Incəsənət və mədəniyyət problemləri jurnalı

Ümumiyyətlə, jurnalın tarixi ilə «Estetika və informasiya mədəniyyəti» şöbəsinin tarixi bir-biri il sıx bağlıdır. Jurnalın dörd məsul katibindən üçü bu şöbənin əməkdaşı olub. Səkkiz ilə ərzində həmin vəzifəni Gülnarə Quliyeva daşıyıb. Şöbənin içində doğulan bir çox elmi ideyalar, necə deyərlər, jurnalın səhifələrində sınaqdan çıxarılıb. Jurnalın təşəkkülü və inkişafına şöbənin necə kömək etməsi, yeni istiqamət olan – informasiya mədəniyyəti problemini jurnalın necə dəstəklənməsi isə ayrıca söhbətin mövzusudur. Yəqin nə vaxtsa bu mövzuya xüsusi məqalə həsr etməyin də zamanı çatacaq.

Incəsənət və mədəniyyət problemləri jurnalı

«İncəsənət və mədəniyyət problemləri» jurnalının tarixi

Jurnalın yaranma tarixi otuz il əvvələ – Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda gənc alim və aspirantların ilk konfransının keçirildiyi vaxta təsadüf edir. Konfransın nəticələri əsasında nəşr edilən məqalələr toplusunda, akademik Əbdülvahab Salamzadənin ön sözdə qeyd etdiyi kimi, «Azərbaycan incəsənət tarixinin bütün sahələri: memarlıq, təsviri sənət, dekorativ-tətbiqi sənət, musiqi və teatr» əhatə olunurdu. «Azərbaycan memarlığı və incəsənətinin aktual inkişaf aktual problemləri» adlanan və 22 məqalədən ibarət olan bu toplu 1160 nüsxədə çap edilmişdi. Toplunun məsul katibi Arif Əliyev idi.

İki ildən sonra, 1981-ci ildə «Sovet Azərbacyanı memarlığı və incəsənətinin inkişaf problemləri» adlı növbəti toplu işıq üzü gördü. İnstitutun 27 gənc alim və aspirantlarının əsərlərini özündə cəmləyən bu toplunun tirajı 1000 nüsxədən ibarət idi. Vurğulamaq lazımdır ki, nəşrin ilk buraxılışlarında materiallar bölmələr üzrə ayrılmırdı və məqalələr memarlıqdan başlayıb teatrda bitməklə biri-birinin ardınca sıralanırdı. Müəyyən strukturun, daha sonra isə, həm də tematik buraxılışların meydana gəlməsi bir qədər gec, 1990-cı illərin ortalarında – nəşrin, eləcə də bütün elmin XX əsrin sonlarında yaşanan iqtisadi, siyasi, sosial kolliziyalarla şərtlənən böhranlı illərdə baş verdi.

Yəqin hamı xatırlayır ki, 1990-cı illərin əvvəllərində əlaqələndirilmiş elmi fəaliyyət necə sanki donmuşdu. Maliyyə vəsaiti səbəbindən elmi jurnal və kitabların nəşri nadir hala, ayrı-ayrı müəlliflər və bütöv tədqiqat müəssisələri üçün demək olar ki, həlli mümkün olmayan vəzifəyə çevrilmişdi. Bu taledən Memarlıq və İncəsənət İnstitutu da qaça bilməmişdi. 1987-ci ildən 1994-cü ilə kimi gənc alimlərin konfransı keçirilməmiş, tək-tük məqalələri dərc olunmuşdu.

Nəhayət, 1994-cü ildə 5-ci konfrans keçirildi və onun tezisləri çap olundu. Bu, toplular arasında ən az xərcə başa gəlmiş buraxılış idi: onun bütün mətni, hətta titul səhifəsi və üz qabığı yazı makinasında, toplunun özü isə sarı qəzet kağızında çap edilmişdi. Lakin paradoksal da olsa toplunun tarixində tale yüklü dəyişiklikdə məhz həmin saydan başladı. Bu həm onun adı, həm quruluşu, həm də materialların seçilmə prinsipində baş verirdi. Cəmi 60 nüsxədə çap edilən və 54 səhifədən ibarət olan bu kiçik kitabça özündə 49 müəllifin məruzəsinin tezislərini toplamışdı. Burada ilk dəfə olaraq materiallar dörd bölməyə – musiqi və musiqi folkloru; təsviri və dekorativ sənətlər; teatr və nəhayət, mədəniyyət və incəsənət nəzəriyyəsi – bölmələrinə ayrılaraq təqdim edilirdi. Ümumi halda həmin struktur üstündən on beş il keçməsinə baxmayaraq bu gün də qalmaqdadır. Ən başlıcası isə məhz həmin saydan etibarən toplu indiki adı ilə – «İncəsənət və mədəniyyət problemləri» adlanmağa və illik nəşr olunmağa başladı. Bir neçə il ərzində toplunun məsul katibi, o vaxtlar «Estetika» şöbəsinin elmi işçisi işləyən Ərtəgin Salamzadə oldu.

Ümumiyyətlə, jurnalın tarixi ilə «Estetika və informasiya mədəniyyəti» şöbəsinin tarixi bir-biri il sıx bağlıdır. Jurnalın dörd məsul katibindən üçü bu şöbənin əməkdaşı olub. Səkkiz ilə ərzində həmin vəzifəni Gülnarə Quliyeva daşıyıb. Şöbənin içində doğulan bir çox elmi ideyalar, necə deyərlər, jurnalın səhifələrində sınaqdan çıxarılıb. Jurnalın təşəkkülü və inkişafına şöbənin necə kömək etməsi, yeni istiqamət olan – informasiya mədəniyyəti problemini jurnalın necə dəstəklənməsi isə ayrıca söhbətin mövzusudur. Yəqin nə vaxtsa bu mövzuya xüsusi məqalə həsr etməyin də zamanı çatacaq.

Hələlik isə yubiliyar-məcmuənin həm daxili, həm də zahiri formadəyişmə ardıcıllığına qayıdaq. 1995-ci ildən toplu yubiley və tematik buraxılışlar hazırlamağa başlayır. Həmin ilki buraxılış milli memarlığın və memarlıq elminin patriarxı, Bakı şəhərində tikilmiş müasir binaların az qala yarısının müəllifi, bir neçə onillik ərzində Azərbaycan Memarlar İttifaqına rəhbərlik etmiş, qırx il – Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun direktoru işləmiş akademik Mikayıl Hüseynovun 90 illik yubileyinə həsr edir. Növbəti, 1996-cı il milli memarlıq və sənətşünaslıq elminin banilərindən biri, akademik Əbdülvahab Salamzadənin 80 illik yubileyi qeyd olunur. 2001-ci ildə nəşrin buraxılışı bütün ömrünü miniatür sənətinin tədqiqi ilə bağlamış, Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvü Kərim Kərimovun 80 illiyinə həsr edilir. Nəhayət, 2005-ci ildə «Mədəniyyət və incəsənət problemləri» illik jurnalı bu dəfə artıq akademik M.Hüseynovun 100 illik yubileyini qeyd edir.

Yubiley buraxılışlarının mövzu və strukturunu təhlil edərək deyə bilərik ki, burada da jurnal yüksəlmə xətti ilə irəliləmişdir. Üç yubiley buraxılışının nümunəsində sınaqdan çıxarılmış modelə uyğun olaraq birinci bölmə yubilyarın elmi fəaliyyətinə həsr olunur, sonrakı bölmələrə isə həmişə olduğu kimi, incəsənətin müxtəlif problemləri üzrə məqalələr daxil edilirdi. Jurnalın 2005-ci il tarixli buraxılışı bu mənada istisna təşkil edirdi. Həmin buraxılış bütövlükdə akademik M.Hüseynov yaradıcılığının müxtəlif səhifələrini əhatə edən əsərlərdən ibarət indi ki, bunu da milli elmimizin patriarxının nəhəng elmi-irsinin tədqiqində yeni addım saymaq olar.

Yubiley və tematik buraxılışlar mövzusuna yekun vurarkən jurnalın 2006-cı ildə işıq üzü görmüş 18-ci sayı üzərində xüsusi dayanmaq lazımdır. Jurnalın bu sayı Azərbaycanda keçirilən Rusiya ilinin vaxtına düşmüş və Rusiya mədəniyyətində anoloji hadisəni qabaqlamışdı. Jurnalda xüsusi bölmə hazırlanmışdı ki, burada da Azərbaycan və Rusiya sənətşünaslıq məktəblərinin qarşılıqlı əlaqəsi işıqlandırılır, iki ölkənin qarşılıqlı münasibətlərinin kulturoloji aspektləri araşdırılır, rusiyalı memarları, Azərbaycanda şəhərsalmanın inkişafında rolu təhlil edilir, respublikamızda görkəmli bəstəkar Dmitri Şestakoviçin 100 illiyinə həsr edilən birinci festivalın keçirilməsi haqqında düşüncələr və s. öz əksini tapırdı.

2007-ci il jurnal üçün növbəti ciddi yeniləşmə ili oldu. Həmin ildən bu günədək jurnal indiki formatında, 200 nüsxədə, öz dizaynı və loqosunu saxlayaraq çıxır. Bu ildən etibarən jurnalın dövriliyində də kəmiyyət dəyişikliyi baş verir və o rüblük nəşrə çevrilir. Ən ciddi yenilik isə jurnalın statusu ilə bağlıdır. Azərbaycan Ali Attestasiya Komissiyasının qərarı ilə jurnal təklif olunan nəşrlər siyahısına daxil edilir. Bu gün məcmuə, məqalələr üçün rəylərin mütləq alınması da daxil olmaqla AAK-ın bütün formal tələblərinə cavab verir.

Jurnalda dərc olunan müəlliflərin coğrafiyası saydan-saya genişlənir. Məcmuənin səhifələrində əcnəbi alimlərin imzaları görünməyə başlayır ki, onların da sırasından professor Vladimir Petrovun (Rusiya), professor İvan Santonun (Macarıstan), professor Georgi Poçerçovun (Ukrayna), sənətşünaslıq doktoru Rauf Fərhadovun (Rusiya), fəlsəfə doktoru Meysera Kayanın (Türkiyə) adlarını xüsusi qeyd etmək istərdik. Bundan əlavə, son üç il ərzində jurnalda Türkiyə, Misir və İran vətəndaşı olan doktorant, aspirant və magistrların da məqalələri dərc olunur.

Jurnalın məzmun baxımından təbii keyfiyyət dəyişikliyi prosesi professor Vladimir Petrovun (Rusiya), professor Gülnarə Abdrasulovanın (Qazaxıstan, baş redaktorun müavini), professor Kamola Akilovanın (Özbəkistan) və professor Oguz Ceylanın (Türkiyə) daxil olduğu beynəlxalq redaksiya heyətinin yaradılması aktında bir daha özünün məntiqi davamını tapdı. Azərbaycanı həmin redaksiya heyətində əvvəlki kimi baş redaktor, professor Ərtəgin Salamzadə, Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvləri Şamil Fətullayev, İnqilab Kərimov, Zemfira Səfərova, Rəna Məmmədova, professorlar Rəna Abdullayeva, Sevil Fərhadova təmsil edir. Jurnalın məsul katibi vəzifəsini bu günədək sənətşünaslıq doktoru Səltənət Tağıyeva yerinə yetirir.

Jurnalın keçdiyi yola nəzər salsaq deyə bilərik ki, bu məcmuə cari elmi informasiyanın sadəcə və yalnız carçısı olaraq qalmayıb. O milli sənətşünaslıq və kulturologiyanın bir sıra elmi istiqamətlərinə həyat vəsiqəsi verib. Əvvəllər tədqiq edilməmiş dizayn və heraldika, musiqi türkologiyası, müqayisəli sənətşünaslıq, informasiya kulturologiyası kimi elmi istiqamətlərə həsr olunmuş məqalələr ilk dəfə məhz bu jurnalın səhifələrində işıq üzü görüb. Zaman keçdikcə bu və bir sıra başqa istiqamətlər jurnalın bölmələrinin adına çevrilib. Beləcə, Jurnalın «İnformasiya mədəniyyəti problemləri», «Mədəniyyət və incəsənət nəzəriyyəsi», «Sənətşünaslığın metodologiyası», «Mədəni siyasət», «Müasir memarlıq və dizaynda forma problemləri», «Mədəniyyət və incəsənətin qarşılıqlı əlaqələri» və s. bölmələri meydana gəlib.

Bu gün yəqin ki, yeni yaranan beynəlxalq nəşr kimi jurnalın gələcək konsepsiyası haqqında danışmaq yerinə düşər. Güman ki, türkoloji sənətşünaslıq və türk mədəniyyətinin inkişafının informasiya aspektləri, həmçinin Avroasiya xalqlarının mədəniyyəti problemləri redaksiyanın qovluğunda öncül istiqamətləri təşkil edəcək. Lakin bu, heç də o demək deyil ki, Azərbaycan incəsənətinin tarixi və nəzəri problemləri arxa plana keçəcək. XXI əsrin əvvəllərində qlobal dünya şəraitində biz, Ə.Salamzadənin sözləri ilə desək «türkdilli xalqların qohum olan mədəniyyətləri ilə deyil, vahid türk mədəniyyəti ilə yaşayırıq. Başqa sözlə, Azərbaycan mədəniyyətini tədqiq edərkən biz türk mədəniyyətini və əksinə, türk mədəniyyətini araşdırarkən Azərbaycan mədəniyyətini öyrənir, ona dərindən nüfuz edir, onu bütöv şəkildə başa düşür və izah edirik» (Salamzadə Ə.Ə. İncəsənət və sənətşünaslıq (rus dilində), Bakı, 2009, s.7-8).

Sonda bir neçə kəlmə də jurnalın həyatında baş verən ən təzə yeniliklərdən danışmaq istərdik. Qeyd edək ki, bu günlərdə «İncəsənət və mədəniyyət problemləri» beynəlxalq elmi jurnalının WEB-saytı yaradılıb. Üç dildə – Azərbaycan, ingilis və rus dillərində fəaliyyət göstərən WEB-sayt dörd bölmədən: beynəlxalq redaksiya heyətinin tərkibi, jurnalın tarixi, jurnalın cari sayları və xəbərlər bloku bölmələrindən ibarətdir. WEB-saytın təşkili bu gün artıq jurnalın beynəlxalq statusunu əks etdirir, həmçinin müəlliflər dairəsinin və jurnalın səhifələrində dərc olunan elmi ideyaların nüfuz edəcəyi informasiya məkanının sərhədlərini genişləndirməyə xidmət göstərir.

AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun

«Kulturologiya» şöbəsinin müdiri, sənətşünaslıq doktoru, professor,

jurnalın redaksiya heyətinin üzvü

Azərbaycan mədəniyyətinin inkişaf problemləri

Müasir Azərbaycan mədəniyyətinin xüsusiyyətləri bir sıra cəhətləri ilə diqqəti cəlb etməkdədir. Əvvəla, xalqın həyatında baş verən milli, siyasi oyanışlar, tarixi dövrün səciyyəsi həmin xüsusiyyətlərin mahiyyətini kəsb edirdi. Bu mənada XX əsr milli təfəkkür tarixində mürəkkəb bir hadisə kimi diqqəti cəlb edir. Belə ki, milli təfəkkür təkcə Qərb yönümü ilə Şərq yönümünün münasibəti üzərində düşünməklə qalmırdı, onun öz daxilində mübarizə gedirdi: klassik təfəkkür (Şirvan mühiti) Şərq yönümü ilə ittifaqa girib vaxtilə intibah mədəniyyətini yaradan (və yeni zamanda intibahın məhsulu olan) folklor (xalq) təfəkkürünü sıxışdırmışdı.
XX əsrin 20-ci illərindən başlayaraq şifahi xalq ədəbiyyatının toplanıb nəşr edilməsi, bolşevik inqilabının qələbəsilə əlaqədar olaraq ümumi mədəniyyətin ictimailəşməsi (kütləviləşməsi) demokratik olanı normalaşdırır.( N.Cəfərov – «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 1978, 11 mart.)
Azərbaycan mədəniyyətinin məhz bu dövrünün daxili dinamikası bir daha sübut edir ki, bu tarixi mərhələdə ən müxtəlif, hətta bir-birini inkar edən bədii mövcudluqlar bəzən ardıcıllıqla, bəzən də paralel olaraq ortaya çıxmışlar.
XX əsrin 60-cı illəri Azərbaycan mədəniyyətinin «sosialist, kommunist mədəniyyəti»nin formalaşmasının ən «məhsuldar» dövrü kimi qiymətləndirilirdi. Lakin bütün bunlarla yanaşı, həmin zaman kəsiyində ədəbiestetik düşüncə daha çox mövcud ideologiyanın, «nəsihət» və «dərs»lərindən boyun qaçırırdı. Əsrin ortaları Azərbaycan tarixinin elə məqamı idi ki, ictimai-siyasi sıxıntılar mərhələsində çırpınan həqiqət və azadlıq çarçıları onları sarımış yalan, hiylə, saxtakarlıq ilğımından sivrilib çıxmaq, ayıq danışmaq istəyirdilər. Artıq dövr özünün estetik, fəlsəfi, siyasi düşüncələrini doğurdu. Artıq bu gün, yəni müstəqillik qazanmış azad Azərbaycan Respublikasında mədəniyyətin inkişafı üçün hərtərəfli geniş imkanlar açılmışdır. Bu, hər şeydən əvvəl, Azərbaycan mədəniyyətinin dünya sivilizasiyalarına inteqrasiyası, Avropa mədəniyyətləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi üçün ən münbit zəmin formalaşdırır.
90-cı illərdən müstəqilliyə qovuşmuş ölkədə mədəniyyətin inkişafı, tərəqqisi üçün atılan bir sıra addımlar bu sahədəki işlərin başlanğıcı kimi dəyərləndirilməlidir. Xüsusilə, mədəniyyətin statusunun müəyyənləşdirilməsində Azərbaycan dövlətinin hüquqi-normativ sənədlərində aparılan yenidənqurma buna əyani sübutdur. Azərbaycan Demokratik Respublikasının ali qanunu olan Konstitusiya (1995, 12 noyabr), Mədəniyyət haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu (1998), Tarix və Mədəniyyət abidələrinin Qorunması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu (1998), Muzey işi haqqında Qanunu (1992), Təhsil Qanunu ölkədə mədəniyyətin yeni ideologiya, yeni humanist prinsiplər əsasında mədəniyyətin tərəqqisinə geniş yol açmış oldu. Bunlar isə milli müstəqil mədəni siyasətin formalaşması üçün ən zəruri və vacib amilidir. Dünya mədəniyyət təcrübəsi sübut edir ki, mədəni siyasətin başlıca mahiyyətini, cəmiyyətin daha möhkəm inkişafını təmin etmək, həyat şəraitinin keyfiyyət göstəricilərinin yüksəldilməsi təşkil edir.
Xüsusilə, bədii mədəniyyət sahəsində azad düşüncə tərzi, mövzu seçmə müstəqilliyi sənətin inkişafı, istedad və qabiliyətlərin üzə çıxarılması üçün əlverişli tarixi məqam oldu. Lakin bütün bunlarla yanaşı, müasir Azərbaycan mədəniyyətinin bu gün narahat, problem doğuran məqamları da mövcuddur. Xüsusilə, Azərbaycanda kütləvi mədəniyyətin dinamikasında bir sıra cəhətlər milli mentalitet üçün ciddi narahatçılıq doğurur. İncəsənətin müxtəlif janrlarında, daha çox musiqidə, teatrda bayağılıq, yüngül janrların üstünlük təşkil etməsi, bir tərəfdən, insanların zövqlərinin deformasiyasına, xüsusilə də, gənclərin əsil sənətin dərkindən, aşılanmasından uzaq düşməsinə, digər tərəfdən isə, çox dərin köklərə, zənginliklərə gedib çıxan klassik incəsənətimizin unudulmasını təmin etmiş olur.
Azərbaycan mətbuatında yaranan qəzet-jurnal bolluğu, televiziya və radio kanallarının çoxluğu, bəzi hallarda özünün birbaşa vəzifəsinə deyil, əks istiqamətə yönəldilmiş olur. Bütün mədəniyytələr kimi, Azərbaycan mədəniyyəti, incəsənəti də öz hümanist prinsipləri ilə zaman-zaman tərbiyə funksiyasını yerinə yetirmişdir. Bu gün əsas məqsədlərdən biri, məhz mədəniyyət vasitəsilə tərbiyəni inkişaf etdirmək, humanizmi təbliğ etməkdir.
Tarix sübut edir ki, cəmiyyətdəki transformasiya həmişə sosial-iqtisadi gərginliklərlə üzləşdiyi üçün o mütləq mədəniyyətin stabilliyi və ya inkişaf dinamikasına təsir edir. Bu, xüsusilə, son on il ərzində Azərbaycan Respublikasında öz təzahürünü aydın şəkildə göstərməkdədir. Xüsusilə, insan təbəqələrinin sosial statuslarındakı dəyişikliklər mənəvi mədəniyyətə dağıdıcı zərbə vurur. Fikrimizi daha da aydınlaşdıran fakt respublikada son on il ərzində insanların kütləvi istirahəti üçün geniş imkanlara malik mədəniyyət müəssisələrinin – klub, mədəniyyət sarayları, evləri, kitabxanaların bağlanması və ya digər məqsədlər üçün istifadəyə verilməsi hallarıdır. Düzdür, bu gün respublikada, xüsusilə, Bakı şəhərində dünya standartlarına, müasir tələbatlara cavab verə bilən yaraşıqlı, hətta möhtəşəm mədəniyyət müəssisələrinin – istirahət və mədəni əyləncə obyektlərinin təşkilində irəliləyişlər əldə edilmişdir. Lakin bunlar kimə xidmət edir? Kütləyə, yoxsa müəyyən təbəqəyə?! İkincisi daha doğrudur! Bazar iqtisadiyyatı qanunlarına tabe olan mədəniyyət obyektlərinin bu prinsip əsasında fəaliyyəti qanunauyğun haldır! Mədəniyyətin müvafiq sahəsində yaranan bu vəziyyət cəmiyyət daxilində müəyyən narazılıqla da qarşılanır ki, bu da Azərbaycan mədəniyyətinin bu günkü problemlərindəndir!
Hazırda Azərbaycan Respublikasında gedən ciddi sosial-iqtisadi, mənəvi, mədəni dəyişikliklər mədəniyyətin mühüm sahələrindən biri olan təhsildə də öz əks-sədasını göstərməkdədir. 1992-ci ildə qəbul edilmiş Təhsil Qanunu hazırda təkmilləşdirilərək təhsilin bütün sahələr və səviyyələr üzrə yenidən qurulması məqsədilə islahatlarla müşahidə olunmaqdadır. Təhsil və elmdə gedən bu geniş miqyaslı islahatlar Azərbaycan mədəniyyətinin dünya sivilizasiyasına qədəm qoymasına, habelə qabaqcıl dünya ölkələrinə inteqrasiya etməsinə əhəmiyyətli təsir göstərir.
Hazırda yeni mədəni siyasətin formalaşaraq təkmilləşdirilməsi Azərbaycan mədəniyyətindəki problemlərin aradan qaldırılmasına, o cümlədən inkişafına əlverişli şəraitin yaradılması deməkdir.
Müəllif: Maral Manafova
Mənbə: Mədəniyyət tarixi və nəzəriyyəsi. Ali məktəblər üçün dərslik
M.J.MANAFOVA, N.T.ƏFƏNDİYEVA və S.A.ŞAHHÜSEYNOVANIN ümumi redaktəsilə. Bakı: Sabah nəşriyyatı (2008), 2010
İSBN 5-86106-104-1