şəmbə, başlayır-başlıyırvə s.), səsartımı (ailə-ayilə, şair-şayir, şer-şeyir və s.), tələffüzdə ağırlıq yaradanfonemin ixtisar olunması (səsdüşümü) (dost köməyi – dos köməyi, güzəşt etmək–güzəş etmək və s.), dilimizə məxsus sözlərdə iki saitin, iki və üç samitin sözdaxilində yanaşı işlənə bilməməsi, çoxhecalı sözlərin sonunda cingiltili samitlərinkarlaşaraq tələffüz olunması (uşaq bağçası-uşax baxçası, kənd həkimi-kənthəkimi, tüfəng səsi-tüfənk səsi və s.), kar samitlərin cingiltiləşərək deyilməsi(hətta-hətda, dəftər-dəfdər, bitki-bitgi, təşəkkür-təşəkgür və s.), həmcins üzvlünəqli cümlələrdə şəkilçilərin və hissəciklərin ixtisarı, tabesiz mürəkkəbcümlələrdə axırıncı xəbərin ixtisarı (məs.; gül gülü çağırır, bülbül bülbülü), ahəngqanunu, vurğu və s. fonetik faktorlar nitqdə ahəngdarlığı yaradır. İntonasiya,fasilə, vurğu, temp, tembr və s. də nitqdə ahəngdarlığı, ritm və bölgüləri yaradanvasitələrdir. Bunlar nitqin təsirini artırır, onu daha ifadəli, emosional edir. Belənitq müsiqi kimi səslənir. Bu cür ahəng-darlıq yaradan vasitələrdən biri dəalliterasiyadır. Alliterasiya ifadəni, cümləni təşkil edən sözlərin əvvəlində və yaortasında eyni, yaxud yaxın samitlərin iş-lənməsidir. Bu cür səs düzümününyaratdığı musiqi, ahəng söz birləşmələri, atalar sözləri, frazeoloji vahidlərindeyilişində özünü daha çox göstərir, başqa sözlə, həmin ifadələrin, bədii mətnlərinyaranmasında da eyni səslərin təkrarından əmələ gələn fonetik hadisənin mühümrolu olur. Məsələn, “Qalan işə qar yağar”.
Danışıq zamanı üslubieffekt və səlislik yaratmaq, lüzumsuz təkrarlara yol verməmək, fikin daha təsirli,ifadəli və dəqiq ifadə edilməsi məqsədilə rəngarəng sinonimlərdən istifadə olunurki, onlar nitqin təsir gücünü artırır, emosionallıq və ekspressivlik yaradır ki,onlar incə məqamları ifadə etmək üçün geniş və rəngarəng üslubi imkanlaramalikdir. Danışan fikir və hisslərini daha dəqiq ifadə etmək üçün sinonim cərgəyə məxsus lazımi sözü yerli-yerində elə işlədir ki, bu, nitqdə dəqiqliyi yaradır,eyni zamanda ahəngdarlıq təmin edir. Bu baxımdan Ulu öndər Heydər Əliyevin nitqitəsirli və zəngin olmuşdur. Onun dilində həyəcan-narahatlıq, arzu-istək, köməkqayğı-mənəvidayaq, bilikli-savadlı, hörmət-ehtiram-minnətdarlıq, fikir-duyğu-istəkvə s. kimi ifadələrə, sinonimlərə tez-tez rast gəlmək mümkündür ki, bu daonun dilinin leksik cəhətdən zəngin olduğunu göstərir.
Leksik vasitələrdən, o cümlədən sinonimlərdən istifadə şifahi nitqə birnöv yaradıcı xarakter verir. Natiqlər, müəllimlər və başqaları hərə öz bacarığı, nitqtutumu və lüğət ehtiyatının səviyyəsi dairəsində sinonimlər işlətməyə çalışırlar.Sinonimlər vasitəsilə yaranan rəngarənglik nitqi maraqlı edir, dinləyicilər belədanışıq tərzini rəğbətlə qarşılayırlar.
Nitq prosesində təzadlı, ziddiyyətli hadisə və əşyalarıqabarıq, obrazlı bir şəkildə təsvir etmək, qiymətləndirmək, nəzərə çarpdırmaqməqsədilə antonimlərdən istifadə olunur. Bədii təsvir vasitəsi kimi antonimlərnitqdə lakoniklik, konkretlik, obrazlılıq yaradır. Antonimlərdən dilin bütünüslublarında istifadə olunsa da, onlar üslubi vasitə kimi bədii ədəbiyyatda,poeziyada daha geniş şəkildə işlədilir.
