Malik Rəşidov

NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ MİLLİ MƏDƏNİYYƏTİN

Ən mühüm ünsiyyət vasitəsi

Nitq — ən mühüm ünsiyyət vasitəsi olan dilin şifahi və yazılı təzahür forması, informasiya ötürücü vasitə.

Nitq şəxsin müəyyən kollektivin digər üzvləri ilə qarşılıqlı əlaqə saxlamaq məqsədilə dildən istifadə etmək fəaliyyətidir. Nitqin əsas məqsədi informasiya mübadiləsi yaratmaqla informasiyanın ötürülməsi, qəbul edilməsidir. Lakin bununla yanaşı, nitq informasiyanın qeydə alınması və saxlanması məqsədinə də xidmət edir. Nitqin gerçəkləşdirilməsi üçün dilin müxtəlif vasitələri işlədilir. Nitq bir sıra parametrlərilə səciyyələnir.

Nitqin aydınlığı onun adresat tərəfindən heç bir çətinlik çəkilmədən izah və şərhə əlavə vasitələrə tələb yaranmadan başa düşülməsidir.

Nitq bədii və obrazlı ola bilər. Bəzən bədii və obrazlı nitqi eyniləşdirirlər. Lakin bu nitq formaları arasında fərq vardır. Obrazlılıq nitqin bütün təzahür növlərində özünü göztərir. Bədii nitq isə yalnız bədii ədəbiyyata xas xüsusiyyətdir. Nitqin bədiiliyi estetik kateqoriyadır. Nitqin bədiiliyini təyin etmək üçün vahid meyar yoxdur.

Yazılı və şifahi nitq

Nitqin iki forması var:bunlardan birincisi həm funksional,həm də tarixilik baxımından ilkin,qədim və əsas olan şifahi nitq,ikincisi törəmə,yardımçı olan yazılı nitq.

Nitq mədəniyyətindən söhbət gedəndə,adətən,onun (nitqin) şifahi forması nəzərdə tutulur,yazılı nitq bu anlayışa daxil edilmir.Əslində isə nitq mədəniyyəti problemlərini nitqin səlis qurulması,dil vahidlərinin məqsədəuyğun,dəqiq,ahəngdar,aydın məzmunlu və lakonik ifadə edilməsi və digər bu kimi məsələlərlə məhdudlaşdırmaq düzgün olmazdı.Nitq mədəniyyəti problemi bunlarla yanaşı,əyani,konkret ifadə vasitəsi olan yazılı dillə də son dərəcə bağlıdır.Dil sisteminin həm şifahi,həm də yazılı formalarında ədəbi dil normalarının gözlənilməsi dilin hərtərəfli inkşafı,onun sosial funksiyasının genişlənməsi baxımından başlıca şərtdir.Nitq mədəniyyətindən,ədəbi dilin normaları əsasında fəaliyyət göstərən nümunəvi nitqdən,onun düzgünlüyü,aydınlığı,saflığı,səlisliyi və s.söhbət gedirsə,o zaman yazılı nitqin orfoqrafiya və durğu işarələri qaydalarına əməl etmək də normativlik sayılmalıdır.Nitq inkşafı üzrə aparılan təlim işlərində onun yazılı və şifahi formaları vəhdət şəklində götürülməlidir.”. ancaq şifahi nitqə diqqət yetirib,yazılı nitqi unutmaq nitq mədəniyyətini birtərəfli inkişaf etdirmək deməkdir.

DİL VƏ NİTQ

NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ ANLAYIŞI

Hər kəsin cəmiyyətdə, insanlar arasında, yığıncaqlarda, müxtəlif məclislərdə, ailədə müəyyən ölçülərə sığan, ümumi davranış normalarına tabe olan hərəkət mədəniyyəti də olmalıdır. Bilindiyi kimi, dilin bütün sahələrində – fonetik sistemində, lüğət tərkibində, qrammatik quruluşunda daxili qanunlar əsasında müəyyənləşmiş normalar var. İnsanların həmin normalara yiyələnməsi və gündəlik ünsiyyətində ona əməl etməsi nitq mədəniyyətidir. Əlbəttə, fonetik tələffüz, leksik, qrammatik normalara bələd olmaq vacibdir. Ancaq əsl nitq mədəniyyəti üçün bu, kifayət deyil. “Gözlədiyimiz yoldaşlar gəlməmişdirlər” cümləsində bütün fonetik, qrammatik tələblərə əməl olunmuşdur. Ancaq bu, süni deyilişdir. “Gözdədiyimiz yoldaşdar gəliblər” deyilişində akademik norma pozulur, lakin təbii danışıq forması gözlədiyi üçün bu variant nitq mədəniyyəti baxımından daha məqbul sayılır.

Məsələnin başqa tərəfi də var. Nitqin gözəlliyi normalara formal əməl olunmasında da deyil. Nitqin məzmunu gözəl olmalı, danışıq aydın və dinləyənin, ya dinləyənlərin səviyyəsinə uyğun gəlməli, anlaşılmalıdır; Birisi geniş çıxışında məzmuna uyğun olaraq intonasiyasını yerli – yerində dəyişməklə dinləyicilərin diqqətini cəlb edir, onları yorulmağa qoymur – bu, nitqin gözəlliyidir.

Natiqliklə nitq mədəniyyətini eyniləşdirmək olmaz. Natiqlik və şairlik, rəssamlıq, bəstəkarlıq, müğənnilik kimi sənətdir. Hər kəs nitqini tərbiyə edə bilər, lakin hamı natiq ola bilməz. Ancaq hər kəs nitqini tərbiyə etməyə, normaları öyrənməyə çalışmalıdır. Ədəbi dilə yiyələnməyin özü nitq mədəniyyətinə sahib olmağa çalışmaqdır. Təsadüfi deyil ki, bir sıra Avropa xalqlarında “ədəbi dil” adlandırdığımız anlayışa “mədəni dil”, “mədəniyyət dili” deyirlər. Yəni nitqin mədəniliyi dilin – danışığın gözəlliyi bütövlükdə millətin mədəniyyətinin tərkib hissəsidir.

“Mədəniyyət” sözü ərəbcə şəhər mənası verən mədinə sözündəndir. Deməli, vaxtilə şəhər və kənd arasında mədəniyyət baxımından uçurum olmuşdur. İndi ölkəmizdə maarifin – təhsilin, elmin, mədəniyyətin inkişafı, radio – televiziyanın ən ucqar kəndlərin və məişətinə daxil olması ilə bağlı dilimiz kütləviləşmiş, şəhərlə yanaşı, bütün kəndlərimizi də əhatə etmişdir. Bu gün nitq mədəniyyətinə yiyələnmək hamının, hər kəsin işidir.

NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ MİLLİ MƏDƏNİYYƏTİN

TƏRKİB HSSƏSİDİR

Hansı millət olursa – olsun, onun mədəniyyətinin göstəricilərindən biri də gözəl nitqdir (burada həm şifahi, həm də yazılı nitq nəzərdə tutulur). Gözəl nitq üçün, birinci növbədə, aşağıdakılar tələb olunur:

• dilin özünün səlisliyi, ifadə imkanlarının genişliyi;
• həmin dildən istifadə edənlərin hazırlığı, yəni dilin səlisliyindən, ifadə

Azərbaycan dili həm fonetik, həm keksik, həm də qrammatikquruluşuna görə dünyanın ən inkişaf etmiş zəngin dillərindən biridir. Bu dil hansı fikri ifadə imkanlarına görə də, musiqililiyi ilə də diqqəti cəlb edir.

İtaliyada musiqi təhsili aldığı üçün italyan dilinin imkanlarına yaxşı bələd olan böyük müğənnimiz Bülbül Azərbaycan dilini dünyanın bu ən musiqili dili ilə müqayisə edir. İtalyancada 6, azərbaycanda 9 saitin olmasını nəzərə alaraq o, Azərbaycan dilini daha musiqili olduğunu söyləyir. – Dilin musiqililiyində saitlərin böyük rol oynadığı məlumdur. Musiqinin mədəniyyət tarixi üçün nə demək olduğunu bilən hər kəs Azərbaycan dilinin Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafındakı rolunu aydın təsəvvür edə bilər.

Azərbaycan dilində çox qədim dövrlərin şifahi, eləcədə də yazılı ədəbiyyatı yaranmışdır. Bu dildə “Dədə Qorqud kitabı” kimi dünya mədəniyyətinin nadir incisi yaranıb. Böyük türk alimi Fuad Köprülü deyir ki, bütün türk ədəbiyyatını (yəni bütün türk xalqlarının ədəbiyyatını) tərəzinin bir gözünə, təkcə “Dədə Qorqud kitabı”nı o biri gözünə qoysan, Dədə Qorqud gözü ağır gələr. Bu dildə Nəsimi, Füzuli, M. F. Axundov, M.Ə. Sabir, C. Məmmədquluzadə, Ü. Hacıbəyli və başqa dahi sənətkarlarımızın söz inciləri yaranıb. Həmin ədəbiyyat xalqımızın zəngin nitq mədəniyyətindən xəbər verir. Hər bir azərbaycanlı bu mədəniyyəti dərindən mənimsəməyə, ana dilindən lazımi səviyyədə istifadə etməyə (gözəl danışmağa) borcludur. Öz dilini yaxşı bilməyən adamı yüksək mədəniyyətli adam hesab etmək olmaz, öz dilini yaxşı bilməyən millət isə tədricən mədəni millətlər arasında əriyib gedər.

Xalq ümumən milli mədəniyyətin, o cümlədən də nitq mədəniyyətinin qoruyucusu, daşıyıcısıdır. Böyük söz ustaları həmişə xalqın dilinə əsaslanmış və onun inkişafı, yayılması yolunda çalışmışlar.

