Kartoqrafik proyeksiyalar

Silindrik proyeksiyalarda qlobus şəffaf silindrin içərisinə yerləşdirilir. Bu zaman Yer səthinin ekvatorboyu əraziləri silindrin səthinə toxunur. Toxunma xəttində bütün təhriflər sıfıra bərabər olur. Xəritədə təhriflərin olmadığı xətt və ya nöqtə sıflr təhriflər xətti və ya sıfır təhriflər nöqtəsi adlanır. Silindrik proyeksiyalarda, əsasən dünya xəritələri, həmçinin ekvatorboyu ərazilərin xəritələri çəkilir, paralel və meridianlar bir-biri ilə düz bucaq altında kəsişən düz xətlər şəklində təsvir olunur.

Kartografik proektsiyalar: ular nima uchun va turlari

The kartografik proektsiyalar Ular Yer yuzidagi egri chiziqli nuqtalar tekisligidagi tasvirlar. Shu tarzda joylashuv koordinatalari: kenglik va uzunlik dekart koordinatalari x va y bo’lgan nuqtaga aylantiriladi.

Albatta, bu oson emas, chunki bu Yer sharini “tekislash” degan ma’noni anglatadi, bu deformatsiyasiz amalga oshirilmaydi. Aslida, bu aksariyat xaritalarda sodir bo’ladi.

O’quvchi apelsin o’rtasida qobig’ini olib tashlashga harakat qilishi mumkin va keyin uni butunlay tekis qilib qo’yishi mumkin. Bunga erishishning yagona usuli – bu uni ba’zi qismlarda sindirish, ammo shu bilan yuzaning biroz deformatsiyalanishi aniq.

Shu sababli, xaritalarda ko’rsatilgan uzunliklar, yo’nalishlar yoki shakllar haqiqiylari bilan to’liq mos kelmaydi yoki hech bo’lmaganda bir vaqtning o’zida barcha xususiyatlarga ega emas. Ulardan biri saqlanib qolganda, boshqalari, hech bo’lmaganda qisman yo’qoladi. Biroq, xaritaning maqsadiga qarab, bunday yo’qotishlarni qabul qilish mumkin.

Shunga qaramay, er yuzining tekis tasvirlari juda ko’p afzalliklarga ega. Yangi boshlanuvchilar uchun xaritalar ko’chma bo’lib, ularni juda ko’p joy egallamasdan ko’p joylarga olib borish mumkin.

Ular, shuningdek, ma’lum mintaqalar uchun maxsus ishlab chiqarilishi va deformatsiyani minimallashtiradigan, muhim deb hisoblangan tafsilotlarni kattalashtirishi mumkin. Buni aniqroq tasavvur qilish mumkin emas, albatta bu kichikroq: masshtabdagi globus.

Globuslar Yer shaklida qurilgan, ammo o’lchamlari sababli ular juda ko’p ma’lumotni o’z ichiga olmaydi.

Xarita proektsiyalari turlari

– Proektsiyaning saqlanib qolgan xususiyatlariga ko’ra

Proektsiyada saqlanadigan xususiyatlarga qarab, kartografik proektsiyalarning quyidagi turlari mavjud:

–Ko’ra: er yuzidagi ikkita chiziq orasidagi mavjud burchaklarni ushlab turadi, shuning uchun u navigatsiya jadvallari uchun mos proektsiyadir

–Ekvivalent (teng maydon): Ushbu proektsiya relef yuzalarini to’g’ri saqlaydi, garchi deformatsiya bo’lishi mumkin va shakllar endi o’xshash emas. Bu posilka xaritalari uchun mos proektsiyadir.

–Teng: uning nomidan ko’rinib turibdiki, bu proektsiyada er yuzidagi yoy va xaritadagi to’g’ri chiziq bilan birlashtirilgan ikki nuqta orasidagi masofalar bir xilda saqlanadi.

–Profilaktik– Ushbu proektsiyada hech qanday burchak, sirt yoki masofa saqlanib qolmaydi, ammo shaklning minimal buzilishi mavjud.

– u taxmin qilingan raqamga ko’ra

Proektsiyalarni amalga oshirishning juda ko’p usullari mavjud. Keng qo’llaniladigan yana bir mezon – bu, masalan, tekislik, silindr yoki konus bo’lishi mumkin bo’lgan proektsiyalangan tekislik raqamiga qarab tasniflash.

Tekislikdan foydalanganda proyeksiya deyiladi tekislik yoki azimutal proyeksiya, geometrik figuradan foydalanilganda esa u rivojlanmoqda, chunki geometrik shakl keyinchalik rivojlanib, tekislikka aylanishi mumkin, chunki biz quyida ko’rib chiqamiz.

Samolyot yoki azimutal proektsiyalar

Ular Yer sathining proektsiyasidan ma’lum bo’lgan nuqtadan qurilgan proektsiya tepasi, Yer yuziga tegib turgan tekislik tomon. Tangensiya nuqtasi deyiladi proektsion markaz.

Proektsiyaning ushbu turi tekislikning proektsiya tepaligining va teginish nuqtasining joylashishiga qarab bir nechta variantga ega.

Konusning proektsiyasi

Konus va silindr – bu proektsiyani rivojlantirish uchun yordamchi sifatida eng ko’p ishlatiladigan geometrik raqamlar. Birinchi holda, konusning proektsiyasi, shar simmetriya o’qi qutblardan o’tuvchi konus bilan qoplangan.

Endi er yuzida har bir nuqtani: parallellik va meridianlarni joylashtirish uchun egri chiziqlar chizilgan. Konusga proyeksiyalashda parallelliklar konsentrik doiralar shaklida, meridianlar esa konusning tepasida bir vaqtda chiziqlar shaklida ko’rinadi.

Silindrsimon proektsiya

In silindrsimon proektsiya, er yuzi sharga teguvchi silindr bilan qoplangan, silindrning o’qi qutblardan o’tuvchi o’qga parallel. Keyin silindr uzaytiriladi, unda meridianlar va parallelliklar to’g’ri chiziqlar bo’lib qoladi.

Meridianlarga to’g’ri keladigan chiziqlar teng masofada bo’ladi, lekin uzunlik oshgani sayin masofasi kattalashgan parallellarga to’g’ri kelmaydi.

Shu bilan birga, silindrni rasmda ko’rsatilgandek, ekvatorda er yuziga tegishi shart emas, boshqa yo’l bilan joylashtirish mumkin. Silindr diametri Yerdan kichikroq bo’lishi mumkin.

Eng mashhur kartografik proektsiyalar

Yuqorida tavsiflangan proektsiyalar turlari birlashtirilib, yangi proektsiyalar paydo bo’lishi mumkin.Eng taniqli kishilar quyida qisqacha tavsiflangan.

Merkator proektsiyasi

Bu dunyo xaritalarini namoyish qilish uchun eng ko’p ishlatiladigan proektsiyalar qatoriga kiradi. U 1569 yilda Gerardus Merkator (1512-1594) nomi bilan ham tanilgan geograf Jerar Kremer tomonidan ixtiro qilingan.

Bu mos keladigan silindrsimon proyeksiyadir, ya’ni burchaklarni hurmat qiladi, shuning uchun ham dengizchilar tomonidan yuqori baholanadigan proektsiyadir. Biroq, u maydonlarni saqlamaydi, chunki bu turdagi proektsiya ekvatorial hududlarga mos keladi. Ushbu kengliklardan tashqarida mintaqalar mavjud bo’lganidan ancha kattaroq ko’rinadi.

Ushbu kamchiliklarga qaramay, bu Internetdagi eng mashhur xarita dasturlarida ishlatiladigan proektsiya.

Lambert konusning proektsiyasi

Ushbu proektsiyani shveytsariyalik matematik Yoxann Lambert (1728-1777) yaratgan va u ham π soni mantiqsiz ekanligini ko’rsatgan. Ushbu proyeksiya masofalarni juda yaxshi saqlaydi va o’rta kenglik mintaqalarini ifodalash uchun juda mos keladi, ammo deformatsiya tufayli ekvatorial kengliklarga mos kelmaydi.

O’zgartirilgan xarita proektsiyalari

Ushbu proektsiyalar guruhi deformatsiyalarni minimallashtirishga harakat qilib, er yuzini aks ettirish uchun ishlatiladi. Eng yaxshi tanilganlar orasida:

Sinusoidal proektsiya

Ushbu proyeksiya silindrsimon proektsiyadan farqli o’laroq parallelliklarni gorizontal va teng masofada bo’lishiga imkon beradi. Markaziy meridian – bu parallelliklarga perpendikulyar bo’lgan chiziq, ammo boshqa meridianlar uning atrofida egri chizishadi.

Parallelliklar orasidagi masofalar, shuningdek, parallelliklar va markaziy meridian orasidagi masofalar to’g’ri, shuningdek maydonlarni saqlab qoladi.

Mollweid proektsiyasi

Ushbu proektsiya hududlarni saqlab qolishga intiladi. Bu erda ekvator markaziy meridianga nisbatan ikki baravar uzun. Meridianlar ellips shaklini oladi va parallellik ekvatorga parallel gorizontal chiziqlar bo’lib, ularning ajralishi mintaqalarning sodda saqlanishiga bog’liq bo’lib, o’rta kengliklarga juda mos keladi.

Goode proektsiyasi

Bu avvalgisidan farqli o’laroq uzluksiz proektsiya. Unda er yuzi qit’alardagi buzilishlarni minimallashtirib, tartibsiz va birlashgan maydonlar shaklida namoyish etilgan. Rasmda ko’rinib turganidek, bo’lingan okean sathlarida ham shunday emas.

Shu bilan birga, Gud proektsiyasi qit’alarning shakli va mintaqalarini saqlab qolishning afzalliklariga ega, shuning uchun u iqtisodiy xaritalarda mahsulotlarning dunyo bo’ylab tarqalishini namoyish etish uchun keng qo’llaniladi.

Adabiyotlar

Aguilar, A. 2004. Umumiy geografiya. 2-chi. Nashr. Pearson ta’limi.
Gisgeografiya. Xarita proektsiyalari nima? Qayta tiklandi: gisgeography.com
Snayder, P. Kartografik proektsiyalar va ma’lumot tizimlari. Qayta tiklandi: hum.unne.edu.ar.
USGS. Xaritadagi proektsiyalar. Qayta tiklandi: icsm.gov.au
Vikipediya. Xarita proektsiyalari ro’yxati. Qayta tiklandi: en.wikipedia.com

Kartoqrafik təsvir vasitələri.

Xəritə, qlobus və plan kartoqrafik təsvirlərdir. Ərazinin kiçildilmiş,
ümumiləşdirilmiş və şərti işarələrlə təqdim olunmuş modelinə kartoqrafik
təsvir deyilir.

Coğrafi xəritələr (fiziki, siyasi, iqtisadi və s.) dünyanı və ya hər hansı bir ərazini
daha aydın təsvir edən modellərdir. Onlar kartoqrafik modelləşdirmə ilə yaradılır.
Məkana dair məlumatların toplanması, sistemləşdirilməsi və kompleks təhlilini
əhatə edən ardıcıllıqla yerinə yetirilir. Kartoqrafik modelləşdirməni sxematik
şəkildə aşağıdakı kimi təsvir etmək olar.

Kartoqrafik modelləşdirmə 3 prinsipə əsaslanır:
1. Riyazi əsas – kartoqrafik proyeksiya, dərəcə toru və miqyasın köməyi ilə
Yerin kürə səthindən müstəvi səthə keçidini təmin edir.

Kartoqrafik proyeksiyalar

Yer kürə formasında olduğu üçün onu qlobusda nisbətən düzgün təsvir etmək olar. Coğrafi obyektlər qlobusda paralel və meridianların əmələ gətirdiyi şəbəkənin köməyi ilə təsvir edilir. Bu, coğrafi şəbəkə adlanır. Qlobusda bütün böyük və kiçik əraziləri – materiklərı, okeanları, adaları və s. eyni dərəcədə kiçiltmək mümkündür. Xəritə müstəvi üzərində təsvir olduğu üçün bunu etmək olmur. Coğrafi şəbəkə müstəviyə keçirilərkən meridian və paralellərin forması dəyişir. Xəritədə meridian və paralellərin yaratdığı şəbəkə kartoqrafik şəbəkə adlanır. Qlobus səthini müstəviyə açarkən onun “dilimlərə” bölünən hissələri arasındakı boşluqların yerini dolduran zaman təhriflər, yəni xətalar yaranır. Xəritədə təhriflərdən yaxa qurtarmaq mümkün deyil, lakin onları azaltmaq və ya birini aradan qaldırmaq olar. Bunu kartoqrafik proyeksiyaların köməyi ilə etmək mümkündür.

Xəritədə 4 təhrif yaranır:

Sahə təhrifi. Qütbə yaxın ərazilərin sahəsi bəzən daha böyük göstərilir. Məs: Qrelandiya

Forma təhrifi. Materiklər bəzən dartılmış və ya sıxılmış formada göstərilir.

Uzunluq təhrifi. Bütün meridianların uzunluğu bərabər olduğu halda bəzən bu gözlənilmir.

Bucaq təhrifi. Meridianlar ekvatorla düz bucaq (90°) altında kəsişdiyi halda bəzi xəritələrdə bu bərabərlik itir.

Bütün xəritələrdə forma təhrifi mütləq olur

Təhriflər kəmiyyəti ilk növbədə miqyasdan asılıdır. Xəritə nə qədər kiçik miqyaslı olarsa təhrif bir o qədər çox olar. Bundan başqa təhriflər coğrafi obyektlərin ekvatora yaxınlığından da asılıdır. Silindrik proyeksiyada ekvator ətrafında olan ərazilərdə təhriflər az müşahidə edilir. Ekvatordan qütblərə doğru uzaqlaşdıqca təhriflərin kəmiyyəti çoxalır. Buna görədir ki, xüsusən dünyanın Merkator proyeksiyası ilə tərtib olunmuş siyasi xəritəsində Qrenlandiya adası Avstraliyadan, Antarktida materiki isə Afrikadan böyük görünür. Halbuki, Qrenlandiya Avstraliyadan sahəcə 3.5, Antarktida isə Afrikadan 2 dəfə kiçikdir. Xəritədə qeyd edilən təhriflərin baş verməsinin səbəbi Afrika və Avstraliyanın ekvatora yaxın yerləşmələrinə görə bunlarda təhrifin az, Antarktida Qrenladiya isə qütbdə yerləşdiyinə görə təhrifin çox olmasıdır. Heç bir xəritədə ərazidə olan bütün coğrafi obyektləri göstərmək mümkün deyil. Buna görə də plan və ya xəritə tərtib edərkən məqsəddən asılı olaraq əsas obyekt göstərilir, 2-ci dərəcəli obyekt atılır. Buna kartoqrafik ümumiləşdirmə və ya generalizasiya deyilir. Generalizasiyanın kəmiyyəti xəritənin miqyasından asılıdır. Xəritə nə qədər böyük miqyaslı olursa, generalizasiya bir o qədər az müşahidə edilir.

Kartoqrafik proyeksiyalar vasitəsilə Yerin kürəvi səthi müstəvi səthə köçürülür. Kartoqrafik proyeksiyalar təhrif xüsusiyyətlərinə görə üç qrupa ayrılır: bərabərbucaqlı (konform), bərabərsahəli (ekvivalent), ixtiyari.

Bərabərbucaqlı proyeksiyalarda tərtib edilən xəritələrdə istiqamət və ya bucaqlar demək olar ki, təhrif olunmur, lakin sahə və məsafələr tam təhrif olunur. Bu xəritələr dəniz nəqliyyatında və aviasiyada istifadə edilir. H. Merkatorun 1569-cu ildə tərtib etdiyi dəniz naviqasiya xəritəsi buna misal ola bilər.

Merkator proyeksiyası

Bərabərsahəli proyeksiyalarda ərazilərin sahəsi çox az, lakin bucaq (istiqamət), məsafə və forma tamamilə təhrif olunur. Bu xəritələr materik və okeanların sahələrini hesablamaq üçün əlverişlidir. D. Qall və A. Petersin proyeksiyası buna missal ola bilər. Kürə və ya sferik formada olan yeri müstəvi üzərində təsvir etmək üçün istifadə edilən vasitələr.

D.Qall və A.Petersin proyeksiyası

İstifadə olunan köməkçi səthlərdən asılı olaraq kartoqrafik proyeskiyalar aşağıdakı qruplara ayrılır.

Silindrik proyeksiyalarda qlobus şəffaf silindrin içərisinə yerləşdirilir. Bu zaman Yer səthinin ekvatorboyu əraziləri silindrin səthinə toxunur. Toxunma xəttində bütün təhriflər sıfıra bərabər olur. Xəritədə təhriflərin olmadığı xətt və ya nöqtə sıflr təhriflər xətti və ya sıfır təhriflər nöqtəsi adlanır. Silindrik proyeksiyalarda, əsasən dünya xəritələri, həmçinin ekvatorboyu ərazilərin xəritələri çəkilir, paralel və meridianlar bir-biri ilə düz bucaq altında kəsişən düz xətlər şəklində təsvir olunur.

Konus proyeksiyalarında xəritə tərtib olunarkən Yer kürəsi konusun səthi ilə 47° şm.e. və 62° şm.e.-də kəsişir və bu paralellər boyunca təhriflər olmur. Sıfır təhrif xətlərindən uzaqlaşdıqca təhriflər artır. Bu proyeksiyalarla qütb ətrafı və mülayim enliklərdə yerləşən ərazilərin xəritələri tərtib edilir. Belə xəritələrdə paralellər qövsvarı, meridianlar isə bir mərkəzdən çıxan düz xətlər şəklində təsvir olunur.

Azimutal proyeksiyalar üçün köməkçi həndəsi səth kimi müstəvidən istifadə olunur. Müstəvinin kürəyə toxunma nöqtəsi – sıfır təhrifli nöqtə adlanır. Antarktida və Şimal Buzlu okeanının bu proyeksiyada tərtib edilən xəritələrində paralellər çevrələr şəklində, meridianlar isə bir mərkəzdən çıxan radiuslar kimi təsvir olunur. Yarımkürələrin xəritəsi də azimutal proyeksiyada tərtib edilir.

Çoxüzlü proyeksiyada

Yer kürəsinin səthi kürə deyil, çoxlu sayda trapesiyalara bölünmüş çoxüzlü kimi qəbul edilir. Bu proyeksiyalar kiçik ərazilərin təsvirində, yəni əsasən topoqrafik xəritələrin tərtibi zamanı istifadə olunur. Xəritələrin miqyası böyük və orta olur, təhriflər çox az olur. Azərbaycanın xəritələri bərabərbucaqlı, konus və çoxüzlü proyeksiyalarda tərtib olunur. Təhriflərin dərəcəsi təsvir olunan ərazinin böyüklüyündən və coğrafi enlikdən asılıdır. Xəritədə təhrifləri müəyyən etmək üçün sadə üsullardan istifadə olunur, məsələn,

uzunluq (məsafə) təhrifi özünü meridian və paralellərin arasındakı parçaların uzunluqlarının müxtəlifliyində göstərir. Meridian və paralellər arasındakı bucaqlar 90°-dən fərqli olarsa, deməli, bucaqlar təhrif edilmişdir. Bucağın təhrifi isə bütün coğrafi obyektlərin formalarının təhrifinə səbəb olur.

Miqyas

Miqyas — Yer səthinin kartoqrafik təsvirlərdə neçə dəfə kiçildildiyini göstərən kəsr ədədidir.

Miqyasın 3 növü vardır:

“Ədədi miqyas” – məs: 1:100000, 1:200000

“İzahlı miqyas” – məs: ədədi miqyası izah edir. Məs: 1:100000 miqyası 1 sm-də 1 km deməkdir. Yəni miqyasın məxrəcin 100000 -ə bölürük və yaxud 5 sıfır silirik. Metrə çevirmək üçün isə 100-ə bölürük və ya 2 sıfır silirik.

“Qraifiki miqyas” – Miqyasın qrafik üzrə təsvir edilməsidir. 1:100000 qrafik miqyası aşağıdakı kimidir.

Həqiqi məsafəni tapmaq üçün- miqyas × xəritə məsafəsi. Hm = M × Xm

Miqyası tapmaq üçün- Həqiqi məsafə/Xəritə məsafəsi . M = Hm:Xm

Xəritə məsafəsini tapmaq üçün – Həqiqi məsafə /Miqyas. Xm =Hm:M

Miqyasda sahə: Miqyasda sahə düsturu aşağıdaki kimidir.

“Həqiqi sahə= Miqyasın² × xəritə sahəsi”

Baş miqyas və xüsusi miqyas

Xəritədə məsafələri baş və xüsusi miqyas vasitəsi ilə də nisbətən dəqiq ölçmək olar. Xəritənin kənarında yazılan miqyasa baş miqyas deyilir. Baş miqyasa əsasən məsafələri yalnız sıfır təhriflər xətti üzrə dəqiq hesablamaq olar. Xəritənin təhriflər olan hissələrində isə məsafəni hesablamaq üçün xüsusi miqyasdan istifadə edilir. Xüsusi miqyas meridian və paralel qövslərinin həqiqi uzunluğunu onların xəritədəki uzunluqlarına bölməklə təyin olunur.

2. Kartoqrafik generalizasiya – miqyas, məqsəd və məzmundan asılı olaraq
obyektlər seçilir və ümumiləşdirilir. Xəritənin miqyası böyüdükcə generaliyaziya azalır, kiçildikcə artır.

3. Kartoqrafik işarələr – şərti işarələr kimi qəbul edilir.

Şərti işarələr 3 cür olur: konturlu, xətti və miqyassız.
1. Yer səthində geniş sahə tutan ərazilər (göl, meşə, tarla, bağ) miqyasa uyğun kiçildilərək planda konturlu (və ya sahəvi) şərti işarələrlə təsvir olunur. Bu şərti işarələr ilə obyektin sahəsini, təyin etmək olar.
2. Yer səthində zolaq şəklində uzanan obyektlər (yol, kanal, çay) planda xətti şərti işarələr təsvir olunur. Bu şərti işarələr ilə obyektin uzunluğunu təyin etmək olar.
3. Məhəldə uzaqdan aydın seçilən lakin miqyasa uyğun xəritədə göstərilə bilməyən obyektlər (zavod borusu, tək ağac, teleqüllə) miqyasız şərti işarələrlə göstərilir. Bu şərti işarələr ilə obyektin yalnız yerini təyin etmək olar.

Miqyasına görə xəritələr şərti olaraq 3 qrupa bölünür:

Miqyası 1:10 000-dən 1:200 000-ə qədər olan xəritələr böyük miqyaslıdır. Onlara topoqrafik xəritələr də deyilir. Bu xəritələr üzrə dəqiq ölçmə işləri aparmaq olar. Miqyası 1:200000-dən 1:1000000-a qədər olan xəritələr orta miqyaslıdır. Onlara icmal-topoqrafik xəritələr də deyilir. Bu xəritələr üzrə çox dəqiqlik tələb etməyən ölçmə işləri aparmaq olar. Miqyası 1:1000000 və daha kiçik olan xəritələr kiçik miqyaslı xəritələrdir. Onlara icmal xəritələr də deyilir.

Məzmununa görə xəritələr 3 qrupa bölünür

Ümumcoğrafi xəritələrdə –Bu xəritələrə fiziki və iqtisadi xəritələr daxildir. Onların üzərində bütün coğrafi obyektlər (çaylar, göllər, sərhədlər, şəhərlər, faydalı qazıntılar) eyni səviyyədə təsvir edilir.

Azərbaycanın ümumcoğrafi xəritəsi

Tematik xəritələrdə – hər hansı bir mövzu və ya hadisə daha müfəssəl təsvir olunur. Tematik xəritələrin təbii hadisələri göstərən və iqtisadi prosesləri əks etdirən qrupları vardır. Məs: iqlim, torpaq, bitki örtüyü, əhalinin sıxlığı, kənd təsərrüfatı və s.

Kompleks – bir-biri-ilə qarşılıqlı əlaqədə olan iki və ya daha artıq komponent təsvir olunur. Məs.: sinoptik xəritələr, geoloji quruluş və faydalı qazıntılar xəritəsi və s. Əsl mükəmməl kompleks xəritə təbii zonalar xəritəsidir.

Xəritənin riyazi əsaslari– miqyas, dərəcə toru, proyeksiya.

Xəritənin coğrafi əsasları – relyef, hidroqrafik şəbəkə, yasayış məntəqəsi.

Xəritələrdə təsvir üsulları

Keyfiyyət fonu üsulu– təsvir olunan bütün ərazi hansısa keyfiyyət əlamətinə görə fərqləndirildikdə tətbiq olunur. Məsələn, siyasi xəritədə dövlətlərin əraziləri, fiziki xəritələrdə ovalıqlar, yüksəkliklər, yaylalar, eləcə də dağlıq ərazilər, iqlim xəritələrində yağıntıların paylanması bu üsulla təsvir olunur.

Hərəkət xətləri üsulu– yer səthindəki obyektlərin hərəkət istiqamətini göstərir. Okean cərəyanları, çayların axın istiqaməti, dənizdə gəmilərin hərəkəti, təyyarələrin, avtomobillərin, qatarların hərəkət istiqamətləri hərəkət xətləri üsulu ilə ifadə edilir.

Kartodiaqram üsulu – Ölkə və bölgələrin iqtisadi göstəriciləri dördbucaq və dairələrin köməyi ilə həyata keçirilir.

“Sәnaye sahәlәri”.
1. Yeyinti sənayesi, 2. Yüngül sənaye. 3. Maşınqayırma.

coğrafiya xəritəsi ilə diaqramın birləşməsidir. Burada məlumatlar həndəsi fiqurlar (daha çox dairə və sütunlar) vasitəsilə verilir. Fiqurların ölçüləri xəritədə təsvir edilən məlumatların kəmiyyət göstəricilərini əks etdirir. Məsələn, təqdim olunan xəritədəki diaqramda dairənin böyüklüyü – bu şəhərdə sənayenin daha güclü olmasını bildirir.

Kartoqram üsulu – hər hansı bir göstəricinin ərazi daxilində dəyişməsini vizual əks etdirən təsviridir (lakin xəritə deyildir). Kartoqramda məlumatlar müxtəlif ştrixlər, rənglər və nöqtələrlə ifadə olunur.

İşarələr üsulu- təsvir müxtəlif həndəsi fiqurlar, hərf və şəkillərin köməyi ilə olur.

Areal üsulu– da xəritələrdə təsvir olunan coğrafi obyektlərin yayıldığı əraziləri (sahələri) təsvir edir. Faydalı qazıntıların, bitki və heyvan növlərinin yayıldığı sahələr arealların köməyi ilə göstərilir. Arealları təsvir etmək üçün əvvəlcə xəritədə konturlar çəkilir, sonra isə göstərilən elementlərin yayılma sahəsi rənglənir və ya müxtəlif şərti işarələrlə göstərilir.

Nöqtələr üsulu ilə tematik xəritələrdə coğrafi obyektlərin ərazi üzrə yayılması, eləcə də onların kəmiyyət göstəriciləri verilir. Nöqtələrin ölçüləri onların kəmiyyət göstəricilərini ifadə edir. Bu üsul əhalinin yerləşməsini, heyvanların sayını göstərir.

Qlobus

Yerin bir çox mühüm xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün onun kiçildilmiş modelindən qlobusdan istifadə olunur. İlk qlobusu e.ə. II əsrdə yunan Krates Malosskinin düzəltdiyi güman olunur. 1492-ci ildə alman alimi Martin Behaym hazırladığı qlobusu “Yer alması” adlandırmışdır.Qlobusda yerin əyriliyi nəzərə alaraq coğrayi obyektlər təhrifsiz (yəni səhvsiz) təsvir olunur. Qlobusun hər yerində miqyas eyni olur, yəni qlobus bərabərmiqyaslıdır. Burada yerdəki obyektlərin forma və ölçüləri miqyasa uyğun kiçildilərək düzgün təsvir olunur.

Qlobusda üfüqün cəhətlərini dərəcə toruna (meridian və paralellərə) əsasən təyin etmək olar. Miqyasa görə qlobuslar 3 yerə ayrılır:
1. Kiçik miqyaslı – 1:83.000.000
2. Orta miqyaslı – 1:50.000.000
3. Böyük miqyaslı – 1:30.000.000

Plan

Yer səthinin yuxarıdan, kiçildilmiş, şərti işarələr ilə təsvidir.

Xüsüsiyyətləri: Planda miqyas 1:10000- dən böyükdür

-Meridian və paralel çəkilmir

-Yerin əyriliyi nəzərə alınmır.

-Koordinatları müəyyən etmək olmur

-Cəhətləri oxlara əsasən müəyyən etmək olur

-Nisbi və mütləq hündürlüyü təyin etmək olur

-Yamacın istiqamətini müəyyən etmək olur

-Çay şəbəkəsinin sıxlığını müəyyən etmək olur.

Qütb planaalınması bir nöqtədən, marşurut planaalınması isə bir neçə nöqtədən aparılır.

Dəqiq planalınmada istifadə edilən alətlər: Teodolit, bussol.

Gözəyarı planaalınmada istifadə edilən alətlər: Vizir xətkeşi, kompas, menzula, planşet.

Hazırladı: Osman Eminov

Qeyd: Müəllimlərin işə qəbulu hazırlıqlarına hazırlaşmaq istəyənlər “Bakı Peşəkarlaq Akademiyası”nda dərslərimizə qoşula bilərlər bilərlər”. Yüksək səviyyədə keçən dərslərimiz həm miq həm atestasiya imtahanında sizə kömək edəcək.

Əlaqə nömrələri: �� ☎️ (+99412) 436 92 67 | (+99455) 787 21 23/24
�� Ünvan:Nizami metrosunun yaxınlığı,Caspian Plaza, 3-cü korpus,11-ci mərtəbə.

Müəllifin öz əlaqə nömrəsi: 055-534-81-70

Coğrafiya

Təhriflər kəmiyyəti ilk növbədə miqyasdan asılıdır. Xəritə nə qədər kiçik miqyaslı olarsa təhrif bir o qədər çox olar. Bundan başqa təhriflər coğrafi obyektlərin ekvatora yaxınlığından da asılıdır. Ekvator ətrafında olan ərazilərdə təhriflər az müşahidə edilir. Ekvatordan qütblərə doğru uzaqlaşdıqca təhriflərin kəmiyyəti çoxalır.
Buna görədir ki, xüsusən açıq dünya xəritəsində Qrenlandiya adası Avstraliyadan, Antarktida materiki isə Afrikadan böyük görünür. Halbuki, Qrenlandiya Avstraliyadan sahəcə 3.5, Antarktida isə Afrikadan 2 dəfə kiçikdir. Xəritədə qeyd edilən təhriflərin baş verməsinin səbəbi Afrika və Avstraliyanın ekvatora yaxın yerləşmələrinə görə bunlarda təhrifin az, Antarktida Qrenladiya isə qütbdə yerləşdiyinə görə təhrifin çox olmasıdır. Heç bir xəritədə ərazidə olan bütün coğrafi obyektləri göstərmək mümkün deyil. Buna görə də plan və ya xəritə tərtib edərkən məqsəddən asılı olaraq əsas obyekt göstərilir, 2-ci dərəcəli obyekt atılır. Buna kartoqrafik ümumiləşdirmə və ya generalizasiya deyilir. Generalizasiyanın kəmiyyəti xəritənin miqyasından asılıdır. Xəritə nə qədər böyük miqyaslı olursa, generalizasiya bir o qədər az müşahidə edilir. Təhrifin növünə görə kartoqrafik proyeksiyalar 3 cür olur:

Bərabərsahəli – bunlarda sahə təhrifi olmur, digər təhriflər çox olur. Bu xəritələrdən əsasən sahələrin hesablanmasında istifadə edilir.

Bərabərbucaqlı – bunlarda bucaq təhrifi olmur, digər təhriflər çox olur. Belə xəritələrdən naviqasiyada yəni nəqliyyatda istifadə edilir.

İxtiyari və ya konform – bunlarda bütün təhrif növləri olur lakin az miqdarda. Belə xəritələrdən tədrisdə istifadə olunur.