İnformasiya resurs – bu nədir? informasiya resurslarının istifadə

Diqqtiniz gr ox saq olun!

Mövzu: I nformasiya nədir?

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Şamaxı şəhər Təhsil idarəsi Şamaxı şəhər 10 saylı tam orta məktəbin İnformatika müəllimi Qəribova Şəhla Heybət qızı. Elektron tədris vəsaitlərindən istifadə edilməklə qurulan tədris prosesinin ən yaxşı modeli nominasiyası üzrə dərs. – PowerPoint PPT Presentation

Text of Mövzu: I nformasiya nədir?

Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyiamax hr Thsil idarsiamax hr 10 sayl tam orta mktbinnformatika mllimi Qribova hla Heybt qz

Elektron tdris vsaitlrindn istifad edilmkl qurulan tdris prosesinin n yax modeli nominasiyas zr drs.

Mvzu: Informasiya ndir?Mzmun xtti: 1. Informasiya v informasiya proseslri sas standart: 1.2 nformasiya v informasiya emal haqqnda biliklri nmayi etdirir. Alt standart: 1.2.1. nformasiyalarn qbul edilmsinin sullarn sadalayr. 1.2.2 nformasiyann qbul edilmsi sullarn frqlndirir. 1.2.3 nformasiyann qbul olunma sullarn nmunlrl rh edirDrsin mqsdi: nsann duyu zvlrinin rolunu sad misallarla izah etmk. Cmiyytdki informasiya mbadilsinin hmiyytini izah etmk. nformasiyann qbul olunma sullarn nmunlrl rh edirDrsin tipi: Deduktivstifad olunan i formalar: Mini mhazir, Btn sinifl i , qruplarla i.stifad olunan sullar : Beyin hmlsi, diskussiya.Fnlraras inteqrasiya : Az.t. 1.2.1, Riy. 5.1.1Resurslar: Plakatda killr , i vrqlri, qiymtlndirm vrqlri.

V: Sinif MotivasiyaBu kild tsvir olunan obyektlrdn biz hans duyu zvlrimiz vasitsilinformasiya alrq?

Tdqiqat sual: Informasiya v informasiya prosesi n demkdir?

. I Vrqi 1. Sinif_______Vizual qrupu(zvlri) ___________________

1.Informasiya nvlrin uyun killri oxlarla birldirin.

2. Hans obyektlr qoxu informasiyasnn qbuledicisi deyil? Onlarn stndn xtt kin.

3.Sxemin bo xanalarna nformasiya dayclarn qeyd edin.

7I vrqi 2.Sinif_______Dad qrupu(zvlri)___

2.Hans obyektlr vizual informasiyann qbul edicisidir? Onlarn altndan xtt kin.

3.nformasiyann nvlrini qeyd edin.

1.Informasiya nvlrin uyun killri oxlarla birldirin.

I vrqi 3.Sinif_______Ses qrupu(zvlri)______1.Informasiya nvlrin uyun killri oxlarla birldirin.

2. Hans obyektlr ss informasiyasnn qbuledicisi deyil? Onlarn adlarn seib yazn.

3.nformasiya mnblri nec ola bilr qeyd edin.

I vrqi 4.Sinif_______Daktil qrupu (qrup zvlri)______________

1.Informasiya nvlrin uyun killri oxlarla birldirin.

2.Hans obyektlrdn daktil informasiya almaq olmur? Onlarn stnd (-) iarsini qeyd edin.

3.nformasiya proseslrihanslardr, qeyd edin.

nformasiya mbadilsi:1.Duyu zvlrimiz hanslard?

2.nformasiya mnbyi ny deyilir?

3.nformasiyalar zrind hans ilr grlr?

Ntic: Sirr AlrBizim 5 duyu zvmz var: gz,burun, qulaq, dil, dri.

GZLR VASTSL ALINAN NFORMASYA VZUAL V YA GRNN NFOR MASYA ADLANIR.

DL VASTSL QBUL EDLN NFORMASYA DAD NFORMASYASI ADLANIR .