Xalq zəkasının, müdrikliyininümumiləşdirilmiş bədii ifadəsi olan atalar sözü, zərbi-məsəl və aforizmlərdənünsiyyət prosesində geniş istifadə olunur. Bu yığcam, müdrik, obrazlı ifadələr özdərin mənaları ilə yanaşı, gözəl səslənməyə də malikdir. Orada səslərin, xüsusənsamit səslərin alliterasiyası, saitlərin assonansı deyilişdə ahəngdarlıq yaradır ki,bu da həmin ifadələri qulağayatımlı edir, ölçülü nəzm kimi səslənməsinə səbəbolur.
Nitqin üslubi rəngarəngliyinin təmin edilməsində dilin bədii təsvirvasitə-lərinin (metafora, metonimiya, sinekdoxa, epitet, müqayisə, bənzətmə,mübaliğə, tabu sözlər və s.) də rolu böyükdür.
Nitq hissələri dilimizin üslubi cəhətdən zənginləşməsində geniş imkanlaramalikdir. Onlar cümlədə həm öz morfoloji funksiyasını yerinə yetirir, həm dənitqin aydınlığını, yığcamlığını, səlisliyini, təsirliliyini təmin edir. Bu baxımdanismin imkanları daha genişdir. Bu nitq hissəsinin yaratdığı üslubi çalarlıq onunleksik məna növləri, mənsubiyyət, hal, kəmiyyət, xəbərlik kateqoriyaları üzrədəyişməsində özünü göstərir.Nitqdə yığcamlığı yaratmaq məqsədilə sahib əşyanı bildirən söz (yiyəlikhalında işlənən söz) ixtisara düşür, mənsubiyyət şəkilçili söz həm də sahib şəxsiəvəz edir.
Dilin üslubiyyatla bağlı olan bölmələrindən biri də sintaksisdir. Elə birsintaktik vahid, quruluş yoxdur ki, nitqin üslubca zənginləşməsində bu və ya digərdərəcədə iştirak etməsin. Bu baxımdan sadə cümlənin məqsəd və intonasiyayagörə növlərinin imkanları genişdir. Onlardan sual cümləsi nitqdə daha çox mənaçalarları kəsb edir.Əmr cümlələrinin işlədilməsində də fərqli məna çalarları, üslubi
məqamlar vardır. Bu cümlələr danışanın məqsədindən asılı olaraq təkid, təklif,xahiş, məsləhət, nəsihət, çağırış, arzu, istək, təskinlik, yalvarış, qəzəb və s. kimimənalar ifadə edir, müvafiq intonasiya ilə tələffüz olunur.
Bəzən fikrin məzmunundan, subyektin məqsədindən asılı olaraq cümlədə söz sırası pozulur, cümlə üzvləri öz yerlərini dəyişir. Bu dəyişiklik üslubi effekt ya-ratmaq, söz və söz birləşmələrini daha çox nəzərə çarpdırmaq məqsədi daşıyır. Beləinversiya şeir dilində özünü daha çox göstərir.
Nitqin emosionallığını artıran, ona üslubi çalarlıq verən vasitələrdən biridə xitablardır. Xitablar dinləyicinin diqqətini söylənilən məsələyə cəlb etməkməqsədilə işlənilir.Bir sıra hallarda danışan cansız qüvvələrə müraciət edir ki, belə xitablarüslubi məqsəd daşıyır. Sırf ekspressiv səciyyə kəsb edən bu xitablar bədiiədəbiyyat üçün səciyyəvidir.
Sintaksisin üslubi imkanları, şübhəsiz ki, yuxarıda deyilənlərlə məhdud-laşmır.Digər sintaktik quruluşların – təktərkibli cümlələrin, söz-cümlələrin, mürəkkəb cümlələrin və sairənin də nitqin obrazlılıq və ifadəliliyini yaratmaq,təsir gücünü artırmaq, incə məna çalarlarını yaratmaq imkanları vardır. Natiqünsiyyət prosesində onlardan istifadə edərək nitqini zənginləşdirməlidir.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı [ redaktə ]