NİTQİN NÖVLƏRİ

Şifahi və yazılı nitq: Nitqin şifahi və yazılı növləri arasında əlaqə və bağlılıq

var. Şifahi və yazılı formalaşmasında fizioloji amillərlə yanaşı, görmə, eşitmə kimi hiss üzvləri iştirak edir.

Şifahi nitqin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

1. Şifahi nitq danışılır və eşidilir.
2. Şifahi nitq leksikasında hamıya aydın ümumişlək sözlərə daha çox yer verilir.
3. Şifahi nitqdə cümlələr, əsasən qısa və sadə olur.
4. Şifahi nitqdə danışıq dilin xüsusiyyətləri mühafizə olunur.
5. Şifahi nitqdə intonasiya fasilə vurğu və s. vasitələrdən istifadə olunur.
6. Mimika, jest və başqa hərəkətlər özünü göstərir.
7. Şifahi nitqin axını sürətli olur.

dəq- də 120 – dən artıq söz tələffüz edir.

1. Bu nitq yazılıdır və oxunur.
2. Yazılı nitqdə elmi, texniki, siyasi və başqa terminlər çox işlədilir.
3. Yazılı nitq ədəbi dilin əsasında formalaşıb inkişaf edir.
4. Yazılı nitqdə intonasiya fasilə vurğu və s. şifahi nitq ünsürlərini əks

1. Yazılı nitqdə mimika və jest əsas rol oynamır.
2. Yazılı nitq hər hansı məlumatın fikirlərin nəsildən – nəslə keçməsində

1. Nəqletmə monoloqu.
2. Təsviri monoloq.
3. Məlumatverici.

2 və daha çox şəxs arasında gedən qarşılıqlı söhbətdir. Dialoq replikalardan

Makrodialoq (bütövlükdə bədii əsərlərin quruluşunu əhatə edir).

Zahiri və daxili nitq.

DİL MƏDƏNİYYƏTİ VƏ NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ

Dil və nitq mədəniyyəti ümumxalq səciyyəlidir. Hər ikisi xalq mədəniyyətinin tərkib hissəsidir. Ondan qidalanır, mayalanır. Nitq dilin dinamik hissəsidir. Dilin hazır modellərindən məqsədəuyğun istifadə danışanın və ya da yazanın dünyagörüşündən, onun savad dərəcəsindən, dilə şüurlu münasibətindən, əhalinin mədəniyyət səviyyəsinin yüksəlməsindən, fəallığın artmasından asılıdır.

“Dil” və “nitq mədəniyyəti” məfhumları eyni obyektli müxtəlif planlıdır. Hər iki anlayışlar bir – biri ilə əlaqədardır. Bir – birini tamamlayır. Hər ikisi birbaşa insanların münasibəti davranışı və nitqi ilə bağlıdır.

Dil mədəniyyəti anlayışı genişdir. Dilimizdə dil mədəniyyəti ilə yanaşı, mədəni dil termini də işlədilir. Dil mədəniyyəti dedikdə hər bir xalqın öz dilində öz fikrini bütün incəliyi ilə ifadə edə bilməsi başa düşülür. Hər bir mədəniyyət dili üçün onun ahəngdar fonemlər sistemi, geniş lüğət tərkibi sabit qrammatik quruluşu, mükəmməl və dəyişməz yazı sistemi olmalıdır.

Dil mədəniyyəti anlayışı ümumidir. Burada şifahi və yazılı nitqlər birgə götütülür. Nitq mədəniyyəti əsasən yazılı, şifahi nitqlə bağlıdır.

Dil mədəniyyəti nəzakətli ünsiyyət, xoş rəftar mehribançılıq, qarşılıqlı anlama ilə bağlıdır. Dilin inkişaf tarixində onun bir dövrünün nailiyyəti, o bir dövrdəkindən fərqlənir. Hər hansı bir dilin inkişafı həmin dil üçün böyük mədəniyyət əhəmiyyət kəsb edir. Dil mədəniyyəti tarixi səciyyə daşıyır. Bu ayrı – ayrı dövrlərdə müxtəlif keyfiyyət özünü göstərir. Bu mənada dil mədəniyyəti keçmişin canlı şahidi, müasir mədəniyyətin fəal iştirakçısıdır.

Nitq mədəniyyəti dilin funksional və struktur inkişafının ən yüksək mərhələsidir. Nitq mədəniyyəti geniş mənada fikir, düşüncə mədəniyyətidir.

Öz düşüncəsini düzgün yazmaqla və danışmaqla ifadə edərək kamil nitqə malik olmaq mədəni nitqin əsas əlamətidir.

Nitq mədəniyyəti dilin normalarının və kateqoriyalarının tələbələrinə ciddi əmək edilməsidir. Yüksək nitq mədəniyyəti təfəkkür mədəniyyəti ilə sıx bağlıdır.

DİL VƏ NİTQ

Dil bütövlükdə həyat, tarix, xalqın yaşayış tərzi yaddaşıdır. O cəmiyyətin varlığı, təşəkkülü və inkişafı üçün ən mühüm şərtdir. XV – XVI əsrlərdə yaşamış alim, mütəfəkkir və yazıçı Makiavellinin sözləri ilə desək, dil insana öz fikrini bildirmək üçün verilmişdir. Həqiqətən dil sehrli bir aləmdir. Dili yaradan yaşadan dəyişdirən, inkişaf etdirən xalqdır. Dilin vəzifəsi ancaq informasiya vermək və ünsiyyət vasitəsi olmaqla bitmir. O, milli şüur və təfəkkürün vacib göstəricisidir. Dil milli nailiyyətdir. Həyat kimi canlıdır, keçmişin şahididir. Dil olmasaydı şifahi və yazılı ədəb xəzinəsi olmazdı. Dil olmasaydı Homer Esxil, Nizami, Şekspir, Puşkin olmazdı, onların sehrli söz sərvəti olmazdı. Dil millətin ən mühüm nailiyyəti göstəricisi kimi onu daşıyan hər bir şəxsdən ona qarşı qayğılı və diqqətli olmağı tələb edir. Dil insanı hər yerdə və həmişə müşahidə edir, onun işində, düşüncəsində, həyəcanlananda, sevinən də və s. Məhz bu mənada dil təbiətinə görə bəşəri, xidmətinə görə millidir. Əmək prosesi birgə yaşayan insanları bir – biri ilə ünsiyyət yaratmaq, fikirlərini bir – birinə çatdırmaq, bir – birindən kömək almaq ehtiyacı oyatmışdır. Belə ünsiyyət ehtiyacı nitq fəaliyyəti təkan vermiş, nitq fəaliyyəti nitqi, nitq isə nitq vahidlərini sabitləşdirmişdir, onun qaydaları dilin lüğət tərkibi, dilin qanunları yaranmışdır. Dil şüuru, biliyi, təfəkkürü əks etdirir. Dil və nitq bir – biri ilə əlaqədardır və bir – birinə təsir göstərir. Dil ünsiyyətin işarələr mexanizmidir. Dil dil sistemi və nitq fəaliyyətinin birliyi sayəsində mövcuddur. Dil fəaliyyət prosesində həyata tətbiq edilirsə cansızlaşır, ölü vəziyyətinə düşür. Ü. Hacıbəyov: bir millətin varlığının isbati – vücud etməsinə səbəb onun dilidir. Fikir nitqlə ifadə olunur, nitqdə formalaşır. Nitq fikirlə yanaşı, insanın iradəsini və estetik vəziyyətini də bildirir. Bir fikir müxtəlif formalarda ifadə edilə bilər. Nitqdə işlənən sözlər dəyişir, bir qismi köhnəlir, digəri yeniləşir.

Dil və nitq arasında əlaqə obyektiv zərurət kimi mövcuddur, çünki, dil varlığını nitqdə, nitq isə öz mənbəyini dildə tapır. Nitq prosesi olmasa dil, dil olmasa, nitq prosesi təzahür edə bilməz. Nitq dilin dinamik hissəsidir. Danışıq şəxs dilin daxili qanunları əsasında yaranan bu və ya digər formadan məqsədəuyğun şəkildə istifadə edilir.

Dil və nitqin fərqləri aşağıdakılardır:

1. Dil həcmcə nitqdən genişdir.
2. Dil ümumxalq nitq fərdi səciyyə daşıyır.
3. Dil ünsiyyət vasitəsi, nitq ünsiyyət prosesidir.
4. Nitq fikrin ifadəçisidir, təfəkkürün formasıdır.
5. Dilin əsas mahiyyəti ünsiyyət vasitəsi olmasıdır. Nitqin əsas cəhəti

1. Dil nitqin silahıdır, məhsuludur, nitq dilin hər dəfə ünsiyyət vasitəsi kimi işlədilməsidir.
2. Dil dilçiliyin, nitq psixologiyanın tədqiqat obyektidir.

NİTQİN MİLLİ SƏCİYYƏLİLİYİ

Nitq milli səciyyəlidir, millətin ayrılmaz əlamətidir. Dil ümumiliyi psixoloji xarakterlə, maddi yaşayış tərzi və mədəniyyətlə müəyyən edilir. Buna görə də milli nirma bütün bu hadisələrlə əlaqədar təsvir olunmalıdır. Normanın səciyyəsi daxili və xarici tutuşdirma yolu ilə müəyyələşdirilir. Üslubi təsvirə uyğun olaraq normanın səciyyəsini 2 yerə ayırmaq olar:

1. Milli normanın xarici təsviri.
2. Milli normanın daxili təsviri.

edilir. Müqayisə normanın daxili təsvirində danışanın sosial vəziyyətinə işarə edən sosial məlumat verən münasibət və emosional informasiya nəzərdə tutulur. Dildə milli dərq ən ayıq – sayıq müşahidəçilərdə və mənəvi xarakteri isə yazıçılarda öz əksini tapır.

