Hüquq düşüncəsi
Turizm doğma diyarın təbiəti, tarixi və mədəni yerləri ilə tanışlıq, şagirdlərin görüş dairəsini genişləndirmək məqsədi ilə keçirilən yürüş və gəzintilərdir. O, uşaq və gənclərin fiziki dözümlüyünü, ətraf aləmə bələdliyini, sərbəstliyini təmin etməyə, kollektiv həyat və fəaliyyət təcrübəsi qazanmağa kömək göstərir.
ПРАВОСОЗНАНИЕ
ПРАВОСОЗНАНИЕ, совокупность взглядов, идей, выражающих отношение людей к праву, законности, правосудию, их представление о том, что является правомерным или неправомерным; одна из форм обществ. сознания. Концентрированным выражением П. является правовая идеология, система правовых взглядов, основывающаяся на определённых социальных и науч. позициях. Психологич. сторону П. составляют привычки и чувства людей в отношении правовых явлений (напр., чувство справедливости, отвращение к беззакониям, преступлениям и т. д.).
П. тесно связано с др. формами обществ. сознания, и прежде всего с политич. сознанием. Правовые взгляды класса выражают и конкретизируют те его политич. установки и требования, к-рым он стремится придать “. всеобщую силу в форме законов” (Энгельс Ф., в кн.: Маркс К. и Энгельс Ф., Соч., 2 изд., т. 21, с. 515). Равным образом и характер П. конкретных лиц определяется прежде всего их социальным положением и политич. ориентацией. П. также тесно связано и с моралью. Вместе с тем мораль и П. имеют и ряд различий, как по кругу
оцениваемых ими отношений, так и по характеру оценочных категорий.
С победой пролетарской революции социалистич. П. приобретает важную роль в становлении социалистич. государственности. Построение социализма и ликвидация эксплуататорских классов создают все условия для упрочения единого социалистич. П., в к-ром выражается социально-политич. и идейное единство рабочего класса, колхозного крестьянства, интеллигенции. Основополагающие идеи социалистич. П.- законность и справедливость, уважение к обществ. собственности и труду, народовластие и последоват. демократизм, интернационализм, подлинное равноправие, развитие прав и свобод в их неразрывной связи с обязанностями перед обществом. КПСС постоянно добивается утверждения социалистич. П. в сознании всех сов. граждан.
Смотреть что такое ПРАВОСОЗНАНИЕ в других словарях:
ПРАВОСОЗНАНИЕ
совокупность взглядов, идей, выражающих отношение людей к праву, законности, правосудию, их представление о том, что является правомерным или н. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
ПРАВОСОЗНАНИЕ, -я, ср. (спец.). Совокупность взглядов на действующееправо, на существующие правовые нормы.
ПРАВОСОЗНАНИЕ
правосознание ср. Совокупность правовых взглядов людей, выражающих оценку действующего права, существующего общественного и государственного строя, правомерность или неправомерность поведения граждан.
. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
правосознание с.feeling for law and order, sense of justice
ПРАВОСОЗНАНИЕ
совокупность взглядов на действующее право, на существующие правовые нормы. Правосознание граждан, их отношение к закону (понимание необходимости его неукоснительного исполнения либо полное пренебрежение) определяет правовая культура, отражающая сложившиеся в обществе юридические нормы. Уровень правосознания любого народа определяется историческими, религиозными традициями и этнопсихологическими особенностями. Во многом именно они формируют у нации в целом и у каждого гражданина страны отношение к закону. В странах с высокой правовой культурой сложились школы правоведов, сформулировавших в своих трудах основные принципы, которые легли в основу конституционного строя. Но формирование правосознания отдельного гражданина не определяется интеллектуальными успехами его соотечественников-правоведов и философов. Так, в начале XIX в., когда правовая база европейских стран была в значительной степени унифицирована, специфика каждой страны, особенности психологического склада ее обитателей не позволили сделать ее нормой для всех обитателей Старого Света. Наполеону во время его агрессии в Испании так и не удалось ввести в оккупированной им стране законодательство, скопированное с французского. В условиях Испании, несмотря на всю «прогрессивность», оно попросту не действовало, поскольку было для местных жителей чуждым. Еще более провальной была попытка Бонапарта инкорпорировать в политико-правовую систему Империи сообщество местных евреев. Он даже сформировал для них некий верховный орган, копирующий древний Санхедрин (Синедрион). Но правосознание евреев органически не принимало тех юридических установлений, которые базировались на «Кодексе Наполеона», поскольку главным источником правовых норм иудеев являлись (и во многом являются до сих пор) их священные книги — Тора и Талмуд. Неудачу испытали и многие российские императоры, пытавшиеся «сверху» внедрить правовые нормы Запада в общественное сознание своих подданных. Подавляющее большинство населения России, состоявшее из совершенно бесправных в юридическом отношении крестьян, критически отнеслось к этим попыткам и не приняло их. В сознании народа жило складывавшееся столетиями представление об идеальном государстве (с идеальным же государем) как о царстве правды, а не права. Один из авторов знаменитого сборника «Вехи» — правовед и философ Б. Кистяковский отмечал, что «нормы права и нормы нравственности в сознании русского народа недостаточно дифференцированы и живут в слитном состоянии. Этим, вероятно, объясняются и дефекты русского народного обычного права; оно лишено единства, а еще больше ему чужд основной признак всякого обычного права — единообразное применение». Именно этот мыслитель справедливо писал о том, что внутренний характер правосознания русского народа, которому присуще чувство тяготения «к общинному быту… его артели» был причиной «ошибочного взгляда на отношение нашего народа к праву». Действительно, недоверие народа к бюрократическому государству, начало которому положил Петр I, породило и негативное отношение к законам государства, которое пренебрегало правами своих подданных и не могло обеспечить безопасность даже императора — весь XVIII в. в России власть в стране переходила из рук в руки не легитимно: посредством дворцовых переворотов. Это и дало основание двум противоборствующим направлениям русской общественно-политической мысли — как славянофилам, так и западникам, говорить об отсутствии у русского народа «юридических начал» и развитого правосознания. С точки зрения славянофилов, русский народ не может, не должен и не будет принимать чуждые для себя нормы западного права, поскольку его предназначение — осуществить царство правды на земле, а не бездушного («вексельного», как писал видный славянофил К. Леонтьев) права. Один из ведущих славянофилов К. Аксаков был убежден, что в отличие от западного человечества, которое идет путем государства и внешней правды (права), русский народ движется по дороге внутренней правды. Поэтому в отношениях между властью и народом не должно быть никаких нотариально заверенных гарантий и обязательств, потому что народ и государь друг другу доверяют. Их оппоненты, «западники», тоже негативно отзывались о сложившихся в Европе правовых нормах. И считали, что пренебрежение к праву — не зло, а благо для русского народа. А. Герцен, отметив, что «русский, какого бы он звания не был, обходит или нарушает закон всюду, где это можно сделать безнаказанно; и совершенно так же поступает правительство», одновременно подчеркивал, что «для будущего это — огромное преимущество». И славянофилы, и западники на самом деле не были апологетами правового нигилизма, а стремились к тому, чтобы правовые нормы не были чисто внешними установками, а стали бы частью самосознания русского народа и соответствовали тем представлениям о справедливости, какие издавна присущи народу, где «правда» всегда выше «закона», но не противопоставлялась ему, а дополнялась им. Однако особенности исторического развития России не способствовали формированию уважения к закону, привычке соблюдать юридические нормы, отстаивать свои права в судебном порядке, последовательно отстаивать права личности. Отечественная правовая традиция знает не так много примеров, когда закон торжествовал над произволом, и тех, кто сумел это продемонстрировать (А. Кони, П. Пороховщиков, Ф. Плевако). Хотя после масштабных реформ Александра II 1860-х гг. в России возник прообраз независимого судопроизводства в виде суда присяжных, он так и не стал привычным средством рассмотрения уголовных и административных дел. Тем более, судебная реформа не коснулась подавляющей части населения — крестьян. Именно они стали той силой, которую в своих политических целях использовали революционеры-большевики в 1917 г. Представление о том, что правовые нормы Запада совершенно неприемлемы и даже вредны для русского народа, марксисты трактовали по-своему. Они были убеждены в релятивистском характере правовых норм и в возможности менять их, исходя из соображений революционной целесообразности. Так, Г. Плеханов писал, что «каждый демократический принцип должен быть рассматриваем не сам по себе в своей отвлеченности, а в его отношении к тому принципу, который может быть назван основным принципом демократии… Успех революции — высший закон». Пришедшие к власти большевики отвергали буржуазное право, убеждали своих сторонников в том, что оно отомрет вместе с государством. На почве большевистского правового нигилизма сформировался принцип «революционной целесообразности», согласно которому любая юридическая норма могла быть изменена в любое время по причине ее несоответствия текущим требованиям власти. Это самым негативным образом сказалось на уровне правосознания населения всей страны — от руководящего класса до рядовых граждан, и формировало отрицательное отношение к закону на протяжении нескольких поколений. Низкий уровень правовой культуры населения в немалой степени и оказался тем фактором, что обеспечил захват власти в стране командой Ельцина. Начало реформ 1990-х гг. сопровождалось беспрецедентным ростом преступности, что было спровоцировано антизаконной практикой власти, которая не считалась с собственными же законами, разгоняла легитимные органы, включая Верховный Совет РФ (см. Октябрьские события 1993 г.). Правовой нигилизм правящей верхушки усилил негативное, пренебрежительное отношение к закону в народе. Раздача государственной собственности «целыми отраслями», а государственного суверенитета «сколько сможете унести» способствовала тому, что в целом все, что было сделано в 1990-е гг., воспринимается большинством населения как незаконное. Даже сами «олигархи», приобретшие собственность, понимали, что «так не бывает» и относились к своему положению как временному. Отсюда желание как можно скорее «урвать» и сбежать за рубеж либо перепродать «собственность», не развивая ее. С другой стороны, на фоне крайне низкого уровня правовой культуры в российском обществе в сознание россиян внедрялись массовой культурой отдельные стереотипы «правового» поведения. Подражая поп-звездам, представители столичной богемы в массовом порядке начали заключать брачные контракты, предприимчивые политики и артисты — подавать на газеты иски «об оскорблении чести и достоинства», а хулиганы, попав в милицейский участок, — требовать адвоката. Но эти подражательные элементы западного правового поведения не являются признаком развитого правосознания российского общества. Одно из главных препятствий в преодолении правового нигилизма — отсутствие традиций законопослушности, веры в закон и его справедливость. К негативным моментам нашего правосознания относится и «дурная привычка» ставить исполнение закона в зависимость от того, считает ли сам исполнитель данный закон дурным или хорошим. Между тем, ясно, что не всегда данный исполнитель компетентен в этом вопросе. Как говорил Э. Берк, надо сначала научиться исполнять законы, а потом уже их улучшать. Если закон не исполняется, какая разница, хорош он или плох. В обществах, где эта культура формировалась веками, уважение к юридическим нормам стало частью самосознания нации. Существует ряд ошибочных представлений относительно того, как заставить людей соблюдать законы. Так, часто говорят, что законов придерживались бы с большей охотой, будь они более качественными, т. е. непротиворечивыми и не допускающими вольных толкований. Однако это условие необходимое, но недостаточное. Философы не раз демонстрировали внутреннюю противоречивость любого, даже самого прозрачного закона. Логики советской школы находили десятки формально-логических противоречий в Конституции СССР, а западные структуралисты указывали на несостоятельность американской Декларации независимости как юридического документа. Но даже самая формально непротиворечивая система законодательства напрямую не связана с готовностью граждан того или иного государства исполнять законы. Не решает проблемы и ужесточение законодательства. Введение суровых мер для нарушителей законов редко приводило к снижению преступности и росту лояльности к государственным институтам, скорее, порождало безынициативность и ненависть к власти. Равно как и либерализация законов: значительные налоговые преференции бизнесу еще не гарантируют, что предприниматель не станет рисковать, преступая закон, чтобы обеспечить себе большую прибыль. А повышение зарплаты чиновникам, милиционерам и т. д. не является залогом устранения проблемы коррупции. Очевидно, что доверие к закону может быть сформировано не через улучшение самих законов и не через установление новой моды или, тем более, «диктатуры закона». История не раз доказывала, что непосредственной зависимости уровня правосознания граждан от юридически зафиксированных в государстве норм не существует. Правосознание имеет одним из своих источников представление о том, что соблюдать законы выгодно, но куда более важным является убеждение, что правовые нормы представляют собой безусловную ценность и нравственный императив. Таким образом, первостепенное значение в формировании правосознания имеет нравственный (и религиозный) мотив. Это говорит о необходимости, в первую очередь, повышения уровня правовой культуры, прививания уважения к социальным нормам и ценностям. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
ПРАВОСОЗНАНИЕ совокупность взглядов, идей, выражающих отношение людей, социальных групп, классов к праву, законности, правосудию, их предста. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
сфера общественного, группового и индивидуального сознания, отражающая правовую действительность в форме юридических знаний, оценочных отношений к прав. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
категория теории государства и права и криминологии, означающая сферу общественного, группового и индивидуального сознания, отражающую правозначимые яв. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
один из видов общественного сознания, представляющий собой психическое отражение правовой действительности, т.е. совокупность идей, взглядов, суждений, представлений, требований, убеждений, мнений, оценок, эмоций, настроений, чувств и т.п. относительно субъективных прав и обязанностей, объективного права, а также опосредующих их социальных институтов (государства, правопорядка, юридически значимого поведения и т.п.). П. (наряду с юридическими текстами — источниками права в формальном смысле — и правоотношениями) является одной из форм объективации, внешнего бытия права. Правовая норма фиксирует социально типичные, «нормальные» (а потому и должные) модели, эталоны поведения, которые реализуются в жизнедеятельности людей (в правоотношениях). Поэтому нормативно предписанные образцы поведения должны, с одной стороны, отражать и аккумулировать предшествующий опыт правового общения (по сути, они — результат оценки определенных отношений как должного, нормального, правильного или наоборот — девиантного, ненормативного), а с другой — быть акцептованы, восприняты П. Таким образом, правовые нормы и субъективные права и обязанности всегда представлены в форме П. П. — сложная многомерная целостность. Образующие его содержание взгляды, суждения, требования, оценки, настроения и т.д. принято структурировать по различным основаниям. В зависимости от уровня отражения правовой действительности различают теоретическое и обыденное П. Теоретическое П. формируется на базе специально-научного изучения права и взаимодействующих с ним социальных явлений. Это систематизированное знание, обобщение закономерностей социально-правового развития в виде юридических теорий, концепций, доктрин и т.п. Обыденное П. складывается в процессе практической деятельности субъекта и служит ему повседневным средством ориентации в окружающей среде. В сравнении с теоретическим у обыденного П. другие, чисто практические, механизмы формирования функционирования. Целесообразно рассматривать: общественное П. — правовые знания, представления, чувства, настроения, функционирующие на уровне общества в целом; индивидуальное П. — П. конкретного человека; групповое П. — специфика отражения правовой действительности, характерная для определенных социальных групп как реальных (различные формальные — трудовые, учебные, воинские и т.п. — и неформальные коллективы), так и условных (подростки, молодежь, государственные служащие, юристы, правонарушители и т.п.). Можно выделить также массовое и специализированное П. Массовое П. отличается социальной типичностью всех образующих его элементов, их признанием, санкционированием определенной социальной общностью, а также непосредственной направленностью на практическую деятельность. По сути, это достаточно широко распространенное обыденное П. Специализированное П. — П. определенных условных социальных групп. В самом общем виде состояние П. (индивидуальная правовая установка) может определяться как правопослушание или правовой нигилизм. Н.В. Варламова . смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
совокупность взглядов, выражающих отношение людей к праву (см.). Взгляды, образующие П., выражают представление людей о том, какие требования может и должно предъявлять право, а равно толкование и оценку действующих правовых норм, а также оценку правомерности или неправомерности поведения людей. Представляя собой правовые взгляды господствующего в данном обществе класса, П. является одной из частей надстройки над базисом классового общества. В обществе с антагонистическими классами нет и не может быть единого П. всего общества. В таком обществе только господствующий класс может воплощать свое П. в соответствующих правовых и политических учреждениях. В буржуазном обществе идеи, представления, нравственные принципы, религия, политика у буржуа и пролетариев прямо противоположны. Пролетариат еще в условиях капиталистического общества вырабатывает свое П., противоположное П. господствующего класса. Социалистическое П. как часть пролетарской идеологии возникает в капиталистическом обществе на основе конфликта между производительными силами и производственными отношениями, на основе новых экономических потребностей общества, связанных с необходимостью замены капиталистических производственных отношений социалистическими. Возникновение пролетарского П. свидетельствует об осознании рабочим классом своих интересов и задач революционного преобразования общества. Основы социалистического П. сформулированы в трудах классиков марксизма-ленинизма. С победой социалистической революции и установлением диктатуры рабочего класса социалистическое П. получает свое выражение в институтах социалистического права, становясь частью надстройки над социалистическим базисом. С победой социализма и установлением морально-политического единства общества социалистическое П. становится правосознанием всего советского народа. Руководящая и направляющая роль в формировании и развитии социалистического П. рабочего класса и всех грудящихся принадлежит Коммунистической партии. Практически роль социалистического П. в нашем обществе заключается в том, что в соответствии с развитием П., обусловленным, в свою очередь, развитием советского общества, устанавливаются новые юридические нормы, изменяются или отменяются прежние. С другой стороны, социалистическое П. имеет огромное значение для уяснения гражданами и должностными лицами советских юридических норм, сообразования поведения с требованиями норм права (см.) и правильного применения их в судебной практике и практике органов гос. управления. Основы социалистического П. выражены в Конституции СССР, закрепившей основные принципы и устои советского социалистического права, великие права и свободы граждан СССР и их основные обязанности, провозгласившей социалистическую собственность в качестве священной и неприкосновенной основы советского строя, защиту отечества, как священный долг каждого гражданина СССР, отношение к труду, как делу чести, и т. д. . смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
совокупность взглядов, идей, выражающих отношение людей, социальных групп, классов к праву, законности, правосудию, их представление о том, что является правомерным или неправомерным. Концентриров. выражением П. как формы обществ. сознания является правовая идеология система правовых взглядов, основывающаяся на определ. социальных и науч. позициях. Психологич. сторону П, составляют привычки, чувства, эмоции людей в отношении правовых явлений. П. включает знание действующего права, его осн. принципов и требований, но не сводится к нему; для П. пе менее важен оценочвый момент и поведенч. установки. И подчинено общим закономерностям развития обществ. сознания. Оно выступает как специфич. отражение экономич., политич. и иных отношений данного общества, положения классов и индивидов в системе обществ. произ-ва и социально-политич. структуры. Существ. влияние на П. оказывают др. формы обществ. сознания, прежде всего политич. сознание и мораль, а также обществ. психология, историч. традиции, сложившийся образ жизни и т. д. Взаимосвязи П. и права носят сложный характер. С одной стороны, П. предшествует праву, поскольку последнее выражает взгляды и установки господствующих в обществе классов, т. е. их П. (в переходные периоды само революц. П. может играть роль действующего права). Сложившаяся в данном обществе правовая система в свою очередь выступает в качестве одного из важнейших факторов, воздействующих на П. Наконец, функционирование права, его применение и соблюдение зависят от П. Недостаточный уровень развития П. может обречь на неуспех самое совершенное законодательство. В антагонистич. обществе нет единого П. Если в действующем праве находит своё выражение гл. обр. П. господствующего класса, то разные классы и социальные слои оценивают действующее в данном обществе право со своих позиций. Это, однако, не исключает наличия в П. разных классов совпадающих оценок, напр. осуждение уголовных преступлений против личности. В социалистич. обществе складывается и по мере усиления социальной однородности общества развивается единое господствующее социалистич. П. Его осн. принципы и установки нашли своё выражение в Основном законе развитого социалистич. общества Конституции СССР. Совершенствование П. всех членов общества, повышение правовой культуры, выработка такого уважения к праву и закону, к-рое «. должно стать личным убеждением каждого человека». смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
одна из форм общественного сознания, которая представляет собой совокупность идей, знаний, теорий, убеждений, чувств, ценностных ориентаций, установок и оценок, в которых выражается отношение людей к праву, как действующему, так и идеальному. В структуру П. входят правовая идеология (теоретический уровень) и правовая психология (эмпирический уровень). Одним из элементов П. являются традиции – устойчивое, общепринятое в той или иной социальной группе или обществе в целом, рациональное, эмоциональное и даже бессознательное отношение к праву. В отечественном правосознании в настоящее время противоречиво сосуществуют три разных и противоположных традиции П.: правовой нигилизм, либерально-демократическая традиция и этатизм. Правовой нигилизм представляет собой непризнание или отрицание социальной необходимости и ценности права, его организующего и дисциплинирующего воздействия на жизнь общества и отдельной личности. Либерально-демократическая традиция – это современное цивилизационное понимание права как практической свободы каждого человека и гражданина, которая ограничена законом и регулируется имеющимися в сознании людей представлениями о справедливости и формальном равенстве граждан государства. В традиции этатизма («державности») право воспринимается как инструмент власти в руках главы государства, который использует его по своему произволу. Все три традиции отечественного П. являются важным источником профессиональной морали юристов, в т. ч., профессиональной морали сотрудников органов внутренних дел. . смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
Опрос Оправа Опор Опознание Опознавание Оперон Опера Опасно Опарин Опара Опа Оон Онер Озон Озеро Озен Овир Овин Овес Овен Оао Оазис Нрав Нпо Носов Нос Норов Нора Нона Ново Новина Новизна Нирвана Нина Низ Нивоз Нива Нерпа Нерон Неровно Нерин Нервоз Нервно Нерв Нер Неопасно Неон Неврон Невроз Невро Невр Невис Невзнос Невар Нева Нарзан Нарез Нарва Нараспев Наравне Напрасно Направо Напор Наперво Напевно Напев Наос Нанси Нанос Наново Наниза Нана Наин Наивно Название Назар Наз Навоз Навис Навес Наверно Навар Исправно Исаев Иса Ирон Иран Ипс Ионон Ион Иов Иоанн Инна Инвар Изопрен Изопора Износ Извне Иена Ивонна Иванна Иван Зорин Зорева Зона Зоеа Зов Знание Зина Зеро Зерно Зернина Зер Зенон Зево Зев Звон Звено Звание Заспанно Засор Засов Засев Зарина Зарево Заран Запрос Запор Запон Запев Запас Зао Занос Заново Занавес Заир Завс Завр Завеса Зав Ера Енина Европа Европ Евро Евр Евина Ева Все Врио Вразнос Враз Ворсина Ворс Воронин Ворона Ворон Вор Вопрос Вона Вон Воин Воз Внос Вниз Внезапно Вне Вис Вира Вип Вино Винер Виза Вие Виан Взор Взнос Весна Вес Верп Верона Верно Верна Вера Вепс Вено Вена Везир Варна Варин Варан Вар Вапора Вано Вазон Ваза Ваер Асан Арсин Арсен Арон Арно Арион Ариозо Арин Аризон Ариан Ареса Арен Арап Апоневроз Апис Опсонин Аон Орава Анри Орание Анонс Анон Аноа Анна Орза Анис Анион Анин Орион Орн Орс Оса Осенин Анзерин Аневрин Анани Осип Основание Авизо Осов Авиа Аверс Авенир Авар Аванс Осознание Авран Основа Азан Азарин Азаров Азин Азов Аир Осанна. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
совокупность идей, взглядов, чувств, переживаний и представлений отдельных людей, социальных групп, слоев и классов о действующем праве, правосудии и з. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
— сфера общественного или индивидуального сознания, включающая правовые знания, отношение к праву и правоприменительной деятельности. Основные функции П. — познавательная, оценочная и регулятивная. Последняя реализуется через систему мотивов, ценностных ориентаций, правовых установок. П. больших социальных групп влияет на формирование и закрепление правовых норм, их функционирование в обществе. В свою очередь, право и практика его применения воздействуют на содержание общественного и индивидуального П. Решающая роль в становлении индивидуального и группового П. принадлежит политическим и социально-экономическим условиям жизни общества. Индивидуальное П. формируется под влиянием обучения, воспитания, традиций, нравственного климата той среды, в которой находится человек. В юридической психологии изучается соотношение особенностей П. отдельных людей и групп с характером их поведения. Выявлены различия между П. правопослушных граждан и лиц, совершающих правонарушения, а также особенности П. различных преступников (корыстных, корыстно-насильственных, насильственных). Установлено, что в генезисе преступного поведения наибольшее значение имеет отношение к праву. Изучение дефектов и деформаций П. правонарушителей сочетается в юридической психологии с разработкой методов их профилактики и коррекции. М.М. Коченов. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
сфера общественного или индивидуального сознания, включающая правовые знания, отношение к праву и правоприменительной деятельности. Его основные функции – познавательная, оценочная и регулятивная. Последняя реализуется через систему мотивов, ориентации ценностных, установок правовых. Правосознание социальных групп больших влияет на формирование и закрепление правовых норм, их функционирование в обществе. А право и практика его применения воздействуют на содержание общественного и индивидуального правосознания. Решающая роль в становлении индивидуального и группового правосознания принадлежит политическим и социально-экономическим условиям Жизни. Индивидуальное правосознание формируется под влиянием обучения, воспитания, традиций и нравственного климата среды, где находится человек. В психологии юридической изучается соотношение особенностей правосознания индивидов и групп с характером их поведения. Выявлены различия между правосознанием правопослушных граждан и правосознанием правонарушителей, а также особенности правосознания преступников различных “специализаций”. Установлено, что в генезисе преступного поведения особенно значимо отношение к праву. Изучение дефектов и деформаций правосознания правонарушителей сочетается в психологии юридической с разработкой методов их профилактики и коррекции. . смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
1) Орфографическая запись слова: правосознание2) Ударение в слове: правосозн`ание3) Деление слова на слоги (перенос слова): правосознание4) Фонетическа. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
это система знаний о праве как совокупной их связи в форме чувственного или рационального (научного) его понимания. В зависимости от уровня знания п. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
форма общественного сознания, включающая систему взглядов, идей, представлений, теорий, а также чувств, эмоций и переживаний, характеризующих отношение людей и социальных групп к действующей и желаемой правовой системе. В структуре правосознания выделяются: правовая идеология – мировоззренческая или интеллектуальная часть (взгляды, идеи, теории); правовая психология – психологическая часть (чувства, эмоции, переживания); поведенческая часть (правомерное поведение, правовая активность, правонарушение, поведение маргинальное, виктимное и др.). По уровню, глубине осознания права и правовых явлений различают правосознание научное, профессиональное, обыденное. Правосознание как форма общественного сознания взаимодействует с другими формами общественного сознания – политическим, нравственным, общественной психологией. . смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
– совокупность взглядов, идей, установок, ценностных ориентации, выражающих отношение отдельных людей и социальных групп к праву, к тому, что является правомерным или неправомерным. В него входят знания права, его норм и принципов (либо систематические, научные, либо отрывочные, неполные, подчас искаженные), а т.ж. привычки, чувства, эмоции людей по отношению к праву, юридическим нормам. П. определяется социально-экономическими условиями жизни общества, его культурно-правовыми, демократическими или авторитарными традициями. Л. – основной элемент правовой культуры. Как к ее составной части, к П. предъявляются повышенные требования: оно должно быть развитым, систематичным, научным.
. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
совокупность взглядов, идей, установок, ценностных ориентации, выражающих отношение отдельных людей и социальных групп к праву, к тому, что является правомерным или неправомерным. В него входят знания права, его норм и принципов (либо систематические, научные, либо отрывочные, неполные, подчас искаженные), а т.ж. привычки, чувства, эмоции людей по отношению к праву, юридическим нормам. П. определяется социально-экономическими условиями жизни общества, его культурно-правовыми, демократическими или авторитарными традициями. Л. основной элемент правовой культуры. Как к ее составной части, к П. предъявляются повышенные требования: оно должно быть развитым, систематичным, научным. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
корень – ПРАВ; соединительная гласная – О; корень – СОЗНА; суффикс – НИ; окончание – Е; Основа слова: ПРАВОСОЗНАНИВычисленный способ образования слова. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
-я, ср. юр. Совокупность взглядов, идей, выражающих отношение людей к праву, законности, правосудию, их представление о том, что является правомерным . смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
один из видов общественного сознания, его форма, совокупность представлений, идей, теорий, чувств, в которых отражается отношение людей к праву, действующему и желаемому. П. отражает лишь те явления, которые составляют правовую сторону жизни общества (правомерность, неправомерность, состояние законности и т.д.). В любом акте правового поведения обязательно проявляется П. действующего лица. Различаются П. научное, профессиональное, обыденное, а также массовое, групповое, индивидуальное. . смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
Идеи и представления людей о праве. Правосознание отражает понимание людьми содержания прав и обязанностей, их представления о существующем праве, о необходимости изменения норм права и т.д. Правосознание, по структуре разделяется на правовую психологию и правовую идеологию. Правовая психология отражает психологические переживания людей, в связи с их представлениями о праве. Правовая идеология отражает концептуально оформленные идеи о праве. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
ПРАВОСОЗНАНИЕ — категория теории государства и права и криминологии, означающая сферу общественного, группового и индивидуального сознания, отражающую правозначимые явления и обусловленную правозначимыми ценностями, представлением должного правопорядка. П. определяется социально-экономическими условиями жизни общества, его культурно-правовыми, демократическими или авторитарными традициями.
. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
ПРАВОСОЗНАНИЕ – категория теории государства и права и криминологии, означающая сферу общественного, группового и индивидуального сознания, отражающую правозначимые явления и обусловленную правозначимыми ценностями, представлением должного правопорядка. П. определяется социально-экономическими условиями жизни общества, его культурно-правовыми, демократическими или авторитарными традициями.
. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
Ударение в слове: правосозн`аниеУдарение падает на букву: аБезударные гласные в слове: правосозн`ание
ПРАВОСОЗНАНИЕ
– сфера общественного, группового или индивидуального сознания, связанная с отражением правозначимых явлений и обусловленная правозначимым и ценностным правопониманием, представлением должного правопорядка. Правосознание определяется социально-экономическими условиями жизни общества, его культурно-правовыми традициями. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
это такая сфера или область сознания, которая отражает правовую действительность в форме юридических знаний и оценочных отношений к праву и практике его реализации, социально-правовых установок и ценностных ориентации, регулирующих поведение (деятельность) людей в юридически значимых ситуациях. . смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
— сфера общественного или индивидуального сознания, включающая правовые знания, отношение к праву и правоприменительной деятельности. Основные функции П.— познавательная, оценочная и регулятивная. Последняя реализуется через систему мотивов, ценностных ориентаций, правовых установок. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
правосозна́ние, правосозна́ния, правосозна́ния, правосозна́ний, правосозна́нию, правосозна́ниям, правосозна́ние, правосозна́ния, правосозна́нием, правосозна́ниями, правосозна́нии, правосозна́ниях (Источник: «Полная акцентуированная парадигма по А. А. Зализняку») . смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
с. книжн. conception f de l’injuste et du juste, le sens de la justice
ПРАВОСОЗНАНИЕ
кого-чего сущ. ср. родаправосвідомість імен. жін. роду
ПРАВОСОЗНАНИЕ
Rzeczownik правосознание n świadomość prawna
ПРАВОСОЗНАНИЕ
правосозна’ние, правосозна’ния, правосозна’ния, правосозна’ний, правосозна’нию, правосозна’ниям, правосозна’ние, правосозна’ния, правосозна’нием, правосозна’ниями, правосозна’нии, правосозна’ниях. смотреть
ПРАВОСОЗНАНИЕ
с. книжн.conception f de l’injuste et du juste, le sens de la justice
Hüquq düşüncəsi
Azərbaycanın hüquq sistemində insan azadlığı məvhumu
Qaya Əliyev: “Yeni dövrün tələbləri əsasında, demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət quruculuğu istiqamətində, insan hüquq və azadlıqlarını nəzərə alaraq formalaşdırılması üçün zəruri hüquqi baza yaranıb”
Son illər Azərbaycanda insanların hüquq və azadlıqlarının qorunması üçün qanunvericilik bazasının formalaşdırılması, hüquqi mexanizmlərin daha da möhkəmləndirilməsi üçün müsbət addımlar atılıb.
Belə ki, ölkəmizdə aparılan mütərəqqi məhkəmə-hüquq islahatlarının ölkədə və xaricdə təbliği, bu sahədə əldə edilmiş təcrübənin mübadiləsi, ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi zamanı məhkəmələrin fəaliyyətinə, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsi və genişləndirilməsi istiqamətində atılan addımlar göz önündədir. Ən müsbət məqamlardan biri də odur ki, qanunvericilikdə insan haqları, vətəndaşlara tanınan azadlıq hüququ yüksət səviyyədə təsbit olunub.
Onu da nəzərə çatdıraq ki, insan hüquq və azadlıqlarının pozulması riskinin daha çox olduğu cinayət-prosessual fəaliyyət zamanı cinayətkarlıqla mübarizənin effektivliyini təmin etmək, habelə insan hüquq və azadlıqları ilə bağlı dövlətin beynəlxalq öhdəliklərinin icrası üçün müvafiq hüquqi təminat mexanizmlərinin gələcəkdə qanunvericiliyə gətirilməsi cinayət-prosessual qanunvericiliyin üzərinə düşən vəzifələrdəndir. Məhz bu kimi vəzifələrin öhdəsindən gəlmək üçün cinayət-prosessual qanunvericiliyin mənbələrinin elmi-nəzəri əsaslarının və bu mənblərin hüququn ümumi mənbələri ilə sistemli şəkildə tədqiq olunması zəruridir. Həmçinin cinayət-prosessual qanunvericiliyin sisteminə aid olan mənbələr arasında ziddiyyətlərin aradan qaldırılması üçün onun mənbələri mövzusunun tədqiqi əhəmiyyətlidir. 12 noyabr 1995-ci il Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının qəbulundan sonra aparılan hüquq islahatları çərçivəsində əhəmiyyətli məsələlərdən biri də hüququn mənbəyi, qanunvericiliyin mənbəyi məsələsində sovet hüquq konsepsiyasının çatışmazlıqlarının aradan qaldırılması idi. Belə ki, sovet dövründə qanunvericiliyin mənbəyi kimi qəbul olunmayan bir çox yeni mənbələrin qüvvədə olan qanunvericiliyə görə hüququn mənbəyi qismində çıxışı təsbit olunmuşdur. Bu dəyişikliklər cinayət-prosessual hüquqdan da yan keçmədi, onun mənbələri sistemində ciddi dəyişikliklərə səbəb oldu. Milli cinayət-prosessual hüquq elmində bu mövzuda kompleks tədqiqat əsərinin olmaması monoqrafiyanın mövzusunun aktuallığını şərtləndirən amillərdən biridir.
“Unikal”a açıqlama verən hüquqşünas Qaya Əliyev Azərbaycanın cinayət-prosessual hüquq qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi və insan hüquqlarının daha effektiv təmin olunması istiqamətində bir sıra təkliflər irəli sürür. Q.Əliyev öncə onu qeyd edib ki, dövlət müstəqilliyinin bərpası və yeni müstəqil dövlətçiliyin təşəkkülü və formalaşdırılması prosesi ilk növbədə milli hüquq sisteminin yaradılması problemini bütün kəskinliyi ilə qarşıya qoymuş olur. Onun sözlərinə görə, Azərbaycan Respublikası da dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra yeni dövrün, yeni ictimai-iqtisadi münasibətlər sisteminin, yeni ictimai-iqtisadi formasiyanın paradiqmalarına adekvat olaraq hüquqi dövlət, müasir məhkəmə-hüquq sistemi, müxtəlif hüquq sahələri üzrə qanunvericilik bazası formalaşdırmağa başlayıb: “İstənilən müstəqil dövlətin hüquq sisteminin çox mühüm tərkib hissəsini cinayət-prosessual hüquq və buna müvafiq cinayət-prosessual qanunvericilik təşkil edir. Bu baxımdan bu istiqamətdə aparılan hüquqi islahatlar cinayət mühakimə icraatından da yan keçməyib. Ümumiyyətlə, hüquqi dövlət quruculuğu prosesi özündə məhkəmə-hüquq sisteminin yenidən təşəkkülü, o cümlədən cinayət ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi və onun qanunvericilik təminatları sahəsində də fundamental islahatları ehtiva edir. Bu baxımdan, 1 sentyabr 2000-ci ildə qüvvəyə minmiş Azərbaycan Respublikasının yeni Cinayət – Prosessual Məcəlləsi dövlət və hüquq quruculuğu istiqamətində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Yeni cinayət prosessual qanunvericilik cinayətkarlığa qarşı effektiv mübarizənin və cinayət-prosessual fəaliyyətin hüquqi əsaslarının yeni dövrün tələbləri əsasında, demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət quruculuğu istiqamətində, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarını nəzərə alaraq formalaşdırılması üçün zəruri hüquqi baza yaratmışdır. Cinayət-prosessual qanunvericilik dövlətin hüquq mühafizə funksiyasının realizəsi, Respublikada hüquqi qaydanın və siyasi stabilliyin möhkəmləndirilməsi sahəsində həlledici əhəmiyyət kəsb edən qanunvericilik sahəsidir. Bu baxımdan onun düzgün elmi-nəzəri dərki, bu sahədə elmi tədqiqatlar, akademik və peşəkar cinayət-prosessual hüquq düşüncəsinin formalaşdırılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Təbii ki, müvafiq qanunvericiliyin uğurlu tətbiqi onun düzgün elmi-nəzəri dərki istiqamətində aparılan elmi-tədqiqatlardan keçir”.
Müsahibimiz hesab edir ki, müasir dövrdə ictimai münasibətlər əsasən qanunvericiliklə tənzimlənir. Onun sözlərinə görə, hər bir yeni qanunun qəbul edilməsi özlüyündə həmin sahədə proqressiv bir addım hesab oluna bilər: “Bu baxımdan 14 iyul 2000-ci il tarixdə qəbul edilmiş və 1 sentyabr 2000-ci ildə qüvvəyə minmiş Azərbaycan Respublikasının Cinayət-Prosessual Məcəlləsi, demək olar ki, cinayət mühakimə icraatı üzrə ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsinə dair yeni Konstitusiyamızın tələblərinin realizəsinin bariz nümunəsidir. Bu qanunvericiliyin düzgün və dəqiq realizəsi birinci növbədə həm hüquqi ideologiyanın, həm də hüquqi psixologiyanın, bir sözlə, vətəndaşlarda hüquqi şüurun, hüquq düşüncəsinin formalaşdırılmasını tələb edir. Bütün bunların təmin olunması cinayət-prosessual qanunvericiliyin mənbələrinin tədqiq olunması, onun elmi-nəzəri əsaslarının işlənib hazırlanması, bu sahədə qanunvericilik sisteminin şərh edilməsi və s. məsələlərin həllindən keçir. Nəzərə almalıyıq ki, müasir dövrdə insan və vətəndaş hüquq və azadlıqları haqqında, hüquqi dövlət və ədalət mühakiməsi barədə təlimlər hüquqi şüurda, təfəkkürdə hakim təsəvvürlərə çevrilir, ümumbəşəri dəyər kimi formalaşır. Məhz, bununla bağlı olaraq cinayət-prosessual qanunvericiliyi qabaqcıl dünyəvi prinsiplər əsasında yenidən qurmaq, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının qorunmasının etibarlı təminatına çevirmək vəzifəsi qabarıq şəkildə meydana çıxır. Bildiyimiz kimi, hüquq düşüncəsi ictimai həyatın hüquq hadisələrinə insanların münasibətini ifadə edən ideyaların, baxışların, görüşlərin, hisslərin, ənənələrin məcmusunu özündə əks etdirir.Eyni zamanda məlum məsələdir ki, hüquq düşüncəsinin tərkibi komponenti olan hüquq psixologiyası hüquqa, qanunçuluğa, cəmiyyətdə fəaliyyət göstərən hüquqi təsisatlar sisteminə müxtəlif sosial qrupların, peşə kollektivlərinin, ayrı-ayrı fərdlərin münasibəti ifadə olunan hisslərin, vərdişlərin, əhval-ruhiyyənin, ənənələrin məcmusudur”.
Hüquqşünas cinayət təqibi zamanı insan hüquqlarının müdafiəsinin hüquqi təminatları istiqamətində təklif etdi ki, normativ xarakterli aktlar diqqətdən kənarda qalmamalı, yalnız normativ hüquqi aktların üzərində fokuslanmamalıdır: “AR CPM-in 2.4-cü maddəsində göstərilir ki, cinayət-prosessual fəaliyyət daxilində insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarını ləğv edən və ya məhdudlaşdıran, hakimlərin müstəqilliyini və ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsində çəkişmə prinsipini pozan, əvvəlcədən sübutlara müəyyən hüquqi qüvvə verən normativ-hüquqi aktlar tətbiq edilə bilməz. AR CPM-in 10.3-cü maddəsində qeyd olunur ki, AR Konstitusiyasının və digər qanunlarının təfsiri cinayət prosesi iştirakçılarına o halda məcburidir ki, bu təfsir AR Konstitusiya Məhkəməsinin qərarında verilmiş olsun. Beləliklə, AR CPM-in 10.3-cü maddəsinə “Normativ-hüquqi aktlar haqqında” Konstitusiya qanununun 4.1-ci maddəsi kontekstində sistematik təfsir verdikdə aydın olur ki, cinayət-prosessual fəaliyyət daxilində təkcə normativ-hüquqi aktlar yox, eyni zamanda normativ xarakterli aktlar tətbiq olunur. Qeyd olunanları nəzərə alaraq təklif edirik ki, AR CPM-in 2.4-cü maddəsi aşağıda göstərilən redaktədə olarsa həm elmi-nəzəri, həm normaqrafik, həm də praktiki baxımdan daha məqsədəuyğun olar: “Cinayət-prosessual fəaliyyət daxilində insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarını ləğv edən və ya məhdudlaşdıran, hakimlərin müstəqilliyini və ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsində çəkişmə prinsipini pozan, əvvəlcədən sübutlara müəyyən hüquqi qüvvə verən normativ-hüquqi aktlar və normativ xarakterli aktlar tətbiq edilə bilməz”.
Sonda hüquqşünas Qaya Əliyev Azərbaycanın cinayət-prosessual hüquq qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi və insan hüquqlarının daha effektiv təmin olunması istiqamətində bir sıra təkliflər irəli sürür: ” AR Konstitusiyasının 96-cı maddəsində cinayət ədalət mühakiməsində ittiham tərəfini təmsil edən Respublika Prokurorluğunun qanunvericilik təşəbbüsü hüququ (qanun layihələrini Milli Məclisinin müzakirəsinə təqdim etmək hüququ) təsbit olunsa da, müdafiə tərəfini təmsil edən AR Vəkillər Kollegiyası üçün belə bir hüquq nəzərdə tutulmamışdır. Belə bir disbalans da cinayət ədalət mühakiməsi prosesinin tərəflərinə qanunvericilik və normayaratma prosesində öz prosessual maraqlarını bərabər əsaslarla ifadə etməyə paritet imkan yaratmır. Təbii ki, bu hal çəkişmə və tərəflərin bərabərliyi prinsiplərinə ziddir. Təklif edərdik ki, AR Vəkillər Kollegiyası üçün də analoji hüquq nəzərdə tutulmalıdır. Bu cinayət ədalət mühakiməsi prosesində tərəflərin bərabərliyinin təmin olunması və cinayət təqibi zamanı insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi sahəsində böyük addım olardı”.
Estetik, fiziki, hüquq və ekoloji tərbiyə
Estetik tərbiyə ahəngdar inkişaf etmiş şəxsiyyət tərbiyəsinin tərkib hissələrindən biridir. “Estetika” yunanca “estezis” sözündən olub, hiss etmək, qavramaq deməkdir. Estetik tərbiyə dedikdə, incəsənət və həyatdakı gözəlliklərin qavranmasına, estetik zövq və qabiliyyətlərin inkişafına yönələn təsirlərin məcmusu nəzərdə tutulur.
Estetik tərbiyə şəxsiyyət tərbiyəsində böyük rol oynayır. O, tərbiyənin digər tərkib hissələri ilə sıx bağlıdır. Estetik tərbiyə əqli tərbiyəyə kömək göstərir: o, insana bilik verir, həyatı dərk etməyə yardım edir.
Estetik tərbiyə insan əxlaqına güclü təsir göstərir. Ədəbiyyat, incəsənət insan mənəviyyatını zənginləşdirir, humanizm, xeyirxahlıq, vətənpərvərlik və b. müsbət keyfiyyətlər formalaşdırır. Gözəllik hissi insan qəlbini təmizləyir, saflaşdırır, onu yaxşı əməllərə yönəldir. Gözəl fikrə və qəlbə malik insan pisliyə, bədxahlığa, qəddarlığa yol verməz. Bu mənada “Dünyanı gözəllik xilas edəcək” fikrinə haqq qazandırmaq olar.
Estetik tərbiyə əmək tərbiyəsi ilə də sıx bağlıdır. Əmək, yaradıcı fəaliyyət ən gözəl zövq mənbəyidir. İnsanın xoşbəxtliyi yaradıcı əməklə, əmək sevinci ilə bağlıdır.
Estetik tərbiyə fiziki tərbiyəyə, sağlamlığa müsbət təsir edir. “Sağlam ruh sağlam bədəndə olar” demişlər. Musiqi çox qədimdən müalicə vasitəsi kimi tətbiq olunmuşdur (baş ağrısı, diş ağrısı, ürək-damar, əsəb xəstəliklərinin müalicəsində musiqi terapiyasından uğurla istifadə olunur).
Estetik tərbiyə nəzəri-metodoloji əsas kimi estetika elminə istinad edir. Estetika gözəllik haqqında elmdir. Gözəllik mütənasiblik, forma və məzmun vəhdəti, ahəngdarlıqdır.
Gözəlliyin başlıca mənbələrini təbiət, cəmiyyət, ədəbiyyat, incəsənət və insan gözəlliyi təşkil edir. İnsanın gözəlliyi zahiri və daxili gözəlliyin vəhdətidir.
Varlığın insan tərəfindən estetik qavranması və düzgün əks etdirilməsi öz təbiəti etibarilə mürəkkəb prosesdir. Varlığın və incəsənətin bədii-estetik qavranması – estetik tərbiyənin ilkin mərhələsini təşkil edir. Qavramanın dolğunluğu, tamlığı, parlaqlığı sayəsində insanda müəyyən estetik hisslər, varlığa estetik münasibət formalaşır. Estetik hiss gözəlliyi duymaq, ondan həzz almaq bacarığıdır. Estetik qavramanın doğurduğu hisslər çox müxtəlif çalarlara malikdir: sevinc-kədər, məhəbbət-nifrət, həzz-ikrah, həyəcan, qorxu, təşviş, gülüş və s. Estetik hisslər insanda estetik tələbatların əsasında durur: insanın gözəllikdən keçirdiyi dərin emosional həyəcanlar, hisslər onda bədii-estetik dəyərlərlə ünsiyyətə ehtiyac doğurur.
Varlığın estetik qavranması, ona emosional münasibətin və estetik tələbatların yaranması prosesində tədricən uşaqların estetik şüuru formalaşır. Estetik hisslər və mənəvi tələbatlarla birlikdə estetik şüur insanın varlığa estetik münasibətinin əsasını təşkil edir.
Estetik şüur və hisslərin təsiri ilə estetik zövq formalaşır. Estetik zövq estetik ideal baxımından gözəlliyi qiymətləndirmək bacarığıdır. Estetik zövq əsasında insanda estetik mühakimə – varlığa, incəsənətə əsaslı, ümumiləşmiş ideya-emosional qiymətləndirmə bacarığı formalaşır.
1. Məktəbdə estetik tərbiyə bir neçə vəzifəni həyata keçirir.
2. Gənc nəsildə estetik baxış və təsəvvürlər, estetik şüur aşılamaq və inkişaf etdirmək.
3. Estetik hisslər və bu əsasda varlığa və incəsənətə estetik tələbat formalaşdırmaq.
4. Estetik zövq və mühakimə bacarığı formalaşdırmaq.
Böyüyən nəsildə bədii yaradıcılıq bacarıq və vərdişləri, bədii-estetik qabiliyyətləri inkişaf etdirmək. Şagirdlər incəsənətin bu və ya digər sahəsində müəyyən bacarıqlara yiyələnməli (musiqi alətində çalmaq, rəqs etmək, şəkil çəkmək, şer və ya hekayə yazmaq, bədii oxu və bədii tikişlə məşğul olmaq və s.), həyata, cəmiyyətə gözəllik ünsürləri bəxş etməlidirlər. Bu, həm də insanın özünütəsdiqinin mühüm şərtini təşkil edir.
Estetik tərbiyənin səmərəsi üçün bir sıra prinsipləri rəhbər tutmaq lazımdır. Həmin prinsiplərə aşağıdakılar daxildir:
1. Estetik tərbiyə insanın ideya-mənəvi tərbiyəsi, dünyagörüşünün
formalaşması prosesi ilə sıx əlaqəli şəkildə aparılmalıdır.
2. Estetik tərbiyədə müəyyən sistem və ardıcıllıq gözlənməlidir.
3. Estetik tərbiyə hərtərəfli aparılmalıdır.
4. Estetik tərbiyədə tədriciliyi gözləmək vacibdir.
5. Estetik tərbiyədə uşaqların yaş xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır.
6. Estetik tərbiyədə məktəb, ailə, məktəbdənkənar müəssisələr, mədəniyyət ocaqları, bədii yaradıcılıq təşkilatları (rəssamlar, bəstəkarlar, yazıçılar birlikləri) bir-birilə sıx əməkdaşlıq etməli, vahid xətt üzrə əlbir işləməlidirlər.
Estetik tərbiyənin sisteminə ailədə və uşaq bağçasında estetik tərbiyə, məktəbdə təlim prosesində və sinifdənxaric tədbirlərdə, məktəbdənkənar tərbiyə müəssisələrində, habelə uşaq həyatının təşkilində, insan münasibətlərində estetik tərbiyə işləri daxildir.
Məktəbəqədər dövrdə estetik tərbiyə çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Estetik tərbiyənin bünövrəsi ailədə qoyulur. Ailə gözəlliyin, uşaq zövqünün ilk məktəbi, ana laylası uşaqların ilk melodiyasıdır. Ailədəki səliqə-sahman, təmizlik, uşaq oyuncaqları, ev avadanlığı və əşyalarının gözəlliyi, valideynlərin oxuduğu mahnı və şerlər, danışdıqları nağıllar, təbiət gəzintiləri – bütün bunlar kiçik yaşlarda uşaq zövqünü formalaşdırır.
Estetik tərbiyə uşaq bağçasında daha sistemli xarakter kəsb edir. Uşaqlarla estetik məzmunlu məşğələlər – təbiətlə və ətraf aləmlə tanışlıq, musiqi, rəsm, gil, applikasiya, quraşdırma işləri, əmək məşğələləri aparılır, musiqili-didaktik oyunlar keçirilir, bayram və əyləncələr yüksək estetik formada təşkil edilir.
Məktəbdə estetik tərbiyə geniş məzmunda aparılır. Təlim prosesi estetik tərbiyənin çox mühüm vasitəsi olub, şagirdlərin estetik zövq və bacarıqlarının formalaşmasında böyük rol oynayır. Bu sahədə xüsusilə musiqi, təsviri incəsənət, əmək, ana dili və ədəbiyyat fənlərinin imkanları genişdir. Musiqi və nəğmə dərsləri estetik tərbiyənin qüdrətli vasitəsidir. Xüsusilə xorla oxunan mahnı zehni yorğunluğu götürür, xoş əhval aşılayır.
Təsviri incəsənət dərsləri də estetik tərbiyədə böyük əhəmiyyətə malikdir. Rəsm şagirdlərin bədii zövqünü, təxəyyülünü, yaradıcılıq qabiliyyətini inkişaf etdirir.
Estetik tərbiyədə ana dili və ədəbiyyat dərsləri də böyük imkanlara malikdir. Bədii nümunələr (şer, hekayə və nağıllar), bədii ədəbiyyat şagirdlərdə estetik hissləri, estetik zövq və mühakiməni inkişaf etdirir.
Estetik tərbiyə məqsədi ilə digər fənlərin də imkanlarından istifadə edilməlidir. Tədris etdiyi fəndən asılı olmayaraq müəllim öz gözəl nitqi, davranışı, münasibəti, geyimi ilə şagirdlərin zövqünü tərbiyə edir: “Hər bir fənn müəllimi estetik tərbiyə müəllimi olmalıdır” (M.Cəfər). Dərsdə istifadə olunan əyani vəsaitlər, sinfin estetik tərtibi, dərsdə yaradılan mənəvi-emosional mühit də estetik zövqün mühüm mənbəyini təşkil edir.
Dərslərdə aparılan estetik tərbiyə sinifdənxaric və məktəbdənkənar işlərdə daha da dərinləşdirilir və genişləndirilir. Bu işlər şagirdlərin maraqlarının və fərdi yaradıcılıq qabiliyyətlərinin inkişafına kömək göstərir. Estetik tərbiyə üzrə sinifdənxaric işlərin məzmunu, forması müxtəlif və rəngarəngdir. Bunları üç qrupa ayırmaq olar: dərnək işləri, kütləvi işlər və fərdi işlər.
Bədii yaradıcılıq və incəsənət dərnəkləri estetik tərbiyə üzrə sinifdənxaric işlərin geniş yayılmış formalarındandır. Belə dərnəklərə musiqi, xor, rəsm, rəqs, ədəbiyyat, dram, bədii oxu, bədii tikiş və b. dərnəklər daxildir.
Sinifdənxaric tədbirlərlə yanaşı, şagirdlər məktəbdənkənar müəssisələrdə uşaq və məktəblilər sarayları və evlərində, estetik tərbiyə mərkəzlərində, təsviri sənət studiyalarında müxtəlif növ yaradıcılıq fəaliyyətinə cəlb edilirlər. Bir çoxları bu yolla öz gələcək həyat yolunu müəyyən edir, böyük sənətə vəsiqə alırlar.
Estetik tərbiyənin mühüm bir vasitəsi təbiət gözəllikləridir. Təbiət gözəlliklər mənbəyidir. O, estetik hisslərin, təxəyyülün inkişafına zəngin material verir. Təbiət ən yaxşı rəssamdır: “Xəyal həqiqi güldən daha yaxşı heç bir şey təsəvvür edə bilməz” (N.Çernışevski). Təbiət həm də tərbiyəçidir.
O, insanın ağlını və qəlbini zənginləşdirir, onda yüksək estetik və mənəvi hisslər – vətənpərvərlik, xeyirxahlıq, həssaslıq, doğma torpağa məhəbbət, iftixar hissləri oyadır. Bütün bunlar isə təbiətə, ətraf mühitə, insanlara estetik münasibətin formalaşmasına kömək edir.
Estetik tərbiyənin mühüm bir istiqaməti məişətdə, geyim və münasibətdə gözəllik ruhunda şagirdləri tərbiyə etməkdir. Onlar məktəbdə, ailədə, şəxsi həyatda gözəllik qanunları ilə yaşamağa, hər yerdə estetik mühit yaratmağa çalışmalıdırlar: gözəl danışmalı, gözəl geyinməli, gözəl yeriməli, gözəl davranmalıdırlar.
Burada müəllimin, valideynlərin nümunəsi, emosional mədəniyyəti böyük rol oynayır. Müəllimin daxili gözəlliyi, uşaqlarla ədalətli münasibəti, həssaslığı, pedaqoji məharəti, hər işdə ölçü hissini gözləməsi, düzlüyü, doğruçuluğu, mədəniliyi münasibət və davranış estetikasının çox təsirli vasitəsidir. Əgər uşaq ədalətsizliklə, təhqirlə qarşılaşmışsa, təşviş, qorxu, sıxıntı, ümidsizlik keçirirsə, bu hisslər onun ürəyinə gözəllik yolunu sanki bağlayır. Bunu nəzərə alaraq, məktəbdə yüksək mənəvi-psixoloji iqlim, həssaslıq və humanizm mühitinin yaranmasına nail olmaq lazımdır.
2. Fiziki tərbiyə
Fiziki tərbiyə insanın sağlamlığını möhkəmlədən, şəxsiyyətin fiziki və mənəvi-iradi keyfiyyətlərini inkişaf etdirən təsirlər sistemidir.
Fiziki tərbiyə şəxsiyyətin ahəngdar inkişafının mühüm şərtini təşkil edir.
Fiziki tərbiyə əqli inkişafa kömək edir. Sağlamlıq səmərəli zehni fəaliyyətin vacib şərtidir: o, insanın fikir qüvvəsini artırır, yorğunluğu götürür, iş qabiliyyətini bərpa edir. Fiziki tərbiyə insanın əxlaqi-iradi inkişafının da mühüm vasitəsidir: o, iradəni möhkəmlədir, insanda dözümlülük, intizam, kollektivçilik, yoldaşlıq və dostluq kimi keyfiyyətlər tərbiyə edir. Fiziki tərbiyə insanı əməyə və vətən müdafiəsinə hazırlayır. O, estetik tərbiyə ilə də sıx bağlıdır.
Göründüyü kimi, fiziki tərbiyə şəxsiyyətin formalaşmasında böyük rol oynayır. Buna görə də gənc nəslin fiziki tərbiyəsinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Bu məsələ mühüm dövlət, milli-mənəvi əhəmiyyət kəsb edir.
Fiziki tərbiyənin əsas məqsədi fiziki cəhətdən sağlam, gümrah nəsil tərbiyə etməkdən, onları əməyə və fəal ictimai həyata hazırlamaqdan ibarətdir. Bu ümumi məqsədə nail olmaq üçün fiziki tərbiyə qarşısında aşağıdakı konkret vəzifələr durur:
a) gənc nəslin normal fiziki inkişafını və sağlamlığını təmin etmək;
b) məktəblilərə həyat üçün zəruri olan bacarıq və vərdişlər (düzgün yeriş, qaçış, tullanmaq, üzmək və s.) aşılamaq;
c) uşaq və gənclərdə bədən tərbiyəsi və idmanla müntəzəm məşğul olmağa, öz bədənini möhkəmlətməyə tələbat yaratmaq;
ç) fiziki mədəniyyətə, gigiyena və təbabətə aid bilik və vərdişlər aşılamaq;
d) böyüyən nəsildə təlim, əmək və vətən müdafiəsi üçün zəruri olan iradi-mənəvi keyfiyyətlər (dözümlülük, çeviklik, cəldlik, qüvvə) tərbiyə etmək, onlarda qorxu, inamsızlıq, səbirsizlik və s. kimi mənfi keyfiyyətləri aradan qaldırmaq əzmi formalaşdırmaq.
Fiziki tərbiyənin məzmunu “Əməyə və müdafiəyə hazıram” (ƏMH) kompleksində və məktəblilərin bədən tərbiyəsi proqramında öz əksini tapmışdır. ƏMH kompleksi 6 dərəcədən ibarətdir. Onun 4 dərəcəsi məktəb yaşına aiddir: I dərəcə – “Yürüşə hazıram” (7-9 yaş), II dərəcə – “Cəsurlar və cəldlər” (10-13 yaş), III dərəcə – “İdman əvəzediciləri” (14-15 yaş), IV dərəcə “Qüvvət və igidlik” (16-18 yaş). Məktəbdə fiziki tərbiyənin təşkilində bu sənədlərə, habelə məktəbdə fiziki tərbiyə haqqında Əsasnaməyə istinad etmək lazımdır.
Məktəbdə fiziki tərbiyə müxtəlif vasitə və formalarla həyata keçirilir.
Fiziki tərbiyənin vasitələrinə fiziki təmrinlər, təbii və gigiyenik amillər daxildir.
Fiziki təmrinlər fiziki tərbiyə vəzifələrinin həlli üçün xüsusi seçilib tətbiq edilən əsas hərəkətlər, hərəkət əməliyyatlardır. Fiziki təmrinlərin təsnifatına müxtəlif yanaşma halları vardır. Nisbətən geniş yayılmış təsnifat fiziki tərbiyə vasitələrinin tarixən formalaşmış sisteminə əsaslanır. Buraya gimnastika, oyun, idman və turizm daxildir.
Gimnastika bütövlükdə orqanizmin və onun ayrı-ayrı sistem və funksiyalarının inkişaf etdirmək məqsədi ilə aparılan xüsusi təmrinlərdir. Gimnastikanın müxtəlif növləri ayırd edilir: əsas, gigiyenik, idman, bədii, istehsalat, müalicə gimnastikası.
Oyunlar fiziki təmrinlərin geniş yayılmış növüdür. Oyun həm fiziki, həm də mənəvi tərbiyə vasitəsidir. Oyunda uşaqların orqanizmi, fiziki qüvvələri, düşüncə bacarığı, hazırcavablıq, təşəbbüskarlıq inkişaf edir, kollektivçilik, yoldaşlıq və dostluq keyfiyyətləri formalaşır
Oyunlar iki növdə olur: hərəkətli və idman oyunları. Hərəkətli oyunlar əsasən ibtidai siniflərdə, idman oyunları isə məktəbin orta və yuxarı siniflərində keçirilir.
İdman fiziki təmrinlərin daha mürəkkəb növüdür. İdmanda bədəni möhkəmlətmək vəzifəsi fiziki çalışmaların ayrı-ayrı növlərində (yüngül atletika, güləş, üzgüçülük, futbol, voleybol, basketbol, dama, şahmat və s.) yüksək nəticələr əldə etmək uğrunda mübarizə ilə qovuşur.
Turizm doğma diyarın təbiəti, tarixi və mədəni yerləri ilə tanışlıq, şagirdlərin görüş dairəsini genişləndirmək məqsədi ilə keçirilən yürüş və gəzintilərdir. O, uşaq və gənclərin fiziki dözümlüyünü, ətraf aləmə bələdliyini, sərbəstliyini təmin etməyə, kollektiv həyat və fəaliyyət təcrübəsi qazanmağa kömək göstərir.
Fiziki tərbiyənin mühüm bir vasitəsi təbii amillərdən istifadə etməkdir. Təbii amillər (günəş, hava, su) təbiətin sağlamlaşdırıcı qüvvələridir. İnsan orqanizminin təmiz havaya (oksigenə), suya, günəş şüasına böyük ehtiyacı vardır. Təmiz hava insan orqanizmi, beyin, ciyər və ürəyin fəaliyyəti üçün zəruridir. Çirkli hava (karbon qazı) beyni yorur, orqanizmin müqavimət gücünü zəiflədir, belə havada mikrob çox olur.
Günəş həyat mənbəyidir. Günəş şüası mikrobları məhv edir, qan damarlarını genişləndirir, orqanizmin müqavimətini artırır. Günəş düşməyən evdə insan tez xəstələnir.
Su da böyük sağlamlaşdırıcı təsirə malikdir: su dərini təmizləyir, tənəffüsü yaxşılaşdırır, əsəbləri sakitləşdirir.
Gigiyenik amillər fiziki tərbiyə, sağlamlıq baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. Gigiyenik amillərə qida, yuxu, istirahət, bədənə qulluq, normal mənzil və iş şəraiti, rejim, rahat geyim və s. daxildir.
Sağlamlıq üçün normal qida vacib şərtdir. Yemək müəyyən hədd daxilində olmalıdır: həddən çox və az yemək zərərlidir.
Qidada zülalların, vitaminlərin, mineral maddələrin olmasına diqqət yetirilməlidir. Zülal çatışmazlığı üzdə qırışlara, rəngin solmasına, saç tökülməsinə, böyrək xəstəliyinə səbəb olur. Vitamin və mineral çatışmazlığından dəri xəstəlikləri, saç tökülməsi, göz və ürək zəifliyi, dırnaq sınması, qanazlığı və s. baş verir.
Normal yuxu da sağlamlıq üçün mühüm şərtdir. O, yorğunluğu götürür, orqanizmin iş qabiliyyətini bərpa edir. Normadan çox və az yatmaq eyni dərəcədə zərərlidir. Çox yatmaq orqanizmi süstləşdirir, kökəlməyə və piylənməyə (xüsusən yeməkdən sonra) səbəb olur, insanı passivləşdirir, bəzən yatımlılıq kimi mənfi adətin yaranmasına gətirib çıxarır.
Gigiyenik amillər içərisində düzgün gün rejimi böyük əhəmiyyətə malikdir. Rejim insanın həyat tərzini nizama salan qaydaların məcmusudur. O, iş və istirahəti tənzim edir, insanda intizamlılıq, səliqəlilik, dəqiqlik, təşkilatçılıq tərbiyə edir, müsbət adətlər yaradır.
Ailədə və məktəbdə sanitar-gigiyenik tələblərə ciddi əməl edilməlidir. Ailədə şagirdin iş otağı, məktəbin sinif otaqları gigiyenik tələblərə (optimal həcmi, hava tutumu, işıq və istilik rejimi, havasının dəyişilməsi, əşyaların yaş əsgi ilə silinməsi və s.) cavab verməlidir. Partalar uşaqların boyuna uyğun olmalıdır.
Ailədə sanitar-gigiyenik tələblərin gündəlik icrasına və adətə çevrilməsinə çalışmaq lazımdır: uşaqlar hər səhər və axşam dişlərini fırça ilə yumalı, yeməkdən qabaq əllərini yumalı, yeməkdən sonra ağzı yaxalamalıdırlar.
Məktəbdə fiziki tərbiyənin təşkili formaları. Fiziki tərbiyənin həyata keçirilməsi səmərəli formalar seçib tətbiq etməyi tələb edir. Belə formalara bədən tərbiyəsi dərsləri, fakültativ məşğələlər, gün rejimində idman-sağlamlıq tədbirləri, fiziki tərbiyə üzrə sinifdənxaric və məktəbdənkənar tədbirlər daxildir.
Bədən tərbiyəsi dərsləri fiziki tərbiyənin əsas, bütün şagirdlər üçün məcburi olan məşğələ formasıdır.
Fiziki cəhətdən hazırlıqlı və idmana həvəs göstərən şagirdlər üçün fakültativ məşğələlər keçirilir. Bu məşğələlər könüllülük əsasında həftədə iki dəfə təşkil olunur.
Fiziki tərbiyənin mühüm forması kimi gün rejimində idman-sağlamlıq tədbirləri böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu tədbirlərə daxildir: səhər gimnastikası; dərslərdə (xüsusən ibtidai siniflərdə) yorğunluğu götürmək üçün 2-3 dəqiqəlik bədən tərbiyəsi dəqiqələri; böyük tənəffüslərdə açıq havada oyun və əyləncələr.
Fiziki tərbiyə üzrə sinifdənxaric işlər uşaq və gəncləri sistemli şəkildə bədən tərbiyəsi və idmana cəlb etməyə, onların asudə vaxtını səmərəli təşkil etməyə imkan verir. Sinifdənxaric fiziki tərbiyə tədbirlərinə idman dərnəkləri və bölmələri, oyun və əyləncələr, idman yarışları, idman bayramları, Spartakiadalar və s. daxildir.
Fiziki tərbiyə sahəsində məktəbdənkənar işlər də çoxcəhətli və rəngarəngdir. Bu işləri uşaq idman məktəbləri, uşaq turist stansiyaları, mədəniyyət və istirahət parkları, idman bazaları, könüllü idman təşkilatları, MKİS işçiləri və başqa müəssisə və təşkilatlar təşkil edir.
3. Ekoloji tərbiyə
“Ekologiya” yunan sözü olub, yurd (məkan) haqda təlim deməkdir. Ekoloji tərbiyə ahəngdar şəxsiyyət tərbiyəsinin mühüm tərkib hissəsidir. O, gənc nəsli ekoloji biliklərlə silahlandırmağa, ekoloji mədəniyyəti formalaşdırmağa yönələn tədbirlər sistemidir.
Ekoloji tərbiyənin əsasını təbiətə sevgi, onun mühafizəsi işi təşkil edir. İnsan təbiətin bir üzvüdür. Təbiət öz sərvətləri ilə insanı bəsləyir, yaşadır, fiziki və mənəvi qüvvələrini inkişaf etdirir, ona həyat verir. Lakin bəzən insan öz yaşamaq mənbəyini – təbiəti, ekoloji mühiti korlayır; udduğu havanı, içdiyi suyu, məhsulunu yediyi torpağı zəhərləyir. Bu yolla insanlıq öz-özünü məhvə aparır, özü üçün dəhşətli fəlakətlər, xəstəliklər yaradır.
Bunun qarşısını almaq üçün kiçik yaşlardan uşaqları təbiətə qayğılı münasibət ruhunda tərbiyə etmək, ekoloji şüuru və mədəniyyəti formalaşdırmaq lazımdır. Hər bir insan – şəxsiyyət və vətəndaş kimi öz yurdunun, bəşər övladı kimi isə dünyanın ekoloji vəziyyəti və tarazlığı üçün məsuliyyət hiss etməli, onun pozulması hallarına barışmazlıq göstərməlidir. Bu, dünyanın hər bir sakininin insanlıq borcudur.
Ekoloji tərbiyədə aşağıdakı vəzifələri həyata keçirilir:
– böyüyən nəsildə ekoloji şüuru formalaşdırmaq;
– uşaq və gənclərdə doğma təbiətə, ətraf mühitə məhəbbət və qayğılı münasibət, onun korlanmasına qarşı barışmazlıq hissləri aşılamaq;
– təbiəti mühafizə üzrə zəruri bacarıq və vərdişlər formalaşdırmaq, gənc nəsli fəal ekoloji fəaliyyətə hazırlamaq.
Ekoloji tərbiyə işində müxtəlif yollardan, forma və metodlardan istifadə edilir. Ekoloji tərbiyə hələ kiçik yaşlardan, ailə və uşaq bağçasından başlanmalıdır. Erkən yaşlardan uşaqlarda təbiət hadisələrinə düzgün baxışlar yaratmaq, onlara təbiəti, canlıları sevdirmək, uşaq qəlbində xeyirxahlıq hissləri oyatmaq lazımdır. Kiçik yaşlardan buna diqqət yetirilməzsə, uşaqda təbiətə, heyvan və quşlara qarşı laqeydlik, hətta qəddarlıq, rəhmsizlik hissləri baş qaldıra bilər. Təbiətə qarşı qəddarlıq təbiət gözəlliklərinə laqeydlikdən, ətraf aləmə qeyri-həssas münasibətdən, bir sözlə, uşaq qəlbində xeyirxahlıq hisslərinin kütləşməsindən başlanır.
Ailədə və uşaq bağçasında aparılan ekoloji tərbiyə işləri məktəbdə daha da inkişaf etdirilir və sistemli şəkil alır. Təlim prosesi ekoloji tərbiyənin çox mühüm yoludur. Ayrı-ayrı fənlərin tədrisində ekoloji təhsil və tərbiyə üçün böyük imkanlar vardır. İbtidai siniflərdə şagirdlər təbiətşünaslıq və ətraf aləmlə tanışlıq dərslərində təbiət və onun mühafizəsi haqqında ilkin təsəvvürlərə yiyələnir, onlarda təbiətə məhəbbət, onu qorumağın vacibliyi fikri aşılanır.
Orta və yuxarı siniflərdə ekoloji təhsil və tərbiyə işləri genişləndirilir. Kimya dərslərində torpağın münbitliyini saxlamaq üçün kimyəvi gübrələrdən istifadə edilməsi, sənaye və məişət tullantılarının emalı, ekoloji cəhətdən təmiz ərzaq məhsullarının istehsalı və s. barədə təsəvvürlər aşılanır. Bunlar isə şagirdlərin ekoloji təfəkkürünün inkişafına güclü təsir göstərir. Ekologiya və təbiəti mühafizə sahəsində digər fənlərdə – biologiya, zoologiya, botanika, coğrafiya dərslərində daha ətraflı biliklər verilir və onların tətbiqi aspektləri nəzərdən keçirilir.
Ekoloji tərbiyə sahəsində dərslərdə aparılan iş sinifdənxaric və məktəbdənkənar tədbirlər yolu ilə daha da dərinləşdirilir. Yerli şəraitdən asılı olaraq təbiəti mühafizə işinin müxtəlif formalarından istifadə olunur: məktəb meşəçiliyi, gənc təbiətçi dərnək və klubları, məktəb qoruqları, meyvə bağları, şagird istehsalat briqadaları, ekologiya üzrə olimpiada və viktorinalar, məktəb ekologiya cəmiyyəti, ekologiya ayları, ekologiya reydləri və s. belə maraqlı formalardandır. Məktəblərdə və yaşayış yerlərində yaşıllıq iməciliklərinin keçirilməsi, mavi və yaşıl keşikçi dəstələrinin yaradılması, ilk çiçək bayramlarının, meşə və quş günlərinin, təbiət dostları və gənc bağbanların müsabiqələrinin təşkili kimi tədbirləri məktəblərdə ənənə şəklinə salmaq lazımdır.
4. Hüquq tərbiyəsi
Hüquq tərbiyəsi şəxsiyyətin ahəngdar inkişafına yönələn ideya-tərbiyə işləri kompleksinin mühüm bir istiqamətini təşkil edir. Hazırda, hüquqi dövlət quruculuğunun həyata keçirildiyi bir dövrdə gənc nəslin hüquq tərbiyəsi böyük əhəmiyyət kəsb edir
“Hüquq” ərəbcə “haqq söz” deməkdir. Hüquq ictimai şüurun bir forması olub, dövlət tərəfindən müəyyən edilən və mühafizə olunan, ictimai münasibətləri tənzimləyən məcburi davranış qaydaları sistemidir. Hüquq əxlaqla sıx bağlıdır. Hüquq normaları əxlaq normalarından müəyyən cəhətdən fərqlənir: hüquq normaları hamı üçün məcburidir və rəsmi dövlət aktlarında əks olunur. Hər cür fəaliyyətdə olduğu kimi, hüquqi fəaliyyət də insanın hüquqi düşüncəsi, inamı və hüquqi davranışının vəhdəti kimi özünü göstərir.
İnsanın hüquqa dair təsəvvürləri, ideya və görüşləri, hissləri, onun hüquq düşüncəsində ifadə olunur. Hüquq düşüncəsi nə qədər yüksək olarsa, insan hüquq normalarını bir o qədər şüurlu yerinə yetirər, onların pozulmasına yol verməz.
İnsanın şüur və davranışı vəhdətdə olub, bir-birini şərtləndirir. Onun hüquqi davranışı da hüquqi şüur səviyyəsindən, intellektual və emosional inkişafdan çox asılıdır. Qanunazidd hərəkətlər, bir qayda olaraq, insanın təhrif olunmuş bilikləri, tələbat və maraqları ilə bağlıdır. Məsələn, pozulmuş, təhrif edilmiş maddi tələbatlar acgözlük, tamahkarlıq, pul və mal-dövlət hərisliyi yaradır. Yaxud, təhrif olunmuş ünsiyyət tələbatı şöhrətpərəstlik, eqoizm, zorakılıq yaradır. Bu mənfi sərvət meyllərinin təsiri altında hüquqazidd hərəkətlər (oğurluq, rüşvətxorluq, xuliqanlıq və s.) baş verir.
Cəmiyyətə zidd hərəkətlərin səbəbləri, ilk növbədə, insanın hüquqi şüurunun aşağı səviyyədə olması ilə, cəmiyyət və hüquq haqqında yanlış təsəvvürləri ilə, şəxsiyyətlə cəmiyyət arasında, onların tələbləri arasında pozulmuş münasibətlərlə şərtlənir. Bu hal hüquqi şüurun, bütövlükdə hüquq tərbiyəsinin vacibliyini göstərir.
Hüquq tərbiyəsi gənc nəslin hüquqi şüur və davranışını, habelə hüquq normalarına münasibətini formalaşdırmaq məqsədi güdən planlı və mütəşəkkil fəaliyyət prosesidir. Hüquq tərbiyəsi qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur:
a) gənc nəsildə hüquqi şüur, hüquqa və qanunçuluğa dair baxış və
təsəvvürlər aşılamaq;
b) uşaq, yeniyetmə və gənclərdə hüquq psixologiyası formalaşdırmaq:
c) böyüyən nəsildə hüquqi davranış təcrübəsi, birgəyaşayış qaydalarına uyğun düzgün davranış bacarıqları formalaşdırmaq, yeniyetmələr arasında qanunpozma hallarının qarşısını almaq, bu məqsədlə profilaktik tədbirlər həyata keçirmək.
Hüquq tərbiyəsi insanın hüquqi şüurunun bütün komponentlərinə təsir göstərir: hüquqa dair biliklər (idrak komponenti), hüquqa münasibət (qiymətləndirmə komponenti), insanın davranış mövqeyi (iradi komponent). Hüquqi şüurun hər üç komponenti vəhdət halında çıxış edir. Hüquq normalarına dair biliklər və onlara müsbət münasibət əsasında hüquqi əqidə və davranış mövqeyi, yəni hüquqauyğun davranışa hazırlıq və səy formalaşır.
Hüquqi şüurun formalaşması və inkişafı uzun sürən, mürəkkəb və ziddiyyətli prosesdir; o, bütün ömür boyu davam edir. İlk hüquqi təsəvvürlər ailədə valideynlərin təsiri ilə formalaşır. Burada uşaq nəyin yaxşı və pis olduğunu öyrənir, ilk qadağanlarla, öz əməllərinə verilən qiymətlə (“olmaz”, “ayıbdır” və s.) qarşılaşır. İlk əxlaqi təsəvvür və qiymətlər əsasında onda bəsit hüquqi təsəvvürlər, hisslər və münasibət formalaşır.
Hüquq tərbiyəsi məktəbdə planlı və sistemli xarakter kəsb edir, müxtəlif forma və metodlarla həyata keçirilir. Bu formalar içərisində dərs əsas yer tutur. Ayrı-ayrı fənlərin tədrisi prosesində şagirdlərin hüquqi şüurunun formalaşması üçün mövcud imkanlardan istifadə edilir. İbtidai siniflərin ana dili, təbiətşünaslıq fənlərində hüquqa dair elementar məlumatlar verilir.
Hüquq tərbiyəsi baxımından “İnsan və cəmiyyət” fənni daha böyük imkanlara malikdir. Bu fənnin köməyi ilə şagirdlər dövlət quruluşu, hüquq sistemi, Konstitusiya hüququ, qanunverici və icra orqanları və hüquqi məsələlər barədə biliklərə, siyasi-hüquqi baxış və təsəvvürlərə yiyələnirlər.
Hüquq tərbiyəsi üzrə təlim prosesində aparılan işlərlə yanaşı, sinifdənxaric və məktəbdənkənar işlər də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Hüquq tərbiyəsi ilə bağlı sinifdənxaric işlər müxtəlif formalarda təşkil edilir. Məqsəd və məzmununa görə onları iki qrupa bölmək olar: a) hüquq təbliğatı və hüquqi şüurun formalaşmasına xidmət edən formalar; b) hüquq-mühafizə fəaliyyətinin təşkili formaları.
Birinci qrup formalara hüquqi mövzularda söhbət və mühazirələr, tematik axşamlar, viktorinalar, disputlar, əxlaqi-hüquqi məsələlərə dair bədii əsərlərin və filmlərin müzakirəsi, hüquq lektoriyaları, gənc hüquqşünas dərnəkləri, hüquq mövzularında konfranslar, hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşları ilə görüşlər, hüquq bilikləri klubu, gənclərin diskussiya klubu və b. daxildir. Bu formalar yeniyetmə və gənclərin hüquqi biliklərini artırmağa, hüquqi məsələlərə inam yaratmağa kömək göstərir.
İkinci qrup formalara məktəblilərin marağa görə könüllü dəstələri polisin gənc dostları, yaşıllıq dostları, sərhədçilərin gənc dostları, gənc yanğınsöndürənlər, gənc yol nəqliyyatı müfəttişləri, ictimai asayişi mühafizə dəstələri və b. daxildir. Bu formalar şagirdlərin hüquq-mühafizə fəaliyyətinin təşkilinə, onlarda hüquqi baxışların və əqidənin yaranmasına, müsbət adətlərin və fəal həyat mövqeyinin, habelə əxlaqi-hüquqi təcrübənin formalaşmasına xidmət edir.
Məktəbdənkənar müəssisələr də hüquq tərbiyəsi sahəsində müəyyən rol oynayır. Uşaq-gənclər evi və sarayları, mədəniyyət saraylarında fəaliyyət göstərən dərnək və bölmələr, gənc təbiətçilər stansiyaları, uşaq kitabxanaları yuxarıda göstərilən bir çox iş formalarından istifadə edir (hüquq universitet və lektoriyaları, gənc hüquqşünas dərnək və klubları və s.).
Sinifdənxaric və məktəbdənkənar işlər uşaq və yeniyetmələrin asudə vaxtının səmərəli təşkilində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Təcrübə göstərir ki, məktəblilərin, xüsusən yeniyetmələrin asudə vaxtı düzgün təşkil edilmədikdə onların bir qismi günlərini boş-boşuna keçirir, nəzarətsiz qalır, bəzən mənfi təsir altına düşür, hətta hüquqazidd hərəkətlərə (xuliqanlıq, sərxoşluq, narkomaniya və s.) yol verirlər. Yeniyetmə cinayətkarlığının təhlili göstərir ki, onların böyük qismi (60-70%-i), bir qayda olaraq, idman, mütaliə, bədii özfəaliyyət və digər ictimai-mədəni fəaliyyətlə məşğul olmamışlar. Bunu nəzərə alıb, şagirdlərin dərsdənkənar fəaliyyətini mənalı təşkil etmək, onları müxtəlif fəaliyyət növlərinə – idmana, ictimai-faydalı əməyə, elmi-texniki və bədii yaradıcılıq işlərinə, mütaliəyə geniş cəlb etmək lazımdır.
Hüquq tərbiyəsinin müvəffəqiyyəti onun planlı, məqsədyönlü və mütəşəkkil təşkilindən, bu sahədə məktəb, ailə və ictimaiyyətin sıx əməkdaşlığını təmin etməkdən asılıdır.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.