1. Abdullayev N.Ə. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Dərs vəsaiti. Bakı, 2013

Nitq mədəniyyəti
Firuzə Nəsibli

Nitq mədəniyyəti

Nitq mədəniyyəti dilçiliyin praktik sahəsi olub, dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə qaydalarını öyrənir. Nitq mədəniyyətinə yaxşı yiyələnmək üçün dilin fonetik (orfoepik və orfoqrafik),leksik və qrammatik qayda — qanunlarını bilmək və nitq zamanı onlara əməl etmək zəruridir.
Nitq mədəniyyətində dilçiliyin nəzəri fıkirləri əməli (praktik)şəkildə həyata keçirilir. Buna görə də nitq mədəniyyəti dilçiliyin nəzəri yox, praktik sahəsi sayılır. Nitq mədəniyyətində ayrı-ayrı dil faktları və ya hadisələri yox, dilçiliyin qayda-qanunları sistemi öyrənilir. Ümumiyyətlə, nitq mədəniyyətinin konkret predmeti yoxdur.

Nitq mədəniyyəti milli mədəniyyətin tərkib hissəsi kimi

Hər hansı bir xalqın milli mədəniyyətinin göstəricilərindən biri də gözəl nitqdir. Gözəl nitq üçün, əsasən, iki şərt tələb olunur:

Dilin özünün ifadə imkanlarının genişliyi, yəni hər hansı bir fikri ifadə etmək imkanının olması.
Bu dildə danışanın yüksək hazırlığı, yəni dilin ifadə imkanlarından düzgün şəkildə istifadə etməsi.

Azərbaycan dili fonetik, leksik və qrammatik quruluşuna görə dünyanın inkişaf etmiş və zəngin dillərindən biri sayılır. Bu dil- özünəməxsus musiqili ahəngi, səlisliyi və axıcılığı ilə diqqəti cəlb edir. Çox-çox qədim zamanlarda dilimizdə şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri, sonralar isə yazılı ədəbiyyat yaranmışdır. İstər şifahi, istərsə də yazılı ədəbiyyatımız xalqımızın gözəl və zəngin nitq mədəniyyətinin olduğunu sübut edir.

Milli mədəniyyətin, o cümlədən də nitq mədəniyyətinin qoruyucusu, daşıyıcısı bütövlükdə xalqdır. Xalqın hər bir nümayəndəsi nitq mədəniyyətinə dərindən yiyəlnəməli və onu layiqli şəkildə qorumalıdır. Bu mədəniyyəti inkişaf etdirməkdə, yaymaqda söz ustalarının böyük xidmətləri olmusdur.

Nitqin düzgünlüyü, dəqiqliyi və ifadəliliyi

Nitq mədəniyyətinin əsas şərtləri bunlardır: nitqin düzgünlüyü, nitqin dəqiqliyi və nitqin ifadəliliyi.

Nitqin düzgünlüyü dedikdə dilin fonetik, leksik və qrammatik qayda-qanunlarına əməl etmək nəzərdə tutulur. Məsələn, “öyə getmək” düzgün deyil. Burada dilin fonetik (orfoepik) qaydası pozulmuşdur. Bu ifadəni «evə getmək» kimi dedikdə nitq düzgündür.
Nitqin dəqiqliyi dedikdə fikrin ifadəsi üçün birbaşa tələb olunan söz və ya ifadənin seçilməsi nəzərdə tutulur. Məsələn: «Uşaq dərsdən gəlir» — cümləsi düzgündür, ancaq dəqiq deyil. «Uşaq məktəbdən gəlir» — cümləsi isə həm düzgündür, həm də dəqiqdir.
Nitqin ifadəliliyi isə üslub baxımından ən uğurlu və bədii dil vahidinin işlədilməsi deməkdir. Məsələn: «O, klassik ədəbiyyatı çox sevir» cümləsi düzgün və dəqiqdir, lakin ifadəli deyil. «O, klassik ədəbiyyatın vurğunudur» cümləsi isə düzgün və dəqiq olmaqla yanaşı, həm də ifadəlidir.

