Klassik İdarəetmə Nəzəriyyəsi: nədir və əsas fikirləri nələrdir

idarəçiliyi üçün vacibliyini qəbul etmək məsələlərində fikir ayrılığı

Dareətmə nəzəriyyəsi

geniş və vacib sferalarında biridir. İdarəetmə nəzəriyyələri yeni elm sahəsidir.

Onun predmeti və obyekti hələlik əksəriyyət tərəfindən qəbul olunan formada

müəyyənləşdirilməmişdir. Bununla belə, mövcud nəzəriyyələrinin obyekti və

predmetini də bu məsələlər kompleksində tapmaq olar.

Məsələyə bu mövqedən yanaşaraq demək olar ki, dövlət idarəçilik

nəzəriyyəsinin obyekti cəmiyyətin iqtisadi-təsərrüfatçılıq , sosial-mədəni ,siyasi-

fəaliyyət

sahələridir.

sahəsi

sasən

dövlət,hakimiyyət,siyasət,iqtisadiyyat,idarəetmə və hüququn qarşılıqlı vəhdətindən

irəli

gəlir.

siyasi,sosial,iqtisadiyyat,hüquq və s. elmlərin kəsişmə sahəsində mövcud olan

xüsusi bir elm sahəsi kimi təsəvvür etmək olar.

Dövlətin siyasi idarəetmə sahəsində fəaliyyəti ictimai münasibətlərin və

insanların davranışının hüquqi tənzimlənməsi ilə sıx bağlıdır.Buradan da dövlət

idarəçilik nəzəriyyəsinin hüquqi aspekti meydana çıxır.Bütövlükdə bu elmi siyasi-

hüquqi bilik sahəsi kimi xarakterizə etmək olar.Lakin belə yanaşma düz olsa da,

məhduddur və dövlət idarəçiliyinin elm sahəsi kimi bütün xüsusiyyətlərini əhatə

Dövlət idarəçiliyinin sosial aspektini də nəzərə almaq lazımdır.Çünki dövlət

idarəçiliyi insanla və insanların sosial mənafeyi ilə bağlıdır.Beləliklə, dövlət

idarəetməsi bütövlükdə dövlətlə insanlar arasında siyasi-hüquqi və sosial fəaliyyət

və münasibətlər sahəsidir.Dövlət idarəçilik nəzəriyyəsi isə siyasi-hüquqi və sosial

elm sahəsidir.Dövlət idarəçiliyi anlayışının mahiyyəti belədir və o, özündə

siyasi,sosial və hüquqi əlamətləri olan hadisə və prosesləri xarakterizə edir.

Nəhayət, dövlət özündə yalnız siyasi hakimiyyəti deyil, həm də müasir

cəmiyyətin təşkilinin ən yüksək formasını birləşdirir.

Beləliklə, dövlət idarəçilik nəzəriyyəsinin predmet sahəsi dövlət və

cəmiyyətin idarəetmə və özünüidarəetmə subyekti və obyekti kimi qarşılıqlı

fəaliyyət sferasını xarakterizə edən siyasi-hüquqi və sosial hadisə və proseslərin

vəhdətindən ibarətdir.Bu predmet müəyyən edilərkən nəzərə alınır ki, dövlət

idarəetməsi insanların birgə əmək, ictimai həyat və fəaliyyətini məqsədyönlü

təşkiletmə və tənzimləmə kimi xüssi funksiya yerinə yetirir.Beləliklə, dövlət

idarəçilik nəzəriyyəsi özünəməxsus tədqiqat obyektinə və predmetinə malikdir.Bir

elm sahəsi kimi o, dövlət idarəetmə prosesinin təşkili qanunauyğunluqlarını, bu

zaman əhali, müəssisə və təşkilatlar arasında ortaya çıxan münasibətləri,dövlətin

məqsədyönlü təşkiledici və tənzimləyici təsiri metodlarını, vasitələrini, onların

işlənib hazırlanması və tətbiqinin əsaslarını öyrənir.

Dövlət idarəçiliyinin birbaşa dövlət, hakimiyyət və hüquqla bağlılığını, hüquq,

sosial və siyasi elmlərin kəsişmə məkanında olduğunu və obyektə məqsədyönlü

təşkiletmə, tənzimləmə təsiri göstərdiyini nəzərə alaraq belə hesab edirik ki, onun

predmetinə əsasən aşağıdakı dörd qrup məsələlər aid edilə bilər :

a.Dövlətin mahiyyəti, tipləri və ictimai funksiyaları.

mahiyyəti, cəmiyyətin idarə olunması sistemində yeri və xüsusiyyətləri; dövlət

idarəçiliyinin məqsəd və funksiyaları, obyekt və subyektləri, obyektiv və subyektiv

amilləri, dövlət siyasətinin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi məsələləri.

b.Dövlət idarəçiliyinin təşkili, funksional və təşkilati quruluşu

formaları, idarəetmə fəaliyyətinin və dövlət idarəetməsinin prinsipləri.

c.Dövlət idarəçiliyinin təmin edilməsi məsələləri

– bura dövlət idarəçiliyinin

normativ-hüquqi bazası və hüquqi tənzimlənməsi, dövlət idarəçiliyində

qanunçuluq məsələləri ; dövlət idarəçiliyinin informasiya təminatı, dövlət

idarəçiliyinin insan potensialı və kadr təminatı, maliyyə təminatı, dövlət

idarəçiliyində demokratiya və bürokratiya məsələləri və s. aid edilə bilər.

d.Dövlət idarəçiliyinin inkişafı, təkmilləşməsi və səmərəliliyinin artırılması

məsələləri

. Bura dövlət idarəçiliyində azadlıq və məsuliyyət, dövlət idarəçiliyinin

metod və üsulunun təkmilləşməsi, obyektivliyinin artırılması, dövlət idarəçiliyinin

səmərəliliyinin hesablanması və artırılması yolları, dövlət idarəçilik imkanlarının

genişlənməsi və onun istifadəsi məsələləri aid edilir.

2.Dövl ət idarəçilik nəzəriyyəsinin metodu

Cavab: Metod hər hansı bir baza (oprior) prinsiplərə istinad edərək yeni elmi

hipotezlərin formalaşdırılması, reallıqların dərk olunması, çıxarılmış nəticələrin

sübut edilməsi üçün istidadə olunan müxtəlif fəndlərin, üsul və vasitələrin

Dövlət idarəçilik nəzəriyyəsinin və onun metodoloji əsasının kompleks

xarakteri onun siyasi-sosial, siyasi-hüquqi və sosial-iqtisadi reallığın

öyrənilməsinin obyektiv və subyektiv, sosial-siyasi və ümumi-elmi, nəzəri və

təcrübi metodları kompleksinin olmasını tələb edir.Bu hamılıqla qəbul olunsa da

hələlik obyektiv səbəblərə görə yalnız dövlət idarəçilik nəzəriyyəsinə aid olan

unikal tədqiqetmə, öyrənmə metodu demək olar ki, yoxdur.

Başqa elm sahələrində dərk və izahetmə metodlarının tarixən formalaşdığını

nəzərə alaraq demək olar ki, dövlət idarəçilik nəzəriyyəsində təkmil,özünəməxsus

tədqiq metodunun formalaşması mümkündür və yəqin ki, tədricən belə də

olacaqdır.Yalnız bir əsas metodoloji məsələ – obyektiv və subyektiv metodların

bir-birini qarşılıqlı tamamlaması prinsipi dövlət idarəçilik nəzəriyyəsinə xas olan

xüsusi metod kimi geniş yayılmışdır, onun həllinə yanaşma metodlarında isə

fərqlər yenə də qalır. Dövlət idarəçiliyi öz təbiətinə və quruluşuna görə özündə

obyektiv və subyektiv istiqamətləri, yanaşmanı birləşdirir.Obyektiv yanaşma

metodu ondan ibarətdir ki, dövlət həmişə özünə, fəaliyyətinə, cəmiyyətin tələbat və

istəyinə kənardan baxmalı, cəmiyyətin vəziyyətini onu narahat edən hadisələri və

ahlinin istəyini obyektiv olaraq qiymətləndirməyi bacarmalıdır.Subyektiv metod

dövlətin və onun idarəetmə sisteminin cəmiyyətə daxilən baxması – cəmiyyətin

problem və istəyini bütün reallığı ilə dərk etməsi və öz idarəçiliyində nəzərə

alması metodudur.Bunlar bir-birinə nə qədər yaxın olsa, üst-üstə düşməyə

yaxınlaşsa, dövlət idarəçiliyinin müvəffəqiyyəti bir o qədər böyük ola bilər.

Dövlət idarəçiliyi nəzəriyyəsində bilavasitə ona məxsus digər xüsusi tədqiqat

metodları işlənib hazırlanmadığından hələlik çoxsaylı məsələlərin tədqiqi üçün

ümumi elmi metodlardan və dövlət idarəçiliyinin aid olduğu ictimai elm

sahələrində tətbiq olunan xüsusi metodlardan özünəməxsus formalarda istifadə

Bu ümumi elmi metodlar içərisində analiz və sintez mühüm yer tutur.Bunun

köməyilə fənnin predmetinə aid ayrı-ayrı məsələlər təhlil edilir, ümumiləçdirilir və

dövlət idarəçiliyinə aid ümumi nəticələr çıxarılır.Misal üçün, dövlət idarəçiliyinin

strukturunda qanunverici, icraedici və məhkəmə orqanları müəyyən edilir və

onların sintezindən ölkənin vahid dövlət idarəçilik aparatı formalaşdırılır.

Dövlət idarəçiliyində məntiqi mühakimə metodundan da istifadə

olunur.Onun köməyi ilə zəkada müxtəlif ümumiləşdirmələr, rəylər, qərarlar

formalaşır, sonra lazım gələndə müvafiq sənədlərdə və praktikada öz əksini tapır.

Dövlət idarəçiliyində formalizə etmək metodu müəyyən qədər

yayılmışdır.Onun köməyilə dövlətçilikdə və dövlət idarəçiliyində hər hasnı

institutun (orqanın) strukturu, fəaliyyətinin əsas istiqamətləri müəyyən edilir.

Müqayisə metodu dövlət idarəetmə sistemində ən çox yayılmış

metodlardan biridir.Ümumiyyətlə, dövlətçilikdə, dövlət idarəçiliyinin nəzəri və

praktiki məsələlərinin həllində müqayisə metodunun tətbiqinin vacibliyini hamı

qəbul edir, burada ciddi fikir ayrılğı yoxdur.Lazımi materialı toplamaq,

sistemləşdirmək, ən vacib məsələləri müəyyən etmək və başlıca diqqəti həmin

məsələlərin həllinə yönəltmək –bunlar düzgün idarəetmənin mühüm şərtidir.Lakin

hansı faktları toplamaq, hansıları necə müqayisə etmək, hansı faktların dövlət

idarəçiliyi üçün vacibliyini qəbul etmək məsələlərində fikir ayrılığı

mövcuddur.Həm də bu təkcə dövlət idarəçiliyinə aid deyil.Belə ki, müqayisə bütün

elm sahələrində vacibdir və istifadə olunur.Çünki konkret bu bir nəticəyə gəlmək

üçün faktların, hadisələrin kəmiyyət və keyfiyyət tərəflərinin müqayisəsi bütün

elmlər üçün vacibdir.

Kəmiyyət metodu, o cümlədən, statistik təhlil və proqnozlaşdırma metodu-

bunlar idarəetmədə ən geniş yayılmıç vasitələrdir.İdarəetmə qərarlarının qəbulunda

müəyyənləşdirilməsində, idarəetmənin təşkilati strukturunun təkmilləşməsində

statistik kəmiyyət təhlili və proqnozlaşdırma metodların geniş istifadə olunur.

darəetmə ekstrapolyasiya və modelləşdirmədə metodoloji vasitə kimi

istifadə olunur. Ekstrapolyasiya- idarəetmədə hər hansı bir müsbət və ya mənfi

meylin, əlamətlərin oxşar idarəetmə orqanlarına yayılmasıdır.Modelləşdirmə hər

hasnı idarəetmə orqanının, idarəetmə strukturunun, idarəetmə prosesinin,

məliyyatın modelinin işlənib hazırlanması və tətbiqidir.

Müxtəlif elmi-praktiki eksperimentlər (təcrübələr) aparılması.Bu və ya digər

idarəetmə institutlarının yaradılmış şərait daxilində fəaliyyətinin yoxlanması,yaxud

vəziyyəti öyrənmək, müəyyən bir təklifi hazılamaq üçün eksperimentlər aparılması

metodundan istifadə olunur.Eksperiment yolu ilə əldə olunan məlumatların

düzgünlüyü, obyektivliyi bütün zəruri tələblərə əməl edildiyi şəraitdə (eksperiment

üçün obyektin, şəraitin düzgün seçilməsi, həlli vaci olan problemin düzgün

müəyyən edilməsi ) təmin edilmiş ola bilər.

Dövlət idarəçilik nəzəriyyəsində tətbiqi xarakterli tədqiqatlar ayrı-ayrı konkret

raitlərdə ayrı-ayrı liderlərin çıxışlarına, hərəkətlərinə, ayrı-ayrı konkret şəraitdə

dövlətin tədbirlərinə rəyi soruşulanların münasibətlərini öyrənməyə kömək edir.Bu

cür tədqiqatlar dövlət idarəetmə sistemi haqqında dolğun məlumat verməsə də

dövlət idarəçilik sahəsində nəzəri ümumiləşdirmələr aparmaq, nəticələr çıxarmaq

üçün faktiki material əldə olunması və toplanması üçün vacib vasitə rolunu

Dövləti və dövlətin əsas təşkilati strukturlarını birdən-birə tamamilə dəyişmək real

həyatda mümkün olmur.Məsələn, ölkədə eyni vaxtda digər başqa şərtlər

saxlanılmaq şərtilə başqa tərkibli parlament yaratmaq, hökumət təşkil etmək

olmaz, onların səmərəliliyini hesablamaq vəm müqayisə etmək də mümkün deyil.

Dövlət idarəetməsində tarixi-məntiqi metod, yəni hadisələrin əmələ gəlməsi və

inkişafına tarixi səpkidə yanaşma (müəyyən bir xüsusiyyət nə vaxt yaranıb, hansı

inkişaf mərhələsi keçib, indi nə vəziyyətdədir), konkret sosioloji metod və fəndlər

(konkretləçdirmə,müsahibələr), sosial keyfiyyət dəyişikliklərinin tədqiqat

metodları geniş tədbiq olunur.Sosioloji metodlar dövlət idarəçiliyində özünün daha

geniş tədbiqini tapmışdır.Sosioloji metod idarəetmə sistemi ilə cəmiyyət arasında

laqə və əks-əlaqə yaranmasında, dövlət institutlarının qərarlarına qarşı əhalinin

müəyyən qrupunun münasibətinin öyrənilməsində, dövlət siyasətinin sosial

səmərəliliyinin aşkara çıxarılmasında mühüm rol oynayır.

Dövlət idarəçilik nəzəriyyəsi makrosəviyyəli siyasi elmdir.Bu metodların tədbiqi

dövlət idarəçiliyi sahəsində elmi təhlili makrosəviyyədən mikrosəviyyəyə

endirməyə, dövlət idarəçiliyi sferasında ayrı-ayrı fərdləri, onların davranış və

fəaliyyət istiqamətlərini öyrənməyə imkan verir.Bu metodların köməyi ilə dövlətin

tarixi tipləri, dövlət rejimlərinin təsnifatı və s. aparılır.

Dövlət idarəçiliyində ictiami elmlər üçün spesifik olan metodların tətbiqi onların

dövlət idarəçiliyinə aid olan xüsusiyyətlərinin aşkara çıxarılması və istifadə

olunmasını tələb edir.Məsələn, müqayisə metodunun tətbiqi zamanı müqayisə

olunan hadisələrin kəmiyyət təhlili ilə yanaşı keyfiyyət tərəflərinin keyfiyyət

fərqlərinin də nəzərə alınması vacibdir.Şübhəsiz ki, idarəetmədə burda

göstərmədiyimiz digər metodlardan da istifadə olunur.Lakin bunların heç biri

ayrılıqda idarəetmənin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi üçün kifayət etmir.Bu

metodların hamısından kompleks halda qarşılıqlı əlaqədə istifadə olunması dövlət

idarəçiliyinin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsini təmin edə bilər.Eyni zamanda

çoxsaylı metodların hamısı heç də eyni dərəcədə tətbiq olunmur, əslində buna

ehtiyac da olmur.Beləliklə, bu metodlardan çoxu müəyyən xüsusiyyətlərlə və hər

bir konkret şəraitdə məhdudiyyətlərlə tətbiq olunur.

3.Cəmiyyətin idarə olunmasına qoyulan tələblər

Cavab: Ədəbiyyatlarda bizi əhatə edən dünyanın üç böyük və bir-birindən

cəmiyyəti.Bunlar qarşılıqlı əlaqə və asılılıq şəraitində bir tam halında

mövcuddur.Bunların mövcudluğu dünyanın mövcudluğudur.Bu mövcudluq üçün

bunlar arasındakı qarşılıqlı əlaqə və münasibətlər tənzimlənməli,başqa sözlə,idarə

Demək olar ki,hamılıqla qəbul edilmişdir ki,ümumiyyətlə idarəetmə

təbiətin,cəmiyyətin,insanın müəyyən çoxsaylı elementlərinin və ya tərkib

hissələrinin qarşılıqlı təsirinin (fəaliyyətinin) nizama salınmasıdır.Dünyanın

yuxarıda adı çəkilən hər bir tərkib hissəsində idarəetmənin özünəməxsus

sistemlərinin idarə olunmasını vaxtı ilə F.Engels “şeylərin idarə olunması”

adlandırmışdır.Bu idarərəetmə prosesi texniki elmlər tərəfindən öyrənilir.

Canlı təbiətdə gedən bioloji proseslərin idarə olunmasını təbiət elmləri öyrənirlər

Cəmiyyətdə (sosial proseslərdə) idarəetm prosesi idarəetmənin ən çətin və

Cəmiyyətdə

idarəetmə müəyyən qruplarda,kollektivlərdə,siniflərdə birləşən və

müxtəlif mənafeləri olan insanların fəaliyyətinə qarşılıqlı təsir göstərmək

insanlar vasitəsilə idarə olunmasıdır”(F.Engels).Cəmiyyətdə idarəetmə prosesi

insan fəaliyyətinin xüsusi forması olub cəmiyyət üzvlərinin,kollektivlərin

fəaliyyətinə məqsədyönlü xarakter vermək və bu fəaliyyət növlərini qarşılıqlı

laqələndirmək zərurətindən irəli gəlir.Həm də cansız və canlı təbiətdə idarəetmə-

özünütənzimləmə texnika və texnoloji,bioloji proseslər vasitəsilə həyata keçirilir

və o,şeylər arasındakı münasibətlərdən tamamilə fərqlənən insanlar arasındakı

darəetmədə əksər hallarda “insan – texnika (texnologiya) – təbiət – insan” prosesi

getsə də burada idarə edən də,idarə edilən də insandır və ya insan

qrupudur.İdarəetmə özü də insanın tələbatının ödənilməsinə yönəldilir.

darəetmə nə qədər inkişaf etsə,avtomatik idarəetmə sistemləri kütləvi surətdə

bütün idarəetmə sahələrində tətbiq olunsa belə,yadddan çıxarmaq olmaz ki,bu

avtomatik idarəetmə sistemlərini yaradan insandır və onun əməyinin və dərketmə

Cəmiyyətin idarə olunması sosial (ictimai) elmlərin predmetidir.İnsanlar

cəmiyyətin əsas məhsuldar qüvvəsi olmaqla təbətin və cəmiyyətin obyektiv

qanunlarını dərk edirə ondan istehsal,bölgü,mübadilə və istehlak prosesinin tənzim

və idarə olunmasında istifadə edirlər.Burada idarəetmə elminin obyekti sosial-

iqtisadi sistem,predmeti isə istehsal prosesi və insan fəaliyyətinin təşkilidir.

olunmasını,müəssisələrin,sahələrin,regionların,birliklərin,kollektivlərin və onların

daxili tərkib hissələrinin idarə olunmasını əhatə edir.Beləliklə,biz idarəetmə

anlayışı ilə cəmiyyətin,konkret sahə və ərazilərin,müəssisələrin,canlı və cansız

darəetmə insanların özləri tərəfindən onların yaşamaq tələbatı kimi yaranmış və

mədəni cəmiyyətin bütün inkişaf mərhələlərində mövcud olmuşdur.İdarəetmə

insanların həyat fəaliyyətini məqsədyönlü tənzimləmək,onların mənafelərini və

Cəmiyyətin idarə olunması məhsuldar qüvvələrin inkişafı və onun təşkili ilə sıx

surətdə əlaqədardır.Məhsuldar qüvvələr inkişaf etdikcə cəmiyyətin siyasi təşkili və

idarə olunmasının forma və metodları da təkmilləşir və məhsuldar qüvvələrin

inkişafına uyğunlaşdırılır.Bu səbəbdən hər bir tarixi dövrdə idarəetmə mövcud

cəmiyyətə uyğun olur – öz məzmun və məqsədini həmin cəmiyyətdən alır,bu

cəmiyyətin qorunub saxlanmasına,səmərəli inkişafına xidmət edir,cəmiyyətin

inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq dəyişir və təkmilləşir.Məhsuldar qüvvələrin

inkiaf səviyyəsi yüksəlir – cəmiyyətin texniki – iqtisadi,sosial sturukturunda,ərazi

təşkilində əsaslı dəyişikliklər baş verir – cəmiyyətin dəyişməsi idarəetməni də

dəyişməyi və təkmilləşdirməyi tələb edir.Sonra bu proses yenidən təkrar

olunur.Beləliklə,idarəetmə açıq sistemdir.Burada hər şey dəyişir,əsas məsələ

insanların həyat və fəaliyyətində ortaya çıxan problemləri vaxtında həll

etməkdir.İdarəetmənin predmeti nə olursa olsun (maddi şey,texnika,texnoloji

proses,təbii yaradıcılıq məhsulu) fərqi yoxdur,onun o biri tərəfində

insan,mərkəzində isə insanların qarşılıqlı münasibətləri və mənafeləri durur.

darəetməyə insan fəaliyyətin xüsusi bir növü kimi – insanların insanlar tərəfindən

idarə olunması kimi yanaşılır.Müasir dövrdə idarəetmə obyekti kimi insanın rolu

artır.Belə ki,müasir elmi – texniki tərəqqi dövründə insan maşınla əmək predmeti

arasında deyil,maşının üstündə durur,maşını idarəetmə kütləvi hal alır.Bütövlükdə

halinin texniki hazırlığı və texniki təhsil səviyyəsinin yüksəlməsi idarəetmə

prosesinin texniki səviyyəsinin yüksəlməsinin mühüm şərtinə çevrilir.Maşınlr

sisteminin tətbiqi idarəetmədə insanın tutduğu yeri dəyişir və rounu artırır.

darəetmə ictimai münasibətlər sisteminə daxil olan bir münasibət

formasıdır,insanlara təsir etməklə onları hərəkətə gətirir,onlar arasında yeni

münasibətlər formalaşdırır. İdarəetmə insanların şüuruna,fəaliyyətinə və

davranışına təsir və qarşılıqlı təsir formasıdır.Burada qarşılıqlı təsir müəyyən

darəetmədə məqsədyönlülük əsas şərtdir.Həm də məqsəd konkret vəzifələrlə

tamamlanır,məqsəd-vəzifə prinsipi yaranır.Məqsəd aydın,yerinə yetirilə bilən

olmalı və real şəraitdən irəli gəlməlidir.Məqsəd müdafiə olunmaq,hüquq və

maliyyə təminatı almaq imkanına mali olmalı,ictimaiyyət tərəfindən dərk edilməli

darəetmə təşkil etmək (müəssisəni,istehsalı,əhalini,kollektivi,cəmiyyəti və s. )

məqsədyönlü fəaliyyətə real şərait yaratmaq kimi vacib xüsusiyyətləri də özündə

birləşdirir.Beləliklə,cəmiyyətdə idarəetmə insanların ictimai,kollektiv və qrup

halında həyat və fəaliyyətinə məqsədyönlü ( şüurlu,qərarlaşdırılmış,qabaqcadan

düşünülmüş ), təşkiledici və tənzimləyici təsir və qarşılıqlı təsir göstərmək

formasıdır.Bu təsir bilavasitə özünüidarə formasında və yaradılmış xüsusi

Klassik İdarəetmə Nəzəriyyəsi: nədir və əsas fikirləri nələrdir

Təşkilati idarəetmə üçün təklif olunan bir çox fikir var, lakin klassik ən vacib və geniş yayılmış fikirlərdən biridir.

Aşağıda, bu tədqiqatlarla əlaqəli hər şeyi qlobal bir şəkildə başa düşə bilmək, mənşəyinin səbəbini və əsas götürdüyü təməl prinsipləri bilmək üçün ən vacib məlumatları toplayacağıq. klassik idarəetmə nəzəriyyəsi.

• Əlaqədar məqalə: “İdarəetmə elmləri: bunlar nələrdir, xüsusiyyətləri və funksiyaları”

Klassik İdarəetmə Nəzəriyyəsi nədir?

Klassik idarəetmə nəzəriyyəsi belədir Fransız mədən mühəndisi Henri Fayol tərəfindən bir təşkilat idarə üsulu olaraq təklif edilən bir tez. Bu nəzəriyyə 1900-cü ildə irəli sürülmüşdür. Fayolun məqsədi şirkət daxilində istehsalda iştirak edən müxtəlif inzibati proseslərin səmərəliliyində nəzərəçarpacaq dərəcədə yaxşılaşma əldə etmək idi.

Bu məqsədə çatmaq üçün açarlardan biri, bütün bu proseslərin hər mərhələsində yarana biləcək və nəticədə bunun nəticəsi olacaq bütün mümkün anlaşılmazlıqları aradan qaldırmaq və ya ən azı mümkün qədər minimuma endirmək idi. əlbəttə ki, tələb olunan vaxt və işçi qüvvəsi daxil olmaqla mənbələrin istifadəsinin minimuma endirilməsi.

Henri Fayol, bu anlayışları və təcrübələri birbaşa müxtəlif sahələrin idarəedilməsindən məsul olanlara ötürməyə çalışaraq klassik idarəetmə nəzəriyyəsini təbliğ etməyə çalışdı ki, bu metodologiyanı müvafiq təşkilatlarında tətbiq edə bilsinlər. Bu fikirlər sayəsində tezliklə bütün sistemin səmərəliliyində bir inkişaf görəcəklər.

Klassik idarəetmə nəzəriyyəsinin açarlarını anlamaq üçün əvvəlcə ortaya çıxdığı tarixi məqama baxmaq lazımdır. Söhbət on doqquzuncu əsrin sonu və iyirminci əsrin əvvəllərindəki Fransa haqqında idi. İnqilabın metamorfozunu yeni keçirmiş və ictimai düzəni tamamilə dəyişdirmiş bir ölkə idi. Burjuaziya özünü işçi sinif kimi qurmuşdu, fəhlə sinfi isə inkişaf etməkdə olan sənayenin əsasını təşkil edirdi.

Fayol, maksimum məhsuldarlığa nail olmağın açarının qüsursuz idarəetmə yolu ilə işçilərin fəaliyyətinə kifayət qədər nəzarət etmək olduğunu müdafiə etdi. Klassik idarəetmə nəzəriyyəsi, həm təşkilatların özləri, həm də dövlət qurumlarının özləri üçün və hətta daxili iqtisadiyyatların idarə olunması üçün uyğun bir sistemin ortaya çıxdığı yerdir.

Henri Fayolun bu metodla işarə etdiyi budur ki, qurumun fəaliyyəti boyunca qarşılaşacağı vəziyyətlər barədə bir proqnoz vermək və bu ssenariyə uyğun bir plan hazırlamaq vacibdir, belə ki, vaxtı gələndə Siz sadəcə doğaçlama və ya səhv qərarlar vermək və daha sonra düzəltmək yerinə planlı plana sadiq qalmaq.

Bu sadə, lakin effektiv yanaşma sayəsində, təşkilat əvvəlcədən bütün vəziyyətlər üçün hazırlanacaq və bu səbəbdən qeyri-müəyyənlik və şirkət resurslarının israfı azaldılacaqdır. Müəyyən bir hadisə ilə qarşılaşdıqda, vaxtı və ya lazım olduqdan daha çox mənbəyi itirmədən necə sürətli və səmərəli hərəkət edəcəyinizi bilmək üçün planlaşdırılmış sxemə baxmalısınız.

• Sizi maraqlandıra bilər: “Henri Fayol: Pozitif İdarəetmənin atasının tərcümeyi-halı”

Henri Fayol tərəfindən qoyulmuş bu nəzəriyyənin prinsipləri

Klassik idarəetmə nəzəriyyəsini inkişaf etdirmək üçün Henri Fayol, bu tezisin faydalarını almaq istəsə, hər təşkilatın yerinə yetirməli olduğu on dörd nöqtəni qurdu. Hər birini aşağıda görəcəyik.

1. Əmək bölgüsü

Bir təşkilat daxilində çox sayda tapşırıq var və əksəriyyəti ixtisas tələb edir. Buna görə də İstehsal prosesinin hər bir hissəsini həyata keçirə bilmək üçün lazımi kadrların olması zəruridir, heyət üzvlərinin hər birini öz vəzifələrində mütəxəssis etmək.

Bu şəkildə, eyni şəxsin aid olduğu sahələrin hər birində təlim tələb edən çox fərqli fəaliyyətlərə rəhbərlik etməsi vəziyyətindən daha təsirli olur. Bir işçinin şirkətdə həyata keçirilən proseslərin hər birində bir mütəxəssis olduğunu iddia etmək səmərəsiz və hətta qeyri-real olardı.

2. Səlahiyyət və məsuliyyət

Klassik idarəetmə nəzəriyyəsinin təklif etdiyi ikinci məqam səlahiyyət və məsuliyyətlə əlaqəlidir. Fayol bunu iddia etdi tabeliyində olanların hamısının işi üçün məsuliyyət daşıyan bir liderin varlığı vacib idi və onlar üçün bir səlahiyyət təmsil edirlər.

• Sizi maraqlandıra bilər: “Liderlik növləri: Ən çox yayılmış 5 lider növü”

3. İntizam

Əvvəlki nöqtəyə uyğun olaraq, intizam, işçilər üçün bossların təmsil etdikləri səlahiyyəti götürmək üçün əsas bir element olardı. Eyni dərəcədə, bu intizam onları hədəflərinə çatmaq üçün vəzifələrini ən uyğun şəkildə yerinə yetirməyə məcbur edəcəkdir işçinin özünün, komandasının və nəticədə bütün təşkilatın.

4. Komanda birliyi

Klassik idarəetmə nəzəriyyəsi üçün əmr birliyi də əvəzolunmaz bir tələb idi. Fayol gücün nəticədə tək bir şəxs tərəfindən təmsil olunmalı olduğunu düşünürdüÇünki birdən çox olsaydı, yekdil qərarlar, meyarlar fərqi və nəticədə əvvəllər danışdığımız nüfuzu zəiflədəcək və təşkilatın səmərəliliyinə təsir edəcək bir sıra məsələlərə düşmə riski var idi. .

5. İstiqamət birliyi

Yalnız əmr birliyi deyil, həm də liderlik tələb olunur. Məhz, Şirkət üzvlərinin hər birinin öz tapşırıq və vəzifələri olacaq, lakin hamısı qaçılmaz olaraq eyni sətirdə getməlidir, eyni istiqamətdə. Hər hansı bir tapşırıq başqa bir şöbəyə ziyan vurursa, bunun yaxşı planlaşdırılmadığı və bu səbəbdən istehsal proseslərinin səmərəliliyinin azalmasıdır.

6. Fərdi mənafenin generala tabe olması

Fayol, klassik idarəetmə nəzəriyyəsində, ümumi maraqların, şirkət üçün qərarlar verərkən həmişə fərdi marağın zərərinə üstünlük verməli olduğunu bildirdi. Başqa sözlə, Bir variantın birinə və ya bir neçəsinə üstünlük verdiyi, daha çox insana və ya təşkilatdakı proseslərə üstünlük verən bir başqa qərarla qarşı-qarşıya qaldıqda, ikinci alternativ hər zaman seçilməlidir.

7. Əmək haqqı

Klassik idarəetmə nəzəriyyəsi proqramının yeddinci bəndindən bəhs olunur əmək haqqı işçi motivasiyasının bir forması kimi. Buna görə də, göstərilən əmək haqqı ədalətli və onun həyata keçirdiyi vəzifəyə uyğun olmalıdır. Fəqət bu qədər puldan əlavə, işçinin əmək haqqını tamamlamaq və onu dəyərli və motivasiya kimi hiss etdirmək üçün digər elementlərdən də istifadə edilə bilər.

8. iyerarxiya

Əvvəlki digər məqamlar bu məqamı əvvəlcədən gözləsə də, Fayol hiyerarşinin klassik idarəetmə nəzəriyyəsinin yaxşı bir şəkildə həyata keçirilməsi üçün vacib olduğunu aydınlaşdırmaq istəyir. Vəzifə və vəzifələr əvvəldən aydın olmalıdır. Hər bir işçi kimə cavabdeh olduğunu bilməlidir və komandanlığa çatana qədər öz növbəsində başqasına tabe olacaq həmin şəxsə tabe olduğunu bilməlidir.

9. Mərkəzləşmə

Eynilə, haqqında danışdığımız bu əmr vahidi, müxtəlif idarələr arasında hiyerarşik bir şəkildə paylanan bir neçə nəfərlik bir nüfuz mərkəzləşdirilməsinə çevrilməlidir. Bu müşahidə olunur klassik idarəetmə nəzəriyyəsinin bütün məqamları bir-biri ilə əlaqəlidir və son məqsədə, yəni səmərəliliyin artırılmasına nail olmaq üçün bir-birlərinə ehtiyac duyurlar.

10. Sifariş

Təşkilatdakı boşluq və tapşırıqların paylanmasında sifariş üstünlük təşkil etməlidir. İki şöbə bir-birini tamamlayan tapşırıqları yerinə yetirirsə və müntəzəm olaraq qarşılıqlı əlaqə qurursa, məntiqi olan şey mümkün qədər yaxın yerləşdirilməsidir bir-biri ilə ünsiyyət qurarkən vaxt itkisi olmadığı.

11. Kapital

Klassik idarəetmə nəzəriyyəsinə görə şirkətin bütün komponentlərinə münasibət ədalətlə idarə olunmalıdır. Bu hər kəsin eyni tapşırıqları yerinə yetirmədiyi üçün, məsələn, hamının eyni mükafat alması lazım olduğu anlamına gəlmir. Ancaq oxşar funksiyaları yerinə yetirən iki insan arasında, əksinə, başqa dəyişənlər işə düşməyincə, təzminat eyni olmalıdır.

12. Stabillik

Təşkilatın strukturu mümkün qədər sabit olmalıdır. Yüksək bir dövriyyə varsa və yeni insanlar davamlı olaraq yollarını öyrənməlidirlərsə, bu şirkətin istehsalını yavaşlatacaq və bu da səmərəliliyi təsir edəcəkdir.

13. Təşəbbüs

Hiyerarşi və yerinə yetiriləcək standartlar daxilində təşkilat daxilində fəaliyyət göstərərkən müəyyən bir təşəbbüs olması yaxşıdır. Bu proaktivlik olacaq işçilərin yaxşı işinin yaxşı bir göstəricisi və bu kimi qiymətləndirilməlidir.

14. Komanda ruhu

Klassik idarəetmə nəzəriyyəsinin son nöqtəsi komanda ruhundan başqa bir şey deyildir. Üzvlərin hər biri, hər biri öz vəzifəsində, bir bütöv hissəsidirvə buna görə bunlar nəzərə alınmalıdır.

Biblioqrafik istinadlar:

• Breeze, J.D., Frederick CM (1980). Henri Fayol: İdarəetmənin Yeni Bir Tərifi. İdarəetmə Akademiyası. İdarəetmə Akademiyası.
• Fayol, H. (1916). İdarəetmənin ümumi prinsipləri. Təşkilat nəzəriyyəsinin klassikləri. Harcourt Brace Orlando, FL.
• Pearson, N.M. (1945). Fayolizm Taylorizmin zəruri tamamlayıcısı kimi. Amerika Siyasi Elmi icmalı.

İdarəetmənin mahiyyəti və idarəetmə münasibətləri

İdarəetmə çoxcəhətli bir prosesi əhatə edir. O, cəmiyyətin bütün fəaliyyət dairəsi ilə əlaqədardır. Çünki hər bir idarəetmə mərhələsi nəticə etibarilə insanların fəaliyyətinin nizamlanması, qaydaya salınması, kiçik və böyük kollektivlərin idarə olunması,

bu isə istehsal, əmək kooperasiyasının həyata keçirilməsi, habelə canlı əməklə istehsal vasitələrinin müəyyən qaydada əlaqən-dirilməsi ilə bağlıdır.Hər bir elmin predmeti olduğu kimi idarəetmə elminin də öz predmeti vardır. Aydındır ki, elmin məzmunu onun predmetindən daha genişdir. Qeyd edək ki, idarəetmə elminin məzmunu aşağıdakılardan ibarətdir:

•  idarəetmə nəzəriyyəsi;
•  idarəetmə metodları;
•  idarəetmənin təşkili;
•  idarəetmə texnikası.

Bu bölmələrin hər biri öz növbəsində bir sıra idarəetmə məsələlərindən ibarətdir. Lakin bu fənnin məğzi əsasən idarəetmə fəaliyyəti və münasibətlərindən ibarətdir. İdarəetmə münasibətlərinin məzmunu və xarakteri hər bir ictimai-iqtisadi formasiyanın

qanunları, prinsipləri ilə müəyyən olunur. Sosial ədalət prinsipinin həyata keçirilməsində idarəetmə münasibətləri mühüm rol oynayır. Müasir dövrdə yeni tipli iqtisadi təfəkkürün formalaşması və inkişafına böyük əhəmiyyət vermək lazımdır.

Başqa elm sahələri kimi idarəetmə elmi də dünyagörüşün yaranmasında fəal rol oynamalıdır.Çünki bu elmin problemləri, müddəaları müasir dövrdə ön plana keçmişdir.

İdarəetmə sahəsində insani münasibətlər məktəbinin yaranması və inkişafında ən böyük xidməti olan iki alimi – Amerikan sosioloqu Meri Parker Follett (1868-1933) və Amerikan psixoloq və sosioloqu Elton Meyonu (1880-1949) göstərmək olar.

Elmi idarəetmə Amerika alimləri Frenk Qilbret (1868-1924), Liliya Qilbret (1878-1972),Amerika mühəndis-mexanikləri F.U.Teylor (1856-1915) və Henri Hanttın(1861-1919) işləri ilə daha çox bağlıdır. Bu məktəbin yaradıcıları hesab edirdilər ki, müşahidə, ölçmə, məntiq və təhlildən istifadə etməklə bir çox əl əməyini təkmilləşdirmək olar və elə etmək olar ki, bu işlər daha səmərəli görülsün. Əlbəttə ki, təşkilatın məqsədinə səmərəli nail olmaqdan ötrü onu sistemli şəkildə idarə etmək olar.Bu konsepsiya özünün inkişafını tarixin uzun bir mərhələsində – XIX əsrin ortalarından XX əsrin 20-ci illərinə qədər keçmişdir.

Adamlar arasında olan qarşılıqlı əlaqələr zamanı yaranan münasibətlər çox vaxt rəhbərlərin səylərini üstələyir. Bəzən işçilər, rəhbərlərin istək və maddi stimullarına rəğmən öz qruplarındakı iş yoldaşlarının istəklərinə daha üstün reaksiya verirlər.

Görkəmli amerikalı psixoloqu Abraham Maslou (1908-1970) və başqa psixoloqların da tədqiqatları bu hadisənin səbəblərini başa düşməyə imkan verdi. A.Maslouya görə adamların işə münasibətləri və hərəkətləri, heç də pulun köməyi ilə qismən yerinə yetirilə bilən yalnız iqtisadi maraqlarla yox, həm də müxtəlif tələbatlarla bağlıdır. Bu nəticələrə əsaslanaraq davranış məktəbin tədqiqatçıları hesab edirdilər ki, əgər rəhbərlik öz işçilərinə çox qayğı göstərirsə, onda onların razılığının səviyyəsi artar, bu isə məhsuldarlığın artmasına gətirib çıxarar. Onlar insan münasibətlərinin idarə edilməsi üsullarından istifadə etməyi məsləhət görürdülər. Bu üsullardan birbaşa rəhbərlərin daha effektiv hərəkət etmələri, işçilərlə məsləhətləşmələr və onlara bir-biri ilə əlaqə yaratmaq üçün daha geniş imkanlar verməyi göstərmək olar .

Davranış məktəbinin baniləri, əsas etibarı ilə şəxslər arasında münasibətlərin yaradılması metodlarına diqqət yetirməklə, insani münasibətlər məktəbini daha çox zənginləşdirdilər. Yeni yanaşma, əsasən təşkilatların qurulması və idarə edilməsində

davranış konsepsiyalarının tətbiqi ilə şəxsin özünün imkanlarının dərk edilməsində ona kömək göstərmək idi. Ümumiyyətlə demək olar ki, bu məktəbin əsas məqsədi insanların qabiliyyətləri və səyləri hesabına təşkilatların effektlivliyini artırmaq idi.

Cəmiyyətdə mövcud olan hər bir fərdin müəyyən qabiliyyəti vardır. Müxtəlif insanlar eyni bir işi, eyni bir alətlə, eyni səviyyədə yerinə yetirə bilmirlər. Ona görə də, onların fərdi xüsusiyyətlərini – hər bir fərdin tələbatını, qabiliyyətini, səriştəsini və psixolo-giyasını nəzərə almaq lazımdır. Deməli, insani münasibətlər məktəbində hər bir fərdin qabiliyyəti, daxili təlabatı, səriştəsi və psixologiyası nəzərə alınır. İnsani münasibətlər məktəbi əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi və son nəticə əldə edilməsi üçün fərdi (şəxsi) münasibətlərin idarə olunmasını, onların sosial və psixoloji vəziyyətlərinin nəzərə alınmasını, rəhbərlərin işçilərə qayğı ilə yanaşması faktorlarını aşkar etdi. Bu məktəb aşağıdakı bir sıra amilləri menecmentə gətirdi və onların nəzərə alınmasını zəruri etdi

•  psixologiya;
•  ictimai münasibətlər;
•  insan amili;
•  hakimiyyət və nüfuz;
•  motivləşdirmə (həvəsləndirmə);
•  işin məzmunu və iş şəraiti;
•  rəftar (qarşılıqlı münasibət) və səriştə.

Etik görüşləri hələ kifayət qədər tədqiq edilməyən N.Tusi yaradıcılığında insan və ona məxsus olan xüsusiyyətləri mərkəzi planda nəzərdən keçirir, yaradıcılığı boyu insanın əxlaqi keyfiyyətlərini tərənnüm edir. N.Tusi əxlaqi sifətlərin yaranmasını real gerçək-likdə görür, onun fikirincə “əxlaqi sifətlər yalnız ictimai həyatda yaranır və heç də anadangəlmə proses deyil”.