Dil millətin təbiətinin açarıdır.

Azərbaycan dili və nitqində güclü və poetik Azərbaycan xalqı ifadə olunur. Həqiqətən dilimiz musiqili və poetikdir. Lomonosovun müxtəlif dillərin xarakterinə uyğun müəyyənləşdirdiyi müraciət formalarının sintezinin düşmən, dost və qadınla danışıq dilidir, ona görə də Azərbaycan nitqi daha milli səciyyəlidir.

Milli xüsusiyyət insan və təbiətin xarakter təsvirində daha aydın meydana çıxır: portret və mənzərədə, rəssamlıq və ədəbiyyatda. Avropalılar gözəl portretdə üzə, gözə, ələ daha çox diqqət yetirirdi. Lakin vəziyyət çox yeknəsəkdir. Yapon portretlərində əksinə demək olar ki, üz fərqləndirilmir, amma daramaya personajların sosial vəziyyətin səciyyələndirməyə kömək edən mənəviyyatdır. Vəziyyətini verən pozaya bütün dillərini yönəltməyə çalışırlar.

Aəzrbaycan dili elə incə gözəl dildir ki, onu nə türk dilləri ilə, nə də avropa dilləri ilə müqayisə etmək olar. Çünki, o islam dininin əzəmətini, fransız dilinin oynaqlığını, alman dilinin möhkəmliyini, italyan dilinin zərifliyini, yunan və latın dilinin zənginliyini və yığcamlığının, ərəb dilinin elmiliyini, fars dilinin şeriyyətini özündə birləşdirən musiqili dildir. Başqa sözlə desək, Azərbaycan dili qeyd edilən dillərin hər birinə xas olan xüsusiyyətləri özündə yaşadır.

ÜNSİYYƏT MƏDƏNİYYƏTİ

Nitq etiketi və ünsiyyəti mədəniyyəti bir – biri ilə sıx əlaqədədir. Bunlar bir – birindən ayrılmaz və bir – birini tamamlayan anlayışlar ünsiyyət prosesində şəxsin özünü az formada təqdim edə və ya tanıtdıra bilər:

1. Öz hərəkəti, rəftarı təbiəti ilə
2. Şəxsiyyətin elmi və mədəni səviyyəsilə
3. Kimlə və necə, kimə nədən danışmağıyla.

etikasının aşağıdakı növləri var:

1. Müraciət qaydaları
2. Şad və qəmli xəbərləri çatdırma qaydaları
3. Dinləmə qaydaları
4. Söhbətə qoşulma qaydaları
5. Verilən suallara mədəni cavab qaydaları.
6. Mimika və jestlərdən məqamında düzgün istifadə etmə qaydaları

1. Qarşılıqlı münasibət, əlaqə, yaxınlıq, ülfət mənasında. Hələ bir – birini

1. Əlaqə, rabitə, qarşılıqlı münasibət mənasında. Dil insanlar arasında ən mühüm ünsiyyət vasitəsidir.
2. Xoş münasibət yaxşılıq, mehribalıq mənasında.

ünsiyyət mehribanlı, işdə kollektiv arasında səmimi münasibət, qayğı, hörmət yaradır.

N Tusinin danışıq etikası haqqında XII əsrdə dediyi sözlər bu gün üçün də əhəmiyyətlidir. O, demişdir: Az danışmğı, susmğı, soruşanda cavab verməyi, böyüklərə qulaq asmağı öyrətməli, nalayiq sözlər, söyüşlər, yersiz kəlmələr işlətmədən utandırmalı, gözəl, zərfi, xoş kəlamlardan istifadə etdikdə isə tərifləməli, belə danışığa adət etməyə hüsnrəğbət oyatmalıdır. Özünə, müəllimə, özündən yaşca böyük olanlara hörmət və xidmət etməyi bilməlidir.

Çox danışmamalı, başqasının sözünü, yarımçıq kəsməməlidir. Böyüklərlə danışarkən kinayə işlətməməli, nə bərkdən, nə də yavaşdan, müa, nə bərkdən, nə də yavaşdan, mülayim səslə özünü göstərməlidir. Nalayiq sözlər işlətməməli, qondarma ibarələr düzəltməməli, ona deyilənlərə axıra qədər qulaq asmamış cavab verməməli, deəyəcəyi fikri beynində bişirməmiş dilinə gətirməməlidir. Dilinə söyüşə öyrətməməlidir. Hər məclisdə münasib danışmağı bacarmalıdır. Danışıq əl – qolunu işə salmamalı, qaş = gözünü oynatmamalıdır. Belə hərəkətləri yalnız danışılan əhvalat tələb etdikdə nəzarəli və gözəl bir tərzdə göstərmək olar. Qeybət, böhtan, iftira, yalançılıqdan çəkinməlidir. Ümumiyyətlə, az danışmalı, çox eşitməlidir. Bir filosofdan soruşurlar: Nə üçün az danışır çox qulaq asırsan. Dedi: Çünki, mənə iki qulaq veriblər, bir dil. Yəni iki eşit, bir de.

DANIŞIQ ETİKASI VƏ MÜRACİƏT FORMASI

Müraciət formalarının tarixi qədimdir. Qədim insanlar öz emosiya istək və arzularını başqalarına çatdırmaq üçün müraciət formalarından istifadə etmişlər. Müəyyən təhlükə qarşısında qalan, təbiət qüvvələri ilə üzləşən qədim insanlar kömək məqsədilə başqalarını haraylamışlar. İndi dilimizdə ə, əyə, ayə və s. kimi vahidlər qədim müraciət formalarının qalığıdır.

Danışıq etikasını və müraciət formalarını xalqımızın milli ənənəsinə, təfəkkür tərzinə, etik görüşlərinə, şifahi və yazılı ədəbiyyata nəzəri qaydalara Xəqani, Nizami, Ə. Haqverdiyev, S. Vurğun kimi söz sərraflarının əsərlərinə, N. Tusinin “Əxlaqi – Nasir”nə, A. Bakıxanovun “Nəsihətnaməsinə” öyrənmək olar.

Mədəni ünsiyyətin sual – cavab formalı dialoqu əsl müraciət nümunəsidir. Dialoqda əxlaq normaları və ədəb qaydaları gözlənilməli, verilən suallara ya hə, ya da yox, bəli, xeyr sğzləri ilə cavab vermək olar və mədəni təsir bağışlar.

Müraciət formaları müxtəlifdir. Yaş qohumluq, şəxsi münasibətlər əsasən gözlənilməlidir. Etik normaları gözlənilməyəndə insanlar arasında münasibələtr korlanır.

Müraciətdə yaş və vəzifə və münasibət əsas yer tutur. Həmyaşıdlar müraciət edənə bir – birinə öz adlarının, qısa, əzizləmə, qohumluq bildirən sözlərlə müraciət edirlər. Əli – Əliş, bacı, qardaş və s. Yaşca və vəzifəcə vəziyyətdən asılı olaraq rəsmi və qeyri – rəsmi məqamlarda adla, familiya ilə müraciət olunur.

Əksinə müraciət edən , müraciət olunandan yaşca və vəzifəcə kiçikdirsə, “siz” deyə müraciət “fam iliya” rəsmi müraciət formasıdır. Böyüklərə kiçiklərə bala, oğul, qızı və s. deyir belə sözlərqəlbi ovundurur, mehribanlıq yaradır. Tarixən azərbaycanlılar arasında rəsmi müraciət olmamışdır. Rus imperiyası dövründə işlənən yoldaş sözü əsl azərbaycan sözü olsa da indi lazımsı söz kimi kənarda qalmışdır.

Müəllim sözü 60 – 80 rəsmi və qeyri – rəsmi müraciət forması kimi istifadə edilir.

1995 – ci ilin ortalarında sənədlərdə cənab və cənablar sözü işlənməkdədir.

NİTQİN MƏDƏNİ VƏ QEYRİ – MƏDƏNİ FORMALARI

Səlis, qydın, zəngin ifadəli nitqdə ədəbi dilin normalarını və xüsusən də üslubiyyatı üslub qaydalarını vil vahidlərindən məqsədəuyğun istifadə etmə yollarını bilmək əsas şərtdir. Hər bir azərbaycanlı nitq mədəniyyətinə həssasla yiyələnmək üçün qayda və qanunlarını, onun fonetik leksik semantik, orfoqrafik və orfoepik, morfoloji və sintaktik üslubi və fonetik normalarını yaxşı mənimsəməli və onları nitqdə düzgün etməyi bacarmalıdır.

Ədəbi dilin mənimsənilməsi 2 mərhələlidir. Nitqin düzgünlüyü ədəbi dilin mənimsənilməsinin ilkin mərhələsidir. Söhbət ədəbi nitqə və onun normalarına yiyələnməkdən gedir. Mədəni nitq sözün həqiqi mənasında ədəbi dilə yiyələnməyin yüksək mərhələsidir. Savadlanma hər kəsin öz ana dilinə yaxşı bələd olması yazılı və şifahi ədəbi dilin normalarına düzgün riayət etməsi, ona yiyələnmə bacarığı başa düşülür. Nitqi mədəni və qeyri – mədəni forması var. Mədəni nitqin özü də 2 formalıdır. Orta, yüksək.

Yüksək mədəni fikrin dil vasitələri ilə düzgün, dəqiq və ifadəli olması imkanıdır. Orta və mədni nitq dil vasitələrindən istifadə zəifdir, ifadəlilik aşağı səviyyədədir.

Qeyri – mədəni nitqdə normalar pozulur. Ədəbsiz sözlərə yer verilir. Dialektizm və loru sözlər öz əksini tapır. Nitqin hər iki formasından məqsədli istifadə edilmə özünü göstərir. Mədəni nitq özü də məqsədlilik baxımından 2 yerə bölünür. Belə ki, mədəni nitqin bir qismi də məqsəd dinləyicilərə mövzu ilə əlaqədar obyektiv məlumat verməkdir. Belə nitqdə fikir aydın məntiqli ifadəli olunur. Burada təlim – tərbiyə , öyüd – nəsihət, əxlaq qaydalarının təbliği əsas yer tutur.

Savadsız adamların da nitləri müxtəlifdir. Elə savadsız adamlar var ki, həqiqətən onların nitqləri elmi qrammatik və məntiqi cəhətdən dinləyicilərə pis təsir bağışlayır. Lakin elə savadsız adamlar var ki, dilin qrammatik qayda – qanunlarını, elmi əsaslarını bilmir. Amma məntiqli danışır. Nitqi ümumxalq danışıq dili əsasında qurur ki, dinləyicilər onu dəfələrlə dinləmək istəyirlər.

Kollektiv içərisində bir nəfər bədxasiyyət adam olanda bütün kollektivə ləkə gətirir. Onu pis vəziyyətə salır. Ayın işığı, ətri onun xoş rəftarı, xoş xasiyyətidir.

Gözəl və mədəni danışmaq üçün zəngin söz ehtiyatına malik olmaq, dilin qrammatik qaydalarını kamil bilmək, ondan düzgün istifadə etmək lazımdır.

Nitqin gözəlliyi ilə yanaşı, ona xələl gətirən sözlər də var.

Əzizbaycan, vəxtilə, dəvam, hası (hansı)

Nazlı – Naziçka və s. bu cür sözlər nitqdə qüsurdur. Bir qüsur da da vurğu ilə bağlıdır.

Şifahi nitq mədəniyyəti, adi danışıq tərzi, insanların bir-birləri ilə anlaşması və ünsiyyətdə olması, mahnılar, ifalar, adi telefon söhbətləri belə dilin inkişafında mühüm rol oynayır. Bu mənada dünyanin ən qədim və zəngin dilləri sırasında ana dilimizin də öz yeri vardır. Təsadüfi deyil ki, antik ədəbi abidələrimizdən olan “Kitabi-Dədəd Qorqud” dastanlarının dili bu gün də hamını heyran etməkdədir. Hər bir dilin zənginləşməsində isə gündəlik həyatda işlənən şifahi nitq mədəniyyətinin, adi danışıq tərzinin, insanların bir-birləri ilə ünsiyyətdə olmasnın mühüm əhəmiyyəti vardır. Bir sözlə, hər bir insanın söz demək, danışmaq, öz fikrini başqalarına çatdıra bilmək qabiliyyəti onun danışıq mədəniyyətinin göstəricisidir. Bəs biz necə danışırıq? Adi məişətdə, ictimai yerlərdə, işdə, bazar-dükanda rastlaşdığımız insanlarla ünsiyyət qurarkən ana dilimizin gözəlliyini, zənginliyini, şirinliyini, danışıq mədəniyətimizi nümayiş etdirə bilirikmi? İşlətdyimiz sözlərin mənasına, vurğusuna, səsimizin tonuna diqqət yetiririkmi? Axı, ünsiyyət mədəniyyəti insanın digər bütün mənəvi keyfiyyətləri içərisində daha çox diqqət cəlb edir və dinləyənlərdə haqqımızda çox güclü təəssürat yaradır.

Paytaxt Bakinin ən müxtəlif guşələrində və ictimai yerlərdə jurnalist marağı ilə apardığımız müşahidələr göstərir ki, son dövrlərdə şifahi danışıq dilimiz öz əvvəlki cazibədarlığını, parlaqlığını, gözəlliyini itirməkdədir. Şəhərimizin küçələrində, ictimai yerlərdə, nəqliyyatda, park və xiyabanlarda, metroda dilimizin necə deyərlər qol-qabırğasını sındıran, əcnəbi və bayağı ifadələri, jarqonları ana dilimizin sözlərinə qatıb-qarışdıran, ən adi sözləri işlədərkən belə vurğunu düzgün deməyən, diksiyası bərbad halda olan, qışqıra-qışqıra, çığıra-çığıra danışan insanlara hər gün rast gəlmək mümkündür.

Öncə qeyd edək ki, müşahidələrimiz zamanı diqqəti cəlb edən ən maraqlı məqamlardan biri mobil telefon sahibləırinin danışğı oldu. Məlum bir həqiqətdir ki. yaşadığımız elmi-texniki tərəqqi əsrində çağdaş dünyamızı müasir kommunikasiya vasitələri olmadan təsəvvür etmək mümkünsüzdür. Bu sırada gündəlik həyatımıza inanılmaz dərəcədə daxil olmuş mobil telefonların əhəmiyyətini qeyd etmək olduqca vacibdir. Statistik məlumatlara görə, hazırda respublikamızda yaşayan əhalinin demək olar ki, yarısı sivilizasiyanın bu əvəzsiz nailiyətindən istifadə edir. Lakin gəlin görək mobil telefonlardan istifadə edənlərin hamısı ən adi etik qaydalara riayət edirlərmi? İşə gedərkən, işdən qayıdarkən adamların içərisində adi məişət qayğılarından, şəxsi problemlərdən tutmuş müxtəlif “razborkalardan”, sevgi macəralarından danışan, səsi ətrafı bürümüş adamların nəinki dilimizə, heç özünə də qiymət verməməsi yalnız təəssüf doğurur. Bu telefon danışıqlarına qulaq asarkən bəzən danışanın hansı millətə məxsus olduğunu, hansı dildə danışdığını belə ayırd etmək olmur. Yarı Azərbaycan, yarı ingilis, yarı rus və sair əcnəbi dillərdə səslənən belə “danışıq mədəniyyəti”nə sahib olanlara qulaq asdıqca ana dilimizin sabahı barədə narahat olmaya bilmirsən.

Danışıq dilimizin belə acınacaqlı və təəssüf doğuracaq bir durumda olmasının ən böyük səbəbkarları sırasında elektron KİV-lərin, milli telekanallarımızın “əvəzsiz xidmətləri” xüsusilə qeyd edilməlidir. O da bir həqiqətdir ki, hər bir xalqın dil mədəniyyətinin, canlı danışıq və ünsiyyət vasitəsi olan şifahi nitqin inkişafında televiziyalar daha geniş imkanlara malikdir. Adi bir məktəbli də çox zaman işlətdiyi sözləri və ifadələri məhz telekanallardan — diktorların və aparıcıların dilindən götürür. Bəs bu gün telekanallarımızda canlı Azərbaycan danışıq dilinin qanun və qaydalarına əməl olunurmu?

Təəssüflər olsun ki, bəzi televerilişlərdə aparıcılar dilimizi elə hala salırlar ki, sanki Azərbaycan dilini təzəcə öyrənən əcnəbi ana dilimizdə danışır. Ən xoşagəlməz cəhətlərdən biri isə bəzi gənclərin ana dilimizdə danışarkən əcnəbi sözlərdən yersiz istifadə etməsidir. Əlbəttə, gənclərimizin arasında xarici dil bilənlər az deyil. Bu hal təqdirəlayiqdir. Lakin xarici dil bilməklə öyünmək,başqalarına təşəxxüs satmaq, ədəbazlıq etmək, öz xalqına və ana dilinə yuxarıdan aşağı baxmaq ən böyük nadanlıqdır.

Bəzən elə gənclərə də rast gəlirsən ki, Azərbaycan dilində danışsa da, ingilis, rus, yaxud digər etnik dillərə xas olan intonasiyadan istifadə etməklə özünü ekstravaqant, müasir, xarici ölkədə təhsil almış “mədəni” bir adam kimi tanıtmağa çalışır. Belə üzdəniraq soydaşlarımız ana dilimizdə danışarkən bir çox sözləri yanlış tələffüz edir, vurğunu kobudcasına pozurlar. Məsələn, ana dilimizdə çox geniş işlənən sözlərdən biri ARZU-dur. Bu sözü tələffüz edərkən bir qayda olaraq vurğu son hecanın (“u” hərfinin) üzərinə düşür. Son zamanlar nəinki adi vətəndaşlar, hətta bəzi tanınmış ziyalılarımız da bu sözü işlədərkən vurğunu sözün ilk hərfi olan “A” foneminin üzərinə çəkib gətirir. Nəticədə çoxişlənən bir söz vurğu yükünü itirdiyi üçün “əcaibləşir” və mənasızlaşır. Belə yad nümunələrə hər addımbaşı rast gəlirik.

Danışıq mədəniyyətimizin korlanmasına rəvac verən digər bir amil isə son dövrdə geniş miqyas almış şou-biznes sahəsində fəaliyyət göstərən kosmopolitlərdir. Bir də görürsən ki, məşhur xalq mahnımızı, məsələn, “Qara gilə”ni hansı bir “sənətçisə” bayağı bir formada ifa edir. Yaxud tanış bir mahnının sözlərini düzgün tələffüz etməyən müğənninin nə dediyini anlamaq, krossvord həll etməyə bənzəyir. Belə “ifalar” ana dilimzi bərbad hala salmaqla yanaşı, nitq mədəniyyıtimizin inkişafına da böyük zərbə vurur. Ana dilimizin, danışıq mədəniyyətimizn “başında turp” əkən belə “şou-biznes alverçilərinə”, təəssüf ki, heç bir nəzarət yoxdur.

Sonda keçmiş illərin məşhur bir mahnısının sətirlərini xatırlatmaq istərdim: “Ana dilim şirin dil, öz dilimdir şirin dil”. Gəlin, əsrlərin, qərinələrin şirinliyini, şəhd-şəkərini özündə yaşadan ana dilimizin, danışıq mədəniyyətimizin saf çeşməsini yad, lüzumsuz, bayağı “qatqılarla” zibilləməyək.

Peşəkar ünsiyyətqurma və təhliletmə bacarıqları. Sualların növləri və funksiyaları

Xalq danışıq dilinin cilalanmış forması olan şifahi ədəbi dil ciddi fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik normalar əsasinda təzahür edir. Şifahi nitqi xarakterizə edən başlıca cəhət onun eşidilməsidir. Bu nitq danışılan, söylənilən, səslənən nitqdir, eşitmə, dinləmə, qavrayış üçün nəzərdə tutulmuşdur.

NİTQİN ƏSAS XÜSUSİYYƏTİ

Nitqin düzgünlüyü

Düzgün nitqə yiyələnmək üçün təkcə qrammatik qaydalara riayət etmək azdır, ilk növbədə cümlələr məntiqi cəhətdən düzgün qurulmalı, dilin fonetik, leksik və qrammatik normaları da nəzərdə saxlanmalıdır. Nitqin düzgünlüyü üçün məntiqi və qrammatik cəhətdən düzgün qurulmuş cümlələr əsas götürülməklə ədəbi tələffüz qaydaları gözlənilməli, normal diksiya, nitq fasilələri, məntiqi vurğu nəzərdə saxlanılmalıdır.

Nitqin dəqiqliyi

Dəqiqlik nitqin ilk və əsas şərtidir. Dəqiq nitqdə sözlər fikrə uyğun seçilir və nitqin mənasına, məzmununa münasib olmaqla fikrin gerçəkliyi əks etdirməsinə zəmin yaradır. Dəqiq söz işlətmə dildə olan sözlərin mənasını, sinonimliyi, çoxmənalılığı, terminləri, müxtəlif funksional üslubları və qrammatik formaları bilməyi tələb edir.

NİTQİN AYDINLIĞI

Nitqin dəqiqliyi

Nitq üçün aydınlıq ən vacib üslubi keyfiyyət kimi ön sırada durur. İnsan ifadə edəcəyi mövzu haqqında mükəmməl məlumata malik olub onu dərindən və yaxşı bilirsə, müvafiq dil vasitələri hesabına nitqində sözçülüyə yol verməz, fikrini maraqlı qurar, dolaşıq cümlələrə deyil, sadə cümlələrlə deyəcəyi faktları ifadə etməyi bacarar.

NİTQİN AYDINLIĞINA NAİL OLMA ÜSULLARI

NİTQİN TƏMİZLİYİ

Ədəbi dilin qaydalarından kənara çıxmamaqla ifadə olunan nitq təmizdir.Nitqin təmizliyi aşağıdakı hallarda pozulur:

NİTQİN YIĞCAMLIĞI

İstedadla bağlı olan yığcamlıq söz söyləyəndən deyəcəklərini ölçülü-biçili, geniş mətləbləri yığcam şəkildə deməyi, vaxt almamağı, təkrarçılıqdan qaçmağı, məlum olanları yenidən xatırlamamağı, başqalarını yormamağı tələb edir.

NİTQİN SADƏLİYİ

Sadə nitq fikrin asan qavranılmasına kömək edən, əşya və hadisələrin ümumi mahiyyətini yığcam və dəqiq verən ifadə tərzidir. Anlaşılmayan və ya az anlaşıqlı, lakin konkretlik və təbiilikdən uzaq söz birləşmələri, mürəkkəb konstruksiyalar anlaşılmazlıq yaradır, məfhumun canlandırılmasını mümkünsüz edir və nitqin asan başa düşülməsini çətinləşdirir.

NİTQİN RABİTƏLİLİYİ

Rabitəli nitqdə hadisənin, faktın izah olunma ardıcıllığı məntiqə əsaslanır, əsas və ikinci dərəcəli məsələlər bir-birindən fərqləndirilərək şərh olunur, ikinci dərəcəli məsələnin üzərində çox dayanmayaraq əsas məsələnin izahına xüsusi diqqət yetirilir.

NİTQİN ORİJİNALLIĞI

Özünəməxsusluğu ilə seçılən nitq orijinal sayılır. Nitqin orijinallığını göstərən cəhətlər bunlardır:

Şifahi nitqdə cümlələrdəki ayrı-ayrı sözləri, məqamında ayrı-ayrı hecaları, məntiqi vurğunu çox aydın diksiya ilə tələffüz etmək, söz və qrammatik formalarda orfoepik normaları tam gözləmək, ucadan, lakin aramla, tələsmədən danışmaq, intonasiyadan məzmuna uyğun istifadə etmək.

ŞİFAHİ NİTQİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

• Şifahi nitq söylənilir və eşidilir;

• Şifahi nitqdə dinləyicilərin kimliyi nəzərə alınmaqla dilin leksikasindan hamıya aydın, ümumişlək sözlərə üstünlük verilir

• Şifahi nitqdə cümlələr, əsasən qısa və sadə olur, yarımçıq və elliptik, yaxud söz-cümlələr, qısa replikalar üstün yer tutur;

• Şifahi nitqdə danışıq dilinin xüsusiyyətləri gözlənilir;

• Şifahi nitqdə intonasiya, avazlanma, fasilə, vurğu kimi vasitələrdən geniş istifadə olunur;

• Tələb olunan məqamlarda nitqi müşayiət edən mimika və jestlərdən istifadə olunur;

• Şifahi nitq axını sürətli olur.

ŞİFAHİ ÜNSİYYƏT ÜSULLARI

İnsanlar danışmasalar, hiss və düşüncələrini çatdıra, fikir mübadiləsi apara bilməzlər. Şifahi ünsiyyətin yaxşı təmin edilməsi nitqin gözəlliyindən asılıdır.

Danışanla dinləyici, yaxud dinləyicilər arasındakı fikir mübadiləsi üç üsulla aparılır:

• Monoloq – monoloji nitq

• Dialoq –dialoji nitq

• Poliloq – poliloji nitq

ŞİFAHİ TƏQDİMAT NƏDİR?

Gözəl təqdimat hazırlamaq və hər kəsi heyran etmək, yəqin ki çoxlarının arzusudur. Hər hansı bir xidməti, məhsulu və ya digər nəyi isə satmaq üçün gözəl təqdimat vacibdir. İşinizdə sizə mütləq maraqlı təqdimat hazırlamaq və onu maraqlı formada təqdim etmək həmişə lazım olacaq. Rəhbərliyin gözündə fərqli olmaq və müştəriləri də cəlb etmək üçün möhtəşəm təqdimat hazırlamağa ehtiyac var.

Hər hansı bir xidmətin və ya məhsulun, malın müştəriyə təqdim edilmə prosesi təqdimat adlanır. Təqdimatın yeganə bir məqsədi var – müştəridə bu məhsulu almaq istəyini yaratmaq. Bunun üçün müştəriyə bu məhsulun onun istəklərini necə reallaşdıracağını, həyatını necə rahatladacağını, işini asanlaşdıracağını göstərmək lazımdır.

ŞİFAHİ TƏQDİMAT ÜSULLARI

Təqdimat etmək üçün üsullar çoxdur. Əsl qazanc əldə etmək istəyən şəxslər onları daim öyrənməli və tətbiq etməlidirlər.

Bu üsullardan bir neçəsi ilə tanış olaq:

XFS düsturu. Məhsulu təqdim edərkən onun müştəri üçün ən vacib xüsusiyyətini deyir, sonra buxüsusiyyətin ona faydasından danışırıq. Sonda isə fikrini öyrənmək üçün sual veririk. Keçirik ikinci dərəcəli xüsusiyyətinə, göstəririk, faydasının nə olacağını deyirik və sual verməklə bitiririk.
XFS = Xüsusiyyət + Fayda + Sual

Düstur 2.1 Məhsulun bir xüsusiyyəti – bu xüsusiyyətin müştəri üçün faydası – müştərinin buna münasibətini öyrənmək üçün sual.

Təqdimat zamanı müştəriyə sual vermənin dörd məqsədi var:

Təqdimat zamanı müştərinin beynində “istək qığılcımı” oyadan sözlərdən istifadə etmək lazımdır.

Bəzən bu sözlər “sehrli sözlər” adlandırılır. Bu sözlər aşağıdakılardır:

ŞİFAHİ TƏQDİMATI UĞURLU EDƏN CƏHƏTLƏR

İŞ YERİNİN DAXİLİNDƏ ŞİFAHİ ÜNSİYYƏT

İnsanlar iş yeri daxilində hər gün, demək olar ki, eyni insanlarla günün böyük bir hissəsini birgə keçirir, ünsiyyət qurur və fəaliyyət göstərirlər. Onların iş yerindəki ünsiyyəti bir çox hallarda əsasən formal xarakter daşıyır.

Kollektiv özünəməxsus sistemdir, müəyyən quruluşa malikdir. Kollektivdə fəaliyyət göstərən şəxs onda müəyyən rol və vəzifə icra edir. Hər bir müəssisənin öz məqsəd, norma, sərvət meyllərinə və s. uyğun olaraq müxtəlif formalarda öz üzvlərinə nəzarət edir, onları rəğbətləndirir və ya cəzalandırır.

