Kartoqrafiya: tarix, nəyi öyrənir və nə üçündür
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)
Relyefin təsviri
Coğrafi obyektlər hündürlüklərinə görə bir-birindən fərqlənir. Obyektlərin hündürlüyü nisbi və mütləq ola bilər. Əgər nöqtənin hündürlüyü okean və ya dəniz səviyyəsindən hesablanırsa, bu, mütləq hündürlük adlanır. Plan və xəritədə verilmiş hündürlüklər relyefin mütləq hündürlüklərini göstərir.
Yer səthində bir nöqtənin digər nöqtəyə şaquli xətt üzrə hündürlük fərqinə nisbi hündürlük deyilir. Nisbi hündürlüyü nivelir vasitəsilə ölçürlər.
Planda relyef horizontalların köməyi ilə təsvir olunur. Fiziki xəritələrdə isə bu məqsədlə rənglərdən istifadə olunur.
Horizontal (izohipslər) – eyni mütləq hündürlüyə malik nöqtələri birləşdirən qapalı əyri xətlərdir. İki qonşu horizontal arasındakı hündürlük fərqinə kəsmə yüksəklik deyilir. Planın hər yerində horizontallar arasında kəsmə yüksəklik eyni olur. Horizontalların bir-birinə yaxın çəkilməsi yamacın dikliyini, aralı çəkilməsi isə relyefin hamar və ya az meyilli olduğunu göstərir. Yamacın meyilliliyi berqştrix vasitəsi ilə müəyyən edilir. Berqştrix horizontala perpendikulyar çəkilmiş, səth sularının axım istiqamətini göstərən qısa xətlərdir. Berqştrixin istiqaməti relyefin qabarıq (təpə, dağ və s.) və ya çökəklik olmasını müəyyən etməyə imkan verir. Qabarıq relyef formalarında berqştrixin istiqaməti – kənara, çökək relyef formalarında isə, əksinə – mərkəzə doğru çəkilir. Relyefin formasını horizontallar üzərində yazılan rəqəmlərə əsasən də müəyyən etmək mümkündür. Çünki horizontal üzərində yazılan hündürlüklərin yuxarı hissəsi mütləq yüksəkliyin artma istiqamətinə yönəlmiş olur.
- Teqlər:
- kartoqrafiya
- , fiziki coğrafiya
- , relyef
Kartoqrafiya: tarix, nəyi öyrənir və nə üçündür
The Xəritəçəkmə Müəyyən bir coğrafi ərazini qrafik şəkildə təmsil etməkdən məsuldur. Tədqiq olunan ərazinin növündən asılı olaraq, onun təsviri xəritədə və ya naviqasiya xəritəsində edilə bilər, ikincisi dəniz ərazisini təmsil edir.
Bu təsvirləri həyata keçirmək üçün kartoqrafiya proyeksiyalar sistemindən istifadə edir və onun köməyi ilə yerin geoid olan səthini düz bir səthdə ən yaxşı şəkildə təmsil etməyə çalışır.
Kartoqrafiya xəritələr hazırlamaq üçün müxtəlif elementlərdən istifadə edir
İndiki vaxtda və yeni texnologiyaların tətbiqi sayəsində çoxsaylı şəhərlərin, küçələrin və coğrafi qəzaların coğrafi məlumatlarına uyğun böyük bir verilənlər bazasına malik olan kompüter proqramları ilə kartoqrafiya aparılır.
- 1 Kartoqrafiya tarixi
- 2 Kartoqrafiya nəyi öyrənir?
- 3 Kartoqrafiya nə üçündür?
- 4 Xəritə növləri
- 4.1 Planimetrik xəritə
- 4.2 Topoqrafik xəritə
- 4.3 Tematik xəritə
- 4.4 Naviqasiya qrafikləri
- 4.5 Kadastr xəritələri və planları
Kartoqrafiya tarixi
İnsanların həmişə ov yerlərini və ya təhlükəsiz keçidləri təsvir edərək ətrafını təmsil etməyə çalışdığına inanılsa da, bu xəritələr əsasən insanların yaşadığı yerə yaxın olan kiçik əraziləri əks etdirirdi.
İndiyə qədər tapılan ən qədim xəritə, təxminən eramızdan əvvəl 6000-ci ilə aid olan Çatal Höyük şəhərini təmsil edən divara çəkilmiş xəritədir.
Ancaq daha çox ərazini əhatə edən xəritələrin hazırlanmasına səbəb olan Yunan mədəniyyətinin coğrafiyaya olan marağı idi. Yunanlar dəniz səyahətlərində tapdıqlarını təsvir etməyə və çəkməyə başladılar və bununla da özlərinə məlum ərazilərin ilk dünya xəritələrini çəkdilər.
Kartoqrafiyada ilk böyük irəliləyişlərdən biri astronom və riyaziyyatçı Ptolemeyin coğrafiyaya bələdçi hazırlayan səkkiz cilddən ibarət xəritələrin necə hazırlanacağını və kartoqrafiyanın əsas prinsiplərini izah edən işi sayəsində baş verdi.
Xristianlığın ilk illərində və orta əsrlərdə digər elmlər kimi kartoqrafiya da çox böyük uğursuzluğa düçar oldu. Yalnız Amerikanın kəşfi və mətbəənin yaradılmasından sonra bu elmin inkişafı yenidən bərpa olundu və böyük irəliləyişlər oldu.
Vaxt keçdikcə və texnologiyanın davamlı inkişafı ilə kartoqrafiya getdikcə daha dəqiq xəritələr hazırlamağı bacardı və bu gün planetin hər bir bölgəsinin həm quruda, həm də dənizdə ətraflı xəritələrinə çatdı.
Kartoqrafiya nəyi öyrənir?
Dünyanın vintage xəritəsi
Kartoqrafiya, müəyyən bir coğrafi ərazinin fiziki xüsusiyyətlərini öyrənməklə, bu ərazini xəritədə təmsil etmək məqsədi daşıyır. Bunun üçün həm elmi, həm də bədii üsullardan istifadə edir.
Təmsil ediləcək səth quruda, dənizdə və hətta Ayda və ya başqa bir planetdə ola bilər.
Bu daha çox məlumat toplanmasına imkan verən peyk fotoşəkilləri və kompüterlərlə işləmə kimi texnoloji inkişaflar sayəsində və köhnə metodların əksinə olaraq müşahidə və cizgilərə əsaslanaraq mümkündür.
Digər tərəfdən, xəritələrin təqdimatında təkmilləşdirmələrin axtarılmasından da məsuldur, çünki düz bir səthdə bir sahədən məlumatları əks etdirə bilməlidir.
Kartoqrafiya nə üçündür?
Kartoqrafiya, əsasən, müəyyən bir ərazidə yerləşən ərazinin, ərazinin, relyefin və ya relyefin, digər aspektlərlə yanaşı, xəritədə layihələndirilməsinə xidmət edir. Nə imkan verir ki, orada olmadan da həmin ərazi haqqında məlumat sahibi olasınız.
Əlavə olaraq, hazırlanan xəritələri öyrənmək və qiymətləndirməkdən, hazırlanması üçün istifadə olunan texnika və metodları hər zaman təkmilləşdirməkdən, mümkün səhvləri azaltmağa və ya aradan qaldırmağa çalışmaqdan məsuldur.
Xəritə növləri
Bu gün təmsil etmək istədiklərinə görə fərqlənən çoxlu sayda müxtəlif növ xəritələr var. Bununla birlikdə, fərqli növ xəritələri özündə birləşdirən iki böyük qrup arasında bir ayrılıq etmək mümkündür.
Bir qrup ümumi və topoqrafik xəritələri fərqləndirən əraziyə diqqət yetirir, tematik adlanan digər qrup isə bu relyefin xüsusiyyətlərini təsvir etməyə həsr olunur.
Burada təsvir ediləcək xəritələrin növləri tək və ya birlikdə tapıla bilər, məsələn, siyasi xəritədə tematik xəritə ilə birləşdirilir, burada ümumi xəritədə bir ölkənin coğrafiyası və əlavə olaraq bəzi turizm yerləri göstərilir. ətraflı, bu da tematik edir.
Beləliklə, müxtəlif növ xəritələr aşağıdakılardır:
Planimetrik xəritə
Bunlar çaylar, göllər və dağlar kimi təbii relyef formalarını və süni olanları, məsələn, işləri və ya binaları təmsil edən bir xəritə növüdür.
Bu xəritələrin əhəmiyyətli bir xüsusiyyəti, yalnız rəng ölçüsü ilə təmsil olunan ərazi relyefini göstərmələridir.
Topoqrafik xəritə
Topoqrafik xəritələr planimetrik xəritələrə bənzəyir, çünki təbii və süni relyef formalarını əks etdirir, lakin qrafik təsviri baxımından bəzi fərqlərə malikdir.
Bu yolla, topoqrafik xəritə ərazi relyefinin daha yaxşı vizuallaşdırılması üçün kontur xətlərindən istifadə edir və digərləri ilə yanaşı, yolların, binaların və hətta milli parkların yerləşməsi baxımından daha çox təfərrüat təqdim edir.
Tematik xəritə
Tematik xəritələr müəyyən bir mövzuda məlumat və ya məlumatları göstərmək üçün istifadə olunur. Bu xəritələrdə təqdim olunan məlumatlar, statistik, demoqrafik, faiz və ya əhalinin sıxlığı məlumatları kimi bir çox növ ola bilər.
Naviqasiya qrafikləri
Naviqasiya xəritələri, əvvəlcə dənizlərin və okeanların daha geniş detallarını təqdim etmək üçün yaradılmış, məsələn, bir bölgənin fərqli dərinliklərini izah edən, lakin qitə hissəsi haqqında daha çox məlumat vermədən yaradılan bir xəritə növüdür.
Bundan əlavə, aviasiyada istifadə olunan xəritələrə naviqasiya xəritələri də deyilir və onlar hava limanlarının yerini müəyyən etməklə yanaşı, digərləri ilə yanaşı, binaların və dağların hündürlüklərini də təsvir edir.
Kadastr xəritələri və planları
Bu tip xəritələr torpağın delimitasiyasını təsvir edir. Onlar ərazinin bölünməsini, sərhədlərin yerini və torpaq hüquqlarını qeyd edirlər.
Kadastr planları müəyyən bir torpağın sərhədlərini müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunur və kadastr xəritələri eyni ərazinin bütün kadastr planlarının birliyidir.
İstinadlar
- Kənd İnkişafı və Torpaq İslahatı Departamenti. (2020). Kartoqrafiya nədir. Ngi.gov.za’dan alındı
- Fuechsel, C. (2019). Xəritə. Britannica.com saytından əldə edildi
- Araşdırma və Xəritəçəkmə üzrə Hökumətlərarası Komitə. (2020). Xəritəçəkmənin əsasları: Xəritələrin növləri. icsm.gov.au saytından götürülüb
- King, H. (2020). Xəritələrin növləri. Geology.com saytından əldə edildi
- Cənubi Kaliforniya Universiteti. (2020). Kartoqrafiyanın əsasları. gis.usc.edu saytından götürülüb
Cədvəl 2 Şirvan düzü aqrolandşaftlarındakı bitkilərin tərkibində mikroelmentlərin ümumi miqdarı və
Amea akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu Institute of Geography named after acad. H. A. Aliyev, anas azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti Azerbaijan Geographical Society
Cədvəl 2 Şirvan düzü aqrolandşaftlarındakı bitkilərin tərkibində mikroelmentlərin ümumi miqdarı və
-
Bu sahifa navigatsiya:
- ВОЗДЕЙСТВИЕ ГЕОХИМИЧЕСКИХ УСЛОВИЙ АГРОЛАНДШАФТОВ НА ЗДОРОВЬЕ ЧЕЛОВЕКА И СПОСОБЫ ИХ УЛУЧШЕНИЯ Г.И.Рустамов, А.Н.Исаев
- THE IMPACT OF AGRICULTURAL LANDSCAPES GEOCHEMICAL CONDITIONS ON HUMAN HEALTH AND WAYS TO IMPROVE THEM G.I.Rustamov, A.N.Isayev
- © Ə.Q.Xudeynatova ŞİRVAN DÜZÜ GƏTİRMƏ KONUSLARI VƏ KONUSLARARASI ÇÖKƏKLİKLƏRİ LANDŞAFTLARININ DİFERENSİASİYA XÜSUSİYYƏTLƏRİ Ə.Q.Xudeynatova
- Şəkil 1.Şirvan düzünün mütləq hündürlüklər üzrə paylanma xəritəsi
- Şəkil 2.Şirvan düzünün meyillik xəritəsi
- Şəkil 3. Şirvan düzünün üfuqi parçalanma xəritəsi
Cədvəl 2
Şirvan düzü aqrolandşaftlarındakı bitkilərin tərkibində mikroelmentlərin ümumi miqdarı və
bioloji udulma əmsalı (BUƏ), K-1, Ağdaş rayonu, Qaradeyin kəndi
Bitkilər
Atom №-si
Mikro-
elementlər
Mikroelementlərin %-lə miqdarı
(Kb) BUƏ
Külün tərkibində
Torpaqda
Yonca
26
Fe
0,0268
0,3729
0,1
37
Rb
0,00036
0,0016
0,1
38
Sr
0,00064
0,0041
0,2
39
Y
0,0005
0,0005
1,0
40
Zr
0,0006
0,0040
0,03
BUƏ-nın azalma sırası:
.
.
>
.
.
>
.
.
=
.
.
>
.
.
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)
42 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti
Kompleks qranulaşdırılmış (dənəvarı) gübrənin
tərkibi N:P:K=64:0:15 YVK-ı torpaqda olan nitrat-
ların miqdarına nəzarət edir, bu, 76,8 mq/kq – müt-
ləq quru çəkini keçməməlidir. Maye halında kom-
pleks gübrənin tərkibi N:P:K = 10:34:0 əlavə ilə
0,6% manqan torpaqda mütəhərrik fosfatın miqda-
rına nəzarət edir, bu, 27,2 mq/kq mütləq quru çə-
kini keçməməlidir [5].
Nəticə. Şirvan düzündə apardığımız tədqiqat-
ların nəticələri göstərir ki, makroionlardan hidro-
karbonatlı-xlorlu-kalsiumlu (HCO
3
-Cl-Ca), sulfat-
lı-maqneziumlu-kalsiumlu (SO
4
-Mq -Ca), xlorlu-
natriumlu-kalsiumlu (Cl-Na-Ca), xlorlu-hidrokar-
bonatlı-kalsiumlu (Cl-HCO
3
-Ca), sulfatlı-kalsium-
lu-natriumlu (SO
4
-Ca -Na) birləşmələr ərazinin
aqrolandşaftları üçün daha səciyyəvidir. Tədqiqat
ərazisi üzrə izafi mikroelementlər Cd, B, İn, Sb,
Zn,Tb, As, Mn, Pb,V, Co, Sr, çatışmayan mik-
rolementlər isə Mo,Ti,Y, Zr, Rb,Cr,Ba, Ni, Sr, Fe-
dir. Müəyyən edilmişdir ki, tədqiqat ərazisində ya-
yılan ağır metallardan kadmium Cd, As, Zn, Pb I
dərəcəli; B, Co, Cu, Ni, Cr II dərəcəli; Ba, V, M, Sr
III dərəcəli toksiki elementlərdir.
Tədqiqatlar göstərir ki, aqrolandşaftlar altındakı
torpaqların tərkibində izafiliyi ilə seçilən Cd, Pb,
B, Tb, V və s. mikroelementlər KK-nın çox olma-
sına baxmayaraq, bitkilər tərəfindən zəif mənim-
sənilir, bu da bitkilərin spesifik xüsusiyyətləri və
torpaqdakı pH-ın miqdarı ilə əlaqədardır. Belə ki,
bitkilər də, digər canlı varlıqlar kimi, bu toksikant-
ları “xoşlamır”.
Nəhayət, sonda qeyd edək ki, aqrolandşaftların
kimyalaşdırılması, qida və yem bitkilərinin toksiki
birləşmələrdən, konserogen maddələrdə, ağır me-
tallardan mühafizə edilməsi və aqrolandşaftların
təbii mühitinin sağlamlaşdırılması coğrafiyaçı təd-
qiqatçılarla yanaşı, həm də geoloqların, bioloqla-
rın, ekoloqların və digər mütəxəsislərin daim diq-
qət mərkəzində olmalıdır.
ƏDƏBİYYAT
1.
Abbasov V.M., Əliyeva R.Ə., Səlimova N.Ə.,
Abbasov M.M., Abbasov Ə.İ., Əsgərov , Abbasov Ş.M.
“Ekoloji kimya” Bakı, «Bakı» nəşriyyatı, 2003-cü il,
208 s.
2.
Azərbaycan Respublikasının “Milli Atlas”ı ,
Bakı, 2014 .səh. 281-282.s.
3.
Babayev M.P., İsayeva F.H., Cəfərova S.F.
“Suvarılan torpaqların münbitliyinin bərpası və qorunub
saxlanılması”. BAKI – «ELM» – 2010 , s-59.
4.
İsmayılov M.C. “Kür Araz ovalığı landşaftla-
rının ekologiyası”. Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin
əsərləri Bakı, 2003, s.65-70.
5.
Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y., Məmmədova
S.Z. “Aqroekologiya”, Bakı, Elm – 2010, s 207-209,
256-258, 356-360.
6.
Nağıyev P.Y., İsmətova X.R. və b. “Kosmik
təsvirlərin təhlili əsasında Kür-Araz düzənliyində kənd
təsərrüfatı sahələrinin öyrənilməsi”. Azərbaycan Milli
Aerokosmik Agentliyi, 2006, №3-4, IX cild.
7.
Salmanov M.A., İsmayılov N.M., Cəfərov
Ə.M. “Praktiki aqrobioekologiya”. BAKI – Elm -2013,
(286 s) s.61-63, s.66-67.
8.
Şəkuri Bəhruz. “Azərbaycan torpaqlarının
geokimyəvi xüsusiyyətləri”. Bakı, Elm, 2011, s 18-24,
158-160.
9.
Перельман А.И. Геохимия. Москва, 1989.
ВОЗДЕЙСТВИЕ ГЕОХИМИЧЕСКИХ
УСЛОВИЙ АГРОЛАНДШАФТОВ НА
ЗДОРОВЬЕ ЧЕЛОВЕКА И СПОСОБЫ ИХ
УЛУЧШЕНИЯ
Г.И.Рустамов, А.Н.Исаев
В результате проведенных в агроландшафтах
Ширванской равнины научно-исследовательских
работ с 2012 по 2015 гг. изучены закономерности
миграции и концентрации макро- и микроэлемен-
тов, распространенных на этом участке. В статье
рассматриваются геохимические особенности агро-
ландшафтов, влияние имеющихся геохимических
условий на состояние и здоровье живых существ
этих агроландшафтов – растений, животных и в осо-
бенности людей, а также ареалы распространения
заболеваний, характерных для исследуемой терри-
тории, на основе которых выдвинуты предложения
рекомендательного характера. Впервые составлена
«Геохимическая карта агроландшафтов Ширван-
ской равнины» среднего масштаба, с использова-
нием компьютерной программы Географической
Информационной Системы (ArcGIS).
THE IMPACT OF AGRICULTURAL
LANDSCAPES GEOCHEMICAL CONDITIONS
ON HUMAN HEALTH AND WAYS TO
IMPROVE THEM
G.I.Rustamov, A.N.Isayev
As a result of the research, conducted in the agricul-
tural landscapes of the Shirvan Plain from 2012 to 2015,
the laws of migration and concentration of macroe-
lements and microelements spread in this territory were
studied. In the article, the geochemical features of agro-
landscapes and the impact of the existing geochemical
conditions on the health of living creatures available in
these agricultural landscapes – plants, animals, and es-
pecially humans, as well as the areals of spread of di-
seases characteristic for the territory were investigated,
based of which the recommendations are proposed. For
the first time, “Geochemical map of agrolandscapes of
the Shirvan Plain” of medium scale was compiled
through the use of Geographic Information Systems
(ArcGIS).
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)
AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti
43
© Ə.Q.Xudeynatova
ŞİRVAN DÜZÜ GƏTİRMƏ KONUSLARI VƏ KONUSLARARASI ÇÖKƏKLİKLƏRİ
LANDŞAFTLARININ DİFERENSİASİYA XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Ə.Q.Xudeynatova
AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu
AZ 1143, Bakı ş., H.Cavid pr., 115
efsane.xudeynatova@mail.ru
Məqalədə Şirvan düzü gətirmə konusları və konuslararası çökəklikləri landşaftlarının diferensi-
asiya xüsusiyyətlərindən bəhs olunur. ArcGIS proqramında ərazinin meyilliyi, parçalanmanın də-
rinliyi və sıxlığı xəritələri tərtib edilmişdir. Ayrı-ayrı gətirmə konuslarının relyef xüsusiyyətləri və
qrunt sularının səviyyəsindən asılı olaraq diferensiasiyası araşdırılmışdır.
Şirvan düzünün relyefi, landşaft xüsusiyyətləri
XX əsrin 60-70-ci illərində bir sıra alimlər tərəfin-
dən tədqiq olunmuşdur (N.Ş.Şirinov, 1975,
M.A.Müseyibov, 1975, O.A.Kərimov, 1975,
Y.Ə.Qəribov, 1982 və s). Ötən dövr ərzində ərazi-
nin landşaftlarında ciddi transformasiyalar baş ver-
mişdir.
Şirvan düzü Kür-Araz ovalığının ən böyük dü-
zü olub, Kür çayının sol sahilində yerləşir. Səthi
əsasən hamar allüvial ovalıq olub, meyilliliyi 5°-
30° arasında dəyişir. Düzənliyin səthində qədim
çay yataqlarının qalıqlarına, yataqboyu bəndlərə,
hamardibli çökəkliklərə, düzənliyin kənarlarında
çayların yelpikvarı formada əmələ gətirdiyi yastı
gətirmə konuslarına rast gəlmək olur. Şirvan düzü-
nün kənar hissələri dağlara tərəf yüksələn maili
düzənlikdir. Çayların gətirmə konusları relyefin
əsas nahamarlıqlarını yaradır və meyillik 0,5°-1,5°
-dən 3-5°-ə kimi artır [6].
Şirvan düzü Mingəçevirdən Hacıqabul gölünə
qədər 180 km məsafədə uzanır, maksimal eni 55
km-dir. Şirvan düzünün mütləq hündürlüyə görə
paylanmasına nəzər saldıqda, relyef həm şimaldan
cənuba doğru, həm də qərbdən şərqə doğru alçalır
(şəkil 1).
Ərazinin dəniz səviyyəsindən aşağıda yerləşən
hissəsi 464 km², yəni Şirvan düzünün 12%-ni təşkil
edir. Düzənliyin ən çox hissəsi 0-20 m mütləq hün-
dürlüklər arasında yerləşir (2051,8 km², 52%), 20-
40 m arasında yerləşən ərazi də kifayət qədər olub,
Şirvan düzünün 21%-ni təşkil edir (823,9 km²).
Mütləq hündürlüklərin artması ilə ayrı-ayrı hün-
dürlüklər arasında yerləşən ərazilərin sahəsinin
ümumi əraziyə görə faizlə nisbəti azalır.
Şirvan düzünün şimal hissəsi Əlicançay, Tür-
yançay, Göyçay, Girdimançay, Ağsuçay çaylarının
gətirmə konuslarından və batıq konuslararası dü-
zənliklərdən ibarətdir. Türyançay, Göyçay və Gir-
dimançayın gətirmə konusları daha böyükdür.
Şirvan düzünün şimal kənarında çayların gətirmə
konusları olmayan hissəsində Bozdağ və Ləngəbiz
silsilələrinin cənub ətəyi boyu ensiz (3-5 km) delu-
vial-proluvial maili düzənlik uzanır. Bu ərazilər
yarğan və qobularla parçalanmışdır. Şirvan düzü-
nün Kürətrafı zonasının mütləq yüksəkliyi 0 m-dən
aşağı olan allüvial düzənlikdir. Relyefin ən geniş
yayılmış formaları allüvial hamar düzənlik, Qarasu
yatağı, Kürboyu qabarıq akkumulyativ yaldır. Şir-
van düzü relyefin xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən
aşağıdakı sahələrə ayrılırlar:
1. Çayların gətirmə konuslarının üstün olduğu
alüvial-proluvial maili dalğavarı düzənliklər sahə-
si.
2. Səthi hamar çalalı-tirəli allüvial sahil düzən-
liklər.
3. Deluvial-proluvial maili və azmaili düzənlik-
lər [11].
Çayların gətirmə konusları landşaftların forma-
laşmasına təsir edən ən əsas amillərdən biridir. Şir-
van düzünün qərbində yelpikvarı formada yerləşən
Türyançay gətirmə konusu müxtəlif landşaft kom-
plekslərinin formalaşmasında mühüm rol oynayır.
Onun sahəsi 550 km²-dir. Gətirmə konusu üzərində
landşaftın formalaşmasında və onun daxili dife-
rensiasiyasında Türyançayın akkumulyasiya, ero-
ziya-akkumulyasiya fəaliyyəti ilə yaranmış relyef
formaları aparıcı amillərdir. Gətirmə konusunun
zirvəsindən ətək hissəsinə doğru meyillik azalır.
Şəkil 1.Şirvan düzünün mütləq hündürlüklər
üzrə paylanma xəritəsi
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)
44 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti
Nəticədə landşaftəmələgətirici amillərin diferensi-
asiyası baş verir. Süxurların litoloji tərkibi dəyişir,
çaydaşıları və çaqıldaşıları, qum və gillərlə əvəz
olunur. Qrunt sularının dərinlik səviyyəsi azalır,
minerallaşma artır. Quru-çöl bitkiləri yarımsəhra
bitkiləri ilə əvəz olunur. Konusun zirvə ətrafında
meyilliyi 2,1-3°, ətək hissəsində 0,1-0,5°-dir (şəkil
2).
Gətirmə konusu şimalda 120 m mütləq yüksək-
likdən başlayıb, cənubda 0 m-lik səviyyəyə kimi
davam edir. Gətirmə konusunun səthində yerləşən
yalların üzərində yaşayış məntəqələri, bağlar, taxıl
və pambıq əkinləri yerləşir. Yalarası çökəkliklər
əsasən şoranlıqlardan ibarətdir. Türyançayın gə-
tirmə konusunun iqlimi yarımsəhra və quru-çöl iq-
limidir. Gətirmə konusunun zirvəsinə doğru, 70km
məsafədə tədricən mütləq yüksəkliyin 120 m-ə
qədər artması illik günəş radiasiyasının azalmasına
(130-125 kkal/sm²), yağıntıların isə artmasına
(300-450 mm ), torpaq və bitki örtüyünün dəyiş-
məsinə səbəb olur [9].
Gətirmə konusunun relyefi qrunt sularının də-
rinlik səviyyəsi və kimyəvi tərkibinə təsir göstə-
rir. Qrunt suları kimyəvi tərkibinə görə hidrokarbo-
nat – sulfat tipli olub, minerallaşma dərəcəsi 3-30
q/l arasında dəyişir [1]. Ağdaş şəhərindən 1-1,5 km
şimalda 70-80 m mütləq yüksəklikdə səthin
meyilliyi 2,1-3°, qrunt sularının dərinlik səviyyəsi
6 m, bəzi yerlərdə isə 10 m-dir. Qrunt sularının də-
rinlik səviyyəsi və minerallaşma dərəcəsi konus-
lararası çökəkliklərdən konusun zirvəsinə doğru
dəyişir. Gətirmə konusu ilə konuslararası çökəkli-
yin təmasında qrunt suları 1-3 m dərində yerləşirsə,
konusun zirvəsində səthin parçalanması ilə əlaqə-
dar bu suların dərinlik səviyyəsi artıb 4-5 m-ə çatır
[6]. Gətirmə konusunun təpəsində qrunt suları iç-
məyə yararlıdırsa, gətirmə konusunun ətəklərində
qrunt suları şor (sulfatlı-xlorlu) olub, içmək üçün
yaramır. Gətirmə konusunun yastı ətək hissəsi və
yalarası çökəkliklərin şorlaşmış boz-çəmən torpaq-
ları üzərində ətli və ağacşəkilli şoran, seyrək yov-
şan bitkilərindən ibarət yarımsəhra landşaftı for-
malaşmışdır. Gətirmə konusunun zəif maili terras-
laşmış ətək hissəsində çimli-çəmən torpaqlar üzə-
rində müxtəlif ot və seyrək yovşanlı bitkili yarım-
səhra landşaftı formalaşmışdır. Bu landşaftların
formalaşmasına relyefin zəif meyilliyi (0,6-1°) və
onun bir qədər erozion parçalanmaya (1,5-
2km/km²) məruz qalması şərait yaratmışdır. Relye-
fin meyilli olması və erozion parçalanması həm də
burada qrunt sularının bir qədər dərində yerləşmə-
sinə səbəb olmuşdur. Gətirmə konusunun zəif
meyilli ətək hissəsində torpaq səthini 90-95% örtən
çəmən bitkiləri (çayır, biyan, süpürgə və taxılkimi-
lər) inkişaf etmişdir. Kanal və arxların sahillərində
yovşan , qarğı, qamış və böyürtkənə rast gəlinir.
Gətirmə konusunun maili yamac hissəsində
kserofit kollu, qarğılı, qamışlı, müxtəlifotlu land-
şaftlar formalaşmışdır. Ərazinin cənubunda basdı-
rılmış qalxmaların təsiri və relyefin yastı olması ilə
əlaqədar olaraq qrunt və səth sularının toplanması
üçün əlverişli şərait yaranmışdır.
Gətirmə konusunun zirvəətrafı – təpə hissəsin-
də kserofit kollu, taxıllı və müxtəlifotlu landşaftlar
formalaşmışdır. Konusun zirvəətrfı qabarıq hissə-
sinin mütləq yüksəkliyi 100–120 m-dir. Relyefin
mütləq yüksəkliyinin artması ilə əlaqədar iqlim
tədricən quru-çöl xarakteri alır. Burada relyefin
üfüqi parçalanması 3
km/km²-
dır. Gətirmə konusu-
nun ətək hissəsinə nisbətən zirvəətrafı təpə hissə-
sində qrunt sularının dərində olması (5-10 m) qu-
ru-çöl landşaftının formalaşmasına təsir etmişdir.
Gətirmə konusunun təpə hissəsinin təbii landşaft-
ları insanların təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində xey-
li dəyişmişdir. Təbii landşaftlar yalnız çay sahillə-
rində dar zolaqda saxlanılmışdır [6].
Göyçayın gətirmə konusu Türyançay və Girdi-
mançayın gətirmə konusları arasında yerləşib 450-
480 km² sahəni əhatə edir. Bu konusun səthində
müxtəlif istiqamətlərdə yerləşən sahil yalları, yal-
arası çökəkliklər, qədim və müasir çay yataqları,
basdırılmış qalxmalar landşaftların parçalanmasına
və onun daxili diferensiasiyasına səbəb olmuşdur.
Göyçayın gətirmə konusu 0 m-lik hipsometrik sə-
viyyədən başlamış zirvə hissəsində 120 m mütləq
yüksəkliyə kimi davam edir. Gətirmə konusunun
səthində zirvəətrafı və yamac hissəsinin relyefi nis-
bətən mürəkkəb, ətək hissə isə nisbətən yastı və
sadə quruluşludur. Göyçayın gətirmə konusunun
landşaftını relyefin meyilliyi və morfoloji qurulu-
şuna görə iki hissəyə ayırmaq olar: meyilliyi çox
olan zirvəətrafı və azmeyilli terraslaşmış ətək his-
sə. Birinci hissə 30-120 m, ikinci hissə isə 0-30 m
hündürlüklər arasında yerləşir. Göyçayın gətirmə
Şəkil 2.Şirvan düzünün meyillik xəritəsi
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)
AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti
45
konusunun ətəyindən zirvə ətrafına doğru mütləq
yüksəkliyin artması ilə fiziki-coğrafi şəraitin təd-
ricən dəyişməsi baş verir və konusun morfoloji qu-
ruluşuna müvafiq olaraq landşaftəmələgətirici
amillər başqa xarakter alır. Gətirmə konusunun zir-
vəətrafı və yamac hissələrində meyillik 2-4° olub,
orta dərəcədə parçalanmaya (2-3 km/km²) məruz
qalmışdır. Gətirmə konusunun terraslaşmış ətək
hissəsinin meyilliyi bir qədər azdır (0,5°) və zəif
(0,5-1 km/km²) parçalanmışdır (şəkil 3).
Göyçayın gətirmə konusunun ətək hissəsindən
zirvə ətrafına 65-75 km məsafədə 120 m yüksəklik
fərqinin yaranması ilə iqlim amillərinin diferensi-
asiyası əmələ gəlir [6]. Məsələn, gətirmə konusu-
nun ətək hissəsində -4,5 m mütləq yüksəklikdə
10°C-dən yuxarı temperaturların illik cəmi
4529°C, günəşli saatların miqdarı 2400 saat, ümu-
mi günəş radiasiyası 134 kkal/sm², yağıntıların
miqdarı 300-400 mm və buxarlanma qabiliyyəti
1000-1100 mm olduğu halda, gətirmə konusunun
zirvəətrafı hissəsində 120 m mütləq yüksəklikdə
yerləşən Göyçayda bu rəqəmlər uyğun olaraq
4468°C, 2100 saat, 125 kkal/sm², 433 mm və
900mm-ə bərabərdir(9). Gətirmə konusunun
terraslaşmış ətək hissəsindəkı səthə yaxın yerləşən
(1 m-ə qədər) qrunt suları intensiv buxarlanaraq
torpaqların şoranlaşmasına səbəb olmuşdur. Nə-
ticədə şorlaşmış ətək hissədə boz-çəmən torpaqlar
üzərində şoran və efemer bitkiləri inkişaf etmişdir.
Göyçayın gətirmə konusunda qrunt sularının yer-
ləşməsi və yatım şəraitində müəyyən qanuna-
uyğunluq müşahidə edilir. Gətirmə konusunun
zirvə hissəsindən ətraflara doğru uzaqlaşdıqca
qrunt sularının dərinlik səviyyəsi azalır. Zirvə və
qismən yamac hissədə qrunt sularının dərinlik
səviyyəsi 3 m, orta hissədə 2 m, ətraf yastı əra-
zilərdə isə 1-2 m-dir. İntensiv suvarılan sahələrdə
qrunt suları səthə daha yaxın yerləşir [1].
Gətirmə konusunun zirvəətrafı – təpə hissə-
sində boz-qonur torpaqlarda müxtəlifotlu və taxıllı
quru-çöl landşaftı inkişaf etmişdir. Sahəsi 90-
100km² olan bu landşaftların formalaşmasında ça-
yın eroziya və akkumulyasiya fəaliyyəti aparıcı
amildir. Bu landşaft 30 m-lə 120 m mütləq yük-
səklik arasında yerləşir. Relyefin meyilliyi gətirmə
konusunun təpə hissəsində 2-3° arasında dəyişir.
Gətirmə konusunun zəif maili ətək hissəsində boz,
boz-çəmən torpaqlar üzərində yarımsəhra landşaftı
formalaşmışdır. Bu landşaft tipi 0 m-dən başlayıb
30 m yüksəkliyə kimi davam edir. Meyilliik 0,5-1°
arasında dəyişir. Bu landşaft tipinin cənub sərhədi
Qarasu çökəkliyindən keçir. Ərazidə qrunt suları-
nın dərinlik səviyyəsi 1-2 m, bəzən 3 m, Qarasu çö-
kəkliyinə qovuşan hissədə isə 1 m-dir [6].
Şirvan düzünün ümumi landşaft fonunda Gir-
diman və Ağsu çaylarının gətirmə konusları yaxşı
seçilir. Relyef cənuba doğru meyilli olub, sahil yal-
ları, qədim yataq, yarğan və qobu şəbəkəsi ilə xeyli
mürəkkəbləşmişdir. Girdimançay və Ağsu çayları-
nın gətirmə konuslarının birlikdə sahəsi 800-850
km²-dir. Bu çayların gətirmə konusları sahəsində
landşaftlar akkumulyasiya və eroziya prosesləri və
bununla əlaqədar inkişaf edən relyef formalarının
təsiri ilə formalaşmışdır. Gətirmə konusları üzərin-
də müxtəlif istiqamətlərdə yerləşmiş qədim və mü-
asir çay dərələri, yarğanlar, qobular, sahil yalları və
yalarası çökəkliklər və s. landşaftın daxili diferen-
siasiyasını yaratmışdır. Girdimançay və Ağsuçayın
gətirmə konuslarının çöküntü materialları, litoloji
quruluşu, səthinin meyilliyi və relyefinin morfoloji
xüsusiyyətini nəzərə alaraq onları üç hissəyə ayır-
maq olar. Gətirmə konusunun zirvəətrafı hissəsi
çaydaşıları, çınqıl və qumlardan, orta hissəsi qum,
qumlu gillərdən, ətək hissəsi isə narın gil və gilli-
cələrdən təşkil olunmuşdur. Bu çaylar 0 m-lik hip-
sometrik səviyyədə əlavə gətirmə konusları forma-
laşdırırlar. Bütün bu landşaftəmələgətirici ekzogen
proseslər günəş radiasiyasının – iqlim amillərinin
təsiri altında baş verir. Gətirmə konusunun ətək-
lərindən zirvəsinə doğru relyefin yüksəlməsi iqlim
şəraitini müəyyən dərəcədə dəyişir. Həmin istiqa-
mətdə yarımsəhra iqlimi quru çöl xarakteri alır.
Göstərilən bu xüsusiyyətlər gətirmə konuslarında
ətək hissədən zirvəətrafına doğru mütləq yüksək-
liyin artması ilə əlaqədar olaraq iqlim ünsürlərinin
müqayisəli təhlilində daha aydın görünür. Gətirmə
konuslarının orta və ətək hissələrində 0-50 m yük-
səklikdə günəşli saatların illik miqdarı 2400, ümu-
mi günəş radiasiyası 134 kkal/sm², yağıntılar 300-
340 mm, buxarlanma qabiliyyəti 1000-1100 mm
olduğu halda, zirvəətrafında 60-170 m yüksəklikdə
bu rəqəmlər uyğun olaraq 2100 saat, 125 kkal/sm²,
400-440 mm və 900 mm-ə bərabər olur [9]. Girdi-
mançay və Ağsu çaylarının gətirmə konuslarında
yarımsəhra və quru çöl bitkiləri inkişaf etmişdir.
Şəkil 3. Şirvan düzünün üfuqi parçalanma xəritəsi
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)
46 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti
Relyefdə müşahidə edilən yallarda yovşan, sirkan,
dəvətikanı və müxtəlifnövlü quraqlıq sevən bitki-
lər bitir. Gətirmə konusunun ətəyindən zirvəsinə
doğru yarımsəhra bitkiləri çöl bitkiləri ilə əvəz olu-
nur. Konusların yamac və ətək hissələrinə nisbətən
alçaq sahələrində ətli şoran, qarağan və s. efemer-
lər, gətirmə konuslarının zirvəətrafında qaratikan,
iydə, böyürtkən, yulğun, cır nar kolları, yovşan, qa-
tırquyruğu, taxılkimilər inkişaf etmişdir. Gətirmə
konuslarının bitki örtüyünə antropogen amillər tə-
sir göstərir. Baş Şirvan Kanalının çəkilməsi ilə əla-
qədar olaraq bu ərazilər daha çox dəyişmişdir.
Gətirmə konuslarının zirvəətrafı təpə hissəsində
açıq şabalıdı və qonur torpaqlar üzərində kserofit
kollu, taxıllı quru çöl landşaftı inkişaf etmişdir.
Ümumi erozion parçalanma Girdimançayın gətir-
mə konusunda 2,5-3 km/km², Ağsuçayın gətirmə
konusunda isə isə 2-2,5 km/km²-dir.
Gətirmə konuslarının zirəətrafının quru çöl
landşaftı inkişaf edən ərazilərində yarımsəhra və
quru çöl iqlimi hakimdir. Burada yağıntıların orta-
illik miqdarı 400-450 mm-dir. Yağıntılar əsasən
payız və qış fəsillərində yağır. Gətirmə konusları-
nın zirvəətrafında hakim bitki örtüyü kserofit kol-
lardan – qaratikan, iydə, nar, böyürtkən, söyüd,
yulğun, müxtəlifotlu taxılkimilərdən və ağotlardan
ibarətdir. Gətirmə konuslarının zirvəətrafı ərazilə-
rində ətəyinə doğru getdikcə kserofit kollara nisbə-
tən müxtəlif otların üstünlük təşkil etməsi müşahi-
də edilir.
Gətirmə konuslarının yamac və ətək hissələri
nisbətən narın və kövrək allüvial-proluvial çökün-
tülərdən təşkil olunduğundan relyef yarğan, qobu,
dərələrlə xeyli parçalanmış və yataqyanı yallarla
mürəkkəbləşmişdir.
Şirvan düzünün Ləngəbiz silsiləsinə qovuşan
hissəsində isə palçıq vulkanlarının qədim və cavan
brekçiyalarından ibarət gətirmə konusları yerləşir.
Gətirmə konuslarının zirvə hissəsində ətək və ko-
nuslararası çökəkliklərə nisbətən daha kobud mate-
riallar çökmüşdür. Burada relyefin parçalanma sıx-
lığı hər km²-də 2,5-4,5 km-dir. Bitki örtüyü arid
xarakter daşıyır və aridləşmə qərbdən şərqə doğru
artır [6].
Konuslararası çökəkliklərin də landşaftların
formalaşmasına təsiri böyükdür. Türyançay, Göy-
çay və Girdimaçayın gətirmə konusları arasında
müasir relyefdə öz əksini yaxşı tapan konuslararası
çökəkliklər yerləşir. Bu çökəkliklər özlərinin relyef
xüsusiyyətlərinə, hipsometrik yüksəkliklərinə,
mənşəyinə və landşaftəmələgətirici amillərin təsi-
rinə görə gətirmə konusları üzərində müşahidə edi-
lən sahil yalları arasındakı çökəkliklərdən əsaslı
sürətdə fərqlənir. Konuslararası çökəkliklərdə rel-
yef, qrunt suları və iqlim landşaftların formalaşma-
sına təsir edən əsas amillərdir. Gətirmə konusların-
dan fərqli olaraq konuslararası çökəkliklər yastı və
genişdibli olub, nisbətən sadə quruluşa malikdir.
Gətirmə konuslarının mütləq yüksəkliyi 120-168 m
olduğu halda, konuslararası çökəkliklərdə bu, 40-
60 m arasında dəyişir. Bu relyef formalarında olan
süxurlar da öz litoloji tərkibinə görə fərqlənir. Be-
lə ki, gətirmə konusları nisbətən kobud, konuslar-
arası çökəkliklər isə narın çöküntülərdən təşkil
olunmuşdur. Konuslararası çökəkliklərdə qrunt su-
ları səthə yaxın yerləşir. Qrunt sularının dərinlik
səviyyəsi 0,5-2 m-dir. Burada qrunt suları daha
çox şorlaşmışdır. Konuslararası çökəkliklərin dib
hissəsində isə qrunt sularının səthə yaxın olması
bataqlıqların əmələgəlməsinə səbəb olur [5].
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, ərazinin relyef şə-
raiti digər fiziki-coğrafi proseslərlə birlikdə land-
şaftəmələgətirici amillərin dəyişməsinə səbəb olur.
Çökəkliklərin dibindən dağətəyinə doğru hipso-
metrik yüksəkliyin artması ilə iqlim quru-çöl xa-
rakteri alır. Konuslararası çökəkliyin cənub hissə-
sində (Kürdəmirdə) günəşli saatların illik miqdarı
2500 saat, şimal hissəsində (Göyçayda) 2200-2300
saatdır. Ümumi günəş radiasiyasının ortaillik
miqdarı Kürdəmirdə 135 kkal/sm² olduğu halda,
Göyçayda 125 kkal/sm²-dir. Cənubda yağıntıların
ortaillik miqdarı 300 mm, buxarlanma 1000-1100
mm, şimalda yağıntı 400-440 mm, buxarlanma 900
mm-dir. Ərazidə vegetasiya dövründə çoxillik fəal
temperaturların cəmi Kürdəmirdə 4647°C,
Göyçayda 4467°C-dir [9]. İqlim göstəricilərinin
belə müxtəlifliyi üfüqi zonallıq qanununa uyğun
landşaftın diferensiasiyasını yaradır. Cənubda
yarımsəhra landşaftı şimalda quru-çöl landşaftı ilə
əvəz olunur.
Konuslararası çökəkliklərin dib hissəsində in-
trazonal landşaftlar inkişaf etmişdir. Çökəklik cə-
nuba tərəf Qarasu bataqlıqlığına doğru genişlənir.
Landşaftlar relyefin çökək olması və qrunt suları-
nın səthə yaxın yerləşməsinin təsiri ilə formalaş-
mışdır. Bu landşaftlar yarımsəhra iqlim zonasında
formalaşdığından intrazonal xarakter daşıyır.
Çala və çökəkliklər də landşaftların formalaş-
masına təsir göstərir. Qarasu çökəkliyi Göyçay,
Girdimançay və Ağsuçayın gətirmə konusları ilə
Kürün yataqboyu düzənliyi arasında yerləşir. Bu
çökəkliyə Kürün axmazları və qismən digər mənfi
relyef formaları daxildir. Qarasu çökəkliyi 3-3,5km
eni olan zolaq şəklində Göyçay meridianından baş-
layaraq Hacıqabul gölünə qədər 100 km məsafədə
uzanır. Onun sahəsi 350 km²-ə yaxındır. Qarasu
çökəkliyinin nisbi dərinliyi 1,5-6 m-dir. Qarasu çö-
kəkliyi dəniz səviyyəsindən 7,5 m, Hacıqabul gölü
yaxınlığında isə 20,5 m alçaqdadır.
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)
AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti
47
Padar çökəkliyi eyniadlı basdırılmış qalxma ilə
Ləngəbiz silsiləsi arasında yerləşir. Çökəkliyin sa-
həsi 235 km²-ə yaxındır. Padar çökəkliyi cənub-
şərqə doğru genişlənən və eni 20-25 m, nisbi də-
rinliyi 0,5-1 m olan çökəklikdir. Padar çökəkliyin-
də proluvial, proluvial-deluvial çöküntülər yayıl-
mışdır. Təsvir edilən ərazidə torpaqların şoranlaş-
masına Ləngəbiz silsiləsindəki Axtarma–Paşalı
palçıq vulkanının brekçiyalarından yuyulmuş duz-
ların əraziyə miqrasiya etməsi, həmçinin arid iqlim
şəraitində qrunt sularının buxarlanması və tərkibin-
dəki mineralların torpaqda toplanmasına səbəb
olur. Qrunt sularının dərinlik səviyyəsi 3-5 m-dir.
Bu sular intensiv minerallaşmışdır.
Şirvan düzü ərazisində basdırılmış qalxmalara
da rast gəlmək olur. Bu basdırılmış qalxmalar yeni
və müasir tektonik hərəkətlərin təzahürü olub,
landşaftların formalaşmasında və onun daxili dife-
rensiasiyasında mühüm rol oynayır. Şirvan düzün-
dəki Padar, Şahsünnü və Arşalı basdırılımış qalx-
maları buna misal ola bilər. Sorsor, Cəlayir, Göy-
dəlləkli, Şahbəyli, Müsüslü, Mollakənd, Kotavan
basdırılmış qalxmaları isə relyefdə nisbətən zəif
seçilir [13]. Qalxmaların ətəyindən onun tağ his-
səsinə doğru qrunt sularının dərinlik səviyyəsi artır
və buna müvafiq olaraq landşaftlar dəyişir.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.