Hüquqşünaslığın əsasları

ruhunu ilkin səbəb, cəmiyyətə isə onun ayrılmaz xassəsi, insanın fərdi özünüqorumasına xidmət edən vasitə kimi

Konstitusiya hüququnun əsasları.

Plan:
1. Konstitusuya hüququnun anlayışı.
2. Dövlətin əsas qanunu kimi Konstitusiyanın anlayışı və mahiyyəti.
3. AR vətəndaşlığı.
4. İnsan və vətəndaşın əsas hüquq, azadlıq və vəzifələri.
5. Dövlət hakimiyyətinin anlayışı.
6. Yerli özünüidarəetmə.

Konstitusiya termini latın mənşəli olub təsis etmək , qurmaq deməkdir.
Konstitusiyanın dövlətin əsas qanunu kimi meydana gəlməsi burjua dövlətinin yaranması ilə bağlıdır.Konstitusiya tipli ilk aktlar ilk dəfə İngiltərədə qəbul edilmişdir.Ancaq B.Britaniya özü dünyada yeganə ölkədir ki,yazılı konstitusiyaya maliki deyildir.
İlk yazılı konstitusiya ABŞ-da 1787-ci ildə qəbul edilmişdir. Avropada isə ilk yazılı konstitusiya Polşa və Fransanın 1791-ci il Konstitusiya hesab edilir.
Konstitusiya – xüsusi hüququ xassələrə malik olan hüquqi aktdır.Konstitusiyada aşağıdakı əsas məsələlər öz əksini tapır:
– cəmiyyət və dövlət quruculuğunun əsas prinsipləri təsbit olunur.
– Dövlət hakimiyyətinin məxsusluğu və onu həyata keçirilməsi mexanizmi müəyyən olunur.
– Insan və vətəndaşın dövlət tərəfindən etiraf və mühafizə olunan hüquqları, azadlıqları və vəzifələri təsbit olunur.
Konstitusiya əsas qanun kimi təsbitedici xarakterə malikdir. Bu özünü konstitusiyanın tənzimetmə predmetində göstərir. O dövlətin konstitusiya quruluşunun əsaslarını, ərazi quruluşunu , insan və vətəndaşın əsas hüququ , azadlıqları və vəzifələrini, dövlət hakimiyyətinin və yerli özünüidarəetmənin təşkili və sistemini təsbit edərək ictimai həyatın bütün sahələrinə hüquqi təsir göstərir.Ona görə də konstitusiya normaları bütün dövlət idarəçili və hakimiyyət orqanları , siyasi və ictimai təşkilatlar, vəzifəli şəxslər və vətəndaşlar üçün əsas hesab olunur.Konstitusiya normaları bütün digər hüquq normalarına münasibətdə ilkin hesab olunur.
AR Konstitusiyası 12.11.1995-ci ildə referendum yolu ilə qəbul edilmiş və 27.11.1995-ci ildə qüvvəyə minmişdir.2002-ci ilin 24 avqustunda və 19 mart 2009-cu il tarixdə keçirilən referendum nəticəsində ona bəzi əlavə və dəyişikliklər edilmişdir. O 5 bölmədən , 12 fəsildən və 158 maddədən ibarətdir.
AR Konstitusiyanın hüquqi xassələrinə aşağıdakılar aiddir:
– alilik
– ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik olması
– hüquqi sistemin əsasını təşkil etməsi
– xüsusi hüquqi mühafizəsi
– qəbul edilməsi, əlavə və dəyişikliklər edilməsinin xüsusi qaydası.
AR Konstitusiyanın ilk bölməsi dövlət və cəmiyyətlə bağlı münasibətlərin tənzimlənməsinə həsr olunub. Dövlət və xalq konstitusiya hüququnun əsas subyektləridir. Konstitusiyanın 1-ci maddəsinə görə AR-da dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyi azərb.xalqıdır. Xalq dedikdə AR ərazisində və ondan kənarda yaşayan , AR dövlətinə və onun qanunlarına tabe olan AR vətəndaşları başa düşülür. Xalq anlayışı ilə vətəndaşların məcmusu üst-üstə düşür.
Dövlət siyasi sistemin əsas ünsürü hesab olunur. Konstitusiyanın 7-ci maddəsinə əsasən Azərb.dövləti demokratik, hüquqi, dünyəvi, unitar respublikadır.
Dövlətin konstitusion əsasları bütün digər normalara münasibətdə ilkindir, çünki 3 əsas subyektin- şəxsiyyətin, cəmiyyətin, dövlətin qarşılıqlı münasibətlərinin ən əsas istiqamətlərini müəyyən edir.
Dövlətin hüquqi- siyasi əsaslarına dövlətin ərazi və quruluşunu, dövlət başçısı kimi prezidenti, silahlı qüvvələri, dövlət dilini, paytaxt və rəmzləri, demokratiyanı göstərmək olar.
– Dövlətin iqtisadi əsaslarına mülkiyyəti, pul vahidini, təbii ehtiyatları, borclara qoyulan məhdudiyyətləri aid etmək olar.
Dövlətin sosial əsasları kimi ailəni, dini, sosial inkişafı göstərmək olar.
Hər bir dövlət onun sosial –siyasi və hüquqi mahiyyətini müəyyən edən əlamətlərdən əlavə, həm də onun bir növ simasını müəyyən edən formal əsaslara, əlamətlərə malikdir. Bu cür əlamətlərə dövlətin inzibati mərkəzi, dövlətin dili və rəmzləri aiddir.
Hər bir dövlətin atributlarından biri onun öz dövlət orqanlarına malik olmasıdır. D/ orqanları dövlətin öz funksiyalarını həyata keçirmək üçün yaratdığı xüsusi təşkilatdır. Dövlət orqanı hakimiyyəti realizasiya etdiyindən dövlət adından çıxış edir.
AR-da dövlət hakimiyyəti orqanları müəyyən sistem təşkil edir və hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında qurulur. Konstitusiyanın 7-ci mad-nin 3-cü hissəsinə əsasən
1) qanunvericilik hakimiyyətini Milli Məclis həyata keçirir;
2) icra hakimiyyəti AR prezidentinə mənsubdur;
3) məhkəmə hakimiyyətini AR məhkəmələri həyata keçirir.
Bu cür bölgü onunla əsaslandırılır ki, dövlət 3 əsas funksiyanı yerinə yetirməlidir;
1) qanunların qəbul edilməsi.
2) Qanunların icra edilməsi.
3) ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi.
Ancaq bu işin siyasi tərəfi də vardır. Belə ki, demokratiyanın saxlanması, hakimiyyət səlahiyyətlərinin bir şəxsin və ya orqanın əlində cəmləşməsinin qarşısını almaq məqsədilə bu prinsip son dərəcə vacibdir.Belə olduqda hakimiyyətin bu 3 qolu bir-birinə nəzarət etmək, qanun pozuntularınıın qarşısını almaq imkanına malik olurlar.
Konstitusiyanın 81-ci maddəsinə əsasən qanunvericilik hakimiyyətini AR Milli Məclisi həyata keçirir. Bu dövlət hakimiyyətinin nümayəndəli orqanıdır, yəni xalqın seçdiyi nümayəndələrdən – deputatlardan ibarətdir.Onların sayı 125-dir. MM-in deputatları majoritar seçki sistemi, ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququ əsasında seçilir.
MM-in hər bir çağırışının səlahiyyət müddəti 5 ildir. Hər çağırışın seçkiləri hər 5 ildən bir noyabr ayının birinci bazar günü keçirlir. Deputatlığa passiv seçki hüququ 25 yaşdan əmələ gəlir.
MM yalnız 83 deputat seçildikdən sonra səlahiyyətli hesab olunur və ilk iclasını çağıra bilər.
MM-in əsas funksiyası qanunvericilik fəaliyyətidir. Qəbul olunmuş qanunlar 14 gün müddətində imzalanmaq üçün AR prezidentinə təqdim olunmalıdır.
MM- in səlahiyyətlərinə aşağıdakılar aiddir:
– inzibati ərazi bölgüsü
– dövlətlərarası müqavilələrin təsdiq və ləğv edilməsi
– prezidentin təqdimatına əsasən dövlət büdcəsinin təsdiq edilməsi və onun icrasına nəzarət.
– AR hərbi doktrinasının təsdiqi
– AR Prezidentinin təqdimatına əsasən Konstitusiya Məhkəməsi , AR Ali Məhkəməsi və AR Apellyasiya məhkəməsi hakimlərinin təyin edilməsi
– Amnistiya elan edilməsi və s.
Konstitusiyanın 99-cu maddəsinə əsasən AR-da icra hakimiyyəti AR Prezidentinə mənsubdur.Prezidentin səlahiyyət müddəti 5 ildir. O səsvermədə iştirak edənlərin yarısından çoxunun səs çoxluğu ilə seçilir. Bir şəxs iki dəfədən artıq AR Prezidenti seçilə bilməz.
Azərbaycan prezidentli respublika olunduğundan dövlətin də əsas vəzifəli şəxsi prezident hesab olunur. O, ölkənin daxilində və xarici münasibətlərdə Azərb.dövlətini təmsil edir. Prezident Azərb.dövlətinin müstəqilliyinin və ərazi bütövlüyünün , AR-nın tərəfdar olduğu beynəlxalq müqavilələrə riayət olunmasının təminatçısıdır.
Prezident AR MM-nə seçkiləri təyin edir, qanunları imzalayır və dərc etdirir; nisbi veto hüququna malikdir və s. AR Prezidenti qanunları ona təqdim olunduğu gündən başlayaraq 56 gün ərzində imzalayır.
Prezident səlahiyyətinə vətəndaşlıq məsələləsinin həlli, siyasi sığınacaqlar verilməsi, dövlət təltifləri ilə təltif etmə, fəxri adların verilməsi, əfv etmə məsələləri də aid edilmişdir.
Prezident müəyyən hüquqi aktlar verir. Bunlar fərman və sərəncam adlanır.
Prezident öz səlahiyyətlərini həyata keçirmək məqsədilə AR Nazirlər Kabinetini yaradır. NK Prezidentin yuxarı icra orqanıdır. NK Prezidentə tabedir və onun qarşısında məsuliyyət daşıyır.
Məhkəmə hakimiyyəti AR Konstitusiya Məhkəməsi, Ali Məhkəməsi , Apellyasiya
Məhkəməsi, AR ümumi məhkəmələri və digər ixtisaslaşdırılmış məhkəmələri həyata keçirilir.
Ədalət mühakiməsi yalnız məhkəmələr tərəfindən həyata keçirilir.
Məhkəmə hakimiyyətinin konstitusion prinsipləri aşağıdakılardır:
– məhkəmələrin( hakimlərin) müstəqilliyi.
– Işlərə obyektiv baxılması
– Məhkəmələrin fəaliyyətinə təsir edilməsinin yol verilməzliyi.
– Vətəndaşların qanun və məhkəmə qarşısında bərabərliyi.
– Aşkarlıq
– Məhkəmə icraatının bilavasitəliyi
– Çəkişmə prinsipi və s.
“ Məhkəmə və hakimlər haqqında” 10 iyun 1997-ci il tarixli qanuna əsasən AR məhkəmə sisteminə aşağıdakılar daxildir.
1) rayon( şəhər ) məhkəmələri.
2) Ağır cinayətlərə dair işlər üzrə AR məhkəməsi
3) Hərbi məhkəmələr
4) Ağır cinayətlərə dair işlər üzrə AR Hərbi Məhkəməsi
5) Yerli iqtisad məhkəmələri
6) Beynəlxalq müqavilələrdən irəli gələn mübahisələrə dair AR İqtisad Məhkəməsi
7) NMR-nın Ali Məhkəməsi
8) AR Apellyasiya Məhkəməsi
9) AR Ali Məhləməsi.
Konstitusiyada səlahiyyəti, fəaliyyət istiqamətləri daha ətraflı şəkildə təsbit olunmuş yeganə məhkəmə hakimiyyəti orqanı Konstitusiya Məhkəməsidir.Konstitusiya Məhkəməsi vasitəsilə Konstitusiya nəzarəti tənzimlənir.
Konstitusiyada insan və vətəndaşların hüquq və azadlıqları da təsbit olunmuşdur. Bu hüquq və azadlıqlar aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir.
1) şəxsi hüquq və azadlıqlar:
a) yaşamaq hüququ
b) bərabərlik hüququ
c) azadlıq hüququ
d) toxunulmazlıq hüququ
e) nigah hüququ və s.
2) siyasi hüquq və azadlıqlar
a) sərbəst toplaşmaq azadlığı
b) məlumat azadlığı
c) seçki hüququ
d) birləşmək hüququ və s.
3) iqtisadi , sosial mədəni hüquq və azadlıqlar.
a) mülkiyyət və əqli mülkiyyət hüququ
b) əmək hüququ,
c) tətil hüququ
d) sosial təminat hüququ
e) təhsil hüququ
f) azad sahibkarlıq hüququ və s.
Konstitusiya ilə tənzimlənən məsələlərdən biri də vətəndaşlıq hüququdur.( maddə 53). Vətəndaşlıq dövlət ilə insan arasında davamlı hüquqi əlaqədir. 52-ci maddəyə əsasən Azərb.dövlətinə mənsub olan , onunla siyasi və hüquqi bağlılığı , habelə qarşılıqlı hüquq və vəzifələri olan şəxs AR vətəndaşıdır.
Vətəndaşlıq müəyyən prinsiplərə əsaslanır. Vətəndaşlıq prinsipləri dövlətin vətəndaşlığa münasibətini əks etdirir. Bu prinsiplər aşağıdakılardır:
1) ayrılmaz vətəndaşlıq 2) bərabər vətəndaşlıq 3) vahid vətəndaşlıq 4) vətəndaşın müdafiəsi.
Vətəndaşlıq fərd doğulduğu anda yaransa da onun dəyişdirilməsi mümkündür. Odur ki, qanunvericilikdə vətəndaşlığın yaranması və xitam mexanizmini işə salan hüquqi faktlar əks olunur və vətəndaşlığın əldə edilmə üsulları müəyyənləşdirilir. Bu üsullar aşağədakılardır:
1) filiasiya – fərdin doğulduğu andan dərhal vətəndaşlıq əldə etməsi.
2) Naturalizasiya – fərdin könüllü olaraq bir dövlətin vətəndaşlığını əldə etməsi
3) Optasiya – fərdin bir neçə dövlətin vətəndaşlığından birini seçməsi.
4) Transfert – dövlətlər arasında ərazi dəyişməsi zamanı və ya yeni dövlət yarandıqda müvafiq ərazidə olan əhalinin bütövlükdə yeni dövlətin vətəndaşlığını qəbul etməsi.
Vətəndaşlığı təsdiq edən sənədlər aşağıdakılardır:
1) doğum haqqında şəhadətnamə; 2) AR vətəndaşının şəxsiyyət vəsiqəsi ; 3) pasport.
– Doğum haqqında şəhadətnamə vətəndaş doğulduqda müəyyən yaşa qədər müvəqqqəti verilən sənəddir.
– Şəxsiyyət vəsiqəsi yalnız dövlət daxilində tətbiq edilir.
– Pasport AR hüdudlarından kənara çıxdıqda istifadə olunur və 3 kateqoriyaya bölünür:
1) ümumvətəndaş; 2) xidməti ; 3) diplomatik.

Hüquqi dövlət

Hüquqi dövlət – dövlətin təşkilinin və fəaliyyətinin elə bir formasıdır ki, burada insan və vətəndaşın hüquqları və azadlıqları təmin olunur, dövlət hakimiyyətinin fiziki şəxslər və onların müxtəlif birlikləri ilə əlaqələri hüquq əsasında qurulur.

Hüquqi dövlət («Rechtsstaat») termini də, «polis dövləti» termini kimi, Almaniyada ortaya çıxıb. Bununla belə, bu termin Fransada inkişaf edib və Fransa bu məsələdə həm Almaniyaya, həm də Avropa ölkələrinə örnək olub. Çağdaş ictimai həyatda və siyasi sistemdə “hüquqi dövlət” çox önəmli prinsipdir. Konstitusiya qurumu olan “hüquqi dövlət” prinsipi xüsusilə kontinental Avropa ölkələrində yayğın anlayışdır. Anglo-sakson ölkələrində “hüquqi dövlət” isə “hüququn hegemonluğu” mənasına gələn “rule of law” termini ilə ifadə olunur. [1] Hüquqi dövləti bəşəriyyətin nail olduğu ən yaxşı, ən ideal nizam olaraq qəbul etmək mümkündür. Sosial dövlət, demokratik dövlət, dünyəvi dövlət hüquqi dövləti tamamlayan xüsusiyyətlərdir. [2]

Siyasət elmi də zaman keçdikcə makiavelist məntiqdən ayrılaraq hüquqilik zəmininə əsaslanmaq məcburiyyətində qalıb. Çağdaş dövlət idarəçiliyi hüquqi qaydalara bağlıdır. Totalitar-avtoritar sistemlər, diktaturalar hələ də mövcud olsa da, bunların fəaliyyəti geniş ölçüdə hüququn xaricindədir. Ancaq bunlar da legitimlik axtarışları səbəbindən hər zaman hüquqa dayanıqlı fəaliyyət göstər-diklərini iddia edirlər. Hüquqi dövlət olduqlarını onlar avtoritar dövlətin əhalisinə KİV-lər vasitəsi ilə təlqin etməyə çalışırlar. Lakin hüquqi dövlətdə siyasi iqtidarın akt və hərəkətləri hüquqla məhdudlaşdırılır, Konstitusiya və qanunlara bağlıdır. Demokratiya da hüquqi dövlətin conditio sine qua non şərtindən biridir. [3]

Prinsipləri

Siyasi cəmiyyətdə hüquqi dövlətin varlığı üçün bəzi qurumlar olmalıdır. Bu qurumlar məsələsində doktrinada fikir birliyi olmasa da, hüquqi dövlətin müəy-yən sine qua non şərtlərinin olduğunu demək mümkündür. Çünki hüquqi dövlə-tin bəzi “bünövrə daşları” var ki, bunlar olmadan hüququn üstünlüyündən da-nışmaq mümkün deyil. Bunlar aşağıda incələnib, bununla bərabər, qeyd etmək lazımdır ki, hüquqi dövlətin varlığı üçün fərqli cəmiyyətlərdə siyasi ehtiyaclar bəzi qurumların da olmasını tələb edə bilər. Bunlar aşağıdakılardır:

Hakimiyyət bölgüsü prinsipi;
Demokratiya;
İnzibati aktlar üzərində məhkəmə nəzarətinin olması prinsipi;
Hüquq və azadlıqların üstünlüyü prinsipi;
İnsan və vətəndaşın hüquq və azadlıqlarının real təminatı prinsipi;
Qarşılıqlı məsuliyyət, yəni şəxsin dövlət qarşısında və dövlətin şəxs qarşısında məsuliyyəti;
Məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyi prinsipi.

Tarixən hakimiyyət və qanun həmişə yanaşı mövcud olmuş və inkişaf etmişdir. Əksər hallarda hakimiyyət qanunu üstələmişdir. Belə bir halda qanunujn aliliyi, təbii ki, hər şey üzərində onun mütləq üstünlüyü demək deyildir. Dövlət hakimiyyəti qanunla deyil, mübarizə ilə yaranır və yalnız sonra qanunla təsbit olunur. Bu mənada, yəni mənbəyinə, təkamülünə görə üstünlük hakimiyyətə məxsusdur. Bununla belə, özbaşınalığın qarşısını almaq üçün qanun hakimiyyətə nəzarət etməlidir. Qanunun aliliyi onda öz ifadəsini tapmış xalqın ümumi iradəsinin suverenliyinə əsaslanır. Lakin dövlət hakimiyyətinin ali nümayəndəli orqanının fəaliyyəti buna heç də təminat vermir. Qanunun ümumxalq iradəsindən kənara çıxması, birincisi, o, qəbul edilən məqamda mümkündür: ikincisi, qanun köhnələ bilir və artıq əhalinin iradəsini adekvat əks etdirə bilmir. Nəhayət, qanunun aliliyi yalnız dövlət aparatı tərəfindən onun təmin edilməsinin dönməzliyində ifadə olunmur, o, habelə onun sərəncamlarında vətəndaşların əməl etməsinə inamın olmasını nəzərdə tutur. Hələ XVIII əsrdə böyük alman alimi İ.Kant “hüquqşünaslığın metafizik əsasları” adlı kitabında “vətəndaşların və dövlət hakimiyyətinin qarşılıqlı məsuliyyətini necə təmin etmək olar?” – sualınna cavab verərək yazırdı ki, bütün sınanmış idarə formalarından ən yaxşısı respublikadır, lakin əgər hakimiyyət bölgüsü yoxdursa, hətta onun özü də hakimiyyətin özbaşınalığının və korlanmasının qarşısını almağa təminat verə bilmir. Onun fikrincə, burada qanunverici orqana ilkin mövqe məxsusdur, çünki yalnız burada vətəndaş özü üçün səmərəli müdafiə tapa bilir və tapmalıdır. O yazırdı ki, məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyi təcrübədən irəli gəlir: hakimiyyət başında olanlar həmişə qanunu öz mənafeyinə uyğun şərh etməyə can atırlar. Buna yol verməmək üçün konstitusiya məhkəməsi təsis etmək lazımdır. [4]

İstinadlar

↑ Daver Bülent, Siyaset bilimine giriş, Siyaset Kitabevi, Ankara, 1993, s. 165.
↑ Fərhad Mehdiyev, İnzibati Hüquq, Bakı 2010, Adiloglu Nəşriyyat, s.42
↑ Özay İl Han. Günışığında yönetim, Alfa Basımevi, İstanbul, 1996, s.104.
↑ Həsən Şirəliyev, Əli Əhmədov, Bakı 1997, səh.181-182

Həmçinin bax

Avqust 12, 2021
Ən son məqalələr

Qızılqaya (dağ, Şərur)

Qızılqaya dağı

Qızılqaz

Qızılsu-Qırğız Muxtar dairəsi

Qızılsu çayı (Çirçik)

Qızılsəbət

Qızıltəpə

Qızıltəpə (İmişli)

Qızılvəng

Qızılvəng (bulaq)

Ən çox oxunan

Qüsl

Qüstav Flober

Qüstav Le Bon

Qürah

Qürub

hüquqi, dövlət, liberalizmideyalarazadlıqkapitalizm, bazar, iqtisadiyyatıinsan, hüquqlarıictimai, müqaviləbərabərlik, millətplüralizm, demokratiyaideyadaxili, hərakatlarlibertarianlıqneoliberalizmsosial, liberalizm, şablon, dövlətin, təşkilinin, fəaliyyətinin,. LiberalizmIdeyalarAzadliqKapitalizm Bazar iqtisadiyyatiInsan huquqlariHuquqi dovletIctimai muqavileBeraberlik MilletPluralizm DemokratiyaIdeyadaxili herakatlarLibertarianliqNeoliberalizmSosial liberalizm sablon Huquqi dovlet dovletin teskilinin ve fealiyyetinin ele bir formasidir ki burada insan ve vetendasin huquqlari ve azadliqlari temin olunur dovlet hakimiyyetinin fiziki sexsler ve onlarin muxtelif birlikleri ile elaqeleri huquq esasinda qurulur Huquqi dovlet Rechtsstaat termini de polis dovleti termini kimi Almaniyada ortaya cixib Bununla bele bu termin Fransada inkisaf edib ve Fransa bu meselede hem Almaniyaya hem de Avropa olkelerine ornek olub Cagdas ictimai heyatda ve siyasi sistemde huquqi dovlet cox onemli prinsipdir Konstitusiya qurumu olan huquqi dovlet prinsipi xususile kontinental Avropa olkelerinde yaygin anlayisdir Anglo sakson olkelerinde huquqi dovlet ise huququn hegemonlugu menasina gelen rule of law termini ile ifade olunur 1 Huquqi dovleti beseriyyetin nail oldugu en yaxsi en ideal nizam olaraq qebul etmek mumkundur Sosial dovlet demokratik dovlet dunyevi dovlet huquqi dovleti tamamlayan xususiyyetlerdir 2 Siyaset elmi de zaman kecdikce makiavelist mentiqden ayrilaraq huquqilik zeminine esaslanmaq mecburiyyetinde qalib Cagdas dovlet idareciliyi huquqi qaydalara baglidir Totalitar avtoritar sistemler diktaturalar hele de movcud olsa da bunlarin fealiyyeti genis olcude huququn xaricindedir Ancaq bunlar da legitimlik axtarislari sebebinden her zaman huquqa dayaniqli fealiyyet goster diklerini iddia edirler Huquqi dovlet olduqlarini onlar avtoritar dovletin ehalisine KIV ler vasitesi ile telqin etmeye calisirlar Lakin huquqi dovletde siyasi iqtidarin akt ve hereketleri huquqla mehdudlasdirilir Konstitusiya ve qanunlara baglidir Demokratiya da huquqi dovletin conditio sine qua non sertinden biridir 3 Prinsipleri RedakteSiyasi cemiyyetde huquqi dovletin varligi ucun bezi qurumlar olmalidir Bu qurumlar meselesinde doktrinada fikir birliyi olmasa da huquqi dovletin muey yen sine qua non sertlerinin oldugunu demek mumkundur Cunki huquqi dovle tin bezi bunovre daslari var ki bunlar olmadan huququn ustunluyunden da nismaq mumkun deyil Bunlar asagida incelenib bununla beraber qeyd etmek lazimdir ki huquqi dovletin varligi ucun ferqli cemiyyetlerde siyasi ehtiyaclar bezi qurumlarin da olmasini teleb ede biler Bunlar asagidakilardir Hakimiyyet bolgusu prinsipi Demokratiya Inzibati aktlar uzerinde mehkeme nezaretinin olmasi prinsipi Huquq ve azadliqlarin ustunluyu prinsipi Insan ve vetendasin huquq ve azadliqlarinin real teminati prinsipi Qarsiliqli mesuliyyet yeni sexsin dovlet qarsisinda ve dovletin sexs qarsisinda mesuliyyeti Mehkeme hakimiyyetinin musteqilliyi prinsipi Tarixen hakimiyyet ve qanun hemise yanasi movcud olmus ve inkisaf etmisdir Ekser hallarda hakimiyyet qanunu ustelemisdir Bele bir halda qanunujn aliliyi tebii ki her sey uzerinde onun mutleq ustunluyu demek deyildir Dovlet hakimiyyeti qanunla deyil mubarize ile yaranir ve yalniz sonra qanunla tesbit olunur Bu menada yeni menbeyine tekamulune gore ustunluk hakimiyyete mexsusdur Bununla bele ozbasinaligin qarsisini almaq ucun qanun hakimiyyete nezaret etmelidir Qanunun aliliyi onda oz ifadesini tapmis xalqin umumi iradesinin suverenliyine esaslanir Lakin dovlet hakimiyyetinin ali numayendeli orqaninin fealiyyeti buna hec de teminat vermir Qanunun umumxalq iradesinden kenara cixmasi birincisi o qebul edilen meqamda mumkundur ikincisi qanun kohnele bilir ve artiq ehalinin iradesini adekvat eks etdire bilmir Nehayet qanunun aliliyi yalniz dovlet aparati terefinden onun temin edilmesinin donmezliyinde ifade olunmur o habele onun serencamlarinda vetendaslarin emel etmesine inamin olmasini nezerde tutur Hele XVIII esrde boyuk alman alimi I Kant huquqsunasligin metafizik esaslari adli kitabinda vetendaslarin ve dovlet hakimiyyetinin qarsiliqli mesuliyyetini nece temin etmek olar sualinna cavab vererek yazirdi ki butun sinanmis idare formalarindan en yaxsisi respublikadir lakin eger hakimiyyet bolgusu yoxdursa hetta onun ozu de hakimiyyetin ozbasinaliginin ve korlanmasinin qarsisini almaga teminat vere bilmir Onun fikrince burada qanunverici orqana ilkin movqe mexsusdur cunki yalniz burada vetendas ozu ucun semereli mudafie tapa bilir ve tapmalidir O yazirdi ki mehkeme hakimiyyetinin musteqilliyi tecrubeden ireli gelir hakimiyyet basinda olanlar hemise qanunu oz menafeyine uygun serh etmeye can atirlar Buna yol vermemek ucun konstitusiya mehkemesi tesis etmek lazimdir 4 Istinadlar Redakte Daver Bulent Siyaset bilimine giris Siyaset Kitabevi Ankara 1993 s 165 Ferhad Mehdiyev Inzibati Huquq Baki 2010 Adiloglu Nesriyyat s 42 Ozay Il Han Gunisiginda yonetim Alfa Basimevi Istanbul 1996 s 104 Hesen Sireliyev Eli Ehmedov Baki 1997 seh 181 182Hemcinin bax RedakteMenbe https az wikipedia org w index php title Huquqi dovlet amp oldid 5563086, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

Hüquq elmiNİn metodologiyasina dair hüseynov Əbülfəz İbrahim oğlu

yaranması müxtəlifliklərini irəli sürən elmi ideyanın formalaşmasına gətirib çıxardı.

Tarixi baxımdan hüquqşünaslığın əsaslarının meydana gəlməsində İtaliyanın şimal hissəsində fəaliyyət

göstərən humanist-alimlərin böyük rolu vardır. Bu prosesdə XVI əsrin 20-ci illərində Mərkəzi Fransanın Burje

universitetinin professoru Andrea Alçiatinin (1492-1550) xüsusi rolu vardır. Bu zaman öz dövründə böyük təsirə

malik olan fransız hüquqşünas-tarixçilər məktəbi inkişaf etməyə başladı, onun elmə gətirdiyi ümumi nailiyyət isə

özlüyündə müasir hüquq tarixi elminin inkişafının əsaslarını yaratdı. Humanist-hüquqşünaslardan olan Fransua

Boduenin (1520-1573) Almaniyanın Heydelberq şəhərində 1561-ci ildə söylənilmiş mühazirələr əsasında nəşr

edilmiş “Universal tarixin təsisatı və onun hüquqşünaslıqla birləşməsi” əsəri, əslində öz-özlüyündə elmdə tarixi

metodun ifadəsi idi. O dövrün əksər alimləri kimi, Boduenin də həyatı və yaradıcılığı ətrafda baş verən hadisələrlə

müşayiət olunurdu. Dini və siyasi pərakəndəliklə seçilən Fransada, məsələn, krallar gah katolik Roması və

Müqəddəs Roma imperiyasının, gah da kalvinçiliyin və protestantlığın köməkliyi ilə hakimiyyətə bütövlükdə nail

olmaq uğrunda mübarizə aparırdılar.

Belə bir şəraitdə Boduenin dini və hüquqi hakimiyyətin əsaslarına yenidən baxılması məqsədilə atdığı əzmli

addımlar tarix və hüquqi yaddaşı ali siyasətin instrumentinə çevirdi. Boduenin “universal tarix” axtarışı onun ənənə

ilə əxlaqı birləşdirəcək xristianlığa qovuşmaq cəhdi idi. O yazırdı: “İnsanı və ilahi predmetlər haqqında həqiqi və

ümumi bilikləri arzulayırıqsa, onda biz universal tarixi öyrənməliyik” (3, s. 133). Lakin belə dəyərlər 1572-ci ildə

müqəddəs Vorfelemey gecəsində fransız protestantlarının işgəncəyə məruz qalması ilə məhv edildi. Buna

baxmayaraq, tarixin siyasi və hüquqi məqsədlərə xidmət etməli olması haqqında ideal təsəvvürlər müəyyən edildi.

Belə kontekstdə hüquqşünaslıq yalnız ritorikanın bir həlqəsi olaraq qalmadı, səbəb-nəticə əlaqələrini üzə çıxarmağa

yönəlmiş və öz xüsusi metodlarına malik olan sistematik bir predmetə, yəni elmə çevrildi.

Tarixi metodun əsas üsulları filologiyadan, humanistlərin linqvist tədqiqatlarından, həmçinin hüquqi anlayış

və terminlərin dili və mənşəyini araşdırmağa cəhd edən hüquqşünasların yaradıcılığından irəli gəlir. Boduenin ifadə

etdiyi kimi, alimin vəzifəsi nəyin bütöv və hissə, nəyin köhnə və yeni olduğunu müəyyən etməkdən ibarətdir (3, s.

121). Tarixi və hüquqi inkişaf sadəcə olaraq olanları xatırlatmaqla yox, onu incəsənət kimi deyil, elm kimi yazmaq,

mətni və linqvistik təhlilin inkişaf vərdişlərindən, xüsusən ilkin mənbələri sonrakı əlavələrdən “təmizləmək”

bacarığından çox asılı idi.

Hadisələri bilavasitə görən və görməyənlər arasında fərqləri müəyyən edərkən hüquqşünaslar da məhz belə

üsullardan istifadə etməyə çalışırdılar. Məhkəmələr baxılan işlərin hallarının bərpası qaydalarını müəyyən etməyə

cəhd edirdilər və akademik hüquqşünaslıq da belə qaydaları formal qaydada müəyyən etdi. Çıxartdıqları qərarların

gələcəkdə fəaliyyət üçün əsas olmasını təmin etmək məqsədilə məhkəmələr keçmiş hadisələri mümkün olduğu

səviyyə və dərəcədə real bərpa etməyə çalışırdılar. Belə qayda ilə tarixçilər də hadisələri öz səbəbləri və nəticələri

ilə əhatəli bərpa etməyə və yenidən canlandırmağa cəhd edirdilər.

Boduenin universal tarix ideyasını inkişaf etdirən Jan Boden, onu coğrafiyanın fiziki şəraiti ilə

əlaqələndirməyə cəhd edirdi. Bu kontekstdə o, sübut etmə arqumentasiyasının tarixi və hüquqi metodlarını təhlildən

keçirdi. Maraqlıdır ki, Boden kimi, hüquqşünaslar da, bir tərəfdən tədris prosesinin əsasını qoyacaq təlim işi, digər

tərəfdən siyasi inkişafı və yaxud faciəli hərəkətlərə görə xəbərdarlığı tələb edən praktikanın formalaşmasında

maraqlı idilər. Daha irəliyə gedərək, Boden göstərirdi ki, tarix “hər şeydən əvvəl tarixçilərin faktların şərhini

müdrik göstərişlərlə əlaqələndirdikləri vaxtdan” elmdir (5, s. 758). Bu nöqteyi-nəzərdən tarix müasir adamların,

görkəmli insanların həyatı və yaradıcılığını öyrənən və mühakimə edən bir məktəbə çevrildi.

Beləliklə, hüquqi və tarixi tədqiqatlar əxlaq fəlsəfəsi tədqiqatları ilə birləşdi, bununla da düzgün idarəetmə və

iqtisadiyyata müəyyən təsir edildi və beləliklə əslində bu da insanın öyrənilməsi sahəsində geniş imkanlar açdı. Bu

tədqiqatları daha da ciddi edən metodlar inkişaf etdi. İnsan həyatı haqqında müxtəlif fikirlər onu deməyə əsas verdi

ki, onlar artıq özünüyaradıcılıq prosesinə qoşulmuşlar.

Renesans dövründə bəşəri hissin valehediciliyi təkcə incəsənət və təhsillə deyil, eləcə də mülki həyat və

sərvətin meydana gəlməsi ilə də əlaqədar idi. Mədəniyyət dövlətlərin və imperiyaların taleyi ilə sıx bağlı idi. Siyasi

və hərbi işlərdə stabillik, şübhəsiz ki, nisbi xarakter daşıyırdı və alimlər yeni şəraitdə hakimiyyətlə sıx münasibət

saxlayırdılar. Nəticə etibarilə öz daxili müxtəliflikləri ilə fərqlənən və yeni dəyişikliklərə hazır olan akademik

mədəniyyət formalaşmağa başladı. Əvvəlki dövrlərlə əlaqələrin hələ də saxlanılmasına baxmayaraq artıq XVII əsrə

yaxınlaşdıqca İntibah dövrü arxada qaldı. Fransa və Rusiya dövlətlərinin mərkəzləşdirilməsi, Mərkəzi Avropada

otuz illik (1618- 1648) müharibənin başa çatması, İspaniyanın təsirinin tədricən azalması, İngiltərədə vətəndaş

müharibəsi və avropalıların Amerikanın şərq sahillərini və dünyanın digər hissələrini mənimsəməsi ilə Yeni dövrün

siyasi qaydasını xatırladan bir vəziyyət yarandı. Kommersiya və mədəniyyətin ağırlıq mərkəzi tədricən şimali-şərqi

Avropaya keçdi, belə ki, İngiltərə və Niderland mühüm iqtisadi və mədəni nailiyyətlər əldə etdilər ki, bu da öz

növbəsində əməyə, investisiyaya, ticarətə, eləcə də kənd təsərrüfatına söykənirdi. İlkin Yeni dövrün tədqiqatçıları

insanın və cəmiyyətin dəyişikliklərinin səbəblərini axtarıb tapmağa çalışırdılar. Məhz onların belə düşüncələri

müasir hüquqşünaslığın və sosial elmlərin əsaslarını yaratdı.

Mülki cəmiyyətin simvolu onun qanunla yaşaması olub və indi də belədir. Hüquq sistemləri və hüquq

nəzəriyyəsi ictimai münasibətlərinin qaydaya salınmasında mühüm rol oynayırlar. İctimai elmlərin əsasında belə bir

ideya durur ki, faktlar hansısa bir yeni qaydanın nəticəsidir, məhz bu qaydanın dərk edilməsi də son nəticədə

cəmiyyət haqqında elmin mövcud olmasının şərtidir.

XVII əsrin hüquqşünasları və siyasi mütəfəkkirləri belə hesab edirdilər ki, bəşər qanunları öz mənbəyini ilahi

tərəfindən yaradılan təbii qaydadan alır, təbiətin və insanın yaratdığı qanunlar arasındakı münasibətlər insan

haqqında müasir elmi formalaşdırır. Bu tezisin radikal variantlarından biri ruhun və onun təzahürlərinin maddi

təbiət terminində şərh edilməsi oldu. Nəticə etibarilə diqqət maddi işlərdə – əxlaqi davranışda, iqtisadi fəaliyyətdə

və siyasətdə fərdi insan faktoruna verilməyə başlandı. Buna müvafiq olaraq alimlər qanuna ilk nəzərdə bir-birinə

zidd olan iki mənada yanaşmağa başladılar: bir tərəfdən təbii vəziyyət və təbii qanun, digər tərəfdən isə insanın

yaratdığı qanun. Hər iki konsepsiya Avropada özünə yer tapmış və inkişaf etmişdir.

Bu baxımdan onu qeyd edə bilərik ki, əlbəttə, hüquq sistemi sosial məqsədlərə çatmağın praktik vasitəsidir.

Hüquq tarixi, demək olar ki, belə bir tezisin aşkar təsdiqinə çevrilmişdir ki, bilik formaları insan varlığı sahəsində

gündəlik həyatın əxlaqi, iqtisadi və siyasi reallıqları ilə birgə inkişaf etmişdir. Hüquqşünaslıq, son nəticədə isə

sosial elmlər akademik fənlər kimi ictimai münasibətlərin praktik tənzim edilməsinin tərkib hissəsi kimi inkişaf

etmişlər. Bu mənada haqqında söhbət gedən fənlər eyni vaxtda bəzən bir-birinə əks kimi görünən iki məqsədə nail

olmağa yönəlmişlər: sistematik, nəticə etibarilə elmi olmaq; praktik, nəticə etibarilə konkret hallarda tətbiq edilə

Zaman keçdikcə hüquqşünaslıq peşəsi yüksək nüfuz qazandı və hətta orta əsrlər Avropasında əksər vaxtlarda

siyasi hakimiyyətə də təsir etdi. Bu həm də onunla bağlı idi ki, mülkiyyət, vərəsəlik məsələlərini, kilsə hakimiyyəti

ilə münasibətləri, eləcə də sosial və siyasi borc problemlərini həll etmək üçün hüquqşünasa böyük ehtiyac var idi.

Bu zaman onu da qeyd edək ki, Roma hüququnun ənənələri çox güclü idi və Avropada hesab edirdilər ki, ən

mühüm mənbələri Bizans imperatoru Yustinian tərəfindən IV əsrdə tərtib olunan “Diqestlər” və “İnstitusiyalar”

olan hüquq Romanın sivilizasiyaya verdiyi ən ciddi nailiyyətlərdən biridir. Yustinian, həqiqətən də o zaman belə bir

göstəriş vermişdi: “Sonralar hüquqşünaslardan heç biri buna şərhlər verməyə və özünün sözçülüyü ilə bu

məcəllənin yığcamlığına xələl gətirməyə cəsarət edə bilməz. ” (2, s. 154). Lakin buna baxmayaraq orta əsrlər

hüquqşünasları məhz elə bu məcəllənin şərh edilməsi ilə bağlı fəaliyyət göstərdilər. Sonralar XV-XVI əsrlərdə də

hüquqşünaslar humanizm müddəalarından istifadə edərək hüquq elmini əxz etdikləri ənənələrlə əlaqədar inkişaf

etdirdilər. Eyni zamanda Avropanın əksər hissələrində yerli ənənələr hüququn həm məzmununa, həm də onun

formasına təsir etdi. Bununla yanaşı, hüquq sistematik rasional fənn kimi tanınmağa başlandı ki, bu və yuxarıda

haqqında danışılan ənənələr İngiltərədə ümumi hüquqda özünü daha bariz göstərirdi. Tarixi presedentə söykənmiş

“ümumi hüquq” ideyasının özü elmə deyil, əsasən təcrübəyə üstünlük verirdi.

Bu zaman formalaşmaqda olan kommentatorlar belə hesab edirdilər ki, bütün insanlar Allah tərəfindən

verilən ilkin təbiətə malik olduqlarına görə qanun üçün universal əsaslar mövcuddur və buna görə də Roma hüququ

hər yerdə tətbiq edilə bilmə, yəni universal tətbiqedilmə xüsusiyyətinə malikdir. Bu dövrdə hüquqşünasların

düşüncəsində adətlər insanın müxtəlif vaxtlar və müxtəlif xalqların həyatlarının sosial xüsusiyyətlərinin

müxtəlifliyini büruzə verən “ikinci təbiət” idi. Belə ki, VII əsrdə İsidor Sevilski yazırdı ki, “bəşəriyyəti iki üsulla

idarə edirlər: onun təbiətinə və adətin gücünə görə” (4, s. 8). Bu isə onu nəzərdə tuturdu ki, hüquqi sistemlər

haqqında sistematik düşüncənin məqsədi bu ikili xarakterdə olan insan təbiətləri arasında (birinci və ikinci təbiət)

lazımi tarazlığın tapılmasından ibarətdir.

Sistematik şəkildə daha çox Akvinat tərəfindən inkişaf etdirilən orta əsrlər xristian sintezi təbii hüququ –

qanunu, insanın ilkin təbiətini idarə edən İlahi qanunla eyniləşdirirdi. Lakin Roma hüququ ilə faktiki orta əsrlər

qanunu arasında münasibətləri öyrənən kommentatorlar belə bir ümumi fikrə gəldilər ki, təbii hüquqla yanaşı, adətə

əsaslanan və insanın yaratdığı qanunlar da mövcuddur. Romanın qanunları İntibah dövrü dövlətlərinin qanunları ilə

üst-üstə düşməyə bilər. Bütün bunların nəticəsi kimi, artıq XI əsrdə hüquqşünaslar, hər şeydən əvvəl, Şimali

İtaliyada, Boloniya universitetində Romanın sosial və siyasi şəraitini belə cəmiyyətlərdən fərqləndirməyə başladılar

və bununla da ictimai dəyişikliklərə müasir baxışın əsasını qoydular. Tarixi baxımdan insanların həyatında adətinmi

və yaxud təbiətin qanunlarının fayda gətirməsi məsələsi müzakirələrin mövzusu oldu. Hüquqşünas-alimlər elə bir

təfəkkür sxemi yaratdılar ki, bu sxem, ümumiyyətlə ictimai elmlərin gələcək inkişafına mühüm töhfə verdi.

Renessans dövründən başlayaraq bizim günlərədək hüquqşünaslar hüquqi sistemlərin əsaslandırılmasında

rasional prinsiplər və adətlərin qarşılıqlı nisbəti haqqında müxtəlif fikirlərə malik idilər. Əvvəlki təsəvvürləri

bəyənənlər hüquqşünaslığa bir elm kimi baxırdılar. Məsələn, deyək ki, buna misal olaraq Fransa hüquqşünaslıq

tarixi məktəbinin əsasını qoymuş hüquqşünas Alsiatonu göstərmək olar. O belə hesab edirdi ki, “idrak-ayrıca

götürülmüş qanunun ruhu və həyatıdır” (4, s. 138). O və onun ardıcılları sistematik olaraq belə bir ideyanı təbliğ

edirdilər ki, mövcud qanunlar təbiətin özündən irəli gəlir və olduğu kimi də qəbul edilir. Lakin digər hüquqşünaslar

isə belə bir problemə diqqəti cəlb edirdilər ki, yerli adətlər və yerli şərait ayrı-ayrı qanunların formalaşmasına və

hüquqi reallıqları dəyişdirməyə qadirdirlər. Belə müşahidələr universal insani təbiətlə təsadüfi, lokal tarixi və

coğrafi şəraitlər arasında mövcud olan münasibətləri öyrənməyə kömək etdi. Bu tendensiyalar XVIII əsr

sivilizasiyalarının yüksəlişi və süqutunun fiziki səbəblərinin, bilavasitə Şarl Monteskyenin 1748-ci ildə nəşr etdiyi

“Qanunların ruhu” əsəri ilə zirvəyə çatmış axtarışına gətirib çıxardı.

Roma hüquqşünası Ulpianın şərhində Yustinianın “Corpus Iuris Civiltis”ində təbii hüquq (1, s. 157), məhz,

özünümüdafiə və nəsil saxlamaq arzusu hesab edildi. O zaman belə qəbul edildi ki, təbii hüquqdan sonra xalqların

hüququdur (ius gentium), qanundur ki, bu da insanları rasional varlıq kimi ayırır. Hüquqşünaslar, bununla belə, ius

gentium-a üç əsas kateqoriyada da baxıblar: fərd, əşya və fəaliyyət. Bu kateqoriyalar hüququn təhlilində hələ XX

əsrdə də qüvvədə qalmışdır. Bu kateqoriyalar arasında münasibətləri hüquqşünaslar sosial təhlilin əsas

terminlərinin əsasında dəqiqləşdirdilər: iradə (voluntas), hakimiyyət (auctoritas), səbəb (causa), öhdəlik (obliqatio)

və s. Onlar şəxsiyyət-fərd anlayışını formalaşdıra bildilər ki, o da vücud, mülkiyyət və azad iradə, həmçinin təbiəti

etibarilə sosial olduğu üçün öhdəlik və məsuliyyətə malikdir. Bu təfəkkürdə qadın kişinin mülkiyyəti hesab edilirdi.

Xristianlıq, fərdi ilahi ruhun daşıyıcısı hesab etdiyi üçün şəxsiyyətin belə bir konsepsiyasını irəli sürürdü. Xristian

dini, həmçinin xalqların ümum hüququnun mövcudluğuna inamı təlqin edirdi. Belə ki, bu ideya ümumi, universal,

ilahi məntiqin və yaxud rasional ruhun mövcudluğuna inam yaradırdı.

Eyni zamanda hələ orta əsrlər dövründən başlayaraq insanı və dövləti hüquqi “varlıq” kimi əlaqələndirmək

ideyası üzərində araşdırmalar davam edirdi. Həm dövləti və həm də insanı hüquqi əsaslarda iradəyə malik olan

fiziki bütövlük kimi təsəvvür etmək qəbul edilirdi. Bu isə eyni zamanda həm mülkiyyəti və həm də öhdəliyi nəzərdə

tuturdu. Dövlətin iradəyə və bütövlüyə malik şəkildə fəaliyyət göstərmək ideyası geniş yayılmışdı. Siyasi orqanizm

anlayışı metafora deyildi, o özündə insan və dövlət üçün ümumi olan cəmiyyətin hüquqi strukturunu inikas

etdirirdi. Monarxiyada bu “orqanizm” və “iradə” hərfi mənada belə hökmdarın simasında təcəssüm edilirdi. Fransa

kralı XIV Lüdovikin timsalında bu daha bariz görünürdü.

“Siyasi orqanizm” anlayışı o zaman artıq Avropanın hər yerində geniş yayılmışdı. Baldasar Kastilyone (1478-

1529) hesab edirdi ki, monarxiya idarəetmənin daha təbii formasıdır, belə ki, bizim bədənimizin bütün üzvləri

ürəyin qaydalarına əməl etməli olduqları kimi, dövlətin üzvləri də ürəyə – suverenə itaət etməlidirlər (2, s. 188).

Digərləri isə hesab edirdilər ki, həkim insanın orqanizmində qayda yaratdığı kimi, dövlət başçısı da dövlətdə hüquqi

qayda yaratmalıdır. Kastilyonun öz əsərini yazmasından keçən yüz ildən sonra da İngiltərədə vətəndaş

müharibəsindən, xüsusən Parlamentin bir zərbə ilə dövlət başçısı I Karlın boynunu vurdurmasından (1649)

yazanların əksəriyyəti belə bir dildən və stildən istifadə etdilər. “Siyasi orqanizmin” belə parlaq nümunəsi təbiət

haqqında və insan haqqında elmlərin eyni zehni əsaslara malik olmasını əsaslandıran faktlardan birinə çevrildi.

Təbiət elmlərinin guya birinci olaraq, sonradan isə onun ardınca sosial elmlərin inkişaf etməsini iddia edən

konsepsiya doğru deyildir. Elmin bu iki sahəsi həmişə bir-biri ilə qarşılıqlı şəkildə inkişaf etmişdir. Obyektiv

cəhətdən bu belə olmuşdur, lakin zaman və subyektiv amil də bu prosesə öz təsirini göstərmiºdir.

Təbii qanunun və vətəndaş müharibəsinin daha böyük nəzəriyyəçisi, heç şübhəsiz ki, hollandiyalı

hüquqşünas Quqo Qrotsiy (1583-1645) hesab edilir. Birləşmiş əyalətlərlə İspaniya arasında müharibə, onun ardınca

baş verən otuzillik müharibə alimin 1625-ci ildə “Müharibə və sülh hüququ” əsərinin meydana gəlməsinə səbəb

oldu. Bu əsərlə də müasir beynəlxalq hüququn əsası qoyuldu. Müharibələr, vətəndaş qırğınları və s. Qrotsini belə

bir fikrə gətirib çıxardı ki, çoxlu siyasi birliklərin, dövlətlərin mövcud olması zəruridir və birləşmiş xristian

dünyasına ümid etmək olmaz. O, müasiri İ.V. Andree kimi yer üzündə “Allahın şəhərinin” axtarışı ilə məşğul

deyildi, əksinə belə müharibələrin bəşəriyyətə gətirdiyi zərərin aradan qaldırılması yollarını axtararaq ədalətli

müharibə ideyasına gəlib çıxmışdı.

Q.Qrotsini müasir təbiətşünaslıq fəlsəfəsinin əsasını qoyanlarla, məsələn, XVII əsrin mütəfəkkirlərindən

Qaliley, Qobbs, Dekart və b. ilə müqayisə etmək olar. Onlar hiss edirdilər ki, insan idrakı əsaslı səhihlik və aşkarlıq

tələb edir. Bunun əsasını isə əxlaq fəlsəfəsi yarada bilər. Bu fəlsəfə isə məntiqi, ardıcıl, dəqiq və sistematikdir, yəni

elmidir. Elmin nümunəsi, məsələn, Qaliley üçün həndəsə idisə, digərləri üçün isə bu, riyaziyyat idi. Qalileyin

həndəsədən istifadə etməsi, demək olar ki, Qrotsini də həvəsləndirdi.

Belə ki, Qrotsi öz müasirləri ilə əlaqəni kəsərək, əxlaq fəlsəfəsini təkcə praktik predmet kimi yox, eləcə də

elm kimi təqdim etdi. O, hesab etdi ki, yalnız elm skeptisizmi aradan qaldıra və insani münasibətlərin möhkəm

əsaslarını yarada bilər

Həqiqətən də skeptisizm qorxusu həm təbii və həm də əxlaqi təmayüllü əksər filosofları təbii

qanuna belə münasibət göstərməyə sövq edirdi. Bekon kimi, Qrotsi də insanın təbii dünyası ilə maraqlanırdı.

Onların fikrincə, bu bilik insanın həyatını təkmilləşdirə bilər. Bekon tarixin, yəni nüfuzlu biliklər üçün əsas ola

biləcək təbiət aləminin şərhini zəruri hesab edirdi. O, bu tarixin vəzifəsini insanı elmi sahəyə daxil etməkdə görür

və insanın müxtəlif dövrlərdə və yerlərdə yaşayış tərzinin şərh edilməsini vacib hesab edirdi. Qrotsiy məhz belə bir

biliyi hüquqşünaslığa gətirməyə cəhd edirdi.

Qrotsi fərdi hüquq və öhdəliklər sahəsində təbii hüquq nəzəriyyəsinin tətbiqi üçün və eləcə də belə bir

yanaşmanı əsaslandırmaq məqsədilə, insan təbiətinin özəyində nəyin durduğunu ən ciddi surətdə təhlil etmişdir.

Avropanı münaqişələr dağıda bilərdi, lakin o, qeyd edirdi ki, insanlar məhz insani təbiətə malik olduğu üçün onların

hamısını özünü qorumaq məqsədi birləşdirir. O əsaslandırırdı ki, davranışların əsaslarını tədqiq etmək üçün

inamların dərinliklərinə nüfuz etmək lazımdır. Belə halda biz görürük ki, insanlar həqiqətən də özlərini qorumaq

vəzifələrinin əleyhinə yönəlmiş fəaliyyət göstərmirlər və əks halda onların həyatı rasional müstəviyə keçməz. Eyni

zamanda, bəzi hallarda insanların özlərini qorumaq hissinə qarşı fəaliyyət göstərdiyi vaxtlar olub. Qrotsi hesab edir

ki, belə hallarda idrak əsas rol oynamayıb, hisslər üstünlük təşkil edib. İnsanlar üçün ən əhəmiyyətlisi onların

fəaliyyətini istiqamətləndirən idrakın olmasıdır. Ona görə də Qrotsiyə görə, “şəxsi marağa yönələn fəaliyyət təbii

qaydanın bütövlüyünün ilkin prinsipidir” (6, s. 111). O hesab edirdi ki, məhz insan təbiətinin özünümarağında,

əsasında sosial razılıq yarada biləcəyimiz fundament durur.

Q. Qrotsi universal bəşəri gerçəkliyi insanların rasional özünüqoruma davranışı ilə empirik yolla

eyniləşdirməyə cəhd edirdi. Belə bir tələbi elan etməklə bərabər o, müəyyən ilahi anlayışları, o cümlədən məhz

Allahın öz yaratdıqlarına məhəbbətini də nəzərdə tuturdu. Qrotsinin fikrinə görə Allah insanı sosial cəhətdən

mövcud olması üçün yaradıb və bu baxımdan da insan təbiətində özünüqoruma və sosiallığa cəhd yaradıb. Bundan

başqa, insan fiziki cəhətdən zəif olduğu üçün özünüqorumanın sosiallığa ehtiyacı vardır. Beləliklə, yalnız

əməkdaşlıq bizim təbiətimizi dini və praktik səbəblərdən məmnun edə bilər. Belə arqumentlərin əsasında Qrotsi

özünün teoloji köklərindən ayrılan və sonralar müasir liberal əxlaqi və hüquqi fəlsəfənin aparıcı prinsipinə çevrilən

aşağıdakı müddəanı irəli sürdü: əgər özgələrinə ziyan vurmursa hər bir kəsin öz şəxsi marağını güdməsi hüququ

vardır. O yazırdı: “Bir halda ki, cəmiyyətin niyyəti bundan ibarətdir, onda hər bir kəs çox rahat şəkildə öz

mülkiyyətinin sahibi olmalıdır” (6, s. 113). Bununla da Qrotsi, “öhdəliklərə köklənmiş” orta əsrlər hüquqi şüur

tərzindən fərqli olaraq təbii hüquq nəzəriyyəsinin inkişafının yeni istiqamətini yaratdı, bu gün liberal

nəzəriyyəçilərin insan hüquqları adlandırdıqları ideyalara daha çox üstünlük verdi.

Qrotsi hər bir fərdin özünüqoruma qanununda eyni zamanda istənilən ailə, dövlət idarəetməsi, hüquq

sisteminə və yaxud dövlətlərarası münasibətlərə və s. aid olan insan qanununun əsasını görürdü. Burdan belə çıxırdı

ki, insanın təbii mahiyyəti haqqında bilik onun işlərinin düzgün aparılmasının əsasıdır. Qrotsi fərdin özünüqoruma

ruhunu ilkin səbəb, cəmiyyətə isə onun ayrılmaz xassəsi, insanın fərdi özünüqorumasına xidmət edən vasitə kimi

baxırdı. O, insan təbiəti haqqında biliklərin, ilk növbədə, insanın fərdi təbiətinə aid olmasına inanırdı.

Özünüqoruma və insanın təbii ayrılmaz xassələri kimi bu iki müddəa insanın təbiəti və onun idarə olunması

haqqında XXI əsrə qədər Qərb mədəniyyəti üçün xas olan fərdi düşüncələr üçün əsas oldu. Müasir Qərb alimlərinin

də dəfələrlə qeyd etdikləri kimi, özünün müsbət tərəfləri ilə yanaşı olaraq neqativ nəticələri ilə də bəlli olan

individualizmin kökləri məhz buradan irəli gəlir. Bütün bunlarla yanaşı bir şey aydındır: hüquqşünaslıq özünün

müxtəlif istiqamətləri ilə inkişaf edirdi və metodologiyada yeni nailiyyətlər əldə olunurdu.

İstifadə olunmuş mənbələr:

1.Памятники римского права: Законы 12 таблиц. Институции Гая. Дигесты Юстиниана. М.:Зерцало,

2.Burke P. The Italian Renaissance: Sulture and Society in Italy. 2 ed. Cambridge: Polite Press, 1987

3.Kelley D.R. Foundations of Modern Historical Scholarship: Lanquaqe, Law and History in the French

Renaissance N.Y.: Columbia University Press, 1970

4.Kelley D.R. The Human Measure: Social Though in the Western Legal Tradition. Cambridge, MA:

Harvard University Press, 1990

5.Kelley D.R. The Theory of history// The Cambridge history of Renaissance Philosophy, 1972

6.Tick R. The “Modern” Theory of Natural Law //The Languages of Political Theory in Early Modern

Europe / ed. A.Pagden. Cambridge: Cambridge University Press, 1987

Гусейнов Абульфаз

К методологии юридических наук

В статье отмечается, что со всеми своими особенностями, включающими в себя и изменения,

относительности, случайности и стабильность в период своего расцвета, историческое развитие

характеризовалось присоединением юриспруденции, теории права с гуманистическими учениями.

Поколение комментаторов, которое было тесно связано с Римским правом, исследовало историю права

разных народов и государств. Эти исследования создали основы методологии правоведения и тем самым

дали толчок идее о разнообразии происхождения и развития права.

Huseynov Abulfaz

The author notes that jurisprudence that is theory of law with all its features including changes, relativity

randomness and stability, in its historical development joined with the humanistic doctrines. Generation of

commentators who have been closely connected with Roman law, investigated history of law of the different people

and states. These researches have created bases of methodology of jurisprudence and so appeared the idea about

diversity of origin and development of law.

Dostları ilə paylaş: