Siosial və iqtisadi coğrafiya

Post on 28-Jan-2017

İqtisadi və sosial coğrafiya elminin yaranması və inkişafı

Müasir iqtisadi və sosial coğrafiya ə traf mühitin cəmiyyətlə qarşılıqlı əlaqəsi, cəmiyyətin ərazi təşkili barədə ictimai coğrafi elmdir. Bu elm həm ətraf mühiti, həm də onunla qarşılıqlı əlaqədə olan cəmiyyət problemlərini birlikdə öyrənir. Başqa elmlər məsələn, iqtisadiyyat, biologiya ya cəmiyyətlə, ya da təbiətlə əlaqədar olur.

Coğrafiya bir elm kimi səyahətçilərin müşahidələrindən başlayır. Yad ərazi və ölkəyə gəlib çatan ağıllı səyahətçi özü üçün qeyri adi olan, tanış olmayan yerlərdəki bütün müşahidələrini, məsələn, ölkənin iqlimini, insanların görünüşünü və geyimini, istehsal etdikləri məhsulları və dövlət quruluşunu, ərazidəki bitki və heyvan növlərini və s. qeyd edir. Elə bu məsələlərin şərhi də ölkəşünaslığın başlanğıcı idi.
Ölkəşünaslıqdan başlayan coğrafiya sonralardan ayrı-ayrı təbii komponentləri və ictimai həyatın bütün sahələrini daha dərindən öyrənməklə inkişaf etmişdir. Beynəlxalq əmək bölgüsü dərinləşdikcə ayrı-ayrı region və ölkələrin təbii resursları, orada yaşayan xalqların təsərrüfat və mədəni fəaliyyəti və s. barədə daha ətraflı məlumatlar bilmək zərurəti meydana çıxır. Nəticədə bu məsələləri daha dərindən öyrənən iqtisadi coğrafiya ümumi coğrafiyadan ayrılaraq müstəqil elm kimi inkişaf etmişdir.
Rusiyada iqtisadi coğrafiyanın yaranması V.N.Tatışev (1686-1750) və M.V.Lomonosovun (1711-1765), XX əsrin 20-ci illərində isə (o cümlədən respublikamızda) N.N.Baranskinin adı ilə (1881-1963) bağlıdır. Xarici ölkələrin iqtisadi və sosial coğrafiyasının inkişafında İ.A.Vitver (1891-1966), İ.M.Mayerqoyz (1908-1975), Hadi Əliyev (1900-1982), V.P.Maksakovski, S.V.Lavrov və b.-nın böyük xidmətləri olmuşdur.
Müasir iqtisadi və sosial coğrafiya ə traf mühitin cəmiyyətlə qarşılıqlı əlaqəsi, cəmiyyətin ərazi təşkili barədə ictimai coğrafi elmdir. Bu elm həm ətraf mühiti, həm də onunla qarşılıqlı əlaqədə olan cəmiyyət problemlərini birlikdə öyrənir. Başqa elmlər məsələn, iqtisadiyyat, biologiya ya cəmiyyətlə, ya da təbiətlə əlaqədar olur.
Kursun predmet və obyekti. Bəşər cəmiyyətinin ərazi təşkili anlayışı.
İqtisadi və sosial coğrafiya kursunun öyrətdiyi obyekt – təbiət, insan və təsərrüfatdır,Bu obyektlər olduqca mürəkkəbdir və daim inkişafdadır. Belə bir sual meydana çıxa bilər, bəs bu obyektləri başqa elmlər nə üçün öyrədir? Ona görə ki, hər bir elmin obyekti geniş, konkret və səciyyəvidir. Məsələn, bir çox elmlərin öyrəndiyi geniş obyekt Yerdir. Yeri öyrənən elmlər çoxdur. Lakin onların hər birinin konkret tədqiqat obyekti var. Məsələn, geologiya elmində bu, Yerin daxili quruluşudur, fiziki coğrafiyada isə Yerin üst qatı və yaxud coğrafi təbəqəsidir. İqtisadi və sosial coğrafiyanın geniş mə’nada öyrəndiyi obyekt isə coğrafi mühit və təbiətlə qarşılıqlı əlaqədə olan cəmiyyətdir. Beləliklə aydın olur ki, elmlər ümumi konkret obyektlərə malik ola bilərlər. Onları bir-birindən ayıran cəhət isə həmin obyektlərin hansı nöqteyi-nəzərdən öyrənilməsidir, yə ’ni öyrəndikləri predmetdir. İqtisadi və sosial coğrafiya öz obyektlərini ərazi təşkili nöqteyi-nəzərdən öyrənir (yə’ni onların səmərəli yerləşdirilməsi, qarşılıqlı mövqeyi, qarşılıqlı tə’siri). Elmin predmeti isə öz növbəsində onun səciyyəvi obyektini müəyyən edir. Məsələn, fiziki coğrafiyada bu, dəqiq sərhədlərlə məhdudlaşan təbii ərazi kompleksləri (TƏK) və fiziki-coğrafi bölgələr, iqtisadi və sosial coğrafiyada isə ərazi istehsal kompleksləri (ƏİK) və iqtisadi bölgələrdir.
Dünyanın iqtisadi və sosial coğrafiyasının tədqiqat predmeti dünyada, onun ayrı-ayrı region və ölkələrində bəşər cəmiyyətinin ərazi təşkilinin (BCƏT) xüsusiyyətləri və qanunauyğunluqlarıdır. BCƏT dünyada, onun ayrı- ayrı region və ölkələrində əhali və təsərrüfatın yerləşdirilməsində əsaslı dəyişikliklər yarada bilən nəzəriyyədir. Bu nəzəriyyədə məqsəd dünyada, onun ayrı-ayrı region və ölkələrində təbii və əmək resurslarını, əmək vərdişlərini, iqtisadi coğrafi mövqeyi (İCM), tarixi inkişaf xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla, məhsuldar qüvvələri daha səmərəli yerləşdirmək, iqtisadiyyatı nizamlaşdırmaqdır. Dünya təsərrüfatının belə səmərəli ərazi təşkilinin yaradılmasında, ümumiyyətlə dünya iqtisadiyyatının nizamlaşdırılması və idarə edilməsində, bu məqsədlər üçün iqtisadi qanunlar hazırlanmasında BMT (Birləşmiş Millətlər Təşkilatı), BVF (Beynəlxalq Valyuta Fondu) və digər nüfuzlu təşkilatlar həlledici rol oynamalıdır./
Dünyada təsərrüfatın ərazi strukturunun belə tipi nəinki az əmək, vəsait və vaxt sərf etməklə yüksək məhsul əldə etməyə, həm də dünyanın ayrı-ayrı ölkələrində əhalinin həyat səviyyəsini yüksəltməyə, onların tarixən formalaşmış təsərrüfatından, dünya ölkələri arasında qeyri-bərabər yerləşən təbii və əmək resurslarından daha səmərəli istifadə etməyə imkan verər. Təbii ki, BCƏT-də ətraf mühitin mühafizəsi və təbiətin bərpası məsələləri daha səmərəli olar. Müasir mərhələdə təsərrüfatın belə inkişafı və təşkili bütün bəşəriyyət üçün sərfəlidir.
Təbii ki, BCƏT-də daha «varlı» və daha «yoxsul» ölkələr, inkişaf etmiş ölkələr (İEÖ-lər) və inkişaf etməkdə olan ölkələr (İEOÖ-lər) anlayışı, yə’ni dünyanın ayrı-ayrı region və ölkələrinin sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsində mövcud olan dərin fərqlər tədricən aradan qaldırılacaqdır. Təsərrüfatın ərazi strukturunun belə tipinin yaradılmasında dünya ölkələrinin iqtisadi və sosial inkişaf səviyyəsinə görə qruplaşdırılmasını (dünyanın iqtisadi regionlaşdırıl- ması, İEÖ-lər və İEOÖ-lər qruplarını) BCƏT-in əsası, dünya təsərrüfatının ni- zamlaşdırılmasında mühüm alət hesab etmək olar. Yə’ni «sosial iqtisadi nərdivanın aşağı pilləsində» duran ölkələr bəşəriyyətə artıq mə Tumdur. BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən həmin ölkələrə edilən yardım əsasında, onların iqtisadiyyatını yerli imkanlara müvafiq inkişaf etdirmək və müasir texnologiya ilə müəyyən məhsul növləri istehsalı üzrə ixtisaslaşdırmaq mümkündür. Beləliklə, həm sənaye məhsulları istehsalının yalnız bir sıra regionlarda təmərküzləşməsinin, həm də dünya ölkələrinin və onların əhalisinin «varlı» və «yoxsul» qruplara bölünməsinin qarşısı alınar.
İqtisadi və sosial coğrafiyanın mühüm tərkib hissəsi olan Azərbaycan Respublikasının iqtisadi və sosial coğrafiyasının tədqiqat predmeti təsərrüfat və əhalinin ərazi təşkilinin xüsusiyyətləri və qanunauyğunluqlarıdır. Respublikamızın ayrı-ayrı hissələrinin sosial-iqtisadi səviyyəsinin nizamlaşdırılması işində elmi cəhətdən əsaslandırılmış iqtisadi bölgələşdirmə mühüm rol oynayır.
Son illər coğrafiyanın rolu getdikcə artır və əsaslı surətdə dəyişir. Bunu nə ilə izah etmək olar?
Cavab sadədir. Ona görə ki, dünyanın özü hiss olunacaq dərəcədə dəyişir. Artıq o, özünün XX əsrin 40-50-ci illərdəki vəziyyətindən də əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Məsələn, coğrafi təbəqədə əvvəllər müşahidə olunmayan yeni-yeni komponentlər: Dünya okeanının geniş sahələrinə yayılmış neft təbəqəsi, insan fəaliyyəti nəticəsində atmosferdə yaranmış aerozol təbəqəsi və s. meydana çıxır. Bizi əhatə edən ətraf mühit getdikcə mürəkkəbləşir. Buna həm də ümumbəşəri proseslər də əlavə olunur. Bir tərəfdən dünya əhalisi sür’ətlə artır, digər tərəfdən yer üzündən bə’zi etnik qruplar yox olur. Biz itib – batan bitki və heyvan növlərini Qırmızı kitaba salmaq qayğısını çəkdiyimiz halda, Şimalın, həm də Cənubun az saylı xalqlarının həyat şəraitinin pisləşməsi ilə əlaqədar olaraq getdikcə azalıb, yox olmaları ilə maraqlanmırıq.
Təbiətə təzyiq getdikcə güclənir. Həm əhali süt’ətlə artır, həm də təbii resurslar kortəbii şəkildə istismar olunur. Bütün bunlar bəşəriyyətə çox pis tə’sir göstərir. Məsələn, Asiya və Latın Amerikasında tropik meşə sahələri sür’ətlə azalır. Hamıya yaxşı mə’lumdur ki, bu meşələr atmosferdə oksigen artıran iri «fabrik» rolunu oynayır. İnsan fəaliyyəti nəticəsində fəlakətə gətirib çıxaran belə faktlar olduqca çoxdur. Bütün bunlar iqtisadi və sosial coğrafiya elminin öyrəndiyi məsələləri mürəkkəbləşdirir. Bu elm üçüncü minilliyin ilk mərhələsi üçün cəmiyyətlə təbiətin qarşılıqlı münasibətlərinin proqnozunu verir. Təbii ki, bu əlamətlərinə görə də coğrafiya elminin əhəmiyyəti getdikcə artır.

Əzizağa Əhmədov

siosial və iqtisadi coğrafiya

“Siyasi v ə sosial iqtisadi co ğ rafiya” f ə nnind ə n imtahan suallarının cavabları. I kollokvium 1. F ə nnin predmeti: dünya dövl ə tl ə rinin siyasi – iqtisadi c ə h ə td ə n formala ş ması v ə inki ş af xüsusiyy ə tl ə ri. M ə qs ə di: bütün dünya ölk ə l ə ri haqda m ə lumat, onların t ə bii resurs potensialı, ə m ə k ehtiyatları, dünyada tutduqları siyasi ə h ə miyy ə ti v ə s. il ə ə laq ə dar ara ş dırmalar. V ə zif ə l ə ri: Yerli ehtiyatlardan s ə m ə r ə li istifad ə etm ə kl ə istehsalın intensivl əş dirilm ə si; dünyada v ə ayrı – ayrı bölg ə l ə rd ə b əşə r c ə miyy ə tinin ə razi-t əş kili xüsusiyy ə tl ə ri; ölk ə l ə rin tarixi inki ş afı xüsusiyy ə tl ə rini n ə z ə r ə almaqlam ə hsuldar qüvv ə l ə rin s ə m ə r ə li yerl əş dirilm ə si; dünyada ba ş ver ə n prosesl ə r v ə s. 2. İ stehsalın yerl əş m ə qanunauy ğ unluqları: 1) İ ctimai istehsalın inki ş afı ə sasında istehsalın yeni formalarının- ə razi–istehsal kompleksl ə rinin ( Əİ K) yaradılması. 2) Regionların v ə iqtisadi rayonların t ə s ə rrüfatlarının kompleks inki ş afı. 3) Respublikaların, ayrı – ayrı rayonların inki ş af s ə viyy ə l ə rinin b ə rab ə rl əş dirilm ə si; İ stehsalın yerl əş m ə prinsipl ə ri: 1) istehsalın xammal, yanacaq, enerji m ə nb ə l ə rin ə v ə istehlak rayonlarına yaxınla ş ması. 2) beyn ə lxalq ə m ə k bölgüsünün üstünlükl ə rind ə n istifad ə etm ə k. İ stehsalın ə razi t əş kilinin ə sas tipl ə ri: 1) texniki – iqtisadi amill ə r 2) t ə bii amill ə r. 3) tarixi amill ə r. 4) sosial, siyasi, h ə rbi – strateji v ə ba ş qa amill ə r. 3. İ nsan c ə miyy ə tinin inki ş afını ə ks etdir ə n dünyanın müasir siyasi x ə rit ə sinin formala ş ması uzun tarixi yol keçmi ş dir. Siyasi x ə rit ə bir neç ə formala ş ma m ə rh ə l ə l ə rin ə bölünür. 1) Q ə dim dövr-eramızın V ə srin ə q ə d ə rki dövrü ə hat ə edir. 2) Orta ə srl ə r dövrü-V-XV ə srl ə ri ə hat ə edir. 3) Yeni dövr-XV – XVI ə srl ə rd ə n I- Dünya Müharib ə sinin qurtarmasına q ə d ə r olan dövr ə uy ğ un g ə lir. 4) Ə n yeni dövr – I Dünya Müharib ə sinin qurtarması v ə Rusiyada Oktyabr inqilabının q ə l ə b ə sind ə n sonra ba ş lamı ş dır. XX ə srin 90- cı ill ə rind ə n SSR İ daxilind ə milli – azadlıq h ə r ə katının ba ş qaldırması il ə ə laq ə dar SSR İ kimi qüdr ə tli dövl ə t dünyanın siyasi