Psixoloqlar kollektivin strukturunda üç müxtəlif xüsusiyyətlər qrupunu qeyd edirlər.

İş yerinin daxilində şifahi ünsiyyət məsuliyyəti

Hər müəssisənin öz iş üslubu, öz iş xüsusiyyətləri və öz maraqları olur. Cüzi miqdarda nöqsan və ya səhv buraxılarsa, yüksək səviyyədə xidmət təşkil etmək mümkün olmur.

İşlədiyiniz müəssisədəki işçi heyəti ilə ünsiyyət zamanı siz iş prosesində zəruri olan məlumatları əldə edirsiniz, vacib məlumatları vaxtında lazım olan ünvana ötürürsünüz. İndi təsəvvür edək ki, sizin aldığınız məlumat yanlışdır, yaxud artıq vaxtı ötmüş, vaxtında çatdırılmamış məlumatdır. Bu zaman ünsiyyət məsuliyyətsizliyindən problemli vəziyyət yaranır.

Ünsiyyət məsuliyyətinə əməl etmək üçün hər kəs aşağıdakı qaydalara əməl etməlidir:

İŞ YERİNİN XARİCİNDƏ EFFEKTİV ÜNSİYYƏT AMİLİ

İş yerinin xaricində hər bir şəxs müxtəlif sosial qruplarda və müxtəlif situasiyalarda ünsiyyət yaradır.

Bəzən insanlar öz sosial əlaqələri ilə fəaliyyət sahələrini müəyyən edən əlaqələri qarışıq salırlar. Əlbəttə, bunları tam olaraq ayırmaq, təcrid etmək mümkün deyil. Lakin tam olaraq eyniləşdirmək fəaliyyət sahələri üzrə olan əlaqələrin məqsədinin təhrif olunmasına gətirib çıxara bilər.

BİZNES GÖRÜŞLƏRİ ZAMANI ŞİFAHİ ÜNSİYYƏTİN TƏŞKİLİ

İşgüzar danışıqların auditoriyası mövcud və ya potensial tərəfdaşlardan, əməkdaşlardan, dövlət adamlarından ibarətdir. Bu auditoriya ilə kütləvi tədbirlər

(təqdimatlar, sərgilər) zamanı yaradılmış ünsiyyəti daha da dərinləşdirmək vacibdir. Bunun isə ən optimal üsulu xüsusi olaraq işgüzar görüşlər təşkil etməkdir.

PEŞƏKAR ÜNSİYYƏTİN ƏSAS CƏHƏTLƏRİ

Eyni sahədə çalışanların ünsiyyəti geniş mənada ünsiyyətdən fərqli olaraq ünsiyyət prosesində məqsəd və öz həllini tələb edən konkret vəzifələr irəli sürür. Peşəkar ünsiyyət zamanı tərəf müqabili ilə əlaqələri kəsmək mümkün deyil. Bu ünsiyyət nəinki insanların təşkilat daxilində, iş vaxtında həyata keçirilən qarşılıqlı fəaliyyətini, eləcə də muzdlu işçilərin və fərdi işə götürənlərin qarşılıqlı fəaliyyətini əhatə edir, təkcə iş yeri daxilində deyil, ən müxtəlif işgüzar qəbullarda, seminarlarda, sərgilərdə və s. baş verir. Bu zaman tərəfdaşların hər birinin statusu müəyyən edilir.

YAZILI ÜNSİYYƏTİN ƏSAS CƏHƏTLƏRİ

İnsanlar zaman və məkan məsafəsini aşmaq üçün yazılı ünsiyyəti kəşf etmişlər. Yazılı ünsiyyət yazı vasitəsi ilə həyata keçirilir. Yazı bəşəriyyətin ən dəyərli mədəni kəşflərindən biridir. Yazı səsli dilin norma ilə qavrayışını təmin edən işarələr sistemidir.

Şifahi nitq deyilir və eşidilir, yazılı nitq isə yazılır və görünür. Yazılı ünsiyyət orfoqrafik normalarla tənzimlənir. Orfoqrafiya – yazılı nitqdə dil vahidlərinin yazılışını tənzimedici qaydalar sistemidir.

Orfoqrafiya ümumxalq dilinin, vahid milli dilin, xüsusən müasir mədəniyyətimizin ən vacib vasitələrindən biri sayılan yazılı nitqin qanuniləşmiş normalarıdır.

YAZILI ÜNSİYYƏTİN BİR SIRA XÜSUSİYYƏTLƏRİ VAR

• İnsanın düşüncələrini, fikir və təcrübələrini, biliklərini cəmiyyətin başqa üzvünə ətraflı, müfəssəl və aydın bir şəkildə anlatmağın ən yaxşı vasitəsidir.

• Yazı vasitəsi ilə bəşəriyyət tərəqqi etmiş, mədəniyyət sürətlə inkişaf edərək yayılmışdır.

• Bu gün yazısız xalq savadsız, elmsiz və mədəniyyətsiz hesab olunur.

• Yazı insanın bütün mənəvi və maddi mədəniyyətini, fikri zənginliklərini, mədəni irsini mühafizə edərək cəmiyyətin tarixi boyu yaşadır, sonrakı nəsillərə ötürür.

• İnsanların mədəni əlaqələrini sıxlaşdıran, onların fikirlərini, yaratdığı dəyərlərin ortaqlaşdıran ən yaxşı və ən münasib vasitə yazıdır.

YAZININ NÖVLƏRİ

SUAL

Sual – funksiyası informasiya almaqdan ibarət olan müəyyən formaya malik cümlədir.

Təsdiq etmə müqavimət və etiraz doğurur, suallar isə cavab tələb edir. Sual vermək, söhbətə cəlb etməyin bir üsulu, aktiv məlumat almaq aləti, fikrin lazım olan istiqamətə yönədilməsi vasitəsidir. Bundan başqa, suallar münaqişəni aradan qaldırmaq üçün yüngül vasitədir.

Suallar iki qrupa bölünür:

• Açıq

• Qapalı

QAPALI SUALLAR

Qapalı suallar “hə” və “yox” arasında alternativi qeyd edərək birmənalı cavab verirlər. Bu səbəbdən gələcək addımlarınızı nəzərə almaq üçün, nəyinsə olmasını indiki yaxud keçmiş zamanda, yaxud nəyə olan münasibətin dəqiq təyin edilməsi üçün qapalı suallar yaxşıdır.

Müştərinin “hə” yaxud “yox” sözü sizin müvafiq istiqamətdə cəhdlərinizin özünəməxsuz keçirici açarıdır. Əgər “hə” olsa, bu – nədə, necə, nə qədər, nə vaxtdır; əgər “yox” olsa – bu nə ilə bağlı olduğunu bildirir. Bununla bərabər, həmin an son qərarın qəbul edilməsi haqqında qapalı sualların verilməsindən boyun qaçırın.

AÇIQ SUALLAR

Açıq sualların birmənalı cavabları yoxdur, onlar sizin həmsöhbətinizi düşünməyə məcbur edirlər, sizin təklifinizə münasibəti daha dolğun aydınlaşdırırlar. Açıq sualların qoyuluşu, alınması qapalı sualların vasitəsi ilə mürəkkəb olan yeni, geniş məlumatın alınması üçün yaxşı üsuldur. Bu səbəbdən, söhbət prosesində onları müxtəlif variant və məqsədlərdə istifadə edərək daha tez-tez açıq suallar verin.

• Sizə vəziyyətin analizinə lazım olan faktlar haqqında soruşun

• Sizin həmsöhbətinizin maraqlarını və onların təmin edilməsi şərtlərini müəyyən edin

• Qərarlarınızı sual formasında təklif edin

• Həmsöhbətinizin müzakirə edilən suallara olan münasibətini və fikirini müəyyən edin

• Sizin həmsöhbətinizin təsdiqləmələrinin nə ilə əsaslandırılmasını soruşun

• Sizə nəyin aydın olmadığını dəqiqləşdirin: və s.

Sual — informasiya əldə etmək və ya dəqiqləşdirmək məqsədi ilə insan tərəfindən səsləndirilən cümlənin fikir forması.

Sual səsləndirilirsə intonasiya ilə deyilir, yazılırsa sonunda sual işarəsi qoyulur.

Sual verən bir qayda olaraq cavab gözləyir, ironik suallar istisna təşkil edir.

SUAL CÜMLƏSİNDƏ SÖZLƏRİN SIRALANMASI

Hər dildə sual cümləsinin qurulmasının öz qaydası vardır. Azərbaycan dilində adi cümlənin sonunda olan xəbərin sonuna xüsusi şəkilçilər əlavə edilir.

nitq

прил. речевой. Nitq mikrofonu тех. , связь. речевой микрофон, nitq siqnalı мед. , псих. речевой сигнал, лингв. nitq ədatları частицы речи, nitq səslərinin təsnifi классификация звуков речи, nitq hissələri части речи, nitqin ünsiyyət vahidi коммуникативная единица речи, nitq mərkəzi физиол. центр речи, nitq mədəniyyati культура речи, nitqin ifadəliliyi выразительность речи, nitqin məzmunluluğu содержательность речи, nitqin təsirliliyi действенность речи, nitq artikulyasiyası артикуляция речи; nitq pozğunluğu мед. афазия (утрата способности речи)

◊ nitqdən düşmək (qalmaq) см. nitqi tutulmaq; nitqə gəlmək начинать говорить, заговорить; nitqi açılmaq см. nitqə gəlmək; nitqi tutulmaq (bağlanmaq, batmaq, kəsilmək, qurumaq, çəkilmək) терять, потерять дар речи, лишиться дара речи

1) речь (способность говорить); 2) выступление.
1) непосредственный, прямой; 2) непосредственно, прямо. Vasitəsiz nitq грамм. прямое дополнение.

сущ. биол. мед. , лингв. аккомодация, приспособление. Gözlərin akkomodasiyası аккомодация глаз, nitq orqanlarının akkomodasiyası аккомодация органов речи

прил. пламенный:
1. ярко горящий, пылающий

2. перен. пылкий, страстный. Alovlu vətənpərvər пламенный патриот, alovlu nitq пламенная речь, alovlu şeirlər пламенные стихи

прил. пламенный, горячий. Atəşin nitq пламенная речь, atəşin sözlər пламенные слова, atəşın salam пламенный привет

нареч. пламенно, горячо

1. протяжно-мелодичный, певучий. Avazlı səs певучий голос, avazlı nitq певучая речь, avazlı tələffüz певучее произношение

2. умеющий петь, голосистый. Avazlı bülbül голосистый соловей
1
прил. живой:

1. такой, который живёт, обладает жизнью. Canlı məxluq (xilqət) живое существо, canlı orqanizm живой организм, canlı toxumalar живые ткани, canlı cisimlər живые тела; canlı materiya живая (органическая) материя; canlı (üzvi) maddə живое (органическое) вещество

2. принадлежащий, относящийся к животному или растительному миру; органический. Canlı təbiət живая (органическая) природа, canlı aləm живой мир

3. настоящий, подлинный, действительный. Canlı nümunə живой пример, canlı şahid живой свидетель, canlı klassik живой классик (о том, кто еще при жизни признан классиком)

4. подлинный, производящий впечатление существующего в жизни. Canlı abidə живая статуя, canlı heykəl живой памятник

5. отвечающий насущным потребностям жизни, ею вызванный, обусловленный. Canlı təşəbbüs живое начинание (живая инициатива), canlı iş живое дело

6. бессмертный, вечный. Səməd Vurğunun canlı obrazı живой образ Самеда Вургуна, canlı təlim живое учение

7. состоящий из множества, массы людей. Canlı axın живой поток, canlı divar (hasar) живая стена, canlı qüvvələr живые силы

8. деятельный, интенсивно проявляющийся. Canlı iştirakı kimin nədə живое участие кого в чем, canlı diskussiya (müzakirə) живая дискуссия, canlı ədəbi proses живой литературный процесс, canlı əks-səda живой отклик, canlı maraq kimdən nədə живой интерес в ком к чему

9. бойкий, оживлённый. Canlı danışıq живой разговор, canlı söhbət живая беседа, canlı dialoq живой диалог

10. яркий, выразительный, образный. Canlı veriliş живая передача, canlı nitq живая речь, canlı ifadə живое изложение, canlı təsvir живое описание, canlı hekayət живой рассказ (живое повествование)

11. сильный, яркий. Canlı boyalarla təsvir etmək описывать живыми красками, canlı lövhələr живые картины, canlı təxəyyül живое воображение, canlı sübut живое доказательство

12. выразительный, подвижный (о чертах лица, глазах, взгляде и т.п. ). Canlı baxış(lar) живой взгляд, canlı gözlər живые глаза, canlı sifət живое лицо

в знач. сущ. canlı живое, canlılar живые (живые существа, живые организмы)
нареч. живо (оживленно, бодро). Dərs çox canlı keçdi урок прошел очень живо (оживленно)
◊ canlı qüvvə живая сила (люди, животные в отличие от механизмов, техники); canlı dil живой язык:
1) о разговорном языке в противоположность книжному

2) существующий, употребляющийся, в противоположность мертвому, исчезнувшему; canlı ensiklopediya живая (ходячая) энциклопедия (о человеке, обладающем разносторонними знаниями, у которого всегда можно навести справку по самым различным вопросам); canlı əlaqə (rabitə) живая связь:

1) связь, осуществляемая людьми

2) связь тесная, постоянная, непосредственная; связь. canlı yayım прямая трансляция; canlı inventar живой инвентарь (рабочий, молочный скот и т.п. ); canlı guşə живой уголок (помещение, место, отведенное для зверей, птиц); canlı meyit: 1. живой труп; 2. кожа да кости (об очень худом человеке); canlı növbə живая очередь (очередь, требующая личного присутствия всех ожидающих); canlı portret живой портрет (о ком-л. очень похожем на кого-л.); canlı salnamə живая летопись (человек, который хорошо помнит все современные ему события); canlı söz живое слово:

1) устная речь в отличие от письменной

2) речь, содержащая свежие и интересные мысли, волнующие и трогающие слушателя; canlı tarix живая история (обычно о долгожителе, о человеке, который является свидетелем важнейших исторических событий); canlı çəpər живая изгородь (ряд часто посаженных кустов, образующих ограду); canlı (tər) çiçək живые цветы (сорванные цветы)

2

1) большой, значительный по объёму в поперечном сечении. Canlı tir (шалбан) толстое бревно, canlı kəndir толстая веревка, canlı sap толстая нитка

2) полный, имеющий тучную фигуру, тело. Canlı adam толстый человек

3) крупный, мясистый (о некоторых частях тела). Canlı baldırlar толстые бёдра, canlı qollar толстые руки

2. сильный, крепкий, здоровенный

1) бушующий, бурлящий. Coşqun dəniz бурное море, coşqun dalğalar бурные волны, coşqun axın бурное течение, бурный поток; coşgun çay бурная (буйная) река

2) перен. стремительно, бурно протекающий. Coşqun inkişaf бурное развитие, coşqun yüksəliş бурный рост, coşqun fəaliyyət бурная деятельность

3) полный событий, волнующий, крайне беспокойный. Coşqun dövr бурное время (бурная эпоха), coşqun həyat бурная жизнь, coşqun cavanlıq (gənclik) бурная молодость (юность)

4) безудержный, неистовый; полный страсти, сильных эмоций. Coşqun qəzəb бурное негодование, coşqun etiraz бурный протест, coşqun nümayiş бурная демонстрация, coşgun sevinc бурная радость

1) дерзкий, разгульный, лихой. Coşqun mahnılar буйные песни
2) бурный, порывистый, сильный. Coşqun küləklər буйные ветры
3. пылкий. Coşqun gənc пылкий юноша, coşqun qəlb пылкая душа, coşgun təxəyyül пылкое воображение
4. страстный, горячий, пламенный:

1) проникнутый сильным чувством. Coşqun nitq страстная (пламенная) речь, coşqun həyat eşqi страстная жажда жизни, coşqun arzu страстное желание, coşqun hisslər страстные чувства

2) исполненный любовной страсти. Coşqun məhəbbət страстная любовь, coşqun baxışlar страстный взгляд
5. безудержный, необузданный. Coşqun fantaziya безудержная фантазия
6. пламенный:
1) пылкий, страстный. Coşqun vətənpərvərlik пламенный патриотизм, coşgun ehtiras пламенная страсть
2) исполненный страсти, подъема, воодушевления. Coşqun (alovlu) şeirlər пламенные стихи

7. вдохновенный (исполненный вдохновения, творческого подъема). Coşqun (ilhamlı) əmək вдохновенный труд

8. задорный (полный горячности, пыла). Coşqun mahnılar задорные песни
9. темпераментный:
1) очень живой, горячий, энергичный. Coşqun aktyor темпераментный актер

2) выполняемый, производимый с темпераментом. Coşqun rəqslər темпераментные пляски; физ. coşqun hərəkət бурное движение, coşgun qaynama бурное кипение; хим. coşqun reaksiya бурная реакция; геол. coşgun fontan бурный фонтан

прил. путаный:
1. такой, в котором трудно разобраться. Çalpaşıq iş путаное дело, çalpaşıq məsələ путаный вопрос

2. сбивчивый, нелогичный, неясный, бессвязный; запутанный, спутанный. Çalpaşıq nitq путаная речь, çalpaşıq izahat путаное объяснение, çalpaşıq cavab путаный (запутанный) ответ, çalpaşıq fikir (mülahizə) путаная мысль

нареч. спутанно (неясно, бессвязно, сбивчиво). Çalpaşıq yazılmış cavab спутанно и неясно написанный ответ; çalpaşıq düşmək запутаться, запутываться, быть запутанным, спутываться, спутаться, быть спутанным. İş çalpaşıq düşüb дело запуталось; çalpaşıq salmaq nəyi путать, спутать, запутать что, напутать (допустить путаницу, ошибиться). Hesabı çalpaşıq salmaq напутать в расчётах

прил. внутренний:
1. находящийся, расположенный внутри чего-л. Daxili təbəqə внутренний слой

2. относящийся к психической деятельности человека. Daxili aləm внутренний мир, daxili qürur hissi внутреннее чувство гордости, daxili sarsıntı внутреннее потрясение

3. представляющий собой основу, сущность чего-л. Daxili məna внутренний смысл

4. относящийся к жизни и деятельности внутри государства, учреждений. Daxili siyasət внутренняя политика, daxili işlər nazirliyi министерство внутренних дел, daxili nizam-intizam внутренний распорядок, daxili vəziyyət внутреннее положение, экон. daxili bazar внутренний рынок, daxili mənbələr внутренние ресурсы; бот. daxili minoriza внутренняя минориза, daxili floema внутренняя флоэма, daxili dənizlər геогр. внутренние моря, геол. daxili nüvə внутреннее ядро, daxili bağ внутренняя связка, зоол. daxili skelet внутренний скелет, daxili qəlsəmələr внутренние жабры, daxili çürümə внутреннее гниение, daxili pauza лингв. внутренняя пауза, daxili yanma mühərriki двигатель внутреннего сгорания, мед. daxili ifrazat (sekresiya) vəziləri железы внутренней секреции, daxili üzvlər внутренности, daxili xəstəliklər внутренние болезни, daxili qanaxma внутреннее кровотечение, пед. daxili müşahidə внутреннее наблюдение, daxili nitq внутренняя речь, daxili təcrübə внутренний опыт, связь. daxili maneya внутренняя помеха; daxili antena внутренняя антенна, daxili divar строит. внутренняя стена; тех. daxili çat внутренняя трещина, daxili pardaqlama внутренняя шлифовка, daxili diyircək внутренний ролик, daxili yiv внутренняя резьба, daxili dartılma внутреннее натяжение, daxili korroziya внутренняя коррозия, физ. daxili enerji внутренняя энергия, daxili sıxılma внутреннее сжатие, daxili sürtünmə qüvvəsi сила внутреннего трения, daxili əksolma внутреннее отражение, daxili müqavimət внутреннее сопротивление; daxili elektrolit хим. внутренний электролит, юрид. daxili nəzarət внутренний контроль, daxili qulluq внутренняя служба

прил. диалогический (имеющий форму диалога). Dialoji nitq пед. диалогическая речь

1. полный (умеренно толстый, упитанный, плотный, дородный). Dolğun qadın полная (дородная) женщина, dolğun oğlan упитанный мальчик, dolğun kişi плотный мужчина, daha dolğun полнее

2. перен. содержательный (богатый содержанием). Dolğun söhbət содержательная беседа, dolğun məruzə содержательный доклад, dolğun çıxış содержательное выступление, dolğun nitq содержательная речь

3. перен. полноценный (удовлетворяющий, соответствующий требованиям). Dolğun təəssürat полноценное впечатление, dolğun məlumat полноценная информация

1) разг. достигший опытности, мастерства. Dolğun (püxtələşmiş) alim зрелый ученый
2) основательно обдуманный. Dolğun fikirlər зрелые мысли, dolğun əsər зрелое произведение

1. содержательно, обстоятельно. Dolğun danışmaq говорить содержательно; dolğun tikiş строит. полношовка (кладка)

прил. глубокомысленный:
1. обладающий глубокими мыслями
2. такой, который полон глубоких мыслей. Dərinfikirli nitq глубокомысленная речь
прил. бесстрастный:

1. не подверженный страстям, не проявляющий страстности, невозмутимый. Ehtirassız adam бесстрастный человек

2. выражающий отсутствие страстей, страстности; равнодушие, холодность. Ehtirassız sifət бесстрастное лицо, ehtirassız ürək бесстрастное сердце, ehtirassız nitq бесстрастная речь

нареч. бесстрастно. Ehtirassız baxmaq kimə бесстрастно смотреть на кого, ehtirassız danışmaq бесстрастно говорить

прил. экспрессивный (выразительный). лингв. Ekspressiv leksika экспрессивная лексика, ekspressiv ifadə экспрессивное выражение, ekspressiv nitq экспрессивная речь, dilin ekspressiv funksiyası экспрессивная функция языка

прил. лингв. эмфатический:
1. отличающийся особой эмоциональной выразительностью. Emfatik nitq эмфатическая речь
2. произносимый с эмфазой. Emfatik vurğu эмфатическое ударение
сущ. часть:

1. доля целого. Borcun bir hissəsi часть долга, beşdə bir hissəsi kimin, nəyin пятая часть (одна пятая) кого, чего; tərkib hissəsi nəyin составная часть чего, hissələrə bölmək nəyi делить на части что

2. участок какой-л. поверхности, площади, кусок чего-л. Gəminin sualtı hissəsi подводная часть корабля, şəhərin şərq hissəsi восточная часть города, kəndin dağlıq hissəsi горная часть деревни

3. предмет (деталь), являющийся составным элементом какого-л. единого целого, системы (организма, механизма и т.п. ). Ehtiyat hissələri запасные части, maşın hissələri части машины, aztapılan hissələr дефицитные части, hissələrin hazırlanması изготовление деталей, hissələrin siyahısı список деталей

4. элемент какого-л. явления, понятия. Nəzakət insan mədəniyyatinin bir hissəsidir вежливость – это часть культуры человека

5. композиционный отрезок, раздел литературного, музыкального и т.п. произведения. Romanın birinci hissəsi первая часть романа, sonatanın son hissəsi последняя часть сонаты

6. сторона, раздел какого-л. понятия; явления, характеризующие его в каком-л. отношении. Məqalənin tənqidi hissəsi критическая часть статьи, rəyin müsbət hissəsi положительная часть отзыва

7. отдел какого-л. учерждения, отдельная отрасль управления. Tədris hissəsi учебная часть, elmi hissə научная часть

8. отдельная войсковая единица. Hərbi hissə воинская часть, hissə komandiri командир части, aviasiya hissəsi авиационная часть, atıcı hissələr стрелковые части, istehkamçı hissələr саперные части

◊ лингв. nitq hissələri части речи
1) жаркий, знойный. Hərarətli günəş горячее солнце, hərarətli soba горячая печь

2) перен. отличающийся глубиной чувств; выражающий сильное чувство. Hərarətli məhəbbət горячая любовь, hərarətli alqışlar горячие аплодисменты

2. перен. пламенный. Hərarətli nitq пламенная речь, hərarətli salam пламенный привет, hərarətli sözlər пламенные слова

3. с температурой (о больном). Hərarətli xəstə больной с температурой
прил. выразительный:

1. отражающий внутренние качества, переживания. İfadəli gözlər выразительные глаза, ifadəli baxış выразительный взгляд:

2. ярко выражающий, передающий что-л. İfadəli nitq выразительная речь, ifadəli oxu выразительное чтение

См. также в других словарях:

• nitq — is. <ər.> 1. Danışma, fikrini sözlərlə ifadə etmə qabiliyyəti. Nitq üzvləri. Nitqi inkişaf etdirmək. // Danışıq, danışma tərzi; tələffüz. Aydın nitq. Rəvan nitq. // Ümumiyyətlə, danışma, söz, kəlam. <Xurşid:> Sən mənimtək naçizin… … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
• nitq — ə. 1) çıxış, danışıq; 2) söz, kəlmə … Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında islənən ərəb və fars sözləri lüğəti
• monoluq — <yun. monos – tək və logos – nitq> Başlıca olaraq dramada aktyorun özünə, yaxud tamaşaçılara xitabən söylədiyi sözlər – nitq. «Ölülər» əsərində İskəndərin monoloqu. – Salon səssiz bir hal aldı, hərəkətdən əsər yox; Səhnədəki oynaq bir gənc… … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
• nitqpərdaz — is. <ər. nitq və fars. . . . pərdaz> Nitq söyləməyi sevən, həmçinin nitq söyləmək qabiliyyəti olan (çox vaxt istehza məqamında deyilir). Həmişə nitqpərdaz olan Ağasəfər indi nə üçünsə zıqqana zıqqana bir iki söz güclə dedi. Ə. Ə … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
• söz — is. 1. Bir şey və ya hadisə haqqındakı anlayışın səslə ifadəsindən ibarət olan nitq vahidi; kəlmə. Sözün mənası. – Hamıya bir vahimə düşdü, söz demək istəyənlərin sözləri boğazlarında qurudu. B. T.. Əşrəfin danışdığı gözəl sözlərə qulaq asanlar… … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
• irad — ə. 1) gətirmə, götürmə; 2) bir mülk və ya yerin məhsulundan və icarəyə verilməsindən əldə edilən gəlir; 3) məhsul və ya icarə haqqı gətirən əkin və ya mülk; 4) nöqsan, səhv; 5) söyləmə, danışma, demə. İradi nitq nitq söyləmə … Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında islənən ərəb və fars sözləri lüğəti
• xitabət — ə. 1) məclisdə xütbə söyləmə; xətiblik; 2) səlis nitq söyləmə; 4) nitq, məruzə və s. söyləyən adamın arxasında durduğu kürsü; tribuna … Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında islənən ərəb və fars sözləri lüğəti
• çıxış — is. 1. Çıxmaq işi, çıxma. Vasya teztez bayıra çıxıb, yenə qayıdırdı. Susanna bu çıxışın papiros çəkmək üçün olduğunu duyub dedi. . M. S. O.. 2. Çıxmaq üçün qapı, yol və s. ; çıxacaq (giriş əksi). Çıxışda gözləmək. – <Usta> . . Tahiri yenə… … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
• dil — 1. is. 1. anat. İnsan və onurğalı heyvanların ağız boşluğunda olub, qidanın çeynənilib udulmasına kömək edən və onun dadını bildirən, insanda isə, əlavə olaraq, danışıq səslərinin əmələ gəlməsində iştirak edən orqan. Dillə dadmaq. Dili ilə… … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
• düzəltmə — 1. «Düzəltmək»dən f. is. 2. sif. Başqasından (başqa kəmiyyətdən, sözdən və s. dən) düzəldilmiş. Düzəltmə sifət (sözdüzəldici şəkilçilərin sözlərə bitişdirilməsi ilə düzələn sifət). Düzəltmə fel (müəyyən nitq hissələrinə sözdüzəldici şəkilçilərin… … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
• fəsih — sif. <ər.> Fəsahətli, gözəl, aydın, təmiz, düzgün, səlis (tələffüz, nitq haqqında). Fəsih nitq. Fəsih z. danışmaq. – Axund Molla Sadıq çıxdı minbərə, bir fəsih xütbədən sonra başladı. . M. F. A … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti