AZƏrbaycanşÜnasliğIN (1)

Mətnaltı məna. Bədii əsərdə həyat hadisələrinin obyektiv inikası ilə yanaşı, müəllifin təsvir edilənlərə, qəhrəmanlara subyek­tiv münasibəti, onları təsvir etməkdə məqsədi də öz əksini tapır. Hadisəyə, qəhrəmanlara münasibət əsərdə açıq şəkildə, birbaşa ifa­də olunma çox vaxt ayrı-ayrı replika, detallar vasitəsilə çatdırılır. E.Heminquey bədii əsərin məzmununu yalnız səkkizdə biri suyun üzərində ucalan aysberqə bənzədirdi. Onun suyun altında qalan əsas hissəsi “mətnaltı mənadır” və məhz bu hissə aysberqin hərəkətinin möhtəşəmliyini göstərir.

İfadəli oxudan praktikum ali məktəblərin filoloji istiqamətdə olan ixtisaslarının fənn proqramlarında əsas yer tutur

İstər bədii mətnlərin ifadəli oxusu, istərsə də müəllimlərin təsirli danışığı şagird və ya tələbələrin şifahi nitq mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsinə böyük köməklik edir. İfadəli oxu məşğələlərində şagird və ya tələbələr bədii əsərləri incəsənətin bir növü kimi öyrənib mənimsəyirlər. Bu isə onların bədii estetik tərbiyə işində zəruri şərtlərdən biri hesab olunur. İfadəli oxunun bir sıra əhəmiyyəti vardır. “İfadəli oxu ana dili təlimində istifadə olunan mühüm iş üsullarından biridir. Dərslərdə ifadəli oxudan istifadə şagirdlərə bir sıra mühüm keyfiyyətlərin aşılanmasına aparıb çıxarır” (12, 14). Bu kursun əsas əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, tələbələr mühazirələrdə, seminar və laborator məşğələlərdə qazandıqları elmi-nəzəri bilikləri sonrakı kurslarda özlərinin iş təcrübəsində tətbiq edirlər. Xüsusilə də pedaqoji təcrübə prosesində hər bir tələbə ifadəli oxu dərslərində qazandıqları elmi-nəzəri vərdişləri təcrübədə tətbiq edir, ifadəli oxu sənətinin qayda və qanunlarını, hər hansı bir bədii əsərin, o cümlədən poeziya nümunələrinin düzgün, ifadəli oxusunu, şeirin vəznini, bölgüsünü, ölçüsünü, qafiyələnməsini, bədii təsvir və ifadə vasitələrini, sadə və mürəkkəb məcazlar sistemini, həmçinin ifadəli oxuda istifadə olunan elmi-nəzəri məsələləri şagirdlərə çatdırmağı bacarırlar.

Bəs ifadəli oxu fənninin məqsədi nədir?

Bu fənnin əsas məqsədi şagird və ya tələbələrə oxu sənətinin nəzəri əsaslarını mənimsətmək, onların bədii, estetik zövqünü inkişaf etdirmək və onlarda düzgün, ifadəli oxu vərdişini yaratmaqdan ibarətdir. Bu mühüm məsələni nəzərə alaraq ifadəli oxu kursunu iki yerə ayırmaq olar:

1. Oxu sənətinin nəzəri məsələləri ilə tanışlıq;
2. Öyrənilmiş nəzəri məsələləri konkret hər hansı bədii əsərlərin nümunəsində yoxlamaq və buraxılmış nöqsanları islah etmək.

AZƏrbaycanşÜnasliğIN (1)

Развитие международного туризма, которая была особен­но интенсив­ным в последние 20-25 лет, стимулировало проведение в разных странах специальных научно-исследо­ва­тель­ских и прикладных разработок. В науке появилось новое направление–туристика, представляющая собой целостную систе­му знаний о туризме, туристической экономике, туристическом менедж­менте и практике законодательства, регулирующих деятельность отмечен­ных сфер.

В мировой экономике три структуры макроэкономики дают высокую прибыль: нефтедобывающая, автомобилестроение и туризм. В настоящее время каждое 15-е рабочее место в мире принадлежит туризму. Показа­телем туристической активности является туристский оборот, определяемый как суммарное количество прибытий иностранных туристов в страну и выезд граждан Азербайджанской Республики за границу. Среднего­довая доля прибытий составляет в среднем примерно 30%, а среднегодовая доля выезда из Азербайджана составляет около 70%. С 1950-го по 2008 г. количество путешественников возросло с 25 млн. чел. до 846 млн. чел., а по прогнозам специалистов ВТО (Всемирная Туристическая Организация) эта цифра в 2025 г. достигнет 1,6 млрд. В 2008 году число приезжающих в Азербайджан лиц составило 1,898 миллиона человек, из них 1,408 миллиона человек приехали в качестве туристов.Число приезжающих лиц в страну выросло более чем на 398 тысяч человек, то есть на 39,4 процентов.

С каждым годом возрастает количество иностранных туристов, которых интересует Азербайджан – его культурное наследие, национальные особенности и традиции народа. Большую часть из прибывающих составляют туристы из стран бывшего СССР, Ирана и Турции. В результате целевого маркетинга созданы специальные группы для работы со странами Европы, Дальнего Востока и стран Персидского залива, которые являются важными для Азербайджана.Туристический потенциал Азербайджана в 2009 г. был представлен на 18 международных выставках, которые были проведены в Мадриде, Вене, Марокко, Берлине, Стамбуле, Риге, Пекине, Гонконге, Бахрейне, Токио и Париже. В стране сохранились памятники зодчества и художес­твенных ремесел: резьба по камню, керамический декор, миниатюры, художественная обработка металла; азербайджанские ковры можно увидеть на картинах Х. Мемлинга, Х. Гольбейна и других мастеров эпохи Возрождения. Древняя часть города – Ичяри Шяхяр – крепость, в настоящее время является историко-архитектурным памятником. Здесь расположены Дворец Ширваншахов, минарет 1078 года, Девичья башня и др. памятники истории. В стране более 6 тыс. различных архитектурных памятников: исторических городов, крепостей, дворцов, мечетей, церквей, караван-сараев и т.д. «Ичяри шяхяр» включен в список ЮНЕСКО как заповедник. Следует отметить такие памятники как музей наскальных изображений в Гобустане, храм огнепоклонников «Атяшгях», мавзолей Момине-хатун в Нахчыване, Дворец шякинских ханов в Шяки. В Азербайджане имеются око­ло 300 памятников, которые должны не только привлекать туристов, но и охраняться. Необходимо регулировать нормы поведения людей.

Для развития туризма в стране важное значение имело принятие Государственной Программы развития туризма на 2002-2005 гг. С целью увеличения численности иностранного ту­риз­ма в стране создана соответствующая договорно-правовая база. Азербайджан в области туризма заключил соглашения с Турцией, Ираном, Украиной, Грузией, Китаем, Польшей, Италией, Болгарией, Пакистаном, Египтом и др. странами. Одновременно имеются проекты соглашений о сотрудничестве в сфере туризма с Грецией, Великобританией, Россией,Австрией и Молдовой. Эти соглашения обеспечивают координацию сотрудничества между официаль­ны­ми органами в сфере туризма, помогают реализовывать проекты, направленные на создание новых форм обслуживания туристов и др. мероприятий. В данное время Азербайджан активно участвует в работе ВТО, международных и региональных организаций, таких как ЮНЕСКО, Совет по туризму СН и т.д.

Природно-рекреационный потенциал большинства регио­нов Азербайджана все еще используется недостаточно эффективно. Причиной такого положения является военная агрессия Армении против Азербайджана. В результате оккупации 20% территории, нанесен огромный ущерб экономике страны, ослабла природно-ресурсная база и, в целом, туристическая инфраструктура. Вынужденных переселенцев разместили в рекреационно-турис­ти­ческих объектах – санаториях, домах отдыха, турбазах по всей территории Азербайджана. Таким образом, сильно сократилась материально-техничес­кая база рекреационно-турис­ти­ческой отрасли. Продолжение конфликта отрицательно влияет на развитие иностранного туризма. Поэтому сальдо по при­бытиям и отбытиям туристов в Азербайджане отрицательное: число уезжающих туристов-азербайджанцев превышает число прибывающих иностран­ных туристов.

Туризм рассматривается и как сфера услуг и как одна из динамичных форм внешних экономических связей. Развитие туризма в Азербайджане зависит от особенностей глобального и регионального развития. Стимулирующим туризм в стране фактором является участие ее в осуществлении крупных региональных экономических проектов, таких как ТRASEKA – Великий Шелковый Путь. Вхождение страны в туристические маршруты Великого Шелкового Пути значительно увеличило приток иностранных туристов.

В стране активнее рассматриваются вопросы привлечения инвестиций в развитие туристической сферы. В новых условиях рынка, туризм в Азербайджане находится в положении молодой отрасли и нуждается в протекционных мерах защиты со стороны государства, так как, без защиты молодым туристическим фирмам страны невозможно конкурировать в сфере продвижения своего туристического «продукта» на мировой туристи­ческий рынок. Для превращения туризма в высокорентабельную отрасль национальной экономики имеются благоприятные условия. В Азербайджане могут быть перспективны такие виды туризма, как бизнес-туризм, семейный туризм, туризм для досуга. Развивается и инфраструктура: только в 2008 году в республике было построено 52 новых туристических объекта. Перспективным направлением туризма является деловой туризм, который в последние годы получил развитие с подписанием нескольких экономических контрактов, таких как «Контракт века», Конференция Исламских государств, Всемирный фестиваль мугама, международные спортивные соревнования. Но для развития делового туризма нужна соответствующая инфраструктура и материально-техническая база.

Положительного эффекта можно добиться развивая в стране таких от­раслей туризма как экотуризм и агротуризм. Эти виды туризма направляют полученные доходы от туристической деятельности на сохранение природных богатств, ландшафтов, исторических и архитектурных памятников. В сфере туризма сейчас действует множество ассоциаций, фирм, малых предприятий. Большинство туристических фирм занимаются внутренним туризмом и накапливают капитал, чтобы совершенствовать сервис для выхода на международный уровень, который позволит принимать иностранных туристов. Внутренний туризм является генератором развития международного туризма.

Невозможно представить население отдельно от сферы услуг. Качество и степень услуг бывают различными в зависимости от материально -технической базы и уровня развития сферы услуг. За последние 20-25 лет в Азербайджане улучшились жилищно-коммунальные услуги. Выросло количество объектов торговой сети, была проведена определенная работа в подготовке кадров.

В Азербайджане имеются весьма благоприятные условия для рекреации и туризма. Ландшафтно-климатические условия республики позволяют развивать здесь курортно-туристическое хозяйство, организовать различные виды отдыха и спорта. Наличие минеральных вод, единственной в мире лечебной нефти “Нафталан” и грязей не только повышает значимость имеющихся здесь курортов, но и создает условия для их круглогодичной деятельности. Вместе с благоприятными ландшафтно-климатичес­кими ресурсами, оздоровительные центры имеют климато-баль­не­ологическую направленность. Эта сфера услуг очень молода. В оздоровительньтх центрах республики за год могут получить лечение около 800 тыс. чел.

В этих целях береговая зона Каспия имеет большие преимущества. Например, число солнечных дней на Абшерон-Набранском побережье превышает в 1,5 раза число этих дней в районе Сочи-Сухуми. На побережье Каспия вблизи пляжей Набран-Ялама, Гилязи-Зарат, Абшерон-Лянкяран-Астара имеются различные гидрокарбонатные минеральные источники. Они создают условия для круглогодичной деятельности объектов прибрежных зон рекреации. Важнейщим ресурсом туриндустрии Азербайджана, требующего своего развития в ХХI веке, является побережье Каспия, обладающая разнообразным ландшафтом, солнечными пляжами, высокой повторяемостью благоприятных дней для пляжного вида туризма. Превращение Ялама-Хачмазской зоны в Ривьеру Азербайджана – одна из главных задач в ХХI веке.

Многие наши курорты и зоны отдыха приобрели мировую известность благодаря климату, водам, лечебной нефти. Среди них следует особо выделить Шушу, Истису, Нафталан, Бильгях, Галаалты, Гябяля, Исмайыллы и др. Азербайджан обладает большим потенциалом своих неиссякаемых курортно-туристи­чес­ких ресурсов. Благодаря этим ресурсам, можно не только сохранять здоровье и трудоспособность населения, но и превратить курортное хозяйство республики в прибыльную отрасль экономики. Чтобы построить высокоэффективный и конкурентоспособный туристический комплекс, необходимо создать условия для координиции совместных действий всех структур, задействованных в туристическом комплексе, привлечь в сферу туризма частные инвестиции, кредиты банков, средства неправительственных общественных организаций. Создание именно такого комплекса внесет значительный вклад в развитие экономики Азербайджана за счет налоговых поступлений в бюджет, притока иностранной валюты, увеличения количества рабочих мест, сохранения и рационального использования побережья, повысить привлекательность туризма, как сферы международного предпринимательства и делового сотрудничества.

Для обеспечения устойчивого развития туризма и разработки новых туристических продуктов в Азербайджане следует уделить внимание подготовке квалифицированных кадров. Система обучения специалистов по туризму находится на стадии разработки и становления. Поэтому необходима разработка клнцепции развития туризма в стране по специальной программе Европейского Союза, предусматривающей блок мероприятий по кадровому обеспечению сферы туризма.

Необходимо разработать целевую программу туризма реализация которой позволит более эффективно использовать имеющийся туристский потенциал, оживить собственный туристский рынок, укрепить материально-техническую базу туризма, сократить дефицит квалифицированных кадров. Основными в этой программе должны быть следующие задачи:

• Создание современного местного туристского рынка на основе развития конкуренции, углубления специализации и кооперации в работе туристских организаций;
• Обеспечение развития социального туризма в Азербайджане;
• Формирование современной нормативно-правовой базы туризма;
• Стимулирование развития предпринимательства в туризме, поддержка малого бизнеса;
• Создание условий для развития традиционных центров туризма и освоение новых туристских районов;
• Стимулирование развития материально-технической базы туризма путем внедрения внебюджетных источников, в том числе иностранных инвестиций;
• Создание современной системы подготовки, переподготовки и повышения квалификации туристских кадров;
• Развитие отраслевой туристской науки.

1. Azərbaycan Respublikasında “2002-2005-ci illərdə turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı” Azərbaycan Respublikası prezidentinin fərmanı (27 avqust 2002-ci il)
2. “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafının Dövlət Proqramı” Azərbaycan Respublikası prezidentinin fərmanı (11 fevral 2004)
3. Ахмедов А.И., Гаджиев Э.М.,Заманов З.А. Международный туризм, Бакы-Сада – 2000.
4. Балабанов И.Т., Балаванов А.И. Экономика туризма Москва, Финансы и Статистика 2002.
5. Rəhimov S. Turizm və ekskursiya işinin təşkili, Bakı – 2004.

1. “Kulturologiya”, Bakı, 2003
2. “Tətbiqi kulturologiya”, Bakı, 2004

1. Abdullayev N.Ə., Məmmədov Z.T. Nitq mədəniyyətinin əsaslari. Baki, 2008, 331 s.
2. Azərbaycan Respublikasinda ümumi təhsilin konsepsiyasi (milli kurikulum). //«kurikulum» jurnali, 2008, № 1.
3. Əliyev H.Ə. XX əsr Azərbaycanda gənclərin müstəqil dövlətimizi qurub yaratmaq və inkişaf etdirmək dövrüdür. (respublika gənclərinin i forumunda nitq) «azərbaycan» qəzeti, 5 mart 1999-cu il.
4. Qoqol N.V. Seçilmiş əsərləri. Baki: gənclik, 1984, 196 s.
5. Kərimov Y.Ş. Ana dilinin tədrisi metodikasi. Baki: nasir, 2003, 519 s.

Пути связи анализа и выразительного чтения проиведения на уроках литературы

Şagirdlərə ifadəli oxu bacarıqları bədii oxu sənətinin qanunları, bədii əsərin ideya-məzmununun, sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin təhlili, səslənən təsirli sözlə yaradıcı şəkildə canlandırılması əsasında formalaşdırılır. İfadəli oxunun əsasında iki mühüm cəhət durur: 1. İfa edilən əsərin ideya-məzmununun dərindən qavranılması, təsvir olunanların mahiyyətinə nüfuz edilməsi. 2. Hiss edilənlərin, qavranılanların səslənən sözlə dinləyicilərə çatdırılması.

Metodik ədəbiyyatda ifadəli oxu bədii mətnin məzmununun mənimsənilməsi və təhlili ilə sıx əlaqədə götürülür. İfaçı öyrənilən əsərin ifadəli oxusuna hazırlaşarkən ilk növbədə mətnin məzmu­nunu dərindən mənimsəməlidir. Sonrakı mərhələdə əsərin ideya-bədii, mövzu, janr baxımından təhlili aparılır. Bu zaman əsərin oxucuda yaratdığı təəssürat dərinləşir, mətni ucadan oxumaq arzusu oyanır.Əsərin səslənən sözlə çatdırılması ifaçıdan nəyi və hansı məqsədlə çatdıracağını, dinləyicidə hansı hiss və duyğular, fikirlər, düşüncələr oyadacağını, onda hansı qənaəti yaradacağını dəqiq müəyyənləşdirməyi tələb edir.Qarşıya qoyulan məqsəd əsasında konkret ifaçılıq vəzifələri dəqiqləşdirilir. İfaçı qarşıya qoyduğu məqsədə uyğun olaraq dinlə­yicilərə sözlə təsir etməyi bacarmalıdır.

Oxu sənətinin nəzəri əsaslarını işləyib hazırlamış böyük rus aktyoru, rejissoru və pedaqoqu K.S.Stanislavski səhnədə nitqi “hə­qiqi, yaradıcı və məqsədyönlü fəaliyyət” sayırdı. Onun fikrincə, dinləyiciyə sözlə təsir etmək üçün ifaçı əsərin ideya- məzmununu də­rindən bilməli, orada öz əksini tapan hislərin, düşüncələrin, mü­na­sibətlərin mahiyyətinə varmalıdır. Mətndəki mənanı, müəllif niy­yətini başa düşən, oradakı emosional ovqatı hiss edən ifaçı əsərdə təsvir olunan səhnələr, həyat hadisələri haqqında din­ləyicilərdə səs­lənən sözlə aydın təsəvvür yarada bilər.

Mətnaltı məna. Bədii əsərdə həyat hadisələrinin obyektiv inikası ilə yanaşı, müəllifin təsvir edilənlərə, qəhrəmanlara subyek­tiv münasibəti, onları təsvir etməkdə məqsədi də öz əksini tapır. Hadisəyə, qəhrəmanlara münasibət əsərdə açıq şəkildə, birbaşa ifa­də olunma çox vaxt ayrı-ayrı replika, detallar vasitəsilə çatdırılır. E.Heminquey bədii əsərin məzmununu yalnız səkkizdə biri suyun üzərində ucalan aysberqə bənzədirdi. Onun suyun altında qalan əsas hissəsi “mətnaltı mənadır” və məhz bu hissə aysberqin hərəkətinin möhtəşəmliyini göstərir.

Deməli, mətnaltı məna əsərdə təsvir olunanların ilk baxışda aşkara çıxarılmayan məğzi, daxili mahiyyətidir. “İfadəli oxu o zaman vəzifəsini uğurlu yerinə yetirmiş hesab olunur ki, əsərin məz­mu­nuna ifaçının münasibəti və bu məzmuna verdiyi qiymətlə müəyyənləşən mətnaltı məna çatdırılır. Sətirlərin arxasındakı daxili mətləbin – mətnaltı mənanın aşkara çıxarılması asan deyil. Bu, oxucudan diqqətli olmağı, mətnə dərindən nüfuz etməyi tələb edir. Hər sözün, cümlənin üzərində düşünməklə, əsəri dərindən araş­dırmaq və təhlil etməklə doğru nəticəyə gəlmək, yəni mətnaltı mə­nanı üzə çıxarmaq mümkündür.Mətnaltı məna müxtəlif ifaçılar tərəfindən fərqli müəyyənləşdirilə bilər. Bu zaman bütün ifaçılar “əsərin daxili mənasından, mahiyyətindən çıxış edir, lakin hər bir oxucu mətnaltı mənanı müəllifin fikrini, niyyətini, obrazları necə başa düşməsindən asılı olaraq təyin edir”.

Mətnaltı məna əsərin oxusu zamanı müəyyənləşdirilməli, ifa­dəli oxuda dinləyicilərə çatdırılması üçün fasilə, vurğu, into­nasiya və s. məqsədyönlü istifadə olunmalıdır. İfaçı tərəfindən əvvəlcədən ciddi hazırlıq işləri, ifaçılıq təhlili aparılmadan bədii əsərlərin ifadəli oxusu mümkün deyildir. Bədii əsərin mənimsənilməsi və dərk edilməsi, səslənən sözdə yaradıcı şəkildə ifadə edilməsi əsərin ifaçılıq təhlilinin aparılmasını, zəruri hazırlıq işləri görülməsini tələb edir. İfaçılıq təhlili məqsədyönlü, yaradıcı prosesdir. Mətnin ifadəli oxusuna hazırlıq işləri bir neçə mərhələni əhatə edir:

1. Əsərin məzmununun mənimsənilməsi.
2. Əsərin ideya-bədii xüsusiyyətlərinin təhlili.
3. Xüsusi təhlil.
4. İfaçılıq vəzifəsinin müəyyənləşdirilməsi.
5. Nitq texnikası üzrə iş.

1. Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbləri üçün ədə­­biyyat fənni kurikulumu. V-XI siniflər. (Təlim Azərbaycan di­lin­də olan məktəblər üçün) “Azərbaycan müəllimi” qəzeti, 24 dek. 2010 N 50.
2. Aşıq Ələsgər. Birinci kitab. Bakı: Elm. 1972.326 s.
3. Həsənli B. Hüseynoğlu S. Məmmədova S., Mustafayeva A. Ədəbiyyat. 7-ci sinif. Müəllim üçün metodik vəsait. Bakı : Bakınəşr, 2014, 208 s.
4. Hüseynoğlu S. İfadəli oxunun əsasları.Bakı: ADPU, 2010, 254 s.
5. Никольская С.Т., Майоров А.В., Осокин В.В. Выразительное чтение. Ленин­град, Просв., 1990, с.17.
6. Методика преподавания литературы. Под ред З.Рез. М., 1985,368 с.
7. Рез З.Я. Об особенностях изучения лирики в школе. В сб. Современные проблемы методики преподавания литературы. Куйбышев, 1974, 194 с.
8. Выготский Л.С. Психология искусства. М., 1968.