Nitqin düzgünlüyünə və dəqiqliyinə hamı əməl etməlidir. Nitqin ifadəliliyi isə daha çox şair və yazıçılara məxsusdur.

Dil, nitq və nitq fəaliyyəti

Dil ünsiyyət vasitəsidir. Dilin özünəməxsus qrammatik quruluşu və ifadə imkanları vardır.
Nitq ünsiyyət prosesidir. Nitq dilin ifadə imkanları əsasında hər hansı bir məlumatın verilməsi şəklində ortaya çıxır. Dil əsasdır, nitq isə ondan törəmədir. Dil tarixən az dəyişkən, nitq isə ona nisbətən çox dəyişkəndir. Məsələn, bizim keçən əsrdəki dilimiz indikindən az fərqlənib, ancaq həmin yüzülikdə yasayan şəxslərin nitqi indıkindən çox fərqli olubdur.
Nitq fəaliyyəti isə nitqin ortaya çıxması üçün lazım olan ictimai, psixoloji və fizioloji proseslərin toplusudur.

Ədəbi dil. Nitq normaları

Ədəbi dil — milli dilin müəyyən qayda — qanunlara tabe olan və xalqın nümunəvi ünsiyyətinə xidmət edən nitq formasıdır. Başqa sözlə desək, ədəbi dil milli dilin müəyyən normalar sisteminə malik olan ən yüksək formasıdır.
Ədəbi dilin tabe olduğu qayda — qanunlar sisteminə nitq normaları deyilir.Norma sözün fonetik (səs) tərkibinin, leksik mənasının və cümlənin qrammatik quruluşunun hamı tərəfindən qəbul olunan şəkildə fəaliyyətinə deyilir.
Ədəbi dil iki şəkildə özünü göstərir: şifahi ədəbi dil, yazılı ədəbi dil.

Şifahi ədəbi dil səslənən ədəbi dildir. Ədəbi dilin bu forması orfoepik normalara tabe olur. Nitq, çıxış və məruzələr şifahi ədəbi dil normalarına aiddir.
Yazılı ədəbi dil yazılan dildir, orfoqrafık normalara tabe olur.

Müasir Azərbaycan dilinin normaları

Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin normaları üç şəkildə özünü göstərir: fonetik norma, leksik (leksik — semantik) norma, qrammatik norma. Orfoqrafık və orfoepik normalarfonetik və qrammatik normalar əsasında yaradılıb.

Fonetik norma

Sözün ədəbi dildəki tələffüz qaydası orfoepik norma adlanır.
Hər hansı bir söz danışıq dilində və ya şivələrdə müxtəlif şəkildə dəyilsə də, ədəbi dildə bir cür, yəni orfoepik normaya uyğun formada tələffüz olunur.

Sözün ədəbi dildəki yazılış qaydası orfoqrafik norma adlanır.
Hər iki norma dilin fonetik quruluşu, xüsusilə də ahəng qanunu ilə müəyyən edilir. Dilimizin orfoepik və orfoqrafik normaları xüsusi lüğətlərdə (orfoqrafiya və orfoepiyalüğətlərində) əks olunmuşdur.

Dilin fonetik norması həm orfoepik normanı, həm də orfoqrafik normanı özündə bildəşdirir. Fonetik norma iki şəkildə özünü göstərir: sözlərin düzgün tələffüz şəkli (orfoepiya) və düzgün yazı şəkli (orfoqrafiya). Sözlər ədəbi düdə düzgün tələffuz edilmədikdə və ya düzgün yazılmadıqda fonetik norma pozulur. Məsələn: «məktəb» sözünün [məx’təb]şəklində deyil, yazıldığı kimi deyilməsi, eləcə də [maraxlı] şəklində tələffüz olunan sözün bu cür də yazılmast fonetik normamn pozulması dəraokdir.

Leksik norma

Ədəbi dilin bu norması yazıh dildə və ya şifahi nitqdə hər bir sözün mənasına yaxşı bələd olmağı, onu düzgün və yerində işlətməyitələb edir. Leksik normamn əsas şərti sözlərin dəqiq seçilməsi, ifadəli şəkildə və məna incəlikləri nəzərə ahnmaqla işlədilməsidir. Yazıda və ya nitqdə hər hansı bir söz düzgün və yerində işlədilmədikdə ədəbi dilin leksik norması pozulur. Məsələn, avtobusda yazılmış «Xahiş edirik, qapını yavaş bağlayın» cümləsindəki sonuncu söz yerində işlədilməmişdir. Bu sözün əvəzinə “örtün “ sözünün işlədilməsi düzgündür.

Qrammatik norma

Qrammatik norma sözlər və cümlələr arasındakı əlaqələrin istər şifahi, istərsə də yazdı nitqdə düzgün qurulmasını tələb edir. Bu əlaqələr düzgün qurulmadıqda qrammatik səhvlərə yol verilir.

Ədəbi dilin bu normaları müəyyən bir tarixi dövrdə bütövlükdə bir sistem şəklində fəaliyyət göstərir. Ədəbi dilin normaları uzun müddət dəyişməz, sabit qalır. Lakin leksik normada zaman keçdikcə müəyyən dəyişiklik baş verir. Fonetik və qrammatik normalarda isə dəyişmə nisbətən gec olur.

Ədəbi dilin müəyyən inkişaf mərhaləsində norma ilə yanaşı, nitq istisnaları — qeyri — normativ hallar da olur. Nitq istisnaları iki halda ortaya çıxrr:

Ədəbi dildə işlənməyən, öz dövrünü keçirmiş nitq vahidləri bu və ya digər üzlubda özünü göstərir.
Yeni yaranmış nitq vahidləri norma halına düşmür — normativləşə bilmir.

Natiqlik sənəti

Natiqlik — nitq sahəsində müəyyən peşəkarlıq tələb edən sənətdir. Nitqi ədəbi normalara uyğun, dəqiq və gözəl (ifadəli) olan adamlar natiq adlanırlar. Natiqlik sənətinin əsas tələbləri bunlardır:

Düzgün, dəqiq və gözəl (ifadəli) danışıq;
Dinləyicilərin səviyyəsini nəzərə almaq, onlar üçün anlaşıqlı bir dildə danışmaq;
Nitqin intonasiyasına fıkir vermək və ona uyğun əl-qol, bədən hərəkətləri etmək;
Mövzu haqqında yığcam danışmaq, mətləbdən kənara çıxmamaq;
Nitqə əvvəlcədən hazırlaşmaq və müəyyən nəticələr çıxarmaq.

Natiqlik elminə ritorika da deyilir. Bu sənətin bir neçə sahəsi var: bədii natiqlik, akademik natiqlik, siyasi natiqlik, inzibati -idarə natiqliyi, işgüzar natiqlik. Sinifdə, auditoriyada müəllimin söhbəti və ya mühəzirəsi akadəmik natiqlik sayılır.

Natiqlik sənətinin mühüm şərtlərindən biri jestlərdir. Jest nitq zamanı ona uyğun edilən əl — qol hərəkətləridir. Jestlər nitqin təsir gücünü, emosionallanğını artırır. Bununla belə, hər bir jest ölçülüb — biçilməli və ondan yerində istifadə edilməlidir. Hər bir görkəmli natiqin özünəməxsus jest üslubu olur.
Nitq prosesində mimikadan da istifadə olunur.Mimika nitq prosesində üz əzələlərinin mənalı hərəkətinə (təəccüb, narazılıq, sevinc və s. hissləri ifadə edən üz hərəkətinə) deyilir.Mimika da jest kimi, şifahi nitqin emosionallığını artırır.

