Press "Enter" to skip to content

Bölmə 4. Kompüterin hesabi və məntiqi əsasları

Bu bir qədər mürəkkəbdir və müxtəlif üsullarla həyata keçirilir.

Informatika və kompüterl biliklərinin əsasları

Bu gün informatika demək olar ki, bütün peşələrin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilib. Bütün təhsil sisteminə və hətta mədəniyyətə fəal şəkildə nüfuz etdi. İnkişaf o yerə çatdı ki, bu gün hər kəs bir kompüterdə ən azı elementar əməliyyatları yerinə yetirməli və kompüter elminin əsaslarını bilməlidir. Hazırda informatika müəllimi təhsil prosesinin səmərəli qurulması, müasir tədris vasitələrindən istifadə, dərs və dərsdənkənar fəaliyyətlərin inteqrasiyası və tələbələrin tədqiqat və dizayn işlərinə cəlb edilməsi yolu ilə dəyişən yaşayış şəraitinə uyğunlaşa bilən, məlumatlı insanın təlim və tərbiyəsini təmin edən bir müəllimdir. Müəllim tələbələr arasında məntiqi təfəkkürü inkişaf etdirir, alqoritmlər və ardıcıllıqlar qurmağı öyrədir.

Bu ixtisas sahibi nə işlə məşğul olur? (iş öhdəlikləri)

  • ➝ Şagirdlərin təhsil və təlim yollarını müəyyənləşdirmək üçün psixoloji və pedaqoji diaqnostika aparmaq;
  • ➝ Tədris planına və öz dərs cədvəlinə uyğun olaraq tədris yükünə görə təyin olunan siniflərdə (qruplarda) biologiya fənni üzrə təməl və seçmə dərsləri həyata keçirmək;
  • ➝ Müasir texnologiyalardan istifadə edərək fərdin yaş inkişaf xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq Azərbaycan xalqının tarixinə, milli-mədəni dəyərlərinə hörmət hissi yaratmaq;
  • ➝ Əmək funksiyasını vicdanla yerinə yetirmək;
  • ➝ Əmək intizamına və etik davranış qaydalarına əməl etmək;
  • ➝ Əmək qanunvericiliyinin tələblərini yerinə yetirmək;
  • ➝ Dövlətin təhsil siyasətini yerinə yetirmək;
  • ➝ Təhsil və tərbiyə alanların tədris və tərbiyə işini dövlət standartları səviyyəsində mənimsəməsi üçün zəruri şərait yaratmaq;
  • ➝ Pedaqoji etikaya, əxlaqa riayət etmək, bilik və bacarığını şagirdlərdən və müəllim yoldaşlarından əsirgəməmək, tədrisin təşkilində yenilikləri yaradıcılıqla tətbiq etmək;
  • ➝ Müəllim – şagird münasibətində mənəvi dəyərlərə hörmət etmək, tədris intizamına ciddi riayət etmək, KSQ və BSQ-lər zamanı,dərs məşgələləri zamanı obyektivliyə xələl gətirməmək;
  • ➝ Metodiki və pedaqoji araşdırmalar aparmaq, tədris-metodik vəsaitlər hazırlamaq;
  • ➝ Qoyulmuş əmək normalarını yerinə yetirmək;
  • ➝ Əməyin mühafizəsi və əmək təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üzrə tələblərə riayət etmək;
  • ➝ Məktəbin əmlakına vicdanlı münasibət bəsləmək;
  • ➝ İnsanların həyat və sağlamlığına və məktəbin əmlakının qorunmasına təhlükə yaradan hallar haqqında bilavasitə rəhbərliyə məlumat vermək;
  • ➝ Digər işçilərin vəzifə öhdəliklərini yerinə yetirməsinə mane olmamaq;
  • ➝ Özünü ləyaqətli aparmaq;
  • ➝ Müntəzəm olaraq ixtisasının artırılması üzərində çalışmaq;
  • ➝ Hər hansı bir səbəb üzündən işə çıxmaq mümkün olmadıqda isə dərhal bilavasitə rəhbərliyə ( tədris işləri üzrə direktor müavininə,direktora )məlumat verməyə borcludur;
  • ➝ İnformatika və kompüter texnologiyaları üzrə akademik kurslar üçün tədris proqramlarının hazırlanması və həyata keçirilməsi;
  • ➝ Tələbələrin İnformatika və kompüter texnologiyaları sahəsində nəzəri biliklərinin və praktik bacarıqlarının formalaşması;
  • ➝ Tələbələrin İnformatika və kompüter texnologiyaları sahəsində öz-özünə təhsil və özünü inkişaf etdirmə bacarıqlarını mənimsəmələri üçün şərait yaratmaq;
  • ➝ Tədris informatika və kompüter texnologiyalarının digər fənn sahələri ilə inteqrasiyası;
  • ➝ İnformatika kabinetində hesablama texnologiyası prosesinin təşkili və nəzarəti;
  • ➝ İnformatika kabinetində tədris prosesi üçün sağlam və təhlükəsiz şərait yaratmaq üçün təşkilati və texniki tədbirlərin həyata keçirilməsi.

Harada bu ixtisasa sahiblənmək olar?

  • ➝ Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
  • ➝ Bakı Dövlət Universiteti
  • ➝ Bakı Dövlət Universiteti (Qazax filialı)
  • ➝ Gəncə Dövlət Universiteti
  • ➝ Naxçıvan Müəllimlər İnstitutu

Bu ixtisas üzrə harada çalışmaq olar?

  • ➝ Orta ümumtəhsil məktəblərində
  • ➝ Təlim – tədris mərkəzlərində
  • ➝ Liseylərdə
  • ➝ Magistr təhsili alaraq universitetlərdə müəllim olaraq fəaliyyət göstərə bilərlər

Bu ixtisas üzrə lazım olan bilik və bacarıqlar (kompetensiyalar)

  • Təşkilatçılıq qabiliyyətləri. Bu qabiliyyət müəllimin uşaqları birləşdirmək, onları məşğul etmək, vəzifələri bölüşdürmək, işi planlaşdırmaq, görülən işə yekun vurmaq və s. Bacarığında özünü göstərir.
  • Didaktik qabiliyyətlər. Buraya tədris materialını, əyani vasitələri, avadanlıqlığı seçmək və hazırlamaq, tədris materialını başa düşülən şəkildə, aydın, ifadəli, inandırıcı və ardıcıl nəql etmək, idrakı maraqların və mənəvi tələbatların inkişafını stimullaşdırmaq, tədris-idrak fəallığını yüksəltmək və s. Konkret bacarıqlar daxildir.
  • Perspektiv qabiliyyətlər. Bu, şagirdlərin daxili aləmini görmək bacarığında, onların emosional vəziyyətini obyektiv qiymətləndirməkdə, psixikanın xüsusiyyətlərini üzə çıxarmaqda özünü göstərir.
  • Kommunikativ qabiliyyətlər. Bu qabiliyyətlər müəllimin şagirdlər, onların valideynləri, həmkarları, tədris müəssisəsinin rəhbərliyi ilə pedaqoji cəhətdən məqsədyönlü münasibət yarada bilməsində özünü göstərir.
  • Suqqestiv (təlqinedici ) qabiliyyətlər. Bu, şagirdlərə emosional-iradi təsir göstərməkdən ibarətdir.
  • Tədqiqat bacarıqları. Bu, pedaqoji situasiyaları və prosesləri dərk etmək və obyektiv qiymətləndirmək bacarığında özünü göstərir.
  • Elmi – idrakı qabiliyyətlər. Bu, seçdiyi sahə üzrə elmi bilikləri mənimsəmə qabiliyyətidir.
  • İnformasiya – Kommunikasiya Texnologiyalarından istifadə bacarıqları.

Qeyd: Müəllim praktiki fəaliyyət üçün bu qabiliyyətlərin hamısı eyni dərəcədə vacib deyil. Son illərin elmi tədqiqatları göstərir ki, bu qabiliyyətlər içərisində “aparıcı” və “köməkçi” qabiliyyətlər vardır. Aparılan çoxsaylı sorğuların nəticələrinə görə didaktik, təşkilatçılıq qabiliyyətləri aparıcı qabiliyyətlərə aid edilir, qalanlar isə köməkçi qabiliyyətlər hesab olunur.

İxtisasın gələcəyi

Əvvəlki illərlə müqayisədə indi müəllimlik ixtisasına maraq ildən – ilə artmaqdadır. Xüsusən, son illər bu peşə sahiblərinin əməkhaqqısındakı ciddi artım, eyni zamanda müəllimlərin işə qəbul və iş prosesində yaranan problemlərin həlli üçün yaradılan İnsan Resursları Mərkəzi müəllim nüfuzunun qorunmasında və artmasında müsbətə doğru atılan addımlardan biri oldu.

Əmək haqqı

Bu ixtisas üzrə məvaciblər aylıq əmək haqqının onun fəaliyyət prosesinin müddətindən asılı olaraq, həftəlik dərs yükünə görə təyin edilir.

  • ➝ Pedaqoji təcrübə 3 ilə qədər olduqda – 462 AZN
  • ➝ Pedaqoji təcrübə 3 ildən 8 ilə qədər olduqda – 496 AZN
  • ➝ Pedaqoji təcrübə 8 ildən 13 ilə qədər olduqda – 522 AZN
  • ➝ Pedaqoji təcrübə 13 ildən 18 ilə qədər olduqda – 554 AZN
  • ➝ Pedaqoji təcrübə 18 ildən çox olduqda – 594 AZN təşkil edir.

Bölmə 4. Kompüterin hesabi və məntiqi əsasları

4.1. Ədədi informasiyanın say sisteminin köməyi ilə təqdim edilməsi

Obyektlərin miqdarı barədə olan informasiyanın yazılışı üçün ədəddən istifadə edilir. Ədədlər müəyyən say sistemlərində ifadə olunur. Say sisteminin əlifbası rəqəmlərdən ibarətdir. Məsələn, 10-luq say sisteminin əlifbası: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9

Say sistemləri mövqeli və mövqesiz olmaqla 2 iri qrupa bölünür. Mövqeli sistemlərdə rəqəmin qiyməti onun ədəddəki mövqeyindən asılıdır. Məsələn, 10-luq say sistemi mövqeli, Roma rəqəmləri mövqesiz say sisteminə aiddir.

Roma rəqəmləri: I (1), V (5), X (10), L (50), C (100), D (500), M (1000)

Burada kiçik rəqəm soldadırsa çıxılır, sağdadırsa toplanır. Ədəd rəqəmlərin toplanmasından əmələ gəlir: XXX =10+10+10=30.

      1. Mövqeli say sistemləri.Qədim dövrlərdə 3-lük, 5-lik, 7-lik, 10-luq, 12-lik, 20- lik, 30-luq, 40-lıq, 60-lıq və s. say sistemlərindən istifadə edilmişdir ki, bunların da izləri bu gün də qalmaqdadır.
            1. 10-luq say sistemi.Burada ədəd 10-luq mərtəbələrdən ibarətdir. Mərtəbə sağdan sola artır: 555=500+50+5. Bunu belə də yazmaq olar:

            Göründüyü kimi, mövqeli sistemdə ədədi say sisteminin əsası vasitəsilə ifadə etmək mümkündür. Qarışıq ədəd də bu qayda ilə yazılır:

            Beləliklə, ümumi hal üçün:

            Göründüyü kimi, adi yazılış:

            Ədədin 10-a vurulması vergülü sağa sürüşdürür. Bölmə isə sola sürüşdürür:

            A 2 1 2
            2

            A 2 101,01 olacaqdır.

            Ümumi hal üçün: A 2

            İxtiyari əsaslı say sistemləri üçün:

            A q n

            m 1 q

            m yazmaq olar.

            8- lik say sistemindədir və A 8

            8 A , F16

            16- lıq say sistemindədir. Burada A=10, F=15 olduğundan,

            Ədədlərin bir say sistemindən digərinə keçirilməsi.

            19 F 16

            Ədədlərin 10luq say sistemindən 2-lik, 8-lik və 16lıq say sistemlərinə keçirilməsi.

            Bu bir qədər mürəkkəbdir və müxtəlif üsullarla həyata keçirilir.

            10-luq say sistemindəki tam ədədi 2-lik say sisteminə keçirmək üçün 2-lik əsasına ardıcıl bölüb qalıqları sağdan sola oxuyub soldan sağa düzmək lazımdır:

            X 2 yazılışı 10-luqdakı 19 ədədinin 2-likdəki ekvivalentini tapmağı ifadə edir.

            Ardıcıl bölmə: 19:2=9 [1], 9:2=4 [1], 4:2=2 [0], 2:2=1 [0], 1:2 [1] alınır. Yəni

            19 10 10011 2 . Bu qaydaya əsasən, mövqeli say sistemlərinin hamısının əsası 10 şəklində göstərilir. Bu, say sisteminin özünün əsasına bölünməsi nəticəsində alınır: 10:10= 1[0], 2:2=1[0] , 8:8=1[0], 16:16=1[0]. Bu baxımdan say sisteminin əlifbasını təşkil edən hər bir işarə say sisteminin əsasına nəzərən qalıq kimi çıxış edir.

            10-luq say sistemindəki düzgün kəsrləri 2-lik say sisteminə keçirmək üçün ardıcıl vurmadan istifadə edilir. Yəni 10-luqdakı düzgün kəsr ardıcıl olaraq 2-yə vurulur, aşan mərtəbələr (tam hissələr) sıra ilə yuxarıdan aşağı oxunub, soldan sağa düzülür.

            Ardıcıl vurma: 0,75X2=1,50, 0,50X2=1,00

            Qarışıq ədədin 10-luqdan 2-liyə keçirilməsi üçün tam və kəsr hissələri ayrıca

            tərcümə edib birləşdirmək lazımdır: 19,75 10

            Bu qayda ilə 10-luq ədədlər həm 8-lik, həm də 16-lıq say sistemlərinə keçirilir. Belə ki, 8-liyə keçid zamanı ardıcıl 8-ə bölmə və 8-ə vurma, 16-lıq say sisteminə keçərkən isə ardıcıl 16-ya bölmə və 16-ya vurma həyata keçirilir.

            X 8 yazılışı üçün: 424:8=53 [0], 53:8=6 [5], 6:8 [6],

            X 16 yazılışı üçün: 424:16=26 [8], 26:16=1 [10], 1:16 [1],

            2-lik say sistemindəki ədədləri 8-lik say sisteminə keçirmək üçün 2-lik ədədi sağdan

            üç-üç 8-lik rəqəmlə əvəz etmək kifayətdir. Məsələn, 101=5 əvəzlənməsi etmək lazımdır: 101001 2 51 8

            X 8 yazılışı üçün 001=1 və

            2-lik say sistemindəki ədədləri 16-lıq say sisteminə keçirmək üçün 2-lik ədədi

            sağdan dörd-dörd 16-lıq rəqəmlə əvəz etmək kifayətdir. Məsələn,

            2-lik say sistemində hesab əməlləri.

            110 2 /11 2

            8-lik və 16-lıq say sistemlərində hesab əməlləri də bu qayda ilə gedir. Lakin sadəlik üçün hesablamanı 2-likdə aparıb üç-üç 8-ə, dörd-dörd 16-ya tərcümə etmək daha məsləhətdir.

            Məntiqin əsasları və kompüterin məntiqi əsasları 4.4.1.Təfəkkür formaları

            An l ay ı ş. A nla y ış b ir o b y e k ti di gər o b y e k tl ə r d ə n fə r ql ə n di r ən ə s a s ə la m ə t lə r i a y ı rı r . A n la y ı ş da ə h a tə e dil ən o b y e k t m üə y y ən ç o x l uq t ə ş kl e dir. M ə s ə lə n , ― k o m pü t er‖ a nla y ı ş ı ç o xsa y lı el e k t r on və el e kt r o m e x a n i k i q u r ğ ul a rı ö z ü n d ə b i r l ə ş d i rir. An la y ı ş ın m ə z mun v ə həcm cə h ə t lə r i v ar d ır. An la y ış ı n m ə z m u n u ə hə m i yy ətli ə l am ətlər y ığ ın ı d ır. M ə sə l ə n ,

            ― Fər d i k o m püter‖ a n la y ış ı n ı n m ə z m unu o n a ve r il ə n tə r i f də a çı q l a n ır: ― Fər d i ko m p ü t e r d e d i k d ə, b ir is ti f a d əç i ü ç ü n n əzə r də t ut ul a n i n f or m a s i y a n ı a vto m atik e m al et m ə k d ə n ö t r ü ol a n univer s al e l e kt r o n q u r ğu nəz ə r d ə tu t u l ur‖. An la y ış ı n h əc m i d e d i k d ə, o n u n ə ha t ə e t d i y i ə ş y alar ı n sa y ı nə z ər d ə t u t u l ur. Mə s əl ə n, ― Fər d i ko m pü t er‖ d e d i k d ə, dü n y a d a m övc u d ol a n b üt ün f ə r d i k o m püte r lər g öz ö nü nə g ə t i r i l i r .

            l ah i zə. M ü l a hi z ə a n l a y ışlar ə s a sı nda q ur u l a n n ə q l i c ü m lə d i r. M ü l a hi z ə m üxt ə l i f f o r m alar d a, t ə b ii və f o r m al d i ll ə r d ə tə r t i b e d i lə bi l ə n d ir. M ü l a hi z ə ge r ç ə k və y a n lı ş o la b i l ə n d ir. Ə g ə r a n la y ı ş lara r a s ı ə la q ə l ər r e al g erç ə k l i y i a d e k v a t ə k s e t d i r ir s ə, m üla h i zə gerç ə k sa y ı l ır. M ə s ə l ə n , ― Prose ss or in f or m a s i y a e m al e d ə n qu r ğ u d ur‖ – g erç ə k m üla hi zə d ir. L a k i n m üla h iz ə n i n gerç ək l i y i n i s b id ir. M ü la h izə təf ək k ü r ü n elə f or m a s ı d ır k i, o, re a l h a d i sə və pr e d m etlə r in x a s sə l ər in i v ə m üna si b ə tlə r i ni y a tə s d i q, y a da i n kar e d ir və y a d o ğ r u, y a da y alan o lur. S a d ə m üla h iz ə l ə r d ə n m ürə k k əb m ül a hi z ə lər y ara d ı l ı r. M ə sə l ə n ,

            ― Pros e s s or e m ale d ic i , p r i n ter ç a p e di c i q ur ğu d u r‖ – m ürə k k ə b m üla h iz ə d ir. M ür ə k k ə b m üla h iz ə lə r i n d o ğ r ul u ğ u m üla h iz ə lər c ə b r i n i n k ö m ə y i i l ə t ə y in e d i l i r.

            Mülahizələr cəbri

            x 1 =‖İkinin üstünə iki əlavə etdikdə dörd alınır‖

            x 2 =‖İkinin üstünə iki əlavə etdikdə beş alınır‖ – kimi 2 sadə mülahizə vardır. Doğru

            mülahizə 1, yalan – 0-la qiymətləndirilərsə, onda

            Yəni mülahizələr cəbrində istifadə edilən məntiqi dəyişənlər yalnız 2 qiymət (0 və 1) ala bilir. Mülahizələr üzərində müəyyən məntiqi əməllər icra etməklə mürəkkəb mülahizə- nin doğru və ya yalan olduğunu aşkara çıxarmaq mümkündür. Əsas məntiq əməlləri:

            ― VƏ ‖, ― V Ə Y A ‖, ― D EY İ L ‖. ― V Ə ‖ m ə n t iq i v ur m a ə m əli o lu b, k o ny u n k s i ya a d l a n ır. ― VƏ YA ‖ m ə n t i qi t o p la m a ə m əlidir. B u na d i z y u nk s i y a de y ilir. ― DE Yİ L ‖ m ə n t iq i in kar ə m əl id ir ki, b u na da i nv e r si y a de y ilir.

            Riyazi məntiqin elementləri

            Məntiqi dəyişən 2 qiymət alır: 0 və 1. 0-yalan, 1-gerçək deməkdir.

            məntiqi dəyişənlərinin qiymətləri çoxluğu dəyişənlər yığımı adlanır.

            Məntiqi dəyişənlər yığınını n mərtəbəli 2-lik ədəd kimi təsvir edirlər ki, bunun da hər mərtəbəsi bir dəyişənin qiymətinə uyğundur.

            Məntiqi dəyişənlər yığınının ( x 1, x 2, . x n ) məntiqi funksiyası f ( x 1, x2,. xn ) elə funksiya- dır ki, yalnız iki qiymət alır: 0 və 1.

            Məntiqi funksiyanın təyinolunma oblastı həmçinin arqumentlərin mümkün yığınla- rının sayından da asılıdır. İstənilən məntiqi funksiya gerçəklik cədvəlinin köməyi ilə verilə bilir. Cədvəlin sol tərəfində arqumentlərin mümkün yığınları, sağ tərəfində isə uyğun funksiyanın qiyməti verilir. Lakin arqumentlər çoxsaylı olduqda cədvəl münasib olmur. Buna görə də mürəkkəb məntiqi ifadələri sadələşdirmək lazım gəlir. Beləliklə mürəkkəb məntiqi funksiya elementar funksiyalar vasitəsilə ifadə edilir. İstənilən mürəkkəblikdə olan məntiqi funksiyanı ifadə etməyə imkan verən elementar məntiqi funksiyalar tam funksional sistem təşkil edir.

            n dəyişənli məntiqi funksiyaların ümumi sayı 2 2
            n

            4 funksiyası vardır:

            qədər olur. Beləliklə, 1 arqumentin

            x f 0 ( x ) f 1 ( x ) f 2 ( x ) f 3 ( x )
            0 0 0 1 1
            1 0 1 0 1

            Göründüyü kimi, f 0 ( x )

            0 və f 3 ( x )

            1 sabitdir. f 1 ( x ) funksiyası arqumenti təkrar

            x . f 2 ( x ) funksiyası isə arqumenti inkar edir: f 2 ( x ) .

            2 arqumentli məntiqi funksiyaların sayı 16-dır:

            x 1 x 2 f 0 f 1 f 2 f 3 f 4 f 5 f 6 f 7 f 8 f 9 f 10 f 11 f 12 f 13 f 14 f 15

            0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1
            0 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1
            1 0 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1
            1 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

            Göründüyü kimi, bu funksiyalardan 6 -s ı cırlaşmış funksiyadır. Bunlar aşağıdakılardır:

            f1( x1, x2 ) və f 7 ( x1, x2 ) funksiyaları uyğun inversiya (inkar) funksiyaları ilə birlikdə təcrübədə tez-tez rast gələn tam funksional sistem təşkil edir. Bu sistem 3 elementar məntiq əməli ilə təşkil edilir: inversiya, konyunksiya və dizyunksiya.

            Konyunksiya əməliyyatı ( f 1 funksiyası) ilə işarə edilir. Hərdən nöqtə ilə əvəz olunur. Çox zaman nöqtə də atılır.

            Dizyunksiya əməliyyatı ( f 7 funksiyası) ilə işarə edilir. İnkar, konyunksiya və dizyunksiya əməliyyatlarının gerçəklik qiymətləri aşağıdakı kimidir:

            İnkar Konyunksiya Dizyunksiya

            Məntiqi əməliyyatlarla birləşdirilmiş məntiqi dəyişənlər məntiqi ifadə əmələ gətirir. Daxili mötərizələrdə əvvəlcə inversiya, sonra konyunksiya, sonra isə dizyunksiya əməli icra edilir. Məsələn,

            x 3 ifadəsi (0,1,1) yığınında yalan (0),

            (1,0,1) yığınında isə gerçək (1) qiymət alır.

            Riyazi məntiqin əsas qanunları aşağıdakılardır: Kommutativlik qanunu:

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.