Post on 28-Jan-2017

Documents

• Siyasi v sosial iqtisadi corafiya fnnindn imtahan suallarnn cavablar. I kollokvium 1. Fnnin predmeti: dnya dvltlrinin siyasi iqtisadi chtdn formalamas v inkiaf xsusiyytlri. Mqsdi: btn dnya lklri haqda mlumat, onlarn tbii resurs potensial, mk ehtiyatlar, dnyada tutduqlar siyasi hmiyyti v s. il laqdar aradrmalar. Vziflri: Yerli ehtiyatlardan smrli istifad etmkl istehsaln intensivldirilmsi; dnyada v ayr ayr blglrd br cmiyytinin razi-tkili xsusiyytlri; lklrin tarixi inkiaf xsusiyytlrini nzr almaqlamhsuldar qvvlrin smrli yerldirilmsi; dnyada ba vern proseslr v s. 2.stehsaln yerlm qanunauyunluqlar: 1) ctimai istehsaln inkiaf sasnda istehsaln yeni formalarnn-raziistehsal komplekslrinin (K) yaradlmas. 2) Regionlarn v iqtisadi rayonlarn tsrrfatlarnn kompleks inkiaf. 3) Respublikalarn, ayr ayr rayonlarn inkiaf sviyylrinin brabrldirilmsi; stehsaln yerlm prinsiplri: 1) istehsaln xammal, yanacaq, enerji mnblrin v istehlak rayonlarna yaxnlamas. 2) beynlxalq mk blgsnn stnlklrindn istifad etmk. stehsaln razi tkilinin sas tiplri: 1) texniki iqtisadi amillr 2) tbii amillr. 3) tarixi amillr. 4) sosial, siyasi, hrbi strateji v baqa amillr. 3. nsan cmiyytinin inkiafn ks etdirn dnyann masir siyasi xritsinin formalamas uzun tarixi yol kemidir. Siyasi xrit bir ne formalama mrhllrin blnr. 1) Qdim dvr-eramzn V srin qdrki dvr hat edir. 2) Orta srlr dvr-V-XV srlri hat edir. 3) Yeni dvr-XV XVI srlrdn I- Dnya Mharibsinin qurtarmasna qdr olan dvr uyun glir. 4) n yeni dvr I Dnya Mharibsinin qurtarmas v Rusiyada Oktyabr inqilabnn qlbsindn sonra balamdr. XX srin 90- c illrindn SSR daxilind milli azadlq hrkatnn ba qaldrmas il laqdar SSR kimi qdrtli dvlt dnyann siyasi
• xritsindn silinir, mstqil dvltlr ortaya xr. Dnyann siyasi xritsind dyiikliklr hl d davam edir. 4. Dvltlr iqtisadi sosial inkiaf sviyysin, yni halinin adambana dn rzaq v snaye mhsullar, thsil sviyysi, nqliyyatla tminat, tibbin keyfiyyti v s-y gr olan qruplara aid edilir. Dnya lklri 2: nkiaf etmi lklr (E) v nkiaf etmkd olan lklr (EO) qruplarna ayrlrlar. E – 60 a qdr lk daxildir. Byk 7 lr – AB, Yaponiya, AFR, Fransa, Britaniya, taliya v Kanada aid edilir. Yksk sosial inkiaf sviyysin atm kiik lklr sver, Avstriya, Belika, Niderland, Norve, v s. aid edilir. EO in (inkiaf etmkd olan lklr) ksriyytini Asiya, Afrika, Latn Amerikas v Okeaniyada olan kemi mstmlk lklri tkil edir. (160 a yaxn lk.) 5. Hal hazrda dnyann masir siyasi xritsind 249 dvlt, xsusi statuslu razi, mstmlk mlk v razi mvcuddur. razi dedikd – ke kim trfindn tannmayan, qondarma, slahiyyti olmayan varlq nzrd tutulur. Msln Dalq Qaraba, Kmir v s. Bundan baqa rq Avropada Yuqaslaviyann 5 dvlt blnmsi v exoslovagiyann 2 yer ayrlmasnn yaddan xarmaq olmaz. 6. Siyasi xritd dvltlr razilrinin byklyn v kiikliyin (byk, orta, kiik v crtdan mikro dvltlr), halisinin sayna (100 mly dan artq halisi olan), corafi mvqelrin (materikdaxili, dnizknari; yarimada, ada, arxipelaq dvltlrin) okeana x olmayan dvltlr, idaretm formalamasna (respublika v monarxiya), inzibati – razi quruluuna (Unitar v fedarativ) v iqtisadi sosial inkiaf sviyysin (E v EO) gr qrupladrlmlar. 7. Tbii resurslar cmiyytin tlbatnn dnilmsi n istifad olunan tbii elemetlrdir. Bura insan hyat v mhsuldar qvvlrin inkiaf n tbitd istifad ediln v edilmsi mmkn olan resurslar daxildir. Bu faliyytd itirak etmyn, lakin maddi istehsal v qeyri maddi istehsal sahlrind zruri olan komponenetlrd var ki, o da tbii rait anlaydr. Tbii resurslardan smrli
• istifad btn dnya lklrinin balca problemidir. Tbii resurslar briyyt yaranmamdan vvl mvcud olmu v onun insanlara ehtiyac yoxdur. Lakin insan yarand gndn indiydk znn tlbatlarn dnilmsi n tbit mracit edir. Tbii resurslar tknn, tknmyn, brpa olunan, brpa olunmayan, real, potensial, sad, mrkkb, bir mqsdli, mxtlif mqsdli v s. bu kimi tsnifatlara blnr. 8. Tbii resurslar bir ox sahlr blnr. Onlarn n balcas mineral resurslardr. Mineral xammal resurslarnn n sas sahsi olan faydal qazntlardr. Faydal qazntlar srasnda n balca yer mineral yanacaq ehtiyatlarna mxsusdur. Mineral yanacaq ehtiyatlar irisind kmr znmxsus yer tutur. Dnyada 15-30 trln ton kmr ehtiyat akarlanmdr. Kmr ehtiyatnn 90% – dn oxu imal yarmkrsind cmlnmidir. Dnya lklri arasnda n ox kmr ehtiyatna malik MDB, AB v XR dr. mumi ehtiyatn 80% – i bu dvltlrin razisinddir. EO dn Hindistan, Botsvana, Latn Amerikasnn bir ox lklri d kmr ehtiyatlarna malikdirlr. Dnyann 83 lksind kmr ehtiyat kf edilmidir. 9. Mineral resurslardan neft v qaz yanaca nvlri istehsalnda xsusi yer tutur. Neft 102, qaz is 85 lkd ehtiyatlara malikdir. Mvcud 30 nhng neft yatann 15 i ran krfzi sahillrind yerlir. Bunlardan: Sudiyy rbistandak Qavar yatan, hmin regionda Es Saffaniya yatan, Kveytdki El Burkan yatan, ran slam Respublikasndak Aacari yatan, Alyaskadak Prado-Bey yatan v s. gstrmk olar. Bu lklrdn baqa neft hasilatna gr – Rusiya, Meksika, Venesuela, Nigeriya, Litviya, AB, Kanada, Byk Britaniya v s. frqlnirlr. Qaz hasilatna gr is RF, AB, Kanada, ran krfzi trafi lklri, Byk Britaniya, Hollandiya, Trkmnistan v s. frqlnir. Dnyann nhang qaz yataqlar Qtrd Nord adlanr. Bundan baqa rann Cnubi Pars yatan, Niderlandn Qraningen yaltindki Slokteran yatan v s. gstrmk olar. Dnyadak 20 nhang qaz yatandan 9 u RF da yerlir.
• 10. Yer krsi alternativ enerji mnblri il , yni geotermal enerji il d zngindir. Geotermal enerji mnblri 2 tip blnr: 1) yeralt tbii istilik mnblri (qaynar sular, buxar) 2) da sxurlarnn daxili istiliyi. Geotermal enerji 4 sas xasusiyytc malikdir: 1) onlar tknmyn srvtlr aiddir. 2) bu enerji mnblri ox geni yaylmlar. 3) geotermal enerji byk vsait qoyuluu tlb etmir. 4) bu enerji mnblri ekoloji chtdn tam zrrsizdir. 11. Torpaq resurslar dnya torpaq fondunun tsrrfat n yararl hisssidir. mumi sahsi 149 mln km2 v ya 14, 9 mlrd ha r. Ayr-ayr regionlar irisind torpaq fondunun byklyn gr Afrika, MDB, Xarici Asiya, imali v Cnubi Amerika frqlnirlr. nsanlar torpaq fondunun strukturuna tsir etmi, onu tdricn dyidirmilr. Bu, kiln torpaqlarn genilnmsi, otlaq v me sahlrinin sxdrlmas il izah olunur. Daha ox beriln torpaq sahlrin dvltlrdn: AB, Hindistan, RF, XR, Kanada, Qazaxstan v s-dir. Tbii mnlik v otlaq sahlri btn dnya regionlarnda becriln torpaqlardan stnlk tkil edir. Me torpaqlar MDB; Xarici Avropa, imali Amerikada byk sah tutur. 12. Dnya torpaq fondununh sas problemi knd tsrrfatna yararl torpaqlarn deqradasiyasdr. Torpaqlarn deqradasiyasna onlarn eroziyas, irklnmsi, oranalama, bataqlqlama v s. aid edilir. Briyyt artq buna gr 2 mlrd ha mhsuldar torpaq sahsini itirmidir. Shralama Yer Krsind hel insan cmiytinin formalad dvrdn vvl mvcud olmudur. Hal hazrda dnyann 1/3 ni tutan arid quraqda 8 mly km2 sahni shralar tutur. (imali Afrika v Asiyann shralar.) Bu sahnin yarya qdri dnyann byk shras Saxarann payna dr. Hazrda da mhsuldar torpaqlarn shralara evrilmsi prosesi davam edir. Shralamann davam etmsinin balca amillrindn biri insan faliyytidir. 13. Yer krsinin mumi su ehtiyat 1386 mln km-dir. Onun yalnz 2,5% – i hyat n zruri olan irin su ehtiyatdr. Onlarn byk hcmi Antraktida v Qrenlandiyann buzlaqlarnda mlnmidir. Hr nfr dnyada 230 mln m3 su dr. Suyun tknmyn srvtlr aid edilmsin baxmayaraq, o, dnyada qeyri
• brabr paylanmdr. Masir dvrd srtl artan hrlrin, snayenin, knd tsrrfatnn su il tminat myyn iqtisadi v ekoloji tinliklrl rastlar Bir ox byk hrlr n su acl xarakterikdir. Suyun byk hmiyyti var. nsan susuz 3- 4 gndn artq qala bilmz, tarlalarn suvarlmasnda, mitd, btn corafi tbqd, proseslrd su itirak edir. 14. Dnya Okeannn trkibin dnizlr, krfzlr, boazlar daxildir. Dnya okeannn orta drinliyi 3794 m, maksimal drinliyi 11022 m dir. (Marian kkliyi) . Dnya okean 4 hissy ayrlr: 1) Sakit okean. 2) Atlantik okean. 3) Hind okean. 4) imal Buzlu okean. Dnya okeannn mineral ehtiyatlar 2 hissy: onun suyunda v dibind olan resurslara ayrlr. Dniz suyunun sas resurslarndan biri xrk duzu, maqneziumdur. Bundan baqa, kkrd, brom, aliminium, mis, uran, gm, qzl da vardr. Self zonasnn sas resurslar neft v qazdr. Bundan baqa, dmir filizi, nikel, qalay, civ kimi faydal qazntlar da gstrmk olar. Dniz sahillrind splnmi srvtlr d Dnya okean ehtiyatlarna aid edilir. (qalay, sirkon, almaz, khraba v s.) 15. Bitki resurslarnn arasnda melrin byk hmiyyti var. Melr brpa olunan resurslardr. Son 200 il rzind me sahlri 2 df azalmdr. Dnyann me sahsi 2 quraqda: imal v cnub quraqlarnda yerlir. imal me qurann me sahlri RF, Kanada, AB dir. (iynyarpaql melr stnlk tkil edir.) Cnub me qurann 97% – i enli yarpaql melrdir. Cnubda yerln tropik melr 76 dvltin razisind: Afrikada, Latn Amerikasnda v Asiya dvltlrinddir. Melr oksigeni brpa edir, yeralt sular v torpan mhsuldarln qoruyur. Me xammalndan mxtlif mhsullar (kaz, mebel, tikinti materiallar v s.) ld olunur. 16. qlim resurslarna tknmyn gn v klk enerjisi, rtubt daxildir. Gn enerjisi mxtlif kmiyyt gstricilrin gr qiymtlndirilir. O mxtlif gstricilrl ll (coul, kilokolori v kilovat). Gn enerjisindn bir ox lklr istifad edirlr. (AB, Yaponiya, Fransa, taliya, Brazilya v s.) Klyin enerji potensial da mxtlif cr qiymtlndirilir. Bu potensial 300 mlrd kvt/saat hesablanmdr. Klk enerjisindn in, Hindistan, Misird 2000 il vvl istifad
• edilib. Hazrda Fransa, taliya, Danimarka, AB v s. lklr klk qurular sahsind tcrb ymlar. qlim resurslar knd tsrrfatna xidmt edn, havan, rtubti, ii, istini znd birldirn aqroiqlim resurslarn da hat edir. 17. stiraht, malic, turizm mqsdlri n istifad olunan rekreasiya resurslar istifad olunma xsusiyytlrin gr tannrlar. Reakreasiya resurslar estetik v malic – salamlq xsusiyytlrin d malikdir. Onlar tbii v antropogen rekreasiya resurslarna ayrrlar. Tbii rekreasiya resurslarna okean, dniz, imrliklr, me rty, mineral bulaqlar v s aiddir. Antropogen rekreasiya resurslarna – Misir ehramlar, Qdim in Sddi, Yunanstan, Romann qdim abidlri, Sankt Peterburqdak Ermitaj, Hindistanda Tac Mahal mqbrsi, v s. icri hr misal ola bilr. 18. hali mhsuldar qvvlrin aparcsi elementi olmaqla n qiymtli kapital hesab edilir. O istehsalla istehlak arasnda krp rolunu oynayr. hali dinamikas onun tbii artmn, doum v lm gstricilrinin frqini myyn edir. Dnya halisinin say 7 milyarddan oxdur. Hazrda dnya halisinin yarsnn ya 25 dn az, 1 milyarddan oxu 15-24 yandadr. Hazrda dnya halisi ild 89 mly nfr artr. (1,33%). Proqnozlara gr, 2050 ci ild dnya halisinin say 7,3 10,7 mlrd nfr atacaqdr. mk ehtiyatlar dedikd – mk prosesind itirak edn (ilmk qabiliyyti olan) insanlar baza drlr. (kiilr 17 65 ya, qadnlar 17-60 ya) 19. Dnya tsrrfat btn lklrin tsrrfatlarnn mcmusu olaraq bir- biril sx laqd olan sahlrdn ibartdir. Dnya tsrrfat mxtlif ictimai iqtisadi siyasi amillrin tsiri altnda formalam v ox mrkkb qurulua malikdir. O n sad altlr istehsalndan balayaraq mrkkb elektron texnikasndan robot istehsalna qdr yol kemidir. Dnya tsrrfatnn sas sahsi snayedir. Dnnya snayesind 500 mln nfrdn artq ii qvvsi alr. (in, AB, RF v s.) Snayed yanacaq energetika, metallurgiya, manqayrma, kimya, tikinti, xalq istehlak mallar istehsal dnya tsrrfatnn tanlan sahlri saylr.
• 20. Energetikaya yanacaq nvlrinin, elektrik enerjisi mnblrinin axtar, mnimsnilmsi, hasilat, emal v nql edilmsi daxildir. sas enerji dayclarna neft, qaz, kmr, atom enerjisi aiddir. Yanacaq energetikann sas sahlrindn biri neft sahsidir. Onun emalndan 2500 dn artq mhsullar alnr. Neftin geoloji ehtiyat 800 mlrd tondan oxdur. Bunun 70% – i Yaxn v Orta rq lklrinin payna dr. Neft ehtiyatlarnn oxu EO razisinddir. n ox neft ixrac edn lklr Sudiyy rbistan, ran, raq, B, Kveyt, RF, AB, Venesuela v s-dir. Yanacan aparc sahlrindn biri d qaz snayesidir. RF da 33%, Yaxn v Orta rqd 30%, imali Amerika lklrind 5% qaz ehtiyat myyn edilmidir. (ran, Sudiyy rbistan, AB, lczair, v s.). Kmr yanacaq energetika kompleksinin n qdim sahlrindndir. Ehtiyat 30 trln t-dan oxdur. ind, AB da, CAR, Byk Britaniya, Kanada v s. lklrd istehsal edilir. Bunlarn payna mumi istehsaln 60% – dn oxu dr. 21. Metallurgiya ar v yngl metallar istehsaln znd birldirir. Metallurgiya iki sahy ayrlr: qara v lvan metallurgiya. Mhsul istehsalnda lsn gr qara metallurgiya stnlk tkil edir. Qara metallurgiyann xammal olan dmir filizi ehtiyat dnyada 800 mlrd ton olmaqla RF da, Brazilya, Avstraliya, Kanada, Hindistan v s. lklrd akarlanmdr. Dmir filizi hasilatnda in, Brazilya, Avstraliya, RF, Ukrayna, AB v s. dvltlr seilirlr. Regionlar arasnda polad istehsalnda – Xarici Avropa, AFR, taliya, Byk Britaniya v s. tannrlar. 22. lvan metallurgiya uqun v polad ridilmsi kimi dnya snayesinin qdim sahlrindn hesab edilir. Dnyada 70 dn artq lvan metal nv istehsal olunur. Hal hazrda dnyann 50- dn artq lksind alminium istehsal olunur. Masir dnyada AB, RF, in, Kanada, Avstraliya, CAR n ox alminium istehsal edir. Mis konsentrat istehsalnda ili, AB, Kanada, in, Peru tannrlar. Dnyann 100 dn ox lksind qzl hasil olunur. (CAR, AB, Avstraliya, Kanada v s.) 23. Manqayrma dnya emal snayesinin aparc sahlrindndir. Manqayrmann metal emal da daxil olmaqla 200-dn ox istehsal sahsi var. O,
• mumi manqayrma, nqliyyat manqayrmas, elektron, elektrotexnika, cihazqayrma, knd tsrrfat manqayrmas, hrbi texniki v s. sahlr ayrlr. Masir manqayrmann n yeni sahsi aviaraket kosmik snayesi saylr. Raket v kosmik aparatlar istehsal AB, Rusiya, Fransa, Byk Britaniya n sciyyvidir. Robot texnikasnda Yaponiya dnyada liderlik edir. Dzgahqayrmada Qrbi Avropa lklri, imali Amerika, Yaponiya, in; gmiqayrmada Koreya, Yaponiya, in, Almaniya, avtomobil manqayrmasnda AB, Yaponiya, AFR, Fransa, Koreya Respublikas v s. tkil edirlr. Dnyada Ceneral – Motors (AB) Yaponiyann Toyota, Nissan, Xonda, Almaniyann Folksvagen, taliyann FAT, Fransann Reno v s. avtomobil koorporasiyalar faliyyt gstrirlr. 24. Kimya dnya snayesinin n cavan sahlrindndir. Kimyan baqa tsrrfat sahlri il kombinldirdikd koks kimya, neft kimya, me – kimya v s. kimi istehsal sahlri yaranr. Kimya mxtlif mineral srvtlrdn, oduncaqdan, sudan, havadan, istehsal tullantlardan geni istifad edir. Kimya snayesi mdn, sas sintez, polimerlr v s. kimyasndan, habel parfumeriya, kosmetika mhsullar vern zrif kimyadan ibartdir. Mineral kbr zr ixtisaslam regionlardan: 40% – Xarici Asiya, 25% – imali Amerika, 15% – MDB, 12% – Qrbi Avropa dr.Kimya snayesi zr ixtisaslam lklrdn: in, AB, Kanada, Hindistan,RF,AFR, Belarusiya, Fransa v s dir. 25. Dnya tsrrfatnn aparc sahlrindn biri d tikinti materiallar sahsidir. Dnyann ayr ayr regionlrnda sement, krpic, qips, v s ver biln mssislr yaradlmdr.. Bu mhsullar sasnda iri evtikm kombinatlar, dmir-beton, ifer, divar bloklar v s. istehsal olunmaqdadr. Tikinti materiallar sahsind sement istehsal aparc saylr. Hazrda RF da 50 mlyn ton, Azrbaycanda 1,3 myn ton ox sement istehsal olunur. Dnya lklrindn in, AB, Fransa, Yaponiya, Kanada v s. frqlnirlr. Digr istehsal sahlrindn biri d tikinti lri mssislridir. (RF, Ukrayna, Mrkzi Asiyada, Azrbaycan v s.)
• II kollokvium 1. Dnya tsrrfatnn n qdim sahlrindn biri hesab ediln yngl snaye insanlarn gndlik tlbatnn dnilmsin istiqamtlnn mhsul nvlri verir. Yngl snaye modann, zvqn, bazarn tlbatnn gediini nzr alan n dinamik sah kimi zn gstrir. Yngl snayenin trkibi ox mrkkbdir. Buraya ipyirm, toxuculuq, gndri, xz, toxuma, trikotaj xala,ayaqqab, qalantereya, zrgrlik mmulatlar, farfor, toxuma, texniki para, ba geyimlri, balqlqda istifad olunan torlar- bklr istehsal sahlri daxildir. Yngl snaye ona bitki xammal-pambq, ktan, tn, elc d heyvandarlq xammalar saylan gn-dri, xz dri, yun, barama vern knd tsrrfat il sx surtd baldr. Knd tsrrfatndan baqa yngl snaye n xammal bazas saylan digr sah- kimyadr. zvi kimya sintetik v zvi materiallar- sni ipk, sni dri, kimyvi lif, v s ni d yngl snayeye istiqamtlndirir. Toxuculuq snayesi hm struktur, hm d razi chtdn kkl surtd dyiikliy mruz qalmdr. Natural-ipk, yun, pambq parcalara qar kimyvi liflrdn hazrlanan paralar rqabt rolunda x etmy balamdr. Hal hazrda qiymti ox yksk olan natural paralar az miqdarda buraxlr. Yngl snayed toxuculuq, tiki, ayaqqab sahlri liderlik edrk mumi mhsulun 1/3 ni verirlr. Yngl snaye mhsullarnn 45%-i O lr hesabna ld olunur. Ktan para toxunmasnn fabriklri Rusiya, Fransada, Belikada, Niderlandda, Byk Britaniyada cmlnmidir. Tbii ipk para toxunmas yenidn srtlns d onun mssislr hl qdimdn ind, Yaponiyada, Hindistanda mvcud olmudur. Toxuculuq snayesinin xsusi nvnd xalalq durur. Bu sahd E dn AB, Byk Britaniya, Belika tannsalar da, Hindistan hm istehsal, hm d ixracat rolunda x edir. 2. Qdim tsrrfat sahlrindn saylan yeyinti snayesi oxsahliliyi il tannr. O, halini balca rzaq mhsullar il tmin edir. str E d, istrs d O d yeyinti mhsullar istehsal gndn gn artr. Yeyinti snayesinin unytm, kr, t, t mhsullar, sd, sd mhsullar, qnnadi,
• konserv, ya, vitamin, v s. istehsal edn 30 dan artq sahsi vardr. Yeyinti snayesi mhsullar knd tsrrfat il daha ox laqlidir. Yeyinti snayesinin trkibind t istehsal sahsi ox byk hmiyyti ksb edir. Adambana t istehsal 40 kq-a yaxndr. Adambana dn t istehsalnn kmiyyt gstricisi ayr-ayr lklrd mxtlifdir. Qrbi Avropa 47% ti ixrac edrk burada Niderland, Fransa, Danimarka dvltlri frqlnirlr. Bu sahd AB in xsusi kisi 20% olmaqla dnyada 2 ci, Okeaniya is dnyada 3 c yerddir. AFR, Yaponiya v taliya t idxal edn lklrdir. Sakit okeana x olan lklr 70%, Asiya v Cnubi Amerika dniz mhsullarnn -n tdark edirlr. Balq v mxtlif dniz mhsullar vern dnyann qabaqcl 10 lksindn 9 u Sakit okean hvzsind yerlir. Bu sahd in dnyada 1 ci yeri tutmaqla ild 26 min ton mhsul ver bilir. Dnyada 1000-dn artq nv pendir tdarknd Qrbi Avropa lklri hmi qabaqcl yer tutmular. Fransada 600 nvdn az olmayan pendir buraxlr. Son illr dnyada 30 milyard litrdn artq zm rab istehsalna yardan oxunu taliya, Fransa v spaniya vermkddi. 3. ASK nn strukturu 3 aparc: sferadan, istehsal v infrastruktur sahlrdn ibartdir. Bunlardan 1 cisi ASK nn istehsal vasitlri istehsal sahsini (traktor, digr mxtlif manlar, kimya v s.), 2 cisi knd tsrrfat v me tsrrfatn, 3-cs knd tsrrfat mhsullarnn toplanmasn, saxlanmasn, emaln v onlarn realladrlmasn ks etdirir. Knd tsrrfatnn inkiaf ekstensiv v intensiv yollarla tmin edir. Ekstensiv sul kin sahlrinin genilndirilmsi, vvlr istifad olunmam torpaq sahlrinin istifady verilmsi, heyvanlarn saynn oxaldlmas nticsind ha hesab mhsul istehsaln artrmaq intensiv inkiaf yolu adlanr. Knd tsrrfatnn intensivliyin suvarma, kimyaladrma, elektrikldirm, mexanikldirmdn baqa, sas istehsal proseslrinin avtomatladrlmas nticsind nail olmaq mmkndr. 4. ET-in nailiyytlrindn istifad edrk knd tsrrfatna ha hesab il daha ox mhsul ver biln bitki sortlarnn daxil edilmsi, irriqasiya
• ilrinin yksk sviyyd aparlmas, knd tsrrfat sahlrinin snayeldirilmsi manladrlmas, bitkilrin qorunmasna lazm olan vasitlrdn istifad mexanikldirm, elektrikldirm, elc d kimyaladrma yksk mhsuldarl knd tsrrfatnn inkiaf n balca rtlrdn saylr. Bunlar yalnz gcl snayenin mvcudluu raitind hyata keirmk mmkndr. Bu sahd E seilirlr. Taxllq tsrrfatnn inkiaf etdirilmsi n 650 mln ha kin sahsi (45%) ayrlmdr. Dnya regionlar, taxlln kmiyyt keyfiyyt gstricilrind bir birindn frqlnirlr. Rusiyada, Byk Britaniyada, Fransada, AB da mumi kin sahsinin 50- 60% – i, Polada, Macarstanda, – 60-65%, Almaniyada 70%- dn art, Yaponiyada -90% – dn art taxllq n ayrlmdr. Taxllq sahsind buda, ltik v qaradal daha ox kin sahsin malikdir. Hr il dnyada 2,6 mlrd tondan artq taxl tdark olunur ki, burada da in, AB, Hindistan, Rusiya, Fransa, ndoneziya taxl tdark edirlr v s. lklr. Taxl tdarknd Cnubun xsusi kisi 55% – dn artqdr. 5. Buda kinlri n ayrlm 230 mln ha dan XX srin sonu XXI srin balancnda 600 mln t mhsul toplanlmdr. Dnyann 70 dn artq lksind budann 20- dn ox nv becrils d, stnlk onun brk v yumaq nvlrinin kilmsin verilir. Brk nvlrdn makaron, vermeil v s. ld edilmsind geni istifad olunur. Mhsul tdarknd in liderlik edrk ild – 121 mln t kmiyyt gstricisin malikdir. Sonrak yerlri Hindistan, AB, RF, tuturlar. Qaradal Amerika bitkisi olub 140 mln ha kin sahsin malik olan tropik zonann bitkisi saylr. Onun 7 nv vardr. O, sasn imali Amerikada, Asiyada becrilir. Son vaxtlar in, Brazilya, Meksika, Fransa, Argentina qaradal kinlri il tannmaqdadrlar. Eyni zamanda, Yaponiya, Koreya Respublikas, in, RF, n ox qardal mhsulu idxal edn lklrdir. AB da qaradal kilmsi, becrilmsi, ylmas 100% mexanikldirilmidir. 6. kinilik sahsinin biri d texniki emala malik olmaqla ondan yeyinti, yngl snayede v heyvandarln inkiaf etdirilmsind xammal kimi istifad
• olunan texniki bitkilr hesab edilir. Onlardan, hrbi snayed d istifad etmk olur. Bunlardan kr qamn v kr uundurunu, gnbaxan, pamb, kartofu, lifli ktan, ttn v s. gstr bilrik. Texniki bitkilr tbii rait ox hssas, daha ox mk v kapital tutumlu, ixracat n yararl xsusiyytlri il tannrlar. Bunlar trkib v keyfiyytlrin gr (yal, krli, kk meyvli, hyat tonusunu yksldn, narkotik, meyv) d qruplarlar. rzaq, yngl, hrbi snaye n mhsullar alnmasnda, elc d heyvandarln yemi olan jmx alnmasnda pambqln xsusi hmiyyti vardr. Pambq subtropik v tropik quraqlarda becrilir. Hr il tdark olunmu pambn 1/3 i dnya bazarna xarlr. Bu sahd AB, zbkistan, Trkmnistan, Yunanstan, Suriya, Misir, Qrbi Afrika lklri demk olar ki, ixtisaslamlar. 7. Heyvandarlq dnya knd tsrrfatnn ikinci aparc v n qdim sahsi saylr. Onun strukturu mrkkb olmaqla iribuynuzlulardan, xrdabuynuzlulardan, donuzculuqdan, quculuqdan, marallqdan, atlqdan vhi heyvanlar saxlanlmasndan, arlqdan, ipkcilik v balqlqdan ibartdir. O, illik knd tsrrfat mhsullar istehsalnn 1/5 ni verir. ribiynuzlular demk olar ki, dnya regionlar zr brabr yerldirilmilr. Lakin mhsuldarl regionlar zr qeyri brabrdir. Avropada, imali Amerikada iribuynuzlu mal qaran sdlk- tilik v sdlk istiqamtlisi saxlanlr. tlik istiqamtli nvlr is mlayim v suptropik quran daha ox quraq gecn rayonlarnda bslnilir. (AB, Kanada, RF, AFR, Avstraliya.) Xrdabuynuzlular ind, Avstraliyada, Hindistanda, randa, Trkiyd saxlanlr. E d tlik yunluq v tlik istiqamtli, O- d is oxmqsdli v yun alnmas istiqamtind olan nvlr bslnilir. 8. stehsalla istehlak arasnda laq yaradan, hr bir yaay mntqsi arasnda knd, rayon, hr, dvlt arasnda krp rolunu oynayan, tsrrfat sahlrinin iini, laqlndirn, srniin v hr cr yklrin danmas mliyyatn hyata kecirn, daxili v xarici bazarn varln tmin edn, nqliyyat maddi istehsaln snaye v knd tsrrfatndan sonrak 3- c aparc sahsi hesab edilir. Nqliyyat corafi mk blgsnn sasn tkil edir.
• nkiaf, insan hyatn nqliyyatsz dnmk absurtdur. Nqliyyat dmiryolu avtomobil yolu v boru kmrlri yollarn birldirn quru yolu, dniz v cay yollarn hat edn su yolu, elektrik verlii xttlrini ks etdirn- elektron, elc d hava nvlrin ayrlr. Nqliyyatn ii haqqnda onun yk v srniin dvriyysin gr mhakim yrtmk olar ki, bu da ton kmlrl hesablanr. Yk dvriysi myyn zaman ksiyind tyin edilmi msafy danan yklrin miqdarna deyilir. 9. XXI srin balanncnda dmir yol nqliyyatn yk damada xsisi kisi 14%, avtomobil nqliyyatnda 10%, boru kmri nqliyyatnda 12%, dniz nqliyyatnda 61%, daxili su nqliyyatnda 3% tkil etmidir. Srniin damasnda is dmir yolu nqliyyat 10%, avtomobil nqliyyat- 80%, su nqliyyat-1%, hava nqliyyat- 9% ki il seilirlr. Nqliyyat nvlrinin illk dad srniinlrin say 1,0 trln. nfri kemidir. Yk v srniin damalar daxili v kontinentlr aras sahlr bolnrlr. E d ykdama n ox texniki tminat v laqlr sviyysini ykskliyi il seilir. Elc d bk sxlq, hrkt etm qabiliyyti (srniin v nqliyyatn) burada ykskdir. 10. Dnya nqliyyat ayr-ayr regionlar zr d frqlnir. Bu sahd imali Amerikada inkiaf z ykskliyi il seilir. Dnya nqliyyatnn mumi uzunluunun 1/3 i bunlarn razisinddir. Avtomobil yollarnn v qaz kmrlrinin uzunluqlar is daha oxdur. Burada daxili yk damada avtomobil nqliyyat, dmiryolu nqliyyat boru kmr nqliyyat xsusi ki il frqlnir. AB da v Kanadada nqliyyat yollarnn sxlq bksinin azl il nticlnir. Xarici Avropa bir ox gstricilr – sxlq bksin, hrktin oxluuna gr imali Amerikadan irliddir. Daxili ykdamada avtomobil nqliyyat dmiryolu nqliyyat, su nqliyyat boru kmri frqlnir. Xarici Asiya regionunda frqli chtlrdn biri odur ki, Burada Yaponiya, in, Hundistan v Pakistan, Cnub-Qrbi Asiya daxili nqliyyat sistemlri bir birindn frqlnirlr. 11. Dmiryolu nqliyyat snayed ba vermi inqilab dvrnd yaranaraq btn XIX sr boyu v elc d XX srin 1-ci yarsnda ox srtl
• inkiaf etmy balamdr. Dnyannn 140-dan ox lksind dmiryolu nqliyyat vardrsa, 60-dan artq lkd, o cmldn Ymn, Oman, Niger, slandiya, MAR v s. lklrd dmiryolu nqliyyat yoxdur. Dmiryolu nqliyyat byk xalq tsrrfat hmiyytin malikdir, ona gr ki, o, ox yk dayr, istniln istiqamt hrkt ed bilir v n sas o, ilboyu tbii raitdn asl olmayaraq fasilsiz ilyir. Dmiryollarn mumi uzunluu 1,3 mln km- dn artqdr. Bel maksimal sxlq exiya v Belikada da mhadi olunur. Son vaxtlar dmiryollarnn elektrikldirilmsin xsusi fikir verilir. Bel ki, sver v Grcstanda dmiryollar tam elektrikldirilmidir. AB da bu 1,0% – dn artq deyildir, 90% teplovozlar faliyytddir. Birinci onlua daxil olan AB, in, Rusiya,Hindistan,Ukrayna,VAR dmiryollarnn mumi yk dvriyysinin 9/10-na malikdirlr. n uzun magistral dmiryolu xtti RF d kilmidir. 12. Avtomobil nqliyyat qapdan qapya adlandrlaraq qsa msaflr, dalq razilrd ykdamada geni istifad olunmaqla iqtisadi chtdn srflidir. Dnyada n uzun avtomobil yolu yan qollar il birlikd – 45,7 min km olan Panamerikan avtomobil yolu saylr.Dnyann aparc 20 lksind avtomobil yollarnn mumi uzunluunun 85% – i cmlmidir. Tkc AB dnya avtomobil yollar bksinin 26% – n malikdir. Avtomobil yollarnn bk sxlnda is Belika, Yaponiya, Niderland, Almaniya, sver olmaqla seilirlr. n az bk sxl Tropik Afrikann lklrinddir. Dnya avtomobil parkalarnda 600 mln avtomobil saxlanlr. Hr 1000 nfr dn avtomobilin sayna gr Bruney (575 dd), taliya (560), AB (520),AFR (500)qabaqdadrlar. Tkc AB in avtomobil parkalrnda 215 mln avtomobil vardr. 13. Boru kmri nqliyyat quru yolu nqliyyat sistemin aid edilir. Onlar frqlndirn cht is danan yklrin mzmunu il myyn edilir. Boru kmri nqliyyat maye v qaz halnda olan yklrin danmasnda itirak etmkl, neft, neft emal mhsullar v qaz nql edn kmrlri gstriln mhsullar istniln msafy nql edirlr. Dnyada 1- ci neft boru xtti cmi
• 6 km uzunluunda olmaqla 1865-ci ild AB da kilmidir. Birinci Dnya Mharibsindn sonra dnyada neft kmrlrinin, II Dnya mharibsindn sonra is byk srtl qaz kmrlrinin kilii ilri hyata keirilmidir. Dnyada boru kmrlrinin boru uzunluu 2,0 mln km-dn artqdr. Magistral xtlr balca olaraq Cnubi-Qrbi Asiyada, Cnubi rqi Asiyada, Afrikann simasnda, Latn Amerikasnda, elc d MDB mkannda mvcuddur. lklr zr magistral boru kmrlri MDB, AB, Kanada, Sudiyy rbistan n xarakterdir. Neft boru kmrlrinin sxl Niderlandda, Belikada, Almaniyada, taliyada, Byk Britaniyada, qaz kmrlrinin sxl is Niderlandda, Almaniyada (275 km) daha oxdur. 14. Hava nqliyyat bahal nqliyyat nv olub tez xarab olan v atdrlmas tez grk olan yklrin, son vaxtlar is srniin danmasnda geni istifad olunur. Dnyada 15 mindn artq hava liman, o cmldn 1100 beynlxalq hava liman faliyyt gstrir. 27 nhang hava limanndan 16 s AB da, ikisi Byk Britaniyada faliyytddir. Birinci onlia London, Frankfurd, Paris, Amesterdam, Sinqapur, Tokio, Nyu-York,Banqkok hava liman daxildir. Nhng tyyar parklar AB-da, Kanadada, Fransada, Avstraliya v Almaniyadadr. Su nqliyyat n ucuz nqliyyat saylr. O lklr arasnda damalarn 75% – qdrini tmin edir. Okeanlarda v dnizlrd 25 min gmi vardr. Sinqapur, anxay,Nyu-York, Filadelfiya, Marsel, London v sair kimi nhng limanlar formalamdr. Su nqliyyat tbii yollardan istifad edir. O, az yanacaq srf edir, su nqliyyatnda hrkt srti azdr, damalar mvsm xarakterlidir. Xarici ticartd dniz nqliyyatnn rolu hdsizdir. Atlantik okean ykdamada liderlik edir. ay nqliyyat daxili ykdamada hmiyytlidir. Dnyada AB n byk ay v gl flotuna malikdir. 15. Avropann sahsi 10,5 mln kv km- dir. halisi is – 687 mln nfrdn oxdur. halinin n ox sxl Monokoda, halinin n az sxl spaniyadadr. n ox mr srm Andorrada qeyd olunmudur. n az mr srm Moldova Respublikasndadr. halinin orta savadllq gstricisi 98% tkil edir. Avropada sahsin gr n byk dvlt Ukraynadr. halisinin
• sayna gr is AFR 1 ci yerddir. str halisin, istrs d sahsin gr kiik dvlt Vatikan saylr. n ox halisi olan hr Rusiyada yerlir(Moskva). Avropada Rusiya da daxil olmaqla 44 lk, 1 mlk-Gibraltar yerlir. 17 lk – Avstriya, Albaniya, Macarstan, Almaniya, Yunanstan, Danimarka v s.dvltlrin halisinin milli trkibinin 90% – dn oxu eyni milltdndir. Rusiya, Byk Britaniya, spaniya, sver, v digr dvltlr oxmilltli hesab olunurlar. n ox yaylan dillr ingilis, alman, fransz, rus v s-dir. 16. Almaniya Fedarativ Respublikasnn sahsi-357,0min kv.km halisi-83,25 mln nfrdn oxdur. Paytaxt Berlin.qtisadi inkiaf sviyysin gr o, dnyann AB, in v Yaponiyadan sonra 4 csdr. halisinin saynn iqtisadi, elmi texniki potensialnn byklyn, qrb snaye kompleksinin inkiaf sviyysin gr Avropada ona tay olan lk yoxdur. AFR dnyada elmi-tdqiqat v tcrb – kostruktur ilrin xrclnn ayrmalarn miqdarna gr d, qabaqcl yer tutur. AFR, NATO nun, BMT nin elc d Avropa urasnn zvdr. Avropa mrkzind yerlmsini onun 9 lk il : Niderland, Belika, exiya, Lksemburq, Fransa, sver, Avstriya, Pola, v Danimarka il srhdlmsindn aydn grmk olur. Dnya Okeanna birbaa xnn olmas lknin iqtisadi inkiafnn zminlrindn hesab edilir. razinin mlayim iqlimi insanlarn yaayna, xsusild knd tsrrfatna imkan verir. Kmr ehtiyatna gr AFR Qrbi Avropada 1-ci yer tutur. lkd 80 ci illrdn dmir filizi v uran istehsal dayandrmdr. AFR kalium duzu v kalium gbrsi ld edilmsind dnyada qabaqcl yerlrdn biri tutur. 17. AFR d emal snayesinin xsusi kisi ykskdir. Son illr n ox avtomobil, aerokosmik, neft emal, atom energetikas, elektronika sahlri vst alr. Son illr neft emal 35 df, avtomobil sahsi 12 df, kimya 7 df atmdr. Masir Almaniya dzgah, mxtlif istehsal vziflri, avtomobil, zvi kimya mhsullar ixracatna gr dnyada n qabaqcl yerlrdn birini tutur. lknin btn iri snaye kompaniyalar transmilli
• korporosiyalar kimi faliyyt gstrir. Bunlardan aviakosmik, hrbi snaye, avtomobil sahsi zr Daymler-Kraysler, Folksvaqonverke, elektrotexnika sahsi zr Siems avtomobil zr ixtisaslaan BMV, Opel, konsernlrinin adlarn k bilrik. lkd mhur olan 4 byk metallurgiya konserni metal ridilmsinin 90% – ni, avtomobil konsernlri 60% srniin avtomobillrini, neft emal konserni is 70% benzin hasiletm qvvsin malikdir. 18. Almaniya AB dan sonra n ox knd tsrrfat mhsullar idxal edn lk hesab olunur. Bununla yana, onun ixracatdada rolu az deyildir. Avropa ittifaqnda da n ox sd v t mhsullar istehsal edn lk kimi d tannr. Taxl tdarknd is Fransadan geri qalr. Knd tsrrfatnda illik mumi mhsul istehsalnn 60%-dn artn heyvandarlq sahsi vermkddir. Heyvandarlqda da iribuynuzlular v donuzuluuin pay daha oxdur. kin sahlri mumi razinin 35%-dn oxunu hat etmir. Bunun da oxu yem bitkilrinin becrilmsin aid edilir. hali yerli mnblr hesabna taxlla, sdl, yala, kartofla yax tmin olunmudur. kin sahsinin 70% – i taxllqda istifad olunur. Balca rzaq bitkisi buda becrilmsindn ibartdir. Arpa,ovdar,vlmir, qaradal, zm, balq,trvzilik inkiaf etdirilir. Heyvandarlqda iribuynuzlular donuzuluq, quuluq inkiaf edn sahlrdndir. 19. Byk Britaniyann sahsi 244,7 min kv km, halisi 60,6 mln nfr Paytaxt-London hridir. Byk Britaniya, iqtisadi inkiaf sviyysin gr AB, in,Yaponiya, AFR, Hindistan, Fransadan sonra 7 ci yeri tutur. Son illr qdr 14 mstmlk v asl sahlr nzart etmkd davam edir. Elmi tdqiqat ilrin v tcrb-konstruktur aradrmalarnn ayrmalara gr dnyada znmxsus yer tutur. Son illrd Nobel mkafat alanlarn sayna gr (70) o ancaq AB dan (179) geri qalr. Xidmt sferasna gr bir ox Avropa lklrini kerk AB a yaxnlamaqdadr. lk neft qaz hasilatnda tlbat dyck miqdarda mhsul istehsal edrk, htta neftr mhsulundan ixrac da etmy balamdr. kinci Dnya Mharibsi qabaqa
• dnyaya ilk yeni hrsalma tcrbsini tqdim etmidir. lk rsmi olaraq razisinin 90% – dn artn tkil edn n byk adann ad il ngiltr adlanr. Onun trkibind ngiltr, otlandiya, Uels, imali rlandiya tarixi corafi razilrl, habel 5,5 mindn artq ada aiddir. lkd dmir filizi v kmr yataqlarnn bir birin yaxn yerlmsi metallurgiyann gcl inkiafna imkan vermidir. Byk Britaniya kmr yataqlar, neft ehtiyat, qaz ehtiyat, dmir fiziliz, quruun, qalay, mis ehtiyat da, duz, kalium duzu, volfram ehtiyatlara malikdir. 20. lkd maddi v qeyri maddi istehsal sahlri inkiaf etmidir. Yanacaq energetika, metallurgiya, manqayrma, kimya, yngl yeyinti sahlri il yana knd tsrrfat, nqliyyat xidmt sahlri sferas aparc rol oynamlar. qtisadi inkiafnn xarakter xsusiyytlrindn biri orada xrda v orta mssislrinin daha ox stnlk tkil etmsidir. Emal sahsinin strukturunda n ox inkiaf edn nvlr kimyadan, neft emalndan, elektron sahsindn, optik lvazimatlardan, rezin texniki mhsullardan v plastik gtllrdn ibartdir. lknin iqtisadi inkiafnda yanacaq energetika xsusi yer tutur. Balansda 30% kmr, – 62% neft v qaz, – 8% hidro v atom enerjisi vardr. Yerli dmir filizi ehtiyyatlar tkndiyindn 80% xammal Kanadadan, Brazilyadan, svedn almaa mcbur olur. Britaniya snayesinin aparc sahlrindn biri d manqayrmadr. stehsal sviyysind AB dan, Yaponiyadan, Almaniyadan v Fransadan geri qalr. Manqayrmann yksk ixtisasl kadrlarla tmin olunmu standart olmayan, bahal v yksk keyfiyytli nvlrinin buraxl zr ixtisaslamdr. nkiaf edn tsrrfatlardan biri d kimya snayesidir. Onun xammaln neft emal sahsinin mhsullar tkil etmkddir. Gstriln snaye sahsinin verdiyi mhsulun illik miqdarna gr lk Avropada, Almaniya v Fransadan sonrak 3- c yeri tutur. Yngl snayenin toxuculuq, toxuma, trikataj, ayaqqab istehsal fabriklri inkiaf tapmdr. Byk Britaniya zn mxtlif eidli yeyinti, tikinti, me, snaye sahlri il yana xidmt sahsi sferas il d Avropada tannmaqdadr. Knd tsrrfat yksk sviyyd mexanikldirilmsil tannr. Heyvandarln pay
• 80% – dn artqdr. Sdlk, tlik sdlk istiqamtind ixtisaslama aparlr. Donuzculuq, quculuq sahlri inkiaf tapmlar. Bitkicilikd taxlclq aparic sahdir. Arpa, vlmir, qaradal, kr uunduru da berilir. 21. Asiyann halisi 3761 min nfr tkil edir. n ox hali sxlq Sinqapurdadr. n az hali sxlq Monqolstanda, n ox artm Ymnd, n az artm is Grcstandadr. n az mr srm fqanstanda mahid edilir. Asiyada savadlln orta gstrici 71%-dir. Regionda in n byk raziy v haliy malikdir. n az raziy v haliy malik olan dvlt is Maldiv respublikasdr. halisi ox olan hrlr in v Yaponiyadadr. hrlr zr hr kv.km-d maksimal sxlq Pekind mahid edilir. Adambana dn mumi Daxili Mhsulun n ox gstricisi Yaponiyada 33,2 min dollar, n az gstricisi is rqi Timorda 600 dollar tkil edir. 22. Asiyada 48 dvlt, 2 xsusi statusa malik olan razi vardr. Bu, Sakit okeanda Britaniya razisindn v Flstindn ibartdir. dar olunma formasna gr 34 Respublika, 14 Manorxiya dvlti mvcuddur. Asiya halisinin irqi, milli v dil trkibi ox mrkkbdir. Burada briyytin 4 aparc irqi mvcuddur. Bu monqoloid, avropoid, avstraloid v neqroid irqlridir. Deyilnlrl yana regionda 1000 dn artq xalq yaayr ki, onlar da 200 dn artq dil v dialekt malikdir. Hindistan, ndoneziya, Flippin, ran, fqanstan ox milltli dvlt saylr. Banqlade, Ymn, in, Koreya, Yaponiya azsayl milli trkib malik olan dvltlrdir. Dvltlrd aparc dillr dvltlrin adna mfaviq glir. slam, ndiuzm, Buddizm dinlri aparc saylr. 23. in Xalq Respublikasnn. Paytaxt-Pekin, Sahsi-9560 min kv.km halisi1315 min nfr. Sahsinin byklyn gr dnyann 3-cs olan in Mrkzi Asiyada yerlib.Okeanda yerln 5000- dn artq adalar in aiddir. in dnyann 15 qdr dvlti v razisi il srhd malikdir. razid dnyada mlum olan yeralt srvtlrdn 150-sinin mvcudluuna rait yaratmdr. Bu sasdan da in dnyada tbii srvtlrl zngin olan dvlt kimi tannr. Kmr, qara v lvan nadir metal filizlri, mdn kimyas, qeyri filiz ehtiyyatlarna gr dnya hmiyytli ksb edir. mumi razinin
• 1/20 i kmrl sahdir. Karbohidrogen ehtiyyatlarndan eyni zamanda neftin v qazn olmasnda gstr bilrik. ri neft yataqlar inin qrbind myynldirilmidir. Yanar istl v filiz ehtiyyatlarna gr in frqlnir. Oksid, mis, qalay, civ,srm, qzl,gm filizi ehtiyyatlar vardr. Mis filizi ehtiyyatna gr in dnyada 2 ci yerddir. Daxili sulardan enerji alnmasnda, suvarmada, gmicilikd geni istifad olunur. halisinin sayna gr in 1 ci yeri tutur. lkd dnya halisinin 21% – dn art mlmidir. 24. ind iqtisadiyyatn srtli inkiaf snaye mhsullar nvlri istehsalna syknir. Snayenin yanacaq energetika, metallurgiya, manqayrma, kimya, neft kimya, tikinti, me, yeyinti, yngl snaye sahlri xalqn istehlakna mvafiq mhsullar istehsal etmkddir. llik snaye istehsalna gr AB-dan geri qalr. Yanacaq energetika balansnda kmr neft, qaz elektrik enerjisi sas yer tutur. lkd mvcud kmr yataqlar istehsal ini dnyada 1-ci yerd saxlayr. Cnubi in dnizinin self zonasnda neft hasil olunmaqdadr. Masir ind dnizin self zonasnda qaz yataqlar akarlanmdr. Elektroenergetika xsusi yer tutur. ES,SES,AES,GeoES,GES,QES,KES nvlri istehlaka xidmt edirlr. Qara metallurgiya hmiyytli drcd mhsul istehsalnn gstricilrinin tlb olunan sviyyd olmas il seilir. Son illrd dmir filizi istehsaln polad ridilmsin gr dnyada 1 ci yer xmdr. Manqayrma v metalemal oxeidliliyi il seilir. Elektronika, Elektrotexnika, avtomobilqayrma sahsi srtl inkiaf edir. inin hyatnda nqliyyat manqayrmas xsusi yer tutur. in gmiqayrma sahsind dnyann birinci 10 dvlti srasna daxildir. Dnyada 6-7 ci yeri tutmaqla avtomobil sahsind frqlnir. Kompyter, mit aparatlar, televizor, saat, paltaryuyan man, mit soyuducusu, ventilyator (srinldirici) mhsullar istehsaln dahada artrb. Hr il 40-45 min dd televizor buraxlr. B dnyada 1 ci yer demkdir. Kimya snayesi yerli xammallara saslanr. Tikinti materiallar istehsal byk snaye hrlri n xarakterdir. Toxuculuq yngl snayenin aparcsdr. ox pambq para
• toxuyan in dnyada 1-ci yeri tutur. Dnyada ayaqqabnn 40% – ni in verir. halisi ox olan lk n yeyinti snayesinin hmiyyti ly glmzdir. Aparc sah is taxl v yal bitki xammalarnn emalndan alnan mhsullardr. in ayn vtnidir. Qara ay tdarkn gr ancaq Hindistandan geri qalr. Yal ay satnda is o, yen dnyada liderlik edir. 25. in dnyann n ox knd tsrrfat mhsullar istehsal edn lklrdn biridir. llik mhsul istehsalnda heyvandarla nisbtn stnly kinilik sahsi tutur. halinin d ox hisssi bu sah il muldur. ltik,buda,qaradal, dar,arpa,trvz,pambq,ktan,noxud,soya,paxla,tn v balq kiniliyin sas sahlridir. ltik n mumi kin sahsinin 1/5 i mumn taxllq n – i ayrlmdr. Taxllqda hmiyytin gr 2-ci saylan buda becrilmsidir. kin sahlri Byk in dznliyindn imalda v imal-rq, Xuanxe v Yansz aylar hvzlrind. Dnyada h hndr yerd – Tibetin 4000 m hndr razilrind d buda becrilir. Onun illik tdark m 121 mln tondan az deyildir. Bu, dnyada 1-ci yer demkdir. Heyvandarln dunuzuluq, iribuynuzlular, xrdabuynuzlular, quuluq, baramalq, arlq, balqlq sahlri bu v ya digr sviyyd zn yer tapmdr. III kollokvium 1.imali Amerika adalarla birlikd 24,2 mln kv km sahy v 500 mln nfr haliy malikdir. halinin hr kv km d orta sxl 20,1 min nfrdir.imali Amerikada savadlln orta gstricisi 82% – dir. n an razisi v halisi olan Sent-Kits v Nevis saylr. n ox halisi olan hr Mexikodur. imali Amerikada mstqil 10 materikd 13 ada dvlti, 13 mstqil olmayan razi var. 13 respublika, 2 federativ dvlt mvcuddur. AB-in halisinin v Kanada halisinin 90% – dn art Avropa mnlidir. n byk neqroid qrupu AB da mskunlamdr. AB da, Kanadada sas dvlt dili ingilis dilidir. Dini qidlrind katoliklr induislr, mslmanlar, buddistlr xeyli saya malikdir. Kanada su ehtiyat il zngindir. razinin yardan oxunu melr rtmdr. Kanada btn faydal qaznt tbii srvtlrin malikdir. Burada ox byk ehtiyata malik dmir filizi, lvan v qiymtli metal filizlri, uran, neft, qaz, kalium duzu, kmr, nikel yataqlar akarlanmidr. Kordilyerlrd lvan v qiymtli metal
• filizlri, kmr yataqlar istismar olunur. Daxili dznliklrd neft, qaz, kmr (ehtiyat 582 mlrd t) istehlak n yararldr. Kanada dnya sink v nikel ehtiyatnn 2/3 n, uran v quruunun 2/5 n, dmir filizinin (Labrador yarmadasnda), titann, misin 1/3 n malikdir. 2. Kanadann snayesnd emaledici sahlr aparc rol oynayrlar. Neft, qaz, me, selloz kaz, lvan metallurgiya, avtomobil sahlri aparcdr. Kanada da mdn snayesi istehsalna v ixracatna gr dnyada liderlik edir. llik mhsul istehsalnn 35%- ni manqayrma verir. Onun aparc sahlri avtomobil, nqliyyat manqayrmas avadanlqlar, elektrotexniki vasitlrdir. Zavodlar n ox hrbi snaye mhsullar istehsal il baldr. Kanada son illr 3,0 mln dd qdr avtomobil istehsal edib (dnyada 8- ci yer). Mhsul istehsalnda 13% xsusi kisi olan metallurgiya snaye sistemind 3-csdr. Onun xammal Labradorda yerln dmir filizi kompleksidir. Alminium istehsalna gr Kanada dnyada AB dan sonra 2-ci, ixracatnda is 1- ci yeri tutur. Son illr kimya snayesi 11% ki il tannr. Kimyann da- mdn, sas, zvi v polimerlr kimyasnn mhsullar istehlaka ynldilmidir. Kanada illik gbr istehsalna gr dnyada 3-c yeri tutur. Elektrik enerjisi istehsalnda Kanada dnyada AB, in, Yaponiya, Rusiyadan sonrak, 5 ci yeri tutur. 3. Kanada dnyann n ox knd tsrrfat mhsullar istehsal edn lklrindn biridir. Heyvandarln xsusi kisi kiniliy nisbtn daha oxdur. Quuluq, donuzuluq, xrdabuynuzlular, iribuynuzlular sayca coxdur. kiniliyin quruluu taxllq qalmaq rtil yem bitkilrinin- qardalnn, rapsin xeyrin dyidirilir. Adambana dn buda toplanmasna gr Kanada dnya lklri icrisind liderlik edir. Nqliyyat nvlri qeyri brabr yerldirimidir. Dmir yollar ykdamada 1 ci yeri tutur. Dmiryollarnn uzunluuna gr AB dan, RF dn sonrak yeri zn tmin etmidir. Transkontinental balca dmiryolu saylr. Avtomobil nqliyyat son illr ox srtl qurularaq srniin dvriyysind liderlik edir. Su nqliyyatnn da hmiyytini qeyd etmk lazmdr. Xarici donanmalarn dniz gmilrindn istifad edilir. Boru kmr xtlri sasn neft, neft emal mhsullar, qaz damalarnda grklidirlr. Hava xtlrinin uzunluuna gr Kanada ancaq AB dan geri qalr. 4. AB in sahsi 9,4 min kv km, halisi 315 mln nfr, Paytaxt- Vainqton hridir. AB imali Amerikada yerlrk razinin byklyn gr dnyada RF, Kanada, indn sonrak 4 c yeri tutur. AB n razisi 3 hissdn ibartdir. sas hiss, Alyaska, Havay adalar. Virgin adalarnn bir hisssi, Sakit okeann Quam adas adl mlklri d vardr. AB i Sakit okean, Atlantik okean sular il hatlnir. AB 50 tatdan v paytaxt Vainqton yerln Kolumbiya federal mahalndan ibart olmaqla federativ dvlt quruluuna malikdir. Dvlt, hkmt, hrbi qvvlr prezident balq edir. Hr bir tatn konstitusiyasi, qubernatoru vardr. halinin sayna gr AB dnyada in v Hindistandan sonrak 3 c yeri tutur. halinin formalamasnda immiqrasiya byk rol oynamdr. 60 mln nfrdn ox insan AB a immiqrasiya olunmudur. halinin 86% – ni Avropa mnli amerikanlar, 14% – ni neqrlr tkil edir.
• halinin 75% – dn art hrlrd, 25% – i is kndlrd yaayr. Milyoner hrlr 10, aqlomerasiyalar 113 dr. 5. AB in snayesi maddi istehsaln aparc sahsi olmaqla tsrrfatn strukturunda balca yer tutur. mumi Daxili Mhsul istehsalnda onun xsusi kisi 25% tkil edir. Onun aparci sahlri emaledici, da mdn v energetika hesab edilir. llik mhsul istehsalnn 75% – i emaledici sahnin payna dr. Yanacaq energetika kompleksi AB mumi mhsul istehsalnda 8% xsusi kiy malikdir. 1.4 mlrd t- dan ox olan kmr n ox Appala hvzsindn istehsal olunur. llik neftin 9/10 hisssini 5 tat Texas, Alyaska, Luiziana, Kaliforniya v Oklaxoma verir. Elektro energetikann hasilat strukturu ES dn, AES dn, GES dn, SES dn, KES dn GeoES dn ibartdir. Metallurgiyada son illrd 140 qara metallurgiya mssislri ild 101 mln t polad istehsal etmidir. Manqayrma mumi lk snayesinin 40% mhsulunu, ixracatnn is 50%-ni verir. Knd tsrrfat manlar, kompyter texnikas, aviaraket kosmik manlar istehsal AB da srtl inkiaf edir. stehsal olunan avtomobillrin 90% – dn oxunu 3 korporasiya Djeneral Motors (48%), Ford v Kraysler verir. Yngl snayesinin aparc sahlrindn n mdsi toxuculuqdur. Koka-Kola, Pepsi – Kola kompaniyalar mumi yeyinti mhsullarnn 35% – ni verir. llik mhsulun knd tsrrfat 2% – dn artn vermir. Taxllq byk hmiyyt ksb edrk onun strukturu buda qaradal, ltik v s. dn ibartdir. Pambq, kr cuunduru, ttn texniki bitkilrin sas hesab olunur. Heyvandarln mhsul istehsalnda iribuynuzlular, xrdabuynuzlular, donuzuluq stnlk tkil edir. Amerikan broyleri hr il 3,0 mlrd toyuq yetidirir. lkd balq ovu v balq yetidirilmsi il yana arlq tsrrfatna da xsusi fikir verilir. 6.AB yksk drc d inkiaf etmi nqliyyat nvlrin malikdir. Yk dvriyysind dmir yolu, avtomobil, dniz nqliyyat, boru kmr, cay, hava nqliyyat xsusi ckiy malikdir. Srniindamada is ksin, avtomobil nqliyyatnn xsusi ckisi 82%-dir. Gmilrin ykdama tonnajna gr AB dnyada liderlik edir. lk meridional v entik istiqamtind brk rtkl avtomobil yollarna malikdir. AB 1930 cu ildn tikiln Panamerikan avtomobil yolu il bir cox lklrl, htta Buenos Ayres hri il d laq saxlaya bilir. Dmiryollarnn ckisi hr istiqamt olduundan, il boyu vasilsiz ildiyindn yk dvriyysi bykdr. Dmiryollar enin v uzununa istiqamtlnind, Sakit okean sahillri il Atlantik okean sahillrini birldirir. oxlusayda cay v gllrin mvcudluu il boyu gmilrin naviqasiyasnn imkanlarn artrr. Daxili damalarda Byk gllr, Mqdds Lavrentiya v s. aylarn zn mxsusluqu vardr. Aviasiya nqliyyat (hava) srniin damada balca rol oynayr. lkd 5000 dvlt hava liman mvcuddur. Boru kmr nqliyyat baqa lklr nisbtn AB da qdim tarix malikdir. Boru kmr nqliyyatnn uzunluuna gr AB dnyada 1 ci yeri tutur. Boru kmr nqliyyat il sasn neft, neft emal mhsullar, tbii qaz nql olunsa da son illr uzaq olmayan msaflr kmr, kiik lcl tikinti materiallar danmaqdadr. 7. Cnubi Amerikann sahsi adalarla birlikd- 18,28 min. kv. km-dir olmaqla halisi 354,88 mln nfrdir. n cox artm Paraqvayda, az tbii artm
• Uruqvaydadr. Uzun mr srm ilid mahid edilir. halinin 96% – i savadldr. Burada 12 mstqil dvlt, elc d Folklent Malvin adalar yerlir. Btn dvltlr Respublika idaretm formasna, 3 dvlt is fedarativ inzibati razi blgsn malikdir. halinin milli trkibinin oxu hind Avropa mnli xalqlardan ibartdir. ksr lklrd span dili aparc hesab olunur. Dini baxmdan Cnubi Amerikada-77% katolikdir, n byk dvlt Brazilya hesab edilir. San Paulu 18,5 mln nfr hali il regionda 1- ci yeri tutur. 8. Snaye aqrar lk hesab ediln Brazilya byk iqtisadi inkiaf potensialna malikdir. Dnya snaye mhsulunun 2% – ni verir. Onun da-mdn, energetika, metallurgiya, manqayrma, kimya, neft kimya, tikinti, me, yngl v yeyinti sahlri il yana kurort v turizm, xidmt sferas kimi inkiaf edn sahlri mvcuddur. Enerji balansnda neft v qaz- 44%, kmr ild 20 min t-dan artq istehsal olunur. Elektroenergetikada ES, AES, SES-lr balca zmin hesab olunurlar. lkd hasil olunan elektrik enerjisinin 90% – ni SES- lr verir. Qara metallurgiyann inkiaf dmir filizin v gtirm kokslaan kmr saslanr. Brazilya aliminium ixrac edn aparc dvltlr arasndadr. Manqayrma v metal emal sahsin gr liderlik edir. Nqliyyat manqayrmasnn avtomobil sahsi xsusil secilir. Xarici korporasiyalardan FAT, RENO BMV TOYOTA gstr bilrik. Aviasiya manqayrmas, mxtlif nv silah istehsal sahsi yaradlmdr. Yeyinti snaye mssislri kr, t mhsullar, qnnad mhsullar, un mhsullar, crk mmularlar, mxtlif nv konservlr, ttn, ay, kakao, kofe ld edilmsin sbb olmudur. Yngl snayede pambq para, liflrdn sni parca v trikotaj, ayaqqab sahlri aparc nvlrdir. Knd tsrrfat ixracat mhsullarn 1/3- ni dyir. Soya, kakao, ttn toplanmasna, iribuynuzlular v donuzlarn sayna gr dnya lklrinin 1- ci 5-liyin daxil olan dvltdir. Onun toplad kofe, kr qam, soya, qaradal,kakao, banan, pambq mhsullar ixracatda sas yer tutur. kincilik heyvandarlqdan sonra xsusi yer tutur. Pambq v kr qam kiniliyin qdim sahlrindndir. Kofe, kakao, paxlalar, pambq, kr qam v soya bitkiilik mhsulunun 35% verir. Brazilya yksk keyfiyytli kofe becrilmsi il tannr. Brazilya sitrus mhsullar toplanmas il dnyada liderlik edir. Heyvandarlqn t, yun, dri, gn mhsullar lknin hr yerindn ixrac olunur. Diri ckili heyvan nvlri v qu ti ixrac olunur. Balq v mxtlif dniz heyvanlar ovlanmas Rio-de Janero tatlarn sahil sularnda hyata kecirilir. Arclq, baramaclq, ilan zhri ld edilmsin kmk edn dnyada n byk herpontoloji kombinata malikdir. 9. Afrikann sahsi adalarla birlikd 30,3 min kv.km-dir. halisi 841 mln nfrdn coxdur. Hr kv.km- d halinin orta sxl 27,8 nfr tkil edir. n az tbii artm Zimbabviddir. n cox mr srm is Liviyada mahid olunur. razinin byklyn gr Sudan, halisinin coxluuna gr is Nigeriya secilir. Qahir hrind 11mly nfr qdr hali vardr. 53 mstqil dvlt, 2 asl razi v 2 xsusi statusa malik razisi var. Burada 49 respublika, 3 konstutisiyal monarxiya, 1 Camaxiriya dvlti ayrlr. Afrikann irqi v etnik trkibi cox mrkkbdir. Onun halisinin yardan coxu neqroid irqin mxsusdur. Burada 500- xalq yaayr. rb, Fransz, ngilis, Portuqal dillri hakimdir. Dini qidlrin
• gr halinin 40% – dn coxunu xristianlar, 35% – ni mslmanlar tkil edir. imal lklri mslmanlardan ibartdir. 10. Cnubi Afrika Respublikas (CAR) Dnyada qzl ehtiyat v hasilatna, manqan, xrom, vanadium, platin, qrupuna daxil olan metal filizlri, hasilatna gr 1 ci, almaz, uran, kmr, dmir filizi hasilatna gr aparc yer tutur. Da- mdn, metallurgiya, manqayrma, kimya, tikinti materiallar, yngl, yeyinti sahlri aparc hesab olunur. Da mdn snayesi DM nin 10% – ni verir. lkd qzl hasilatna 1886 c ildn balanmdr. DM da qzl snayesinin xsusi ckisi 4% – qdr db. Uran yataqlar sasnda hl 50 ci illrdn da mdn snayesi inkiaf tapmdr. lk almaz hasilat il d tannr. Pretoriya, Transvaal razilrind xeyli almaz yataqlarnn olmas akarlanmdr. ld – 10 mlyard karat almaz hasil edir. hmiyytli sahlrindn biri d dmir filizi ehtiyatdr. Hr il 10 min t-dan cox cuqun, 20 min t-dan artq polad ridilir. lvan metal filizlrindn mis, qalay v srm d hasil olunur. Manqayrma v metal emal sahsinin aparc mhsullar da mdn avadanlqlarndan, nqliyyat v knd tsrrfat manlarndan, gmi tmirindn, vaqonqayrmadan ibartdir. Kimyada sas mhsullar da mdn snayesi n partladc maddlr v qzl xarlmasna grk olan kkrd turusu hasilatdr. Yanacaq snayesinin kmr hasilat sahsi vardr. Elektroenergetika, sasn stilik Elektrik Stansiyalarna, AES- , azda olsa SES- saslanr. Me snayesinin selliloz kaz, taxta alban hazrlayan mssislri xammal rayonlarnda faliyytddir. Yngl snaye mssislri iri v orta hrlrd yaradlmaqla toxuculuq, toxuma, ayaqqab sahlri il sciyylnir. Yeyinti snayesi meyv – konserv sahlri, kr, sd mhsullar, crk mmulatlar mssislr malikdirlr. Knd tsrrfatnn xsusi ckisi 3% dn artqdr. Knd tsrrfatnda frqlnn Afrika v Avropa sektoru mvcuddur. Afrika sektoru taxl mhsulunu 12% dn artn verdiyi halda, iribuynuzlularn 40% ni, qoyunlarn 10% – dn coxunu znd birldirmidir. Avropa sektorun torpaqlarn 87% – n malikdir. Knd tsrrfatnn kincilik sahsind taxl, texniki bitkilr, zm, ba, bostan bitkilri becrilir. CAR buda mhsulu tdarkn gr Afrikada aparc rol oynayr. Texniki bitkilr sasnda kr qam araxis, kartof, pambq, ttn becrilmsi durur. Knd tsrrfatnn 2 ci aparc sahsi iribuynuzlular, xrdabuynuzlular, donuzculuu, quculuu, arcl, baramacl v balqcl hat edn heyvandarlqdr. 11. Avstraliya v Okeaniyaya-Avstaraliya, Okeaniya materiki v Sakit okeann ada dvltlri, o cmldn 10 mindn artq ada daxildir. Burada 14 dvlt, 13 asl mlk mvcuddur. halinin 90 % – dn art Avropa mnlidir. ksr lklrd dvlt dili ingilis dilidir. Protestant dini stnlk tkil edir. Avstraliyann sahsi 7686,8 min kv.km, halisi 21 mln nfrdir. halinin hr kv.km-d orta sxl 2,5 nfrdn artqdr. halinin 73%- ingilis avstaraliyallardan, 20% -i Avropa mnlilrdn ibartdir. Paytaxt Kanberradr. Avstarliya razisi 6 tata v 2 raziy blnr. Avstraliya Byk Britaniyann baclq etdiyi birliy daxil olan fedarativ dvlt saylr. Dvlt bacs Byk Britaniyann kraliasdr. Avstraliya yksk inkiaf etmi snaye aqrar lksi hesab edilmkl mumi Daxili Mhsulda Snaye 26%, knd tsrrfat- 3% – dn arta catmr. Da mdn, metallurgiya, manqayrma, neft emal v kimya
• aparc saylan snaye sahlridir. Knd tsrrfatnn sasnda zrif yunlu qoyunuluq, tlik, sdlk istiqamtli iribuynuzlu sahsi durur. kincilikd taxlclq, kr qam, pambq, meyv, zm becrilmsi glirli sahlrdndir. Nqliyyatn btn nvlrinin inkiaf n rait vardr. Tannm dniz limanlar yaradlmdr. Hava nqliyyatnn faliyytind Sidney, Melburn beynlxalq hava limanlar byk rol oynayr. 12. Rusiya Fedarasiyasnn sahsi 17,4 mln kv.m halisi 142,2 mln nfrdir. Adambana dn Mhsul stehsal- 11700 dollar. oxsahli tsrrfatnn inkiafna zngin tbii raiti, tbii ehtiyatlar msbt tsir edir. Dnyann yegan lksidir ki, xammallarn btn nomenklaturasna gr Mendeleyevin Dvr Sistemind olan elementlrin hams il tmin olunmudur. Kolium duzu ehtiyyatna gr dnyada 1 ci yeri tutur. Yanacaq enerji ehtiyatlar dnya hmiyyti ksb edir. Neft ehtiyyat 27,0 mlrd t-dur. Tbii qaz ehtiyyatna gr dnyada 1 ci yerd durur. Kmr mumi ehtiyyat 6000 mlrd t olmaqla dnya ehtiyyatnn 45% – ni verir. Dnya oduncaq ehtiyatnn 25% buradadr. Me sahsin v oduncaq ehtiyatna gr dnyada 1 ci, regionlarda is Latn Amerikasndan geri qalr. Dnyada n soyuq iqlim malik olmas il tannr. Dnyann n drin gl Baykal burada yerlir. Adambana dn su tchizatna gr dnyada 1 ci yeri tutur. Fedarativ dvlt olmaqla Respublika idaretm suluna malikdir. Bura 89 subyektdn 21 respublika, 6 lk, 49 vilayt, 10 muxtar mahal, 1 muxtar vilayt ayrlr. lkd 100-dn artq xalq yaayr. Ruslarn xsusi ckisi 82% – dir. Xristian, slam, Buddizm dinlri aparcdr. 13. RF s Dnya snaye mhsulunun 4,47 % – ni verir. llik mhsul istehsalnda yanacaq snayesi 16,4%-r. Son illr 486 min t neft, 656 mlrd kub metr qaz, 315 mln t kmr hasil olunur. lkd 600 ES, 100 SES, 9 AES v elc d KES, QES, Geotermal, ES, GES faliyyt gstrmkl mumi gclri 214 min kvt dan coxdur. Onlar hr il 1016 mlrd kvt/saat elektrik enerjisi hasil edirlr. ES- lr illik enerji hasilatnn 69% – ni verrk Perim, Kastroma, riqlin, Surqut ES-lri var. ES lr qazla, kmrl, mazutla ilyrk elektrik enerjisi, kommunal tsrrfatn v isti itilliklrin qzdrlmas n isti su, buxar hasil edir. Dnyada ilk AES RF d mumi gc 5 min kvt olmaqla Kaluqa vilaytinin Obninski razisind 1954 ci ild yaradlmdr. Burada 9 sayda 29 bloklu AES in mumi gc 21,3 1000 kvt (dnyada olan AES lrin 6%) tkil edir. 14. RF-s Dnya knd tsrrfat mhsullarnn 2,0%- qdrini verrk 12- ci yeri tutur. Dnyada kin sahsi 20 min ha , mhsul toplantsnn illik miqdar 300 min t dan cox olan, sasn mlayim quran bitkisi hesab ediln kartof toplanmasnda 2- ci yeri tutur. Bel ki, illik mhsul tdark 34 min t tkil edir. llik taxl tdark 87 min t, kr cunduru 14,2 min t, yun 60 min t, t 2,3 min t, sd 33,2 min t tkil edir. imali Qafqaz lknin baclq bazasdr. Knd tsrrfatnn 2 ci aparc sahsi iribuynuzlulardan, donuzculuqdan, quculuqdan, maralclq v atclqdan, balqclqdan ibart olan heyvandarlqdr. Bel ki, 30 min ba iribuynuzlu, 17 min ba donuz saxlanlr; v s. 15.RF-nn Nqliyyatn dmir yollar 154 min km (dnyada 2 cdr) olmaqla onun 47% – i elektrikldirilmidir; ilk dmir yollar 26 km uzunlua malik Sankt Peterburqla Tsarskoe Selo (Povlovskoe) arasnda 1837 ci ild v 1851 ci ild
• Sankt Peterburq Moskva arasnda faliyyt gstrmidir. Avtomobil yollar 900 min km qaz kmrlri 63 min km-dir. Magistral qaz kmri ilk df 1946 c ild Saratov Moskava arasnda (840 km) ckilmidir. Neft kmrlri 150 min km – catmaqla boru kmr nqliyyat 213,0 min km uzunlua malikdir. Bel vziyyt onu AB dan sonra dnyada 2 ci yerd saxlayr. Limanlarda 4700 dn artq gmilri vardr v s. 16. Hal hazrda Ukraynann milli glirlrinin strukturunun 50,5 % – ni snaye, 21,4% – ni knd tsrrfat, 9,9 % – ni tikinti, 5,7% ni nqliyyat v rabit tkil edir. Snaye mhsullar istehsalnn 70% – i ar, 30% – i is yngl snayenin payna dr. Respublikalararas kr ixracnn 83%- i, makaron mmulatnn 86% – i, bitki yann 55%- i Ukraynann payna drd. Lakin bir cox mhsullar Ukrayna indi d digr dvltlrdn alr. (Taxl yan kombayn, metropoliten vaqonlar, yk avtomobillri, trolleybuslar, yngl snaye n avadanlqlar, minik avtomobillri, traktor, neft, yngl snaye mmulatlar v s.). Ukraynann iqtisadiyyat daha cox Rusiya iqtisadiyyat il laqli inkiaf etmidir. 1990 c ildn ballayaraq iqtisadi gerilik daha cox nzr carpd. Ukraynann balca hrlrindn biri yanacaq energetika kompleksidir(YEK). Bu kompleksd hmi sas rol kmr snayesin mxsus olmudur. Ukraynann neft olan illik tlbat 60 min ton olduu halda, 2010 cu ild cmi 3,7 min. ton istehsal edilmidir. Ukraynada n cox neft 1970 ci ild istehsal edilmidir. (14 min ton) Ukraynann iqtisadiyyatnda qaz istehsalnn da mhm hmiyyti vardr. lkd 18 mlrd m3 qaz istehsal olunur, slind ona tlbat 118 mlrd.m3-dur. Yanacq v su ehtiyyatlarnn znginliyi burada elektroenergetika snayesinin inkiafna zmin yaratmdr. Ukraynann aparc snaye sahlrindn biri qara metallurgiyadr. Xammal bazas Krivoy Roq v Kercin dmir filizi, Nikopolun manqan filizi, Doneski hvzsinin kmrdr. Manqayrma snayesi d snaye strukturunda qabaqcl yer tutur. Ar v nqliyyat manqayrmas, gmiqayrma, knd tsrrfat manlar, avtomobilqayrma, energetika manqayrmas, dzgahqayrma, cihazqayrma inkiaf etmidir. Me snayesi Ukraynann nnvi sahlrindn biridir. Yngl snaye mhsullar istehsal lknin tlbatn dmir. Burada frqlnn sas sahlr toxuculuq (ipk v yun parcalar), trikotaj mmulatlar v ayaqqab istehsaldr. Snayenin strukturunda yeyinti snayesi mhm hmiyyt ksb edir. kr, ya-piy, t v sd, konserv, rab mhsullar istehsal yeyinti snayesinin mhm sahlridir. Ukrayna MDB lklri icrisind yksk inkiaf etmi knd tsrrfat il secilir. Knd tsrrfatnn formalamasnn balca amillri burada mhsuldar torpaqlarn, lverili iqlim raitinin v mk ehtiyyatlarnn znginliyidir. Knd tsrrfatnn strukturunda aparc mvqe bitkiciliy mxsusdur. sas dnli bitki payzlq budadr. Texniki bitkilrdn balca olaraq kr cuunduru kilir. Ukrayna dnyada n byk cuundur kini sahlrin malikdir. Ukrayna n gcl kr snayesin malik olmasna baxmayaraq, hazrda yerli xammal bu sahni tam tmin etmir. Digr bitkilrdn cnub rayonlarda gnbaxan, Polesyed kartof becrilir. Trvzcilik, baclq, zmclk (xsusil Krmda) geni yaylmdr. Ukraynada knd tsrrfatnn 2 ci sahsi coxsahli heyvandarlqdr. Heyvandarlqda sas yeri iribuynuzlu mal qara, sonra is donuzculuq v qoyunculuq tutur. Btn bu
• deyilnlrl yana nzr almalyq ki, hal hazrda Ukrayna mharib vziyytinddir. 17 Altay dil ailsinin trk dil qrupuna daxil olan xalqlar trk dnyasn ml gtirir. Onlar dil v mn frqlrin gr 4 qola ayrlr: Ouzlara, qipaq qoluna, uyur qoluna, bulqar qoluna. Trk xalqlarnn birlmsind aadak xsusiyytlr d hmiyytli rol oynamdr: fsanlr v dastanlarnn oxarl, eyni snt sahlrinin (ovuluq, ipkilik, dmirilik) olmas v s. Trk xalqlarnn yaad razilr qrbd Balkan yarmadasndan rqd Sakit okeana qdr sahni tutur. Onlar imalda m. Buzlu okenndan cnubda Tibet dalq yaylasna qdr geni bir sahd mskunlarlar. SSR nin dalmas (1991 ci il dekabr) il Azrbaycan, Qazaxstan, Qrxzstan, zbkistan, Trkmnistan kimi trkdilli respublikalar mstqillik qazand. ind Sintszyan Uyur Muxtar rayonu, RF nin imali Qafqaz rayonunda Kabarda Balkar v Qaraay rkz mstqil qurum kimi mvcuddur. hali: 12 mln km razid mskunlaan 250 min nfr yaxn trk xalqlarnn ouz v bulqar qollar avropoid irqin, qipaq v uyur qolunun nmayndlri monqoloid irqin mnsubdurlar, Trk xalqlarnn tbii artm ox yksk olmas il seilir. 65 yandan yuxar hali mumi halinin 10-15% – ni tkil edir. Trk xalqlarnn arasnda daxili v xarici miqrasiya proseslri srtl gedir. Daxili miqrasiyada da-mdn snayesinin inkiaf (Qazaxstan, Yakutiya-Saxa v Volqaboyunda) v snayelm byk rol oynamdr. Xarici miqrasiyada 40-c illrd olan mcburi krmlr, son vaxtlarda is Trkiy v Cnubi Azrbaycandan Avropaya (Almaniyada 2 mln trk yaayr) v AB a olan hali axnlar diqqti clb edir. Azrbaycan, Trkiy, Qazaxstan v Volqaboyu qurumlarda snaye tsrrfatn sas sahsidir. Bu lklrd snaye DM in 60-80%- ni verir. Trk dvltlrinin oxu yanacaq energetika mhsullarna olan tlbatn sasn daxili ehtiyatlar hesabna dyir. Byk metal ehtiyatlarna malik olan qurumlarda Trkiy, Qazaxstan, zbkistan v Azrbaycanda metallurgiya mssislri vardr. Trk dvltlrind neft manqayrmas, elektrotexnika (Azrbaycan, Tatarstan), knd tsrrfat manqayrmas (Trkiy, Qazaxstan, zbkistan v Qrxzstan), tyyarqayrma (Trkiy, Tatarstan, zbkistan), avtomobilqayrma (Trkiy, Tatarstan, zbkistan) kimi manqayrma sahlri inkiaf edir. Mrkzi Asiyada knd tsrrfatnn rolu bykdr. Sibirin imalndan baqa digr sahlrind knd tsrrfat suvarma sasnda inkiaf edir. Onun sas sahlrindn dnli bitkilr, yal bitkilr, texniki bitkilr sasdr. Dnli bitkilrdn Qazaxstanda, Trkiyd v Volqaboyunda buda, imali Qafqazda qardal, Mrkzi Asiyada ltik becrilir. Trkiy v Azrbaycanda zeytun, imali Qafqazda gnbaxan kilir. Texniki bitkilrdn pambq, ttn kini sahlri Trkiy, Azrbaycan v Mrkzi Asiyada geni sah tutur. Qoyunuluq (Mrkzi Asiyada), keiilik (trkiy), iri buynuzlu mal qara saxlanmas, atlq, marallq, ipkilik, xz drili heyvandarlq knd tsrrfatnda mhm yer tutur.Trk dvltlrinin xarici laqlrind dmir yolu (Tiva v Altaydan baqa) v hava nqliyyat, daxili nqliyyatda avtomobil v ay nqliyyat mhm rol oynayr. Trkiy, Xzr hvzsi lklrind, Yakutiya Saxada dniz nqliyyat, neft hasilat rayonlarnda boru kmri nqliyyat inkiaf edir.
• 18. Trkiy halisinin sayna gr n Asiyada birincidir. ki qitd yerlir. razisinin 97% – i Asiyada, 3% – i Avropadadr. lknin iqtisadi corafi mvqeyinin lverili chtlri okeana birbaa x olmas (Qara, Aralq dnizlri), Qara dniz hvzsi lklrini Aralq dnizi il birldirn su yollarnn (Bosfor v Dardanel boazlar) buradan kemsi, mhm nqliyyat qovanda yerlmsi v s dir.Relyefi sasn dalqdr. Faydal qazntlardan da kmr (Ereqli, Zonquldaq), xromit (Daarda Dovanl, Glmn), lvan metallar (boksit, mis, sink), az miqdarda neft v dmir var. Trkiy qsa mddtd iqtisadiyyatn srtl inkiaf etdirmi, tsrrfatn strukturunda ciddi dyiiklik yaratmdr. lkd maddi istehsaln sas sahsi snayedir. Hasilat snayesinin balca sahsi energetika xammalnn xarlmasdr. Elektroenergetika yerli xammala v hidroenerji mnblrin saslanr. SES lr mumi enerjinin 1/3 hisssini verir. Emaledici snayed qara metallurgiya (ild 8 mln.ton polad), lvan metallurgiya, son illr manqayrma (nqliyyat, knd tsrrfat, dzgah, alt manqayrmas, elektrotexnika, radiotexnika, mit manlar), kimya (neft emal, plastik ktl, rezin, sintetik lif) snayesi frqlnir. 19. Trkiynin emaledici snayesind yeyinti v yngl snaye mhm yer tutur. Emaledici snaye mhsullarnn dyrinin 2/5 dn oxu bu sahlrin payna dr (toxuculuq, xalalq, gn dri mhsullar). Knd tsrrfatnda kinilik stndr (glirin 2/3 – si). Taxl bitkilri (buda, arpa)kin sahlrinin 80% – ni tkil edir (sasn daxili Anadoluda). Suvarlan razilrd ltik, hminin paxlal bitkilr (mrcimk, noxud, lobya) becrilir. Texniki bitkilrdn pambq, kr uunduru, gnbaxan, knct, yerfnd, soya, zeytun, ttn, ay kilir. Meyvilik (sitrus meyviliyi, zmlk) mhsullarnn xeyli hisssi ixrac edilir. Heyvandarlqda qoyunuluq, anqor keiiliyi sas yer tutur. ri hrlr trafnda sdlk-maldarlq, broyler quuluu inkiaf etmidir. Baramalq v balqlq imkanlar genidir. lkdaxili laqlrd avtomobil nqliyyat sas yer tutur. Dmiryol nqliyyat ikinci yerddir. Dniz nqliyyat hm kabotaj, hm d xarici damalara xidmt edir. rir limanlar stanbul, zmir, zmit,sgndrun, Samsun, Trabzon, Mersinddir. Srniin danmasnda hava nqliyyat (iri aeroportlar stanbul, Ankara, Adana), neft v qaz danmasnda boru kmrinin rolu artr. Trkiynin ixracnda toxuculuq mhsullar, dri mmulat, yeyinti snayesi mhsullar, knd tsrrfat mhsullar (ttn, taxl, kimi, fndq,pambq), son illrd snaye mhsullar mhm yer tutur. dxalda snaye mhsullar (manqayrma, kimya, qara metal prokat) seilir. 20. Azrbaycan Respublikasnn, sahsi 86,6 min kv.km, halisi- 9,2 mln nfrdn coxdur, paytaxt Bak hridir. daretm formasna gr prezident respublikasdr. Qanunvericilik orqan Milli Mclisdir. Dvltin bacs 5 ildn bir seciln Prezidentdir. Azrbaycan Cnubi Qafqaz regionunda razisinin byklyn v halisinin coxluuna gr n byk respublikadr. Respublika Cnubdan ran slam Respublikas il, Cnubi Qrbdn Trkiy, Rusiya Federasiyas il, Grcstan, Ermnistanla srhdlir. Azrbaycan 18 oktyabr 1991 ci ildn mstqillik ld edib. Xzr hvzsind dnyann 3 c byk neft rayonunun kfi hasilat v yanacan dnya bazarna cxarlmas il laqdar
• olaraq Azrbaycan Respublikasnn Geosiyas hmiyyti artmdr. Qazaxstan v Trkmnistann nefti, qaz da Azrbaycan razisindn kmrlr vasitsil qrb Avropa bazarlarna nql edilmkddir. Deyilnlr grdir ki, dnyann AB, Byk Britaniya, Yaponiya, Fransa, taliya, Norvec, Sudiyy rbistan, Trkiy kimi dvltlri v bir sra digr qonu dvltlr Azrbaycanda zlrini iqtisadi v strateji mvqelrini daha da mhkmlndirmy calr. Azrbaycan Respublikasnn imal-Cnub v rq-Qrb istiqamtli nqliyyat magistarallarnn Avropa v Asiya lklri arasnda Beynlxalq byk srniin damalarnda rolu ildn il artrlacaqdr. Qdim pk Yolu nun 8 sentyabr 1998 c ild brpa olunmas Azrbaycann rqi – v Mrkzi Asiya dvltlri il Avropa dvltlri arasnda byk nqliyyat ticart dhlizlrin cevrilmsin hmiyytli drcd tkan vermidir. Azrbaycan hali qdim mskunlamaya malikdir. Onun milli trkibinin 91%-ni Azrbaycanllar tkil edir. Orta sxlq 107 nfr catr. hr knd halisinin nisbti 53:47 tkil edir. mk ehtiyatlar 6015 min nfrdn oxdur. mk ehtiyyatlarndan smrli istifad etmk, halinin sosial vziyytinin yaxladrlmasn nzrd tutur. Azrbaycan regionlarnn iqtisadi inkiaf sviyysinin daha da inkiaf etdirilmsi haqda dvlt proqram hyata keirilir. slam dini aparc din saylr. Respublikada mxtlif sayda digr xalqlar da yaayr. 21.Respublikada relyefin mrkkblmsin sbb olan Ba Qafqaz, Kicik Qafqaz, Tal da sistemi, Cnubi Qafqaz regionunda n byk dznlik saylan Kr Araz, habel Lnkran ovalqlar insanlarn mk faliyytlrin maksimum istifad olunmasna z msbt tsirini sirgmir. Azrbaycan hl qdimdn tbii srvtlrdn neft qaz diyar kimi tannmdr. Bel yataqlar quruda v Xzr akvatoriyasnda faliyyt gstrir. Neftin geoloji ehtiyatnn 10,5 mlrd t, qazn is 2,7 trln kub metr olduu myynldirilmidir. Azrbaycan ehtiyatna gr dnyada indki yataqdan geri qalan, MDB d is tay-brabri olmayan, Daksnin Zylik sahsind yerln aliminium alnmasnda istifad olunan alunitdn, Naxvann Nehrm sahsind ehtiyyat 1,0 mlrd tona catan da duzdan, Yuxar Acaknd razisind qipsdn, Naxvanda gml polimetalndan, Paraqaay, Qapcq molibdenindn, Klbcrd orbulaq, A Yataq, civsindn, Daksnd dmir filizindn, Qazax rayonun Da Salahl bentonit gilindn, Tovuzun Ada seolitindn, oxsayl tikinti dalarndan, Neftala, Xll, Byk or, irxan yodlu bromlu sularndan, Naftalanda mlic neftindn geni surtd istifad olunur. Naxvandak Sirab, Badaml sularndan ua rayonundak Tur sudan, Dvci rayonundak malic hmiyytli Qalalt mineral sular dnya hmiyytlidir. 22. Yanacaq energetika kompleksi Azrbaycan tsrrfatnn hl cox qdimdn aparc sahlrindn hesab edilir. Hasilatn neft, qaz, kmr, torf, ist v odun tdark sahlri mvcuddur. Azrbaycan uzun mddt ar Rusiyasnn, elc d SSR nin balca neft blksi olub hasil olunan neftin cox hisssini vermidir. Neft yataqlar cox kicik razid – 3000 kv.km sahd bir birin yaxn razid yerlrk byk geoloji ehtiyata malikdir. Azrbaycanda neft snayesi z inkiafna Aberon yarmadasnn Balaxan, Sabuncu, Ramana, Suraxan, Binqdi, Pirallah, Bibiheybt mdnlrindn balasa da, 1949 cu ildn Xzr doru
• istiqamt almdr. Son illrd Respublikann daxili rayonlarnda (quruda) Muradxanl, Mollaknd, Trsdllr, Kmalddin yataqlar istifady verilib. Son vaxtlar Azri, Gnli, raq, ahdniz, Qaraba, Danulduzu, rfi, Lnkran dniz, Naxvan, Aberon, Ouz, Krda, Araz, Alov v nam yataqlar akarlanmdr. ahdniz yatanda is 1,0 trln kub metrdn artq qaz ehtiyyatnn olmas kviyat aparan mssislr aydn olmudur. 1994 c il Azrbaycan Respublikas dnyann 7 dvltinin 11 tannm neft irktlri arasnda mqavil imzalanmdr. Neft ehtiyatnn 80% – dn art qaz kondensatnn is 93% – dn oxu Xzr dnizind yerln yataqlarn hdsin dr. ahdniz Tblisi Erzurum qaz boru xtti 2006 ci ild ckilrk Grcstana, Trkiyy, Yunanstana, Rumuniyaya, taliyaya v elc d Avropann digr bazarlarna mavi yanacaq nql edckdir. Respublika daxilind n zngin qaz yataqlar Qaraba, Qobustan, Grkn Zir zonalarnda yerlir. 23. Azrbaycanda elektroenergetikan gnn tlbat sviyysind inkiaf etdirmk n hr cr imkanlar vardr. Daha dorusu, yanacaq, su, klk, gn, geotermik mnblr mvcuddur. Bu sasdan da respublikada SES, ES, EM, Modul tipli, KES faliyyt gstrir. Metallurgiya kompleksind dmir filizi xarlmasndan, uqun, polad ridilmsindn, prokat v baqa metallarla dmir rintilri, ferro rintilr tbq dmir boru, rels v s. stehsalndan ibart olan tam dvriyyli qara metallurgiya mssislri mvcuddur. Respublikada 1954 ci ild Daksn da mdn kombinat, filiz safladrma fabriki, 1952 ci ild Sumqayt boru prokat birliyi, Bakda tkrar qara metallurgiya mssissi, rimanqayrma zavodlar nzdind cox da byk olmayan kiik metallurgiya sexlri yaradlmdr. Manqayrma kompleksi aparc rol oynayr. O znd 600- dn artq mssis v istehsal sahlrini birldirir ki, onlar da 350 dn cox adda mxtlif nvl mhsullar verir. Bunlarn icrisind neft manqayrmasnn xsusi ckisi 50% – dn az deyildir. Bunlardan Sttrxan adna, Bak fhlsi, Kel manqayrmas, Srdrov adna, Qaraba dniz zllri, Binqdi v s. neft qaz manqayrma zavodlarnn adn ck bilrik. Kimya v neft- kimya kompleksinin sas mssislri Bakda, Sumqaytda, Gncd, Neftcalada, Mingcevird tikilmidir. stehsal olunan soda, sulfat turusu, kkrd, kalium gbrsi, tibb pereparatlar, yuyucu tozlar, xlor, lak boya, etil spirti, plastik ktl, polietilin v s. mhsullar vardr. Yngl snayed toxuculuq, tiki, toxuma, xalcalq, trikotaj, xz dri, gn-dri, ayaqqab sahlri vardr. Toxuculuun pambq parca, yun parca, ipk parca sahlri il yana trikotaj, gn- dri, ayaqqab fabriklri istehlak rayonlarnda Bakda, Gncd, Minkcevird yaradlmdr. Xalcalq, demk olar ki, hr yerd qdim inkiaf tarixin malikdir. Yeyinti snayesinin 30 dan cox sahsi mvcuddur. Crk, crk mmulatlar, t v t mmulatlar, kr, kr tozu, qnnad mmulatlar, sd v sd mhsullar konservlrin mxtlif nvlri v s. buraya daxildir. 24. Knd tsrrfatnda illik verdiyi mhsulun 61% – ni kinilik sahsi verir. kiniliyin strukturunda taxllq, texniki bitkilr becrilmsi, subtropik bitkiiliyi, balq, bostanlq, trvzlik, zmlk sahlri z ksini tapr. Taxllqn xsusi hmiyyti var. Azrbaycanda 2,4 min ton taxl tdark
• olunmudur. Texniki bitkilrdn pambq, ttn, kartof, kr cuunduru becrilmkddir. Gdby, Tovuz, mkird kartof mhsulu toplanr. Ttnclk tsrrfat Ouz, Qbld, kr uunduru mili, Krdmird. Suptropik bitkiililiyi Lnkran, Astaradadr. Son illr Lnkranda yalay bkm fabriklri tikilmidir. Heyvandarlqda iribuynuzlular, xrdabuynuzlular, qoyuuluq,quuluq inkiaf etmidir. 25.Azrbaycanda nqliyyatn btn nvlrinin inkiaf etdirilmsi n tbii v iqtisadi imkanlar lcy glmzdir. Onun dmiryolu, avtomobil, dniz v ay yolu, hava boru kmri v habel elektron nv bir biril birlrk qovaq tkil edir. Dmir yolu nqliyyat aparc yer tutur. Bu da onun il boyu fasilsiz ilmsil d baldr. Respublikada dmir yollarnn mumi uzunluu 2100 km dn arta catmaqla 1400 km- qdri cox yk srniin danmasn daha yax tmin etmk mqsdil elektrikldirilmidir. Hl 1967 ci ild Metropoliten istifady verilmidir. Qsa msaflr, dalq razilrd yk v srniin damalarda rentabelli hesab ediln avtomobil nqliyyat lkd yk damada, srniin damada 1-ci yeri tutur. Bak Rostof, Bak- Astara, Bak- Tblisi, Yevlax-Balakn xttlrini gstr bilrik. n bahal nqliyyat nv Hava nqliyyat hesab olunur. Hal hazrda respublika daxilind bir cox istiqamt hava xtti faliyyt gstrir. Dniz nqliyyat xsusi hmiyyt malikdir. Ona gr ki, Xzr dnizi Avropa il Asiya arasnda lverili mvqeyd yerlrk krp rolunu oynayr. Azrbaycanda ay nqliyyatndan demk olar ki, istifad olunmur. Yalnz Krn azndan Yevlax hrin qdr az miqdarda ay gmiiliyindn istifad olunur. Boru kmr nqliyyatnn qdim inkiaf tarixi vardr. Balaxan, Qarahr neft boru xtti 1878 ci ild hasil olunmu. Neft Dalar Bak Siyzn Bak, Qrozn-Bak neft kmrlri, Bak Qrozn-Novarosiyyski (1411 km), Bak-Tblisi-Subsa neft kmrlri d Bak neftinin dnya bazarna xarlmasnda mhm rol oynayr.

Iqtisadi v sosial coğrafiya

Issuu Features

• Issuu Features – Fullscreen Sharing
• Issuu Features – Visual Stories
• Issuu Features – Articles
• Issuu Features – Embed
• Issuu Features – Statistics
• Issuu Features – SEO
• Issuu Features – InDesign Integration
• Issuu Features – Cloud Storage Integration
• Issuu Features – GIFs
• Issuu Features – AMP Ready
• Issuu Features – Add Links
• Issuu Features – Teams
• Issuu Features – Video
• Issuu Features – Web-ready Fonts

• Solutions – Designers
• Solutions – Content Marketers
• Solutions – Social Media Managers
• Solutions – Publishers
• Solutions – PR / Corporate Communication
• Solutions – Students & Teachers
• Solutions – Salespeople
• Solutions – Use Cases

Industries

• Industries – Publishing
• Industries – Real Estate
• Industries – Sports
• Industries – Travel

Products & Resources

• Products & Resources – Plans
• Products & Resources – Partnerships
• Products & Resources – Developers
• Products & Resources – Digital Sales
• Products & Resources – Elite Program
• Products & Resources – Publisher Directory
• Products & Resources – Redeem Code
• Products & Resources – Support

Explore Issuu Content

• • Explore – Arts & Entertainment
  • Explore – Business
  • Explore – Education
  • Explore – Family & Parenting
  • Explore – Food & Drink
  • Explore – Health & Fitness
  • Explore – Hobbies
  • Explore – Home & Garden
  • Explore – Pets
  • Explore – Religion & Spirituality
  • Explore – Science
  • Explore – Society
  • Explore – Sports
  • Explore – Style & Fashion
  • Explore – Technology & Computing
  • Explore – Travel
  • Explore – Vehicles

  Related posts:

  1. 5-ci sinif azrbaycan dili kitabi pdf
  2. Qasımov himalay azrbaycan dbiyyatınınyaradıcılıq problemlri
  3. Azərbaycan kimyaçıları
  4. Dünya siyasəti lebedeva