Nitq etiketləri

Ünsiyyət zamanı müraciət, görüşmə, ayrılma, təbrik və s. formalarına (ifadələrinə) nitq etiketləri deyilir. Nitq etiketləri xalqın milli mədəniyyətinə uyğun olur və nitq mədəniyyətinin mühüm bir göstəricisi sayılır. Nitq etiketlərinin aşağıdakı növləri var:

Müraciət etiketləri:Bağışlayın, buyurun, xahiş edirəm, zəhmət olmasa, lütfən və s. Qardaş, bacı, əmi, dayı, əzizim, eloğlu, ay oğlan və s. kimi müraciət formaları da vardır. Müraciət etiketləri rəsmi və qeyri-rəsmi olur. Məsələn: Cənab nazir, cənab rəis (rəsmi), Oğlum, əzizim, xanım (qeyri-rəsmi) və s.
Görüşmə etiketləri:Salam! Salam — əleyküm! Əleyküm -salam! Xoş gördük! Sabahımz xeyir! Xoş galmişsiniz! və s.
Ayrüma etiketləri: Xudahəfız! Əlvida! Salamat qalın! Sağ olun! Allah amanında! Gürüşənədək! Yaxşı yol! Uğur olsun! və s.
Təbrik etiketləri: Təbrik edirəm! Gözünüz aydın olsun! Mübarəkdir! Mübarək olsun! Sağlığınıza qismət olsun! və s.

Teqlər:
nitq mədəniyyəti
, Azərbaycan dilinin qrammatikası
, ədəbi normalar
, Azərbaycan dili
, nitq

Niqt mədəniyyətinin ümumi və xüsusi məsələləri. Dil, nitq və nitq fəaliyyət.

Nitq mədəniyyətinin ümumi (ictimai) xarakter daşıyan məsələləri vardır. Bu o deməkdir ki, nitqin düzgünlüyü bütövlükdə cəmiyyətdən tələb olunur. Demək, dilin qaydaqanunlarına hamı riayət etməlidir. Dilin fometik tərkibini, düzgün tələffüz və yazılış qaydalarını, cümlənin quruluşunu hamı eyni qavrsayır. Əgər belə olmasaydı, dil ünsiyyət funksiyasını yerinə yetirə bilməzdi. Nitq mədəniyyətinin xüsusi (fərdi) səciyyə daşıyan məsələləri də vardır. Yəni hər kəs dəqiq danışıb yazmır, yaxud hər kəsin nitqi ifadəli deyil, nitqin gözəlliyi hər kəsdə bir cür təzahür edir. Nitq mədəniyyətinin ümumi məsələləri ilə xüsusi məsələləri birbaşa bir- birinə bağlıdır və bunları eyni zamanda həll edən nitq sahibinin nitqi əsl nitq mədəniyyəti nümunəsi hesab olunur (düzgünlük, dəqiqlik və ifadəlilik) Dil, nitq və nitq fəaliyyəti. Dil mücərrəd işarələr sistemindən ibarət olan ünsiyyət vasitəsidir. Dünyada olan hər bir dilin özünəməxsus tərkib hissəsi, daxili sistemi, quruluşu vardır. Dil ünsiyyət vasitəsidir, ondan fərqli olaraq nitq isə ünsiyyət prosesidir. Dil ümumi, nitq isə fərdidir. Yəni dil hamıya aiddir, hamıya eyni cür xidmət göstərir, nitq isə hərədə bir cür meydana çıxan prosesdir. Nitq hər bir fərdin dilə bələdliyi səviyyəsində özünəməxsus formada əmələ gəlir. Dil əsasdır, nitq isə ondan törəmədir. Dil tarixən az dəyişikliyə uğrayır, lakin nitq dilə nisbətən dəyişkəndir. Əsrlər öncə də dilimiz Azərbaycan dili idi, lakin əsrlər öncəki Azərbaycan türklərinin nitqi – yazısı, danışığı indikindən fərqli olub. Nitqin ortaya çıxması üçün lazım olan ictimai, psixoloji və fizioloji aktların sistemi nitq fəaliyyəti adlanır. Ünsiyyət vasitəsi olan dilin ünsiyyət prosesi olan nitqə çevrilməsi mürəkkəb, çoxtərəfli hadisədir, bunun ictimai, psixoloji, fizioloji tərəfləri vardır. Nitq bunların qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində fəaliyyət göstərir. Əgər biri danışır, yazırsa, o, hər hansı dildən istifadə edir. Onun hər hansı dildən istifadə üsulu, təcrübəsi. obyektiv tələbləri nəzərə alması nitq fəaliyyətini təşkil edir.

Əgər mətndə orfoqrafik səhv aşkar etmisinizsə, o zaman Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bizə göndərin.