III. 4. Kaşğari irsinin dəyərləndirilməsi

naməlum müəllifin əsərini azərbaycanca yazdığını və əsas türkcəni

Rusca-Azərbaycanca lüğət. I cild (1/3)

Azə#rbmartfeat# 3\t:44 |ffil#r Akademiyası. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu ş RUSCA-AZƏRBAYCANCA. —-4 ğ LÜ� .

Rusca-Azərbaycanca lüğət. III cild. (3/3)

338 Pages · 2016 · 99.56 MB · 2,336 Downloads · Russian · New!
Bakı, “Şərq Qərb”, 2005, 672 səh. ISBN 9952-418-63-6Altıncı nəşr. Üç cilddə.Русско-азербайдж� .

Азербайджанско-русский словарь (Azərbaycanca-rusca lüğət)

388 Pages · 1941 · 44.32 MB · 3,622 Downloads · Russian · New!

Rusca-azərbaycanca lüğət

338 Pages · 2011 · 99.56 MB · 2,137 Downloads · Turkish · New!

Azə#rbmartfeat# 3\t:44 |ffil#r Akademiyası. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu ş RUSCA-AZƏRBAYCANCA. —-4 ğ LÜ� .

Azərbaycanca-rusca lüğət

896 Pages · 2007 · 5.95 MB · 5,274 Downloads · Turkish

494.36139171-dc21. AZE. Azərbaycanca-rusca Dördcildli “Azərbaycanca-rusca lüğət” Bakı Slavyan Universitetin .

Русско-турецкий и турецко-русский словарь – Rusça Temel Sözlük

740 Pages · 2011 · 84.34 MB · 13,535 Downloads · Russian · New!

Kendi Kendine Rusça 1

267 Pages · 2006 · 25.84 MB · 29,505 Downloads · Turkish · New!

50 Derste Rusça / Русский язык быстро и успешно

427 Pages · 2016 · 15.29 MB · 3,434 Downloads · Russian · New!

Sosyal yayinlar,1997. – 427 p.Rusya öğrenmek artık çok basit. Bu kitabla birlikte artık herkez Rusça öğrenebilec .

Турецко-русский словарь (Türkçe – Rusça Sözlük)

967 Pages · 1977 · 49.58 MB · 7,465 Downloads · Russian · New!
Данный словарь предназначается, в первую очередь, для перевода на .
Load more similar PDF files

PDF Drive investigated dozens of problems and listed the biggest global issues facing the world today. Let’s Change The World Together

• Editor’s Picks
• Most Popular
• Academic & Education
• Art
• Biography
• Business & Career
• Children & Youth
• Environment
• Fiction & Literature
• Health & Fitness
• Lifestyle
• Personal Growth
• Politics & Laws
• Religion
• Science & Research
• Technology

III. 4. Kaşğari irsinin dəyərləndirilməsi

dilçiliyindən çox-çox əvvəl bu metodları işləyib hazırlamışdır.

Bütün bunlar bir daha göstərir ki, böyük Kaşğari dilçilik

tarixində, xüsusilə türkoloji dilçilik sahəsində özünə böyük abidə

ucaldaraq dünyada ilk dəfə olaraq dilçiliyin bir elm kimi əsasını

III. 5. Azərbaycanda dilçiliyinin Nizami və Tusi dövrü

Heç təsadüfi deyildir ki, M.Kaşğari ilə bir dövrdə yazıb

yaratmış böyük Azərbaycan şairi Qətran Təbrizi (1012-1089) sözün

qüdrətindən bəhs etmiş, onu ruhun ölçüsü, ağılı isə tərəzi

adlandırmışdır. O da fars dilində ilk izahlı lüğət (Ət – təvasir) tərtib

etmiş, lakin onu çap etdirməmişdir.

Xaqani Şirvani (1120-1199) daha çox dildən söhbət açmış,

dili qılınca bənzətmiş, insanın başına gələn müsibətlərin dildən

gəldiyini xüsusi vurğulamışdır. O, dil sözünün timsalında, demək

olar ki, çoxmənalılığı məharətlə açıb göstərə bilmişdir. Ə.Rəcəbli

yazır ki, Xaqani hələ o zaman üç cür üslub fərqləndirirdi: bədii –

kargüzarlıq, dini – didaktik və elmi – tədqiqat üslubları.

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild

doğrudan da, hər cür təqdirə layiqdir. Hazırkı dilçilikdə

üsubiyyatdan söhbət gedəndə daha kimlərin adlarını sadalamırıq.

Halbuki gözümüzün qabağındakı faktları görməkdə acizlik çəkirik.

Deməli, heç bir şişirtməyə və mübaliğəyə yol vermədən biz öz

tariximizi daha dərindən və daha mükəmməl öyrənsək görərik ki,

dilçilikdə ilkinlərin ilkini elə bizik.

Dillə və sözlə bağlı hikmətamiz fikirlərə biz böyük Nizaminin

(1141-1209) də yaradıcılığında rast gəlirik. Əslində Nizami sözlə

onun bildirdiyi əşya, hadisə və predmet arasında mövcud əlaqələri

məharətlə açıb göstərə bilmiş, bu əlaqələr haqqında çox dəyərli

fikirlər söyləmişdir. Sözü düşüncənin əvvəli hesab etməklə Nizami

bütün varlığın sözdən əmələ gəlməsilə bağlı müqəddəs kitablarda

söylənilən fikirlərə qoşulmuş, dünyanın sözdən yarandığını

cəsarətlə bildirmişdir. Bu, Nizaminin fəlsəfi anlamının əsasında

Nizami ümumilikdə sözün arxitektonikası və estetik

dəyərindən öz şeirlərində bəhs etmiş, habelə onun sözlə bağlı

işlətdiyi təşbehlər bir dilçinin təhlilindən heç də geridə qalmır.

Danışmağı təmiz su ilə müqayisə edən bu dahi az sözlə dərin məna

ifadə etməyi tövsiyyə edir. Digər tərəfdən, çoxluğu ulduz, təkliyi

günəş kimi götürən şair yeri günəşin qızdırdığını bir daha xatırladır.

Sözün də su kimi lətafəti var,

Hər sözü az demək daha xoş olar.

Bir inci saflığı varsa da suda,

Artıq içilərsə dərd verir su da.

İnci tək sözlər seç, az danış, az din,

Qoy öz sözlərinlə dünya bəzənsin.

Az sözün inci tək mənası solmaz,

Çox sözün kərpic tək qiyməti olmaz.

ЫII HİSSƏ

Əsli təmiz olan saf mirvarilər,

Suya və torpağa min bəzək vurar.

Yüz ulduz yansa da göylərdə inan,

Bir gülə baş əymək xoşdur onlardan.

Göydə parlasa da nə qədər ulduz,

Günəşdir isidən aləmi yalnız.

Nizami dühasının genişliyini və dərinliyni bildirən, onun

dilçilyin ən çətin sahələrinə bələd olmasını sübut edən amillər üslub

və çoxmənalılığı, dil işarələrinin ən vacib əlamətlərindən biri kimi

onların təkrarlığını göstərməsi Nizamini semiotikanın banilərindən

biri kimi qeyd etməyə əsas verir. Fikrimizcə, məsələyə bu baxımdan

yanaşmaq bizim qarşımızda yeni perspektivlər aça bilər və böyük

Tusinin işarə nəzəriyyəsinin Nizami poeziyası zəminində

formalaşdığını söyləmək olar. Eyni zamanda Nizami dil işarələrinin

çoxmənalılığını da məharətlə açıb göstərir. Aşağıda böyük şairdən

verdiyimiz iki bənd dediyimizi bir daha sübut edir:

/Ancaq sözü sözə bağlamaq üçün,

Bəzən nə eybi var, təkrar da mümkün// və ya

/Lüğətdə ikidir bil, mancanaqlar,

Lakin biri ipək, biri daş atar//

Şərqin böyük alimi – filosofu – astronomu – riyaziyatçısı

N.Tusi (1201-1274) özünün “İşarələrin əsasları” (Əsası əl işarət-

1254) əsərində ətraf aləmin dərkində anlam məsələsini işləyib

hazırlamaqla idrak nəzəriyyəsinin banilərindən birinə çevrilmişdir.

O, anlamı insanın beynində öz həyat təcrübəsindən qazandığı

təsəvvürlərin ləpiri, izi kimi başa düşməklə irəliyə doğru ciddi bir

addım atmışdı. İşarənin (sözün) maddi tərəfi, buna hazırkı dilçilik F.

de Sössürdən bəri signifiant deyir, məna tərəfi, (buna isə hazırkı

dilçilik F. de Sössürdən bəri signifie deyir), ilə yanaşı onların

əlaqəsini təmin edən üçüncü bir komponent də fərqləndirir ki, bunu

da o, anlam adlandırırdı. Təəssüflər olsun ki, N.Tusinin bu mühüm

fəlsəfi təlimi uzun illər yaddan çıxmış, yalnız alman filosofu

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild

Q.Freqe (1848-1925) anlamı elmi cəhətən əsaslandırmış, lakin

N.Tusinin adını belə çəkməmişdir.

N.Tusidən sonrakı əsrdə yazıb yaratmış şair və filosof Şeyx

Mahmud Şəbüstəri (1287-1320) «Gülşəni-Raz» poemasında nitqi

insanın mühüm əlaməti hesab edir, onu insanı bütün digər bioloji

varlıqlardan ayıran vasitə hesab edir. O, “ağıl nitqin köməyi ilə üzə

çıxır” deməklə alman alimi Y. Herderi (1744- 1808) düz 5 əsr

XIII əsr Azərbaycan dili və dilçiliyinin inkişafında mühüm

mərhələ təşkil edir. Məhz bu əsrdə İsfəhanli Həsənoğlu tərəfindən

əsası qoyulan türkdilli poeziyamızda tez-tez dil və dilçiliklə bağlı

maraqlı fikirlərə rast gəlmək olur. Onun həmin dövrdə qələmə

aldığı şeirin ilk Azərbaycan dilli əsər olduğunu nəzərə alsaq, deyə

bilərik ki, onun müasir dövr şeirlərindən fərqi bir o qədər də böyük

/Apardı könlümü bir xoş qəmər yüz, canfəza dilbər,

Nə dilbər? Dilbəri – şahid. Nə şahid? Şahidi – sərvər.

Mən ölsəm, sən büti-şəngül sürahi, eyləmə qül-qül,

Nə qül-qül? Qül-qüli- badə. Nə badə ? Badeyi-əhmər

Başımdan getmədi hərgiz səninlə içdiyim badə,

Nə badə? Badey-məsti. Nə məsti? Məstiyi – sağər.

Şəha, şirin sözün qılır Misirdə bir zaman kasid,

Nə kasid? Kasidi-qiymət. Nə qiymət? Qiyməti-şəkkər.

Tutuşmayınca dər atəş bulunmaz xisləti-ənbər,

Nə ənbər? Ənbəri-suziş? Nə suziş? Suzişi – məcmər.

Əzəldən canım içində yazıldı surəti- məni,

Nə məni? Məniyi –surət. Nə surət? Surəti-dəftər.

Həsənoğlu sənə gərçi duaçıdır, vəli sadiq.

Nə sadiq? Sadiqi-bəndə. Nə bəndə? Bəndeyi- çakər.

Bu parçada cüzi fonetik fərqi nəzərə almasaq (“yüz” sözünün

əvvəlində /j/ samitinin gəlməsi), demək olar ki, həmin bu üslub

müasir şeirlərdə də müşahidə olunur.

ЫII HİSSƏ

Azərbaycan xalqının maarifpərvər oğlu d-r Cavad Heyət

(1923-2015) XIII – cü əsri təhlil edərək yazır ki, Hinduşah

Naxçıvaninin (1330-cu ildə vəfat edib) “Silahül – əcəm” əsərini

dörd dildə (farsca, ərəbcə, türkcə və pəhləvicə) yazmaqla

Azərbaycan türklərinə farscanı öyrətmək məqsədilə lüğət və

qrammatikanın əsasını qoymuşdur.

Bu da bir daha onu göstərir ki,

lüğətlərin tərtibi artıq orta əsrlərdən Azərbaycanda bir ənənənəyə

çevrilmişdir. Dilçiliyin bir elm sahəsi kimi formalaşmasının

özülündə dilin mahiyyəti, funksiyası, tədrisi və bu zaman tədrisə

köməklik (lüğətlər, dərsliklər və s.) göstərən vəsaitlərin

hazırlanması məsələləri olmuşdur.

Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşmasında filosoflardan Qazi

Bürhanəddin, fars dilində yazıb-yaradan Marağalı Əvhədi (1274-

1338), Arif Ərdəbili ( ), habelə Nəsimi (1370-1417) və Şah İsmayıl

Xətai (1486-1524) mühüm rol oynamışlar.

Marağalı Əvhədi 1333-cü ildə fars dilində 9142 misralıq

“Cami-Cəm” adlı dialektik-əxlaqi poemasını yazır. O, sözün

göydən gəldiyini söyləmiş, onun saflığını və ülviyyətini tərənnüm

etmişdir. Həmin əsərində o, həyat, cəmiyyət və təbiət haqqında

dəyərli sözlərlə yanaşı dil və danışıq haqqında da hikmətamiz

fikirlər söyləmişdir. O yazırdı:

/Yarandı ağıl, nəfs, bir də ki, fələk,

Danışmaq öyrəndi, çərx, həm eşitmək//

Şair danışmaqla eşitməyi bərabər tutaraq ağıl, ruh və fələyin

bir anda yaranmasını əsas götürür və sözün forması ilə məzmununu

vəhdətdə götürməklə, sözün maddi qabığını təşkil edən qrafemlərə

xüsusi önəm verir, əsərlərində nəhvdən (sintaksisdən) bəhs edərək

onu hikmət, şərh və məntiq elmlərilə bərabər götürür.

Qeyd edək ki, Marağalı Əvhədidən sonra yaşayıb yaratmış

Arif Ərdəbili də 1369-cu ildə yazdığı “Fərhadnamə” əsərində sözün

iki tərəfindən-forma və məzmunundan danışır. Şair /Sözdə xəyal

yoxsa, onda can olmaz// deməklə özündən sonra gələn dilçiləri xeyli

qabaqlayaraq semiotik üçbucağa aydın işarə etmişdir:

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild

Nəticəyə görə söz ilkindir, hətta kainat da sözdən törəmişdir.

«Ol dedi, oldu». Nitqi insanın atributu hesab edir. Danışırsansa,

deməli canlısan. O, şeirlərində ünsiyyət vasitəsi mənasında əvvəlcə

«lisan», «rəvan» kəlmələri işlədir. Nəsimi türk dilini (Azərbaycan)

ərəb dilindən üstün tutur:

Ərəb nitqi tutulmuşduri dilindən,

Səni kimdir deyən, kim, türkmansan?

Şah İsmayıl Xətai (1486-1524) Azərbaycan dilini dövlət dili

kimi saraya gətirmişdir. O, yazırdı:

Söz vardır kəsdirər başı,

Söz vardır kəsər savaşı.

Söz vardır ağulu aşı

Bal ilən edər bir söz.

Başqa yerdə şair yazır:

Gördüyünü gözün ilə

Söyləməsən sözün ilə.

Qiybətdən kəsər gör dilin,

Hər qula yeksan dedilər.

Şah İsmayıl Xətai dörd şeyin içində sözü də unutmur.

Dörd şey lazım bir qarındaşa lazım,

Bir elm, bir kəlam, bir nəfs, bir söz.

XIV əsrin əvvəllərində «İbn –Mühənna lüğəti» elmi dilçilik

əsəri idi. Ondan sonra Hinduşah Naxçıvaninin “Silah-əl əcəm» əsəri

meydana gəldi. 1545-ci ildə isə Lütfulla İbn Yusif Nəiminin

«Bəhrül qəraib» (Qəribəliklər dənizi) adlı farsca-türkcə lüğəti elmi

əsər idi. Bunlarda da cəmiyyətdə dili öyrənməyin ilk nümunələrini

III. 6. Azərbaycan dilçiliyinin İbn Mühənna mərhələsi

Seyid Əhməd Cəmaləddin İbn Mühənna uzun müddət

dilçiliyimizə az tanış olan, ancaq dilçiliyimizdə həqiqətdə misilsiz

xidmətləri olan bir alim olmuşdur. İlk dəfə olaraq bu böyük dilçi

haqqında 1900-cu ildə məlumat verən rus türkoloqu Platon

M.Melioranski onu dünyaya ərəb filoloqu kimi təqdim etmişdir.

XIII-XIV əsrlərdə yaşayıb-yaratmış İbn Mühənna (ölüm

tarixi: 1324 və ya 1325-ci il), fars, türk və monqol dillərinin

qrammatik quruluşunu tədqiq etmiş və “Hilyətül-insan” və həlbətül-

lisan” (“İnsanın bəzəyi və dili sahəsi”) adında fars dilində kitab

yazmışdır. 3 cildlik bu kitab fars (I hissə), türk (II hissə) və monqol

(III hissə) dillərinə həsr olunmuş sanballı elmi-tədqiqat əsəridir.

Ə.Cəfəroğlu (1899-1975) yazır ki, Platon M.Melioranski «Араб-

филолог о турецkом языkе» adlı doktorluq dissertasiyasında

naməlum müəllifin əsərini azərbaycanca yazdığını və əsas türkcəni

də azəri ləhcəsi olmasının mümkünlüyündən söz açmışdır.

P.M.Melioranski naməlumluq məsələsində tələsmişdir, çünki

on il bundan sonra İstanbulda çap olunan «Kitabi-haliyyeti – əl

nisan və haliyyəti – əlalisan» və «İbn Mühənnanın lüğəti» adlanan

lüğətin müəllifinin İbn Mühənna olması faktı təsdiqlənir. Digər rus

alimi S.Y.Malov isə yazır ki, əsərdə sözü gedən əsas türkcə heç də

azəri türkcəsi deyil, Türküstan, Qaşqar və Uyğur türkcəsi olduğu,

azəri ləhcəsilə bağlı fikirlərin isə əsərə sonralar əlavə edildiyi

qənaətinə gəlir. Göründüyü kimi, P.M.Melioranski lüğətin dilini

azəri türkcəsi adlandırır, ancaq S.Y.Malov məsələyə başqa cür

yanaşır. Əvvəlcə Ə.Cəfəroğlu, sonra T.Hacıyev S.Y.Malovun

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild

fikirlərinin yanlış olduğunu sübut edirlər. Belə ki, o dövrdə /k/-nın

/g/ və ya /x/-ya keçməsi uyğur türkcəsinə xas deyildi. Ə.Cəfəroğlu

XIII əsrdə Azərbaycanda oyanış olduğu, hətta orada bir növ Türk

Elmlər Akadimiyasının mövcudluğu haqqında F.M.Köprülüzadəyə

istinadən fikirlər yürüdüldüyünü söyləyir. Bu çox inandırıcı

görünür. Çünkü hülakilər hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda bir

intibah dövrü yaşanmışdı. Həqiqətən də, böyük N.Tusi məktəbi və

Marağa rəsədxanası dilçiliyə təsirsiz ötüşə bilməzdi.

Ə.Cəfəroğlu yazır ki, əldə olan məlumatlara görə İbn

Mühənnanın babasının babasını

şiə tarixçilərindən biri

adlandırmağa müəyyən imkan yaradır. Odur ki, Azəri ləhcəsinin

müəyyənləşdirilməsi İbn Mühənna şəxsiyyətinin tam açılması

olmadan həll etmək imkansız görünür.

Azərbaycanın görkəmli türkoloqu, AMEA-nın həqiqi üzvü

T.İ.Hacıyev (1936-2015) İbn Mühənnanın üçdilli lüğətinin

(Hilyətül-insan və həlbətül –lisan) məhz hülakilər dövründə, özü də

Kirmanda (Cənubi Azərbaycanda – F.V.) yazıldığını, habelə İbn

Mühənnanın Azərbaycan türkü olmasını faktlarla sübut edir. Bu

zaman alim diqqəti /Cəmaləddin/ və /Seyid/ toponimlərinə çəkir və

bu şəxs adlarına Türküstan türklərində rast gəlinmədiyini xüsusi

Adamların dil öyrənməsini özləri üçün əbəs saydığını qəbul

etməyən İbn Mühənna yazır: “Halbuki səyahət və gəzintilərində

bundan istifadə edə bilərlər, eləcə də elmi məsələlərin tədqiqində,

ticarətdə fayda qazanmaq və ya ziyandan qaçmaq üçün, yaxud bir

işdə ustalığına, sənətkarlığına görə haqq almaq istəyi ilə və ya

müxtəlif məsələlərin həllində öz düşüncələrini gücsüzlük və

acizlikdən qurtarmaq üçün və ya vətəndə və yad ölkədə öz

müasirlrinin qarşısında üstünlük əldə etmək üçün dil biliyi onların

gərəyi olardı. Buna, dillərin öyrənilməsinə belə baxışıma türk

səltənəti həvəslə qoşuldu. Allah onların qələbəsini möhkəmləndirsin

və hökmranlığına rifah və dinclik versin”.

Bu sitatdan bəlli olur ki, İbn Mühənna dilöyrənmənin insan

həyatında nə qədər mühüm rol oynadığına xüsusi dəyər verir, onun

ЫII HİSSƏ

həm praktik, həm də elmi fəaliyyətdə, habelə idarəetmədə xüsusi

önəm daşıdığını vurğulayır. Kitabını metodiki cəhətdən üç dil üzrə

– fars, türk və monqol dillərinə – ayrı-ayrı hissələrdə yerləşdirməklə

İbn Mühənna o dövrdə bu dillərdə danışanların daim kontaktda

olmasını əsas götürür və türk səltənətinin onun lüğət yazmaq

niyyətini bəyəndiyini açıq söyləyir. İbn Mühənnanın bu əsərə

yazdığı izahat onun pedaqoji səriştəsinin yüksək olduğunu göstərir.

O, materialının seçimi prinsiplərini əsl metodist kimi əsaslandırır,

çox işlək və nitqdə məlum olan şeyləri, hər əsərdən ən

mükəmməlini və fəsillərin ardıcıllığına görə ən münasibini

seçdiyini vurğulayır. “Kitabın mətləbini doğru ifadə edən, mənim

sözlərimə bəraət qazandıran, onu təsdiqləyən, məni danlaqlardan

xilas edən gözəl nitqli insanları dinlədim. Hər hissənin yazılışında

materialı elə yaxşı böldüm ki, mən bilən, mənə qədər heç kəs belə

İbn Mühənna qarşısına qoyduğu məqsədə uyğun olaraq yazır

ki, onun kitabı bilikdə üstünlük və işlərində qazanc əldə etmək

istəyənləri, özü demiş, alimləri və tacirləri nəzərdə tutub.

Yuxarıda deyildiyi kimi, kitabın ikinci hissəsi türk dili

haqqındadır. “Mən bu sətirlərdə çalışdım ki, düzgün ümumişlək

danışığı ifadə edim və “vəhşi”, işlək olmayan sözləri atım, ümumi

razılaşdırılmış tərkiblərin, məişətdə ümumi qəbul olunmuş sözlərin

ardınca gedim, hər məsələni ayrıca verim, bütün əsəri anlayışlar –

məlumatlar üçün münasib edim, əsas iki hissəyə bölərək,

materialımı təməl prinsiplərə, ümumi qanunlara, fəsillərə və

bölmələrə görə bölüşdürüm, paylayım.”

İbn Mühənna türk dilinin əlifbası və səs birləşmələri (onda

hərf birləşmələri adlanır – F.V.), ərəb dilində olmayan, yalnız türk

dilinə xas olan səslərdən əsl fonoloq kimi danışır, türk dillərinin

aqqlütinativliyini xüsusi vurğulayır, şəkilçilərdə iştirak etməyən

O, türk dillərində danışanların nitqlərindəki tələskənliyi,

tələffüzlərindəki etinasızlığı, bəzi səslərin “yeyilməsini”, uzun

saitlərin təsadüfliyini, həmzəlilərin bolluğunu da qeyd etməyi

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild

unutmur. İbn Mühənna əlifin, yanın və vavın 3 cür yazlışını verir.

Eyni zamanda o, fonem əvəzlənmələrindən (10 əvəzlənmə növünü

göstərir – F.Veysəlli) də danışır. Bundan sonra İbn Mühənna ikinci

hissənin 24 bölməsinin hər birinin məzmununu açıqlayır. Burada

adlardan tutmuş feillərin və əvəzliklərin şəxslənməsi, inkarlıq və

müəyyənlik – qeyri – müəyyənlik, mənsubiyyət kateqoriyası,

tamamlıq və izafət, köməkçi hissəciklər və s. haqqında ətraflı

məlumat verilir. Kitabın diqqəti çəkən bir cəhəti də odur ki, İbn

Mühənna özündən sonrakı dilçilik ənənəsini xeyli qabaqlamış,

bütün qaydaları danışıq dilinə əsasən vermişdir. O, Kufə və Bəsrə

dilçiliyinə yaxından bələd olduğunu aydın nəzərə çarpdırır.

Fikrimizcə, İbn Mühənnanın bu kitabı nümunə kimi ali

məktəblərimizdə tədris olunmalı, gənclərimiz bu böyük dilçi alimin

linqvistik görüşlərini mükəmməl şəkildə mənimsəməlidirlər.

III. 7. Azərbaycan dilçiliyinin Nəsimi və Füzuli dövrü

Böyük Azərbaycan şairi Nəsimi (1370-1417) dilçilik

haqqında ayrıca bir kitab yazmasa da, o, şeirlərində nitqi vəsf edir

və sanki bugünkü günümüzlə ayaqlaşaraq ünsiyyətin gerçək

modelini cıza bilmişdir. O yazır:

/Gəl mana bir söyləgil kimdir sənin nitqində kim.

Söyləyən, söylətdirən, eşitdirən hər yanədən.//

Nəsimiyə görə söz ilkindir, hətta kainat da sözdən törəmişdir.

«Ol dedi, oldu». Nitqi insanın atributu hesab edir. Danışırsansa,

deməli canlısan. O, şeirlərində ünsiyyət vasitəsi mənasında əvvəlcə

«lisan», «rəvan» kəlmələri işlədir. Nəsimi türk dilini (Azərbaycan)

ərəb dilindən üstün tutur:

Ərəb nitqi tutulmuşdur dilindən,

Səni kimdir deyən, kim, türkmansan?

Arif Ərdəbili üçbucaqda dil işarəsinin mahiyyətini açırsa,

Nəsimi üçbucaqda onun sintaktik (söyləyən), praqmatik

(söylətdirən) və perseptiv (eşitdirən) aspektlərini açıb göstərir.

Digər bir şeirində isə Nəsimi dilin mahiyyətini belə açıb göstərir:

ЫII HİSSƏ

/Gər dilim, yar, qeyrinə meyil eyləsə,

Öz dilim ilə dilimini diləmən//

Göründüyü kimi, şair öz ana dili olan Azərbaycan türkcəsinin

sabitliyini, yenilməzliyini göstərməklə bərabər başqa dilə meylini

öz dililə nizamlayacağını elan edir.

Böyük Füzuli də (1494-1556) öz sələfləri kimi sözə yetərincə

qiymət vermiş, sözün işlənməsinə xeyli yer ayırmışdır. Füzuli

yaradıcılığından bəzi seçmələr dediyimizi bir daha təsdiq edir.

Təvəzökarlıq edərək, o, sözün vəsfində gücsüz olduğunu etiraf edir:

Hər şeydən yüksəkdir sözün məqamı,

Hər yerdə sevərlər sahib kəlamı,

Sözün vəsfi mənim hümmətim deyil.

Sözün qiymətinə söz yox yəqin bil,

Çün ol sənə qılalı mehribanlıq,

Yaxşılığa eyləmə yamanlıq.

Məlumdur ki, dünyanın yaranışının ilahı açılışı sözlə bağlıdır

deyənlər adətən İncildən bu misalı gətirirlər: «Və Allah dedi: İşıq

olsun! Və işıq oldu. Allah gördü ki, işıq yaxşıdır. Bu zaman Allah

işığı zülmətdən ayırdı və işığı gün, zülməti isə gecə adlandırdı.

Sonra Cənab Allah yer üzündəki heyvanları və göydəki quşları

insana göstərib baxdı ki, görsün insan onları necə adlandıracaq;

çünki insan onları necə adlandırsa, elə də adlanacaqlar. Və insan yer

üzündəki heyvanlara və göydəki quşlara ad verdi”. Elə bu motivləri

biz Füzulinin aşağıdakı şeirində də görürük:

Gözəl yaranmışdır söz əzəl başdan,

Düzlükdür ondakı hüsnü artıran.

Düzlükdə artmışdır sözün qiyməti,

Düzlükdür hər şeyin ilk məziyyəti.

Xəlqə ağzın sirrini hərdən qılır izhar söz,

Bu nə sirrdir kim, olur ləhzə yoxdan var söz.

Artıran söz qədrini sidqilə qədrini artırır,

Kim nə miqdar olsa, əhlin eylər olmaqdır söz.

Bir sözə ehya (can vermə) ki, tutduqca səni xabi-əcəl (ölüm)

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild

Elər hər saət səni ol uyqudan bidar (oyaq) söz.

Bir nigari – ənbərin xəttdir (ənbər –gözəl xətt) könüllə almağa

Göstərir hərdəm niqabi – qeybdən rüxsar söz.

Xəzini-gəncineyi – əsrardır (sirr xəzinədarı) hərdəm çəkər,

Rişteyi-izharə min-min gövhəri-əsrar söz

Olmayan qəvvasi-bəhri-mərifət (mərifət dənizinin üzgüçüsü)

Kim, sədəf tərkibi-təndir, şöləyi-şəhvar-söz (ən əla inci)

Gər çox istərsən Füzuli izzətin, az et sözü,

Kim, çox olmaqdan qılıbdır, çox əzizi xar söz.

(M.Füzuli. Seçilmiş əsərləri, s.122).

Yuxarıdakı misallardan görürük ki, Füzuli dilin daxili

strukturuna o qədər yaxından bələd olmuşdur ki, şeir yazanda

fonemlərin həmahəngliyini gözləməyə nail olmuşdur. Sözdə bir

samit artırmaqla Füzuli onun ahəngini dəyişmişdir. Məsələn,

/Laf ilə qılıcdan vurmağıl dəm

Kim vardır bizim qılıncımız həm//

Füzuli poeziyasından söz açan görkəmli Azərbaycan dilçisi

M.Adilov yazır: “Füzuli şeirində klassik şərq poetikasına xas

məqlub (palindrom və ya paronim – F.V.) ilə (hərflərin möcüzəsi)

türk xalq şeirinə xas alliterasiya (səslərin möcüzəsi) bir vəhdət təşkil

edir, birlikdə təzahür edir.”

Füzulidə paronimlər yetərincə işlədilir. Özü də bunlar

ahəngdarlığı qüvvətləndirmək üçün edilir. Müq.et:

/Cəm könlün dövr cövründən pərişan olmasın

Hər kimin kim dövr cövründən dili-naşadı var//

Füzulidə paronimlərdən istifadə bir üsul olaraq çox geniş

tətbiq olunur. Bu paronimlik heca, söz və hətta söz birləşməsi

/Yeydürür meyxanədə bir cam vermək bir gözəl//

/Dünyaya gəlmişik . qəm ilə həmdəm olmuşuq,

Qəm aşinası dəhrdə, biz hər dəm olmuşuq//

ЫII HİSSƏ

Ən ciddi maraq doğuran odur ki, M. Füzuli sanki fonetikanı

və fonologiyanı şərh edir, dil səslərinin möcüzəsinə şərh vermədən

onları bilavasitə şeirə tətbiq edir. Sözlərin əvvəlində, ortasında və

sonunda fonemləri – saitləri və samitləri bir-birilə əvəz etməklə

Füzuli bədii vasitə yaradır, bu zaman təkcə sözlərin deyil, hətta

bütöv söyləmlərin səslənməsində həmahəngliyə nail olur. Burada

həm söz başında, həm sözün içində, həm də söz sonunda (Məsələn,

/şövq/-/zövq/, /həm/-/qəm/, /zar/-yar/, /məlamət/-/səlamət/ və s.)

qarşılaşmalarla işlənən paronimləri misal gətirə bilərik. Dediklərmiz

aşağıdakı parçada özünü aydın göstərir:

/Leyli-məhi – asimani həşmət,

Məcnun – şəhi –kişvəri-məlamət

Leyli – səfi – əhli- hüsn əmiri

Məcnun – səri- kuyi-qəm fəqiri.

Leylidə kəmali-hüsnilə zövq,

Məcnunda cəmali-Leyliyə şövq//

Gətirdiyimiz nümunədə /m-∫-f-r-k-dž/ samitləri qafiyədaxili

paronimlərin yaranmasını şərtləndirən samitlərdir. Şair başqa

hallarda sözün əvvəlinə bir fonem artırmaqla (/Fərz oldu bir əzmə

cəzm qılmaq. Sındırmağa əhdi cəhd qıldı. // və ya/əslində tikan

çəkər əzabın, Fəslində həkim alır gülabın// və s.) və ya sözün

fonetik strukturundan bir fonemi atmaqla (Məsələn, /Yar

həmsöhbətim olmazsa, Füzuli, nə əcəb. Özünə söhbətim ar bilibdir

bilirəm. // və s.) yeni qafiyə yaradır. Söz yox ki, Füzuli ərəb

qrafikasını dərindən bildiyindən şeirlərində bu qrafikanın bütün

zənginliklərindən nəinki məharətlə istifadə etmişdir, həm də onun

mürəkkəbliyinə münasibət bildirmişdir. Məsələn,

/Gah bir hərf süqutilə qılır nadiri nar,

Gah bir nüqtə qüsurilə gözü gur eylər//

deməklə şair ərəb qrafikasının məqlub və ya paronim üçün

necə əlverişli imkan yaratdığını xüsusi vurğulayır.

Biz F.Veysəllinin Ankarada Füzuli simpoziumunda etdiyi

məruzədə böyük şairimiz Füzilinin dilimizin poeziyada işlənməsilə

bağlı nə qədər müdrik sözlər söylədiyinin şahidi oluruq.

İzahlı lüğət

is. [ər.] 1. Kitabın üzü, üz qabığı. Kitabın cildində qara ramka içərisində döşdən yuxarı çəkilmiş bir adam şəkli vardı. M.İbrahimov.
Böyük bir əsərin ayrı-ayrı kitab şəklində olan hissələrindən hər biri, həmçinin ayrıca kitab şəklində olan çap əsəri. Ensiklopediyanın ikinci cildi. – Dəmirov əlini uzadıb cildləri özünə tərəf çəkdi və səliqə ilə düzəltdi. S.Rəhimov. [Vahid:] Gecə-gündüz yazdığın o cildlərin sahibləri heç zaman sənin zəhmətini unutmazlar, ana! B.Bayramov.
məc. Don, qiyafə. Ötər keçdiyiniz yerdə bayquşlar; Qəhrəman cildinə girən sərxoşlar! H.Cavid. [Səfərəli:] Deməli, gedək cildimizi dəyişməyə. H.Nəzərli.
□□ Cilddən-cildə girmək – bax dona (min dona) girmək (“don1”da). [Professor:] Cilddən-cildə girən bu bürüncəkli adamlara qarşı çox kəskin, çox amansız mübarizə aparmaq lazımdır.. S.Rəhimov. . cildinə girmək – yalandan özünü . oxşatmaq, yalandan özünü . kimi göstərmək. Müəllif sanki özü Fərhad cildinə girərək, irəli gəlir və ürəyini boşaldır. M.İbrahimov. Cildini dəyişmək – başqa dona girmək, hər hansı mühitə, şəraitə uyğunlaşmaq. Kərəmov mühitə uyğun olaraq kərtənkələ kimi cildini dəyişsə də, elə həmin Kərəmovdur. İ.Əfəndiyev.

Paylaşın – Hamı bilsin

Sual və cavabı bəyəndinizsə “Bəyən” və ya “Like”düyməsini tıklayın!

Öz fikrinizi bildirin

Bu məqaləyə aid şərhlər yazılmayıb. Öz şərhlərinizi göndərmək üçün aşağıdakı bölmədən istifadə edin.!