BURUN VASTSL Bz YLR HSS EDRK V QOXU NFORMASYASI ALIRIQ.QULAQLAR VASTSL QBUL OLUNAN NFORMASYA SS NFORMASYASIDIR.DAKTL NFORMASYA TOXUNMAQLAV YA DR VASTSL ALINAN NFORMASYADIR.

nformasiya – termini mnc latn sz olub, izahetm, rhetm, mlumatverm mnalarn dayan informatio szndn yaranmdr. nformasiya ifad olunma formasndan asl olmayaraq insanlar, canllar, canszlar, faktlar, hadislr, proseslr v s. haqqnda olan mlumat v biliklrdir. nformasiya proseslrin – informasiyann toplanmas, trlmsi, saxlanmas, emal v istifadiy atdrlmas aiddir. nformasiyann toplanmas – yrniln obyektin vziyyti haqqnda mlumatn alnmas mqsdi il aparlr. nformasiyann toplanmas adi halda insan trfindn, avtomatladrlm halda is texniki vasitlr v sistemlr trfindn yerin yetirilir. (msln: trzi, xtke, kompas, teleskop, mikroskop v s.

nformasiyann trlmsi – Toplanan informasiyann emal edilmsi n o, emal vasitlrin trlmlidir. Adi halda informasiyann emal insan trfindn, avtomatladrlm kompter vasitlri il aparlr. nformasiyann saxlanmas – nformasiya emal edilmzdn vvl v sonra dayclarda saxlanr. nformasiya daycs kimi kazdan, perfolentdn, perfokartdan, maqnit lentindn, masir kompterlrd is maqnit v lazer disklrindn v kartlardan istifad olunur.

nformasiyann axtar v emal – qarya qoyulan mslnin hlli demkdir. Bunun n vvldn hazrlanm alqoritmlrdn v proqramlardan istifad olunur. nformasiyann emalndan alnan nticlr tlb olunan formada istifadilr atdrlr. Avtomatladrlm sulla (kompterl) emal olunan informasiya istifadilr adtn kompyuterin xaricetm qurular il (monitor, printer, plotter v s.) mtn, cdvl, qrafik v s. klind atdrlr.

Bellikl nformasiyan trn informasiyann mnbyi, informasiyan alana is informasiyann qbuledicisi deyilir.Yaradc ttbiqetm.Hr bir qrup verilmi killrd informasiyann mnb v qbuledicisini tyin edib verilmi vrqlrd qeyd etsin.

QruplarmkdalqDinlmNizam-intizamx edn qrupuntqdimatna edilnlav v dzlilrin dzgn yerinyetirilmsi vtamamlanmasmuminticI qrupII qrupIII qrupIV qrupV qrupQiymtlndirm.

LA YAXI ORTA agirdlrin soyad v ad Meyarlar zr mllimin qeydlri11234234567. 1. nformasiyan nvlrin gr frqlndirmk;2. nformasiyann qbul edilmsi sullarn nmunlrl rh etmk;3. nformasiyann qbul edilmsi sullarn frqlndirmk;4. nformasiyann qbulunda altlrin, cihazlarn rolunu izah etmk.Ev taprDnyada yaayan btn canllar- insanlar, bitkilr v heyvanlar arasnda informasiyann trlmsi v qbuledilmsi haqqnda internetd aradrma aparb, mruz hazrlayn.

Uaqlar n Ensiklopediya nformatika . Bak rq-Qrb 2008

Diqqtiniz gr ox saq olun!

İnformasiya resurs – bu nədir? informasiya resurslarının istifadə

İnformasiya demək olar ki, hər yerdə gələ bilər – media, blog, şəxsi təcrübə, kitab, jurnal və qəzet məqalələri, ekspert rəyləri, ensiklopediyalar və hətta əyləncə sites. bu mənbələrin hər bir informasiya mənbəyi kimi müəyyən edilə bilər.

məlumat nədir? Bu suallara cavab almaq üçün çalışdığınız məlumat. Cavab mənbə biz xahiş nə sual asılı olaraq dəyişir. informasiya resurslarının, bu gün istifadə daha çox təbiidir İnternet köçürülür. Nədir məlumat mənbələri ən çox istifadə?

jurnal

jurnal məşhur mövzu, eləcə də cari hadisələr xəritələr müxtəlif məqalə və images bir toplusudur. Tipik olaraq, bu məqalələr jurnalistlərin və ya alimləri tərəfindən yazılmış və orta böyüklər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Nə jurnal istifadə etmək olar?

• məlumat və ya məşhur mədəniyyət haqqında fikir tapmaq üçün;
• cari hadisələr haqqında son müvafiq məlumat tapmaq üçün;
• mütləq mövzu üzrə ekspertlər olmayan insanlar üçün ümumi oxumaq.

Jurnallar çox ciddi məhsulları əhatə edir və dar ixtisaslaşma ola bilər. Bu tip informasiya resurslarına giriş bütün açıq olmasına baxmayaraq, tez-tez onlar yalnız insanlar seçin qrup maraq doğurur. Bu günlük bir qayda olaraq, yazılı məqalələr toplusu, akademik və ya professional sahəsində elm. Redaktorlar onlar alınmalıdır qərar məqalə hesab edir. jurnallarda məqalələr çox xüsusi mövzu və ya tədqiqat dar sahəsində əhatə edə bilər. Belə informasiya resursu (izahat lazım deyil dar çərçivəsində deyil) istifadə edilə bilər:

• zaman elmi tədqiqatların aparılması;
• müəyyən bir mövzu haqqında öyrənilmiş nə tapmaq üçün;
• Mövzu ilə əlaqədar digər müvafiq işlər qeyd mənbələri tapmaq üçün.

Verilənlər bazası

verilənlər bazası jurnal və qəzetlərdə məqalələr alıntıları var. Onlar həmçinin media podcasts, blog, video, və digər növ bağlantılar ola bilər. digərləri tam mətnləri ehtiva bəzi bazaları, özet və ya məqalələr xülasəsi ehtiva edir. Hal-hazırda, onlar elektron informasiya resurslarının kimi baxmaq və ümumi və yüksək ixtisaslı, həm də məlumat axtarmaq üçün istifadə edilə bilər.

qəzet

qəzet adətən gündəlik dərc olunur cari hadisələr haqqında məqalələr toplusudur. Onlar hər şəhərində ən azı bir istehsal olunur, çünki bu böyük bir yerli informasiya resursu. informasiya mənbəyi kimi qəzet nədir? Belə ki, kömək edir:

• Beynəlxalq, milli və yerli hadisələr haqqında tarixi məlumat;
• redaksiyaları, şərh, ekspert və ya məşhur rəy tapa bilərsiniz.

Kataloq

Kataloq hər element bir adı var və adları sifariş siyahısı bilər ki, informasiya sistemləri və resurslarının, təşkil olunur. Catalog mövzu haqqında mənbələrinin xüsusi mənbə və ya qrupun yerini göstərir. Onlar kömək edə bilər:

• kitabxana veb mənbələri nə tapmaq və ya mövzu haqqında danışmaq (indi elektron kitabxanaların hakim, beləliklə bu gün Directories – İnternet informasiya ehtiyatları var);
• harada müəyyən bir maddə kitabxana tapa bilərsiniz.

kitablar

Kitab hər hansı bir mövzu əhatə və elmi-bədii, həm də ola bilər. tədqiqat məqsədləri üçün, yəqin ki, (müəyyən bir dəlil və ya tezisi dəstək) eyni mövzu haqqında bütün məlumatları sintez kitab lazımdır. Bundan əlavə, kitab – online və offline həm ən ümumi təhsil informasiya resursları var. Onlar lazımdır:

• eyni mövzu haqqında məlumat böyük məbləğdə axtarış zaman;
• digər mühüm məsələlər kontekstində xüsusi mövzu müqayisə üçün;
• tarixi məlumat üçün axtarış;
• müxtəlif xülasəsi və tədqiqat tapılıb.

ensiklopediya

Encyclopedia – qısa faktiki qeydlər toplusu tez-tez yaxşı müəyyən bir mövzu bilikli müxtəlif aktyorlar tərəfindən yazılmışdır.

ümumi və tematik: ensiklopediyalar iki növ vardır. Baş təlimatlar mövzular geniş xülasələri təmin edir. Mövzu ensiklopediyalar təhsil bir yönəlmiş dərin elementləri ehtiva edir. Onlar istifadə olunur:

• zaman mövzu fon məlumat üçün axtarır;
• əsas ideyaları mühüm tarixləri və ya konsepsiya tapmaq üçün çalışırıq zaman.

Veb səhifə

Sistem brauzer vasitəsilə İnternet informasiya ən növləri etmək imkanı verir. şəbəkəsinin əsas xüsusiyyətlərindən biri müvafiq məlumatların başqa bir mənbə ilə əlaqə almaq imkanı var. Web-based sistemi səslər, şəkillər və video şəklində, o cümlədən düz mətn əlavə, digər formatlarda məlumat verir. Belə ki, İnternet informasiya ehtiyatlarının kimi sites, çox müxtəlif formalı və üçün lazım ola bilər:

• tarix məlumat;
• xüsusi obyekt haqqında məlumat almaq üçün;
• ekspert və müxtəlif mövzular üzrə məşhur rəy yoxlamaq;
• Hobbi və şəxsi maraqları tapa bilərəm.

Belə ki, məlumat və informasiya resursları gün ən tez-tez istifadə Internet olur bilərsiniz. Bunun səbəbi World Wide Web inkişaf, lakin əvvəllər idi?

Internet resurslarının inkişaf tarixi

erkən anlayışlar statik sənədlər və ya faylları addressable olan şəbəkə bir məlumat resurs anlayışı, web axtarış tarixi ərzində inkişaf etmişdir. Hal-hazırda, İnternet və ya hər hansı bir şəbəkə sistemi adı və ünvanı ilə müəyyən edilə bilər ki, müəyyən bir mənbə əhatə edir.

İnformasiya resurs – bir anlayış web inkişaf əvvəlində nə deməkdir?

bu müəyyən spesifikasiyası sites (1990-1994 illər) əvvəlində yox idi. əsasən yeri (URL) ümumi alətlər istifadə ilə bağlı faylları və sənədlər şəklində, az və ya çox statik addressable obyektlərin şəklində Web downloadable. Web resurs dolayısı müəyyən edilə bilər ki, bir şey kimi müəyyən edilir. beləliklə iki yolla həyata keçirilir Identification: təyin adları və ünvanları, sonuncu yalnız protokol əsaslanır. O zaman, URI, URL və urna obyektin görünüşü hələ müasir formada informasiya mənbəyi kimi qəbul edilir.

1990-cı ilin sonuna İnternet texnologiyalarının inkişafı ilə şəbəkə informasiya resurs şəxsiyyəti var bir şey zəng başladı. Bu anlayış daxildir elektron sənəd bir şəkil, bir xidmət (məsələn, hava proqnozları online), eləcə də digər mənbələr sistemi. Belə ki, resurs vaxt onun məzmunu dəyişikliklər, konseptual mapping prosesi dəyişib deyil ki, hətta, sabit qala bilər.

RDF format

ilk 1999-cu ildə azad zaman, RDF, başqa sözlə, bir standart şəkildə metadata resursları birləşdirən vasitəsi resursları təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir. Təsvir RDF-resurs mövzu xəbər yəni təsvir edilə üçün bir resurs çıxdığı üç (mövzu, xəbər, obyekt) bir sıra – məlumatın və ya resurs subyektlərinin bir qrup – .. resurs və obyekt ilə bağlı Əmlak Növü .

özü bir resurs kimi görülür və URI tərəfindən müəyyən edilir xəbər. Nəticədə, bu cür (digər üçük mövzu kimi) recursively istifadə edilə bilər resursları kimi RDF təmsil “adı” və “müəllifi” kimi xassələri. bu prinsip əsasında belə RDF-lüğətlərdə RDFS, bayquş və SKOS kimi, mücərrəd resurs müəyyən toplamaq olacaq – onların dərsləri, xassələri, anlayışlar, və s., URI müəyyən edilmişdir .

RDF də URI nümayiş deyil anonim şəxsiyyət resursları və ya boş qovşaqlarının göstərir.

Istifadə HTTP URI

URL-ünvanları, xüsusilə HTTP URI, tez-tez mücərrəd informasiya resurslarının müəyyən etmək üçün istifadə olunur. URI tanımlayıcıları ilə bağlı olduğundan HTTP protokolu, müəyyən növ bir web browser və URI sintaksis “mücərrəd” və “məlumat” resursları arasında fərq kömək edə bilər və istifadə protokol vasitəsilə resurslarının əldə edilməlidir nə haqqında bir sual var idi? URI dəqiqləşdirilməsi bu suala heç bir cavab vermir. Bu HTTP URI orijinal mənada resurs müəyyən edilməsi üçün məsuliyyət daşıyır ki, təklif edilmişdir – məsələn, fayl, sənəd və ya qondarma informasiya resursunun hər cür onların adı söz olmalıdır.

mənbə məlumat necə?

(Çox və başqaları) Təhsil informasiya resursları xarici və ya daxili data fəaliyyət göstərir.

Xarici məlumat – bir obyekt kənarda əldə və ümumi, qlobal xarakterli edilmişdir data. Bu cür məlumatlar tez-tez natamam və ziddiyyətli ola bilər. Məsələn, bazar haqqında məlumat, iş müxtəlif sahələri, belə ki, müxtəlif satış üsulları və rəqabət.

Xarici informasiya kimi mənbələrdən əldə edilə bilər:

• media – xüsusi jurnal mövzular, web saytları, qəzet və kimi.
• müəyyən bir mövzu haqqında Xüsusi məlumat – valyuta məzənnələri və Mərkəzi Bank saytında valyuta bazarının vəziyyəti, məsələn, iqtisadi data.
• Xüsusi məlumat – Bu gün Internet axtarış motorları və ya müxtəlif rehberler istifadə edərək almaq.
• qanunvericiliyə və kimi – dövlət orqanlarından məlumat.

məlumat Inside – Bu hər hansı bir təşkilat və ya müəssisə daxilində yaradılan məlumatdır. o əlavə etmək üçün, məsələn, bir təşkilat vəsait və resursların mövcudluğu haqqında məlumat. belə məlumatların başqa bir misal daxili statistika və hesablamalar müxtəlif növ xidmət edə bilər.

NFORMASIYA THLKSIZLIYININ HQUQI V TKILATI TMINATI Informasiya texnologiyalar

«İNFORMASIYA TƏHLÜKƏSIZLIYININ HÜQUQI VƏ TƏŞKILATI TƏMINATI» «Informasiya texnolo-giyaları və proqramlaşdırma» kafedrası MÜHAZIRƏ № 8: ELEKTRON IMZA TEXNOLOGIYALARI VƏ ONLARIN TƏMINAT VASITƏLƏRI Müəllim: Zəfər Cəfərov AZTU-2016

ELEKTRON SƏNƏDLƏRIN ƏHƏMİYYƏTİ Sənədləşdirilmiş informasiya hər bir cəmiyyətin müntəzəm olaraq artan resursudur. Informasiya cəmiyyətinin əsas inkişaf istiqamətlərindən biri olan “Elektron hökumət” konsepsiyası informasiya ehtiyatlarının yaradılması prosesini daha da sürətləndirir. 2

ELEKTRON SƏNƏDIN TƏHLÜKƏSİZLİK PROBLEMLƏRİ Elektron sənədlərin korlanması, oğurlanması və təcrid edilməsı təhlükələri: v Hazırlandığı və emal olunduğu informasiya sistemlərində v Saxlandığı informasiya sistemlərində v Mübadilə olunduğu telekommunikasiya şəbəkələrində. Elektron sənəd dövriyyəsi üçün açıq İnternet şəbəkəsinin baza təşkil etməsi bu problemlərin daha da kəskinləşməsinə səbəb olmuşdur. 3

ELEKTRON SƏNƏDİN MÜBADİLƏ TƏHLÜKƏSİZLİYİ Göndərən Alan Sual (Göndərən): -Sənəd Alana çatdımı? Sual (Alan): – Sənəd müəllifdən (Göndərəndən) gəlmişdirmi? Sual (Göndərən): -Sənəd müsahibə (Alana) hazırlanan kimi (orijinal) çatdımı? Sual (Alan): – Sənəd müəllifin (Göndərənın) hazırladığım kimi gəlmişdirmi? Sual (Göndərən, Alan ): -sənəd kənar şəxlərin əlinə keçdimi, onu oxuyan oldumu? .

ELEKTRON SƏNƏDLƏRİİN TƏHLÜKƏSİZLİYİNIN TƏMİN OLUNMASI Elektron sənədin təhlükəsizliyi onun təhrif olunmamış məzmunda saxlanması, emalı və mübadiləsinın təmin edilməsidir. Sirr (dövlət, kommersiya, xidməti və fərdi) daşiyan elektron sənədlərin təhlükəsizliyi üçün xüsusi mühafizə (məxfiləşdirmə) tədbirləri görülməlidir. Sənəddə təqdim olunan məlumatın etibarlılığını yüksəltmək tələb olunduğu hallarda gücləndirilmiş mühafizə atributlarından istifadə olunur. Buna görə də kagız sənədlərin mühafizə atributlarını əvəz edən elektron mühafizə mexanizmləri işlənib-hazırlanmışdır.

ELEKTRON SƏNƏDIN MÜHAFIZƏ ATRIBUTLARI Mühafizə atributları (elektron möhür, imza (imzalar), müəllif haqqında məlumat, müəssisə, yer və vaxt göstəriciləri və. s) elektron sənədin xüsusi hissəsinə əlavə olunur. Elektron möhür elektron sənəddə icazəsiz dəyişikliyi, Elektron imza isə müəllifin həqiqiliyini müəyyən etmək üçün tətbiq edilir.

ELEKTRON MÖHÜR Elektron möhür sənədin tamlığına (dəyişikliyə) nəzarət üçün kriptoqrafik Hash (heş) -funksiyalar vasitəsi ilə alınan məlumatın qısa məzmunu (daycesti) hesab olunur. Sənədin daycesti onun məzmununu yeganə olaraq xarakterizə edən işarələr ardıcıllığıdır. Original məlumat (Document, E-mail) Hash Funksiya Digest Sənəd-S Digest -D D = H(S) H

HEŞ (HASH)-FUNKSIYALARIN XASSƏLƏRİ Möhür= Hash(Sənəd) v Sənəd istənilən həcmdə ola bilər; v Möhür (heş-kod) kiçik və standart ölçülüdür (alqoritmdən asılıdır); v Funksiya (heşin hesablanması) yüksək sürətlidir; v Funksiya çevrilən deyil (birtərəfli funksiyadır, yəni möhürə görə sənədi tərtib etmək mümkün deyil); v Kolliziya ehtimalı yox dərəcəsindədir (yəni, iki müxtəlif sənədin eyni möhrü (heş-kodu) olmamalıdır : Hash(S 1)≠Hash(S 2)).

ELEKTRON MÖHÜRÜN YARADILMASI Möhür= Hash(Sənəd) Sənəd Hash Möhür Mohür (Heş-kod) hesablanaraq yaddaşda saxlanılır. Yoxlama zamanı yadda saxlanılmış və təkrar hesablanan heş-kodların fərqlənməsi sənəddə dəyişikliyin baş verməsini göstərir. Belə yoxlama informasiya şəbəkələrində tələb olunan ünvanlara sənədlə birlikdə möhürün göndərilməsi hesabına sənədin qəbul olunduğu tərəfdə də aparıla bilir.

ELEKTRON MÖHÜRÜN TƏTBİQİ Göndərilən SƏNƏD Saxlanilan SƏNƏD Möhürlər eynidir? HƏ Təkrar heşləmə Sənəd dəyişməyib Xvc. A 56787 h. F 56 j Problem: Yoxlama üçün möhürü müsahib tərəfə necə təqdim etməli? YOX Sənəd dəyişdirilib. Xvc. A 56787 h. F 56 j 10

ELEKTRON İMZA Elektron imza – digər verilənlərə əlavə edilən və ya onlarla məntiqi əlaqəli olan, imza sahibini identikləşdirməyə imkan verən verilənlərdir. Elektron imza virtual (kiber) məkanda şəxsiyyəti müəyyənləşdirmə vasitəsidir.

ELEKTRON MÖHÜR VƏ İMZANIN ƏLAQƏLƏNDİRİLMƏSİ Əvvəllər hesab edilirdi ki, elektron imza yalnız məlumatı öz məxfi açarı ilə şifrləmiş müəllif haqqında informasiya daşıya bilər. Açıq açar texnologiyası sənədi xarakterizə edən informasiyadan əlavə dəyişikliyə məruz qalma hallarını aşkarlayan elektron möhürü də imza tərkibinə daxil etməyə texniki imkan yaranmışdır.

ELEKTRON IMZANIN YARADILMASI Sənəd Heşləmə funksiyası Möhür Məxfi açarla şifrələmə alqoritmi İmza Sənədin möhürünün (heşinin) müəllifin məxfi açarı (Key) ilə şifrələnməsi elektron imzanı yaradır.

ŞİFRƏLƏMƏ PROSESİ Açıq mətn (Plaintext) Məzmunu qalmaqla ilkin mətnin dəyişdirilməsi çevirmə prosesi olub şifrləmə, şifrlənmiş məlumat isə şifrmətn və ya kriptoqram adlanır. Şifrmətndən açıq mətnin bərpası, əks proses olub deşifrləmə adlanır. Şifrləmə(deşifrləmə) üsulu kriptoalqoritm adlanır. Şifrləmə prosesində açar (Key) istifadə olunur ki, yalnız bu açarı bilərək deşifrləmənin yerinə yetirilir Açar (Key) Kriptoalqoritm (Encryption) Kriptoqram(Ciphertext) G 1 i. Qwi. DSAAPVf. OX MAIq. IX 7 Hl. Yxc. T 47 BMOIV 3 o. I 6 g Gb. Kg. Xml 6 Mw 6 VB 4 GSh. ZR 15 P Ro. EUq. GD 9 t. HKV 2 k. ZFT 0 g. Tin. A p. MQxo. Wmv. Jdt 6 Non. Muo. Ypp. Ih EVHr. UFw. IS 0 ixoroh. XOmfu. V 7 H h. Bc. H 71 yt. ZA 2 UFCqfu. Yb. Cvg. S 7 U Axv 9 EEss. JE 8 l. ZLzy. Xsoj. IBROh 0 6 ESvd 2 GZJp 4 s. TUXl. X 52 ry. Xp 3 e V 2 YWFTtz. Fp. Myor 0 gz. XELx. VU C 4 Wo. V 5 UXh. Ee. QYZKHHo. Ww 0 GCy 4 ado. TBz. Dlv. Yr. Dj. Dq. Ugw. Bx Usate. JTWy. ZSm. Lzet 6 Bgk. FUi. Yxj

AÇIQ AÇARLAR KRIPTOQRAFIYASI Açıq açar (Public Key) Şifrmətn (Ciphertext) Açıq mətn (Plaintext) 2 açar = Açar cütü istifadə edilir; Riyazi əlaqəli, lakin eyni deyildir; açıq və gizli açar cütü § Açıq açar hamıya məlumdur Encryption (Açıq açar Alqoritmləri) Decryption § Gizli açar yalnız sahibindədir Bir açarla şifrələnmiş məlumat yalnız öz cütü ilə deşifrələnə bilər (yəni “Assimetrik açarlar”) RSA 1 asimmetrik alqoritmlərə bir nümunədir Məxfi açar (Private Key) 1 Rivest-Shamir-Adleman 15

ELEKTRON IMZANIN RİYAZİ TƏSVİRİ Sənədin heşinin (Möhürün) müəllifin məxfi açarı ilə şifrələmə funksiyası elektron imzanı hesablayır. İmza= Encrypt (Möhür, Müəllifin məxfi açarı) Möhür= Hash(Sənəd) İmza= Encrypt ([Hash(Sənəd)], Müəllifin məxfi açarı) Axırıncı ifadə imzanın müəllif və sənədin məzmunundan asılılığını (məntiqi bağlığını) əks etdirir Açıq açara malik olan müsahib, sənədin məhz həmin müəllif tərəfindən təqdim edildiyinə əmin ola bilər. Müəllif sənədi bir müsahib üçün təqdim edirsə, imzanı onun açıq açarı ilə ikiqat şifrələyə bilər: İmza= Encrypt(Möhür, Müəllifin məxfi açarı), Müsahibin açıq açarı) Bu lazimdırmı? (müstəqil düşüncə üçün).

ELEKTRON IMZANIN YOXLANMASI Alan tərəf Göndərənə məxsus açıq açar ilə deşifrələnmiş və təkrar heşlənmiş möhürləri müqayisə etməklə imzanı yoxlayır Açıq SƏNƏD Möhür göndərilənlə eynidir? Təkrar heşləmə Məlumatın heşi HƏ Sənəd tamdır və dəyişdirilməyib YOX İmza və ya sənəd tam deyil və ya dəyişdirilib. İmza Açıq açarla deşifrləmə Sənədin heşi Xvc. A 56787 h. F 56 j Möhür = Decrypt(İmza, Açiq Açar)

AÇIQ ELEKTRON SƏNƏD MÜBADILƏSI Açıq Sənəd Möhür Xvc. A 56787 h. F 56 j GÖNDƏRƏN Heş funksiyası Göndərənin məxfi açarı İmza Rabitə İmza kanalı ALAN Möhürlər eynidir? HƏ Heş funksiyası Xvc. A 56787 h. F 56 j Sənəd tamdır YOX İmza və ya sənıd dəyişdirilib Xvc. A 56787 h. F 56 j Göndərənin açıq açarı

MƏXFİ ELEKTRON SƏNƏD MÜBADILƏSI Açıq Sənəd Möhür Xvc. A 56787 h. F 56 j Heş funksiyası GÖNDƏRƏN Məxfi Sənəd Alanın açıq açarı İmza Göndərənin məxfi açarı Rabitə İmza kanalı ALAN Alanın məxfi açarı Açıq Sənəd Möhürlər eynidir? İmza Heş funksiyası Xvc. A 56787 h. F 56 j HƏ Sənəd tamdır YOX İmza və ya sənıd dəyişdirilib Xvc. A 56787 h. F 56 j Göndərənin açıq açarı

AÇIQ AÇARLI KRIPTOQRAFIYA ƏSASINDA ELEKTRON IMZANIN IŞ PRINSIPI Tutaq ki, A istifadəçi müəyyən sənədi imzalamalıdır. Bunun üçün o, heş-funksiyanın köməyi ilə bu sənədin möhürünü yaradır və onu özünün gizli açarı ilə şifrləyir. Şifrlənmiş heş-kod sənədə əlavə edilir. Beləliklə, məlumatın elektron imzası alınır. Sistemin istənilən iştirakçısı imzalanmış sənədi aldıqda A istifadəçinin imzasını yoxlaya bilər. Bunun üçün o, heş-funksiyanın köməyi ilə alınmış sistemin heş-kodunu yaradır. Sonra sənədə şifrlənənərək. birləşdirilmiş möhürü A istifadəçinin açıq açarı ilə deşifrəliyir və onu özünün hesabladığı heş-kodla müqayisə edir. Onlar üst-üstə düşürlərsə, imza həqiqi hesab olunur. Əks halda imza rədd olunur. Gizli açar yalnız A istifadəçisinə məxsus olduğundan aydındır ki, sənədi yalnız o imzalaya bilərdi.

Sender Receiver Plaintext Message Not confidential Compute digest from hashing algorithm Digest Encrypt Digest Digital Signature (encrypted digest) Compute expected digest from hashing algorithm Expected Digest Confirm or deny integrity of message 21

ELE KTRON İ MZANI N KEYFIYYƏT GÖSTƏRI CI LƏRI Elektron imzanım keyfiyyət göstəriciləri aşağıdakılardır: v İmza etibarlıdır. İmza, müsahibi əmin edir ki, müəllif sənədi təsadüfi deyil, məqsədli olaraq imzalamışdır; v İmza saxtalaşmır. İmza sübut edir ki məhz həmin müəllif sənədi imzalamışdır; v İmza təkrarlanmır. . İmza sənədin məzmunundan asılıdır. v Onu başqa sənədə əlavə etmək olmaz. Rəqəmli imzanın korlanması ilə nəticələndiyi üçün imzalanmış elektron sənəddə dəyişiklik etmək olmaz! v İmzadan imtina etmək olmaz. İmza məxfi açarla şifrələmənin nəticəsidir. İmza sahibi sübut edə bilmir ki, imza ona məxsus deyil. Beləliklə e-imzanın əsas üstünlükləri: q Məxfilik(confidentiality); q Tamlıq (integrity); q Tanınma (authentication); q İnkar edilməzlik (non-repudiation).

ELEKTRON SERDİFİKAT Asimmetrik metodlardan istifadə etdikdə, [istifadəçi, açıq açar] cütünün həqiqiliyinə zəmanət tələb olunur. Bu məsələnin həlli üçün elektron sertifikatdan istifadə edilir. Elektron sertifikat xüsusi sertifikasiya mərkəzləri tərəfindən verilir. Sertifikat onu verən sertifikasiya mərkəzinin elektron imzası ilə təsdiq edilir. Sertifikat – imza sahibini identikləşdirmək üçün nəzərdə tutulan və elektron imzanı yoxlama məlumatlarının imza sahibinə məxsus olması barədə sertifikat xidmətləri mərkəzinin verdiyi kağız və ya elektron sənəddir.

SERDİFİKAT MƏRKƏZİ Açıq açar (Public Key) Məxfi açar (Private Key)

ELEKTRON SERDİ Fİ KATI N MƏZM UNU Sertifikata əsasən aşağıdakı məlumatlar daxil edilir (şək. ): vsertifikatın seriya nömrəsi; vsertifikatı verən Mərkəzin adı və ünvanı (ölkə); vaçar sahibinin adı, atasının adı, soyadı və ya istifadə üçün göstərdiyi təxəllüs; vsertifikatın qüvvədə olma müddəti (müddətin başlandığı və qurtardığı vaxt, tarix); vimza sahibinin imza yoxlama məlumatı; vimza yoxlama məlumatının istifadə ediləcəyi imza vasitələrinin adı.

NƏTİCƏ v Açıq elektron sənədlərin təhlükəsizliyi məzmunun təhrif olunmasına nəzarət ilə təmin edilir. v Sirr daşiyan elektron sənədlərin təhlükəsizliyi üçün əlavə olaraq məzmunu şifrələnir. v Sənəddə təqdim olunan məlumatın etibarlılığını yüksəltmək üçün mühafizə atributlarından istifadə olunur. v Elektron imza texnologiyası sənədin məzmunuun və müəllifin həqiqiliyini müəyyən etmək üçün tətbiq olunur. v Zəruri hallarda əminlik üçün Sertifikat mərkəzinə müraciət edilir.

ELEKTRON SƏNƏDİN TƏHLÜKƏSİZLİYİ ÜZRƏ QANUNVERİCİLİK Elektron sənədin istifadəsinin, onların elektron sənəd dövriyyəsində tətbiqinin təşkilati, hüquqi əsaslarını və əlaqədar subyektlərin hüquqlarını müəyyən etmək, aralarında yaranan münasibətləri tənzimləmək üçün 7 fəsil 37 maddədən ibarət “Elektron imza və elektron sənəd haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu qəbul edilmişdir. İlham ƏLİYEV, Azərbaycan Respublikasının prezidenti Bakı şəhəri, 9 mart 2004 -cü il Qeyd: Bax 4 -cü sərbəst iş.

DIQQƏTİNİZƏ GÖRƏ TƏŞƏKKÜR! SUAL VARSA BUYURUN?