MumtəHSİl məKTƏBLƏRİNDƏ Kİmyanin biologiya iLƏ ƏlaqəLİ TƏDRİSİ TƏCRÜBƏSİNDƏN

4. Veysova Zülfiyyə, Fəal/ interaktiv təlim,2007

Maddələrin tərkibi və quruluşu. Molekullar və atomlar

Maddələrin tərkibi haqqında fikirlər hələ bizim eradan təqribən 2500 il əvvəl yunan alimləri (Demokrit və b.) tərəfindən söylənilmişdir. Onlara görə bütün cisimlər gözlə görünməyən ən kiçik hissəciklərdən təşkil olunur. Həmin hissəciklər «atom» adlandırılmışdır. O dövrdə «atom» sözü bölünməz mənasında işlənirdi. Maddələrin hansı hissəciklərdən ibarət olması və quruluşu barədə tədqiqatlar sonralar da davam etdirildi.

XVIII əsrin ortalarında rus alimi M.V.Lomonosov və ondan 50 il sonra ingilis alimi Con Dalton maddələrin molekullardan və atomlardan əmələ gəlməsi, bu hissəciklərin xassələri haqqında daha inandırıcı elmi fikirlər irəli sürmüşlər. Onların mülahizələri 1860-cı ildə dünya alimlərinin əksəriyyəti tərəfindən qəbul olunan «Atom-molekul təlimi»nin əsasını qoymuşdur.

Atom-molekul təliminin əsas müddəaları aşağıdakılardır:

1) maddələr molekullardan və atomlardan təşkil olunur;
2) molekullar arasında boşluqlar vardır ki, onun da ölçüsü maddənin aqreqat halından və temperaturdan asılıdır.
Ən böyük boşluq qaz molekulları arasındadır. Bu onların asan sıxılması ilə izah olunur. Mayelər çətin sıxılır. Onların molekulları arasında boşluq nisbətən azdır. Bərk maddələrin molekulları arasında boşluq daha azdır, ona görə də demək olar ki, onlar sıxılmır.
3) molekullar daim hərəkətdədir, molekulların hərəkət sürəti temperaturla düz mütənasibdir;
4) molekullar arasında qarşılıqlı cazibə və itələmə qüvvələri vardır;
5) molekullar atomlardan təşkil olunur, atomlar da molekullar kimi daim hərəkətdədir;
6) bir atom növü başqasından öz kütləsinə və xassələrinə görə fərqlənir;
7) molekullar fiziki hadisələr zamanı dəyişməz qalır, lakin kimyəvi çevrilmələrdə parçalanır, atomlar isə kimyəvi çevrilmələr zamanı da parçalanmır;
8) bərk halda molekulyar quruluşlu maddələrin kristal qəfəsinin düyünlərində molekullar olur;
9) qeyri-molekulyar quruluşlu maddələrin kristal qəfəsinin düyünləı rində atomlar və ya başqa hissəciklər olur.

Molekulları və atomları kürəciklər şəklində təsəvvür edərək maddələrin molekullarını modellər şəklində aşağıdakı kimi göstərmək olar.

Atom-molekul təliminin müddəaları çoxlu maddələrin xassələrinin öyrənilməsinə və kimyəvi təcrübələrə əsaslanmışdır. Məsələn, biz adi şəraitdə su adlandırdığımız maddənin bərk haldan maye hala, sonra da buxarlanaraq qaz halına keçməsini öyrəndik.
Elektrik cərəyanının təsiri ilə və ya 2000°C qızdırdıqda suyun parçalanaraq yeni maddələr — hidrogen və oksigen əmələ gətirməsini izləyib təhlil etdikdə həmin müddəaların təsdiq olunduğunu görərik. Çevrilmələri modellər şəklində göstərək.
Şəkillərdən göründüyü kimi, su molekullarını atomlara parçalamaq üçün onu 2000°C-dək qızdırmaq lazımdır. Deməli, atomlar arasındakı cazibə qüvvələri molekullararası cazibə qüvvələrindən dəfələrlə böyükdür. Başqa sözlə, atomları bir-birinə bağlayan rabitələr molekullararası rabitələrdən çox möhkəmdir. Atomlararası bu rabitələr kimyəvi rabitə adlandırılır. Həmin rabitələrin qırılması və yaranması kimyəvi çevrilmələrin getməsi və yeni maddələrin əmələ gəlməsi ilə nəticələnir.
Molekullar bir çox maddələrin ən kiçik hissəciyi olub, onların tərkibi və kimyəvi xassələri həmin maddələrdə olduğu kimidir. Molekullar kimyəvi reaksiyalar zamanı parçalanır, yəni onlar kimyəvi cəhətdən bölünən hissəciklərdir.
Molekül — maddənin kimyəvi xassələrini və tərkibini özündə saxlayan ən kiçik hissəcikdir.
Atomlar — maddənin kimyəvi cəhətdən bölünməyən ən kiçik hissəciyidir.
Bu tərifdə «kimyəvi cəhətdən bölünməyən» sözlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır, çünki elə hadisələr məlumdur ki, onların nəticəsində atomlar parçalanır və atom enerjisi ayrılır. Həmin hadisələr atomların çevrilməsi ilə müşayiət olunur və nüvə fizikası kursunda öyrənilir.
Maddələr yalnız molekullardan və atomlardanmı təşkil olunur? Sonrakı elmi axtarışlar göstərdi ki, maddələr təkcə yüksüz və neytral hissəciklər olan molekullardan və atomlardan deyil, həmçinin müsbət və mənfi yüklü hissəciklərdən — ionlardan da təşkil oluna bilər.

Məsələn, xörək duzu, soda, əhəng daşı və başqaları belə maddələrdir (bu barədə VIII sinifdə daha ətraflı məlumat alacaqsınız). Molekullardan təşkil olunan maddələr molekulyar quruluşlu, atomlardan və ionlardan təşkil olunanlar isə şərti olaraq qeyri-molekulyar quruluşlu maddələr adlandırılır. Molekulyar və qeyri-molekulyar quruluşlu maddələr xassələrinə görə bir-birindən fərqlənir. Birincilər adi şəraitdə, əsasən, qaz (oksigen, azot, hidrogen, karbon qazı və s.) və ya maye (su, spirt, aseton və s.), yaxud da asan əriyən bərk (kristallik kükürd, ağ fosfor, şəkər, yod və s.) maddələrdir. İkincilərin isə hamısı çətin əriyən bərk (almaz, qrafit, qum, xörək duzu, soda və s.) maddələrdir.

Atomun tərkibi. XIX əsrin sonuna qədər atomlar maddənin bölünməyən ən kiçik (mikro) hissəciyi hesab olunurdu. Atomun nə dərəcədə kiçik olmasını aşağıdakı müqayisə ilə təsəvvür etmək olar. Almanı Yer kürəsi qədər böyütsək, eyni dəfə böyüdülən atom alma böyüklükdə olar. Atomların diametri 2·10-10—5·10-10 m-dir. Bu o deməkdir ki, sizin oxuduğunuz kitabın bir vərəqinin qalınlığında yüz minlərlə atom yerləşə bilər.
Atom — kimyəvi elementin bütün xassələrini özündə saxlayan ən kiçik hissəcikdir.
XIX əsrin sonunda və XX əsrin əvvəllərində edilən elmi kəşflər göstərdi ki, atom özü də mürəkkəb hissəcikdir. Əvvəlcə öyrənildi ki, hər bir atom müsbət yüklü nüvədən və onun ətrafında böyük sürətlə hərəkət edən mənfi yüklü hissəciklərdən — elektronlardan ibarətdir. Nüvə atomun əsas kütləsini təşkil edir və onun mərkəzində yerləşir. Nüvənin diametri atomun diametrindən 50—100 min dəfə kiçikdir.
Fizika kursundan sizə bəllidir ki, atom nüvəsinin özü də mürəkkəbdir (şəkil 14). O, proton və neytron adlanan hissəciklərdən təşkil olunur. Protonun yükü +1, kütləsi isə təqribən hidrogen atomunun küt 1 əsinə bərabərdir və ya 1,673·10·24 q-dır. Nüvənin müsbət yükünün miqdarı protonların sayı ilə müəyyən edilir. Məsələn, hidrogen atomunda 1, oksigen atomunda isə 8 proton olduğundan onların nüvələrinin yükü müvafiq olaraq +1 və +8-dir. Proton p hərfi ilə və ya 1+1 p kimi işarə olunur. Neytron yüksüz hissəcikdir. Onun kütləsi (1,675·10·24q) təqribən protonun kütləsinə bərabərdir. Neytronu n və ya 10 n ilə işarə edirlər.
Elektron çox kiçik kütləyə malikdir. Onun kütləsi protonun kütləsindən 1836 dəfə azdır (≈9,109·10-28q), yükü isə əks işarə ilə protonun yükünə (-1) bərabərdir. Elektron ilə işarə olunur.
Atomlarda elektronların sayı, protonların sayı ilə eyni olduğundan onlar sərbəst halda neytral hissəciklərdir.
Hər bir atom növü isə bildiyimiz kimi, başqasından fərqli proton sayına malikdir. Atomun kütləsi onun proton və neytronlarının sayı ilə müəyyən edilir. Buna kütlə ədədi (A) deyilir. Deməli, atomlar müəyyən kütləyə malik neytral hissəciklərdir. A=N(p)+N(n). Protonların sayı elementin nüvəsinin yükünə (Z) bərabər olduğu üçün A=Z+N(n).
Bunları bildikdən sonra atoma yeni tərif vermək olar.
Müsbət yüklü nüvədən və mənfi yüklü elektronlardan ibarət olan elektroneytral hissəciyə atom deyilir.
Neytral atomda N(p)=N(ē) olur.
Atom elektron verdikdə müsbət yüklü, elektron alanda isə mənfi yüklü iona çevrilir. Məsələn:
ııNa°—ē—>11Na+ elektron vermə prosesi (oksidləşmə)
S°+2ē->S2- elektron alma prosesi (reduksiya)
Müsbət yüklü ionlarda N(p)>N(ē) N(ē)=p —yük
Mənfi yüklü ionlarda N(p)

tonun yükü = N(p)—N(ē)





Müəllif: Mütəllim Abbasov, Vaqif Abbasov, Nasim Abışov, Vəli Əliyev

Mənbə: Kimya 7 Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üzrə Kimya fənni üzrə Dərslik

• Teqlər:
• atom
• , molekul
• , maddələrin tərkibi
• , maddələrin quruluşu

ÜmumtəHSİl məKTƏBLƏRİNDƏ Kİmyanin biologiya iLƏ ƏlaqəLİ TƏDRİSİ TƏCRÜBƏSİNDƏN

Lənkəran Dövlət Universiteti
Təhsil prosesində şagirdlərin mənimsədikləri bilik, bacarıq və vərdişlərin formalaşması inteqrativ şəkildə tədrisin təşkilini tələb edir. Dünya təcrübəsində inteqrasiyanın bir çox formulları müəəyən edilmişdir.Bunlardan biri fənlərarası inteqrasiyadır. Bu formada fənn üzrə nəticələrin digər fənlər üzrə nəticələrlə əlaqəli olması nəzərdə tutulur. Başqa sözlə desək, fənlərarası inteqrasiya hər hansı mövzunun tədris edilməsində iki və ya daha artıq fənn sahəsindən əldə edilən məzmunun öyrənilməsidir.

Fənlərarsı əlaqə klassik pedaqoqların yaradıcılığında geniş yer tutmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, bu problemin prinsipləri, növləri və fənlərin tədrisindəki əhəmiyyətindən çox danışılmış və çoxlu sayda tədqiqat əsərləri yazılmışdır.

Kimya ilə biologiyanın qarşılıqlı əlaqəsini aydınlığı ilə görən F.Engels demişdir: “Fizikanı molekullar mexanikası, kimyanı atomlar fizikası və biologiyanı zülallar kimyası adlandırmaqla, bu elmlərdən birinin digərinə keçməsini, deməli istər bunların arasındakı əlaqəni, fasiləsizliyi, istərsə hər ikisinin fərqini, diskretliyini ifadə etmək istəyirəm ”.

Kimya və biologiyanın qarşılıqlı əlaqəsindən yaranan xüsusi elm sahəsi hesab edilən “biokimya” bir elm kimi çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu elm bitki və heyvanlar aləmində gedən biokimyəvi hadisələri öyrənir və tədqiq edir.Şühəsiz ki, bu elmin əsası orta ümumtəsil məktəblərində biologiya və kimya fənlərinin tədrisində öz əhəmiyyətini, öz mahiyyətini tapır.

Kimynın tədrisində şagirdlərin biologiyadan əldə etdikləri bilik, bacarıq və vərdişlərdən istifadə edilməsinə geniş imkan vardır. Təcrübəli müəllimlərimizin və uzun illərdir ki, araşdırdığımız və əldə etdiyimiz pedaqojı təcrübəmizə əsaslanaraq kimyanın biologiya ilə əlaqəsini və əksinə olan imkanları aşağıdakı cədvəldə veririk.
Kimya və biologiyanın qarşılıqlı əlaqəsini göstərən cədvəl.

Giriş. Kimya nəyi öyrənir

Bəsit və mürəkkəb maddələr. Kimyəvi formullar.

Qeyri –üzvi və üzvi

Oksigen. Hava. Yanma

Su. Məhlullar
Qeyri –üzvi və üzvi

birləşmələrin mühüm sinifləri.

Azotlu üzvi birləşmələr.Zülallar.

X -ümumi biologi ya

.su və mineral ,üzvi maddələrin gövdədə hərəkəti

Hüceyrənin kimyəvi tərkibi

Hüceyrənin üzvi maddələri

Zülallar. DNT. RNT.

Cədvəldə göstərilən mövzuların hər birinin biologiyadan keçilmiş proqram materialları ilə geniş əlaqələndirilməsi imkanları vardır. Bu imkanlardan müxtəlif təlim metodlarından istifadə etmək istəyən kimya müəllimi əvvəlcə biologiyadan şagirdlərin öyrənmiş olduğu məlumatlarla dərindən tanış olmalıdır.Ona görə ki, kimyadan cədvəldə göstərilən mövzuların hər birinin məzmunu şagirdlərin biologiyadan öyrənmiş olduğu məlumatlarla əlaqələndirildikdə daha dərindən başa düşülür və uzun müddətli yadda qalır.Göstərilən mövzuların tədrisində biologiya ilə əlaqəni yaratmaq məqsədilə kimya müəllimi hazır olmalıdır. Bunun üçün şagirdlərin müvafiq biliklərini yada sala bilən suallar hazırlanmalıdır. Hər bir kimya müəllimi fənnini şadirdlərə sevdirmək üçün dəfələrlə pedoqoji təcrübədə sınaqdan keçirilmiş qabaqcıl müəllimlərin iş təcrubəsindən və şəxsi müəllimlik ustalığından istifadə etməlidir. Bu iş nümunələrindən biri də kimyadan “Giriş” dərsinin maraqlı və məzmunlu tədris olunmasıdır. Girişdə kimya elminin də təbiət elmlərindən olduğu bildirilir. Şagirdlərə digər təbiət elmlərindən olan biologiya, fizika, Cədvəldə göstərilən mövzuların hər birinin biologiyadan keçilmiş proqram materialları ilə geniş əlaqələndirilməsi imkanları vardır. Bu imkanlardan müxtəlif təlim metodlarından istifadə etmək istəyən kimya müəllimi əvvəlcə biologiyadan şagirdlərin öyrənmiş olduğu məlumatlarla dərindən tanış olmalıdır.Ona görə ki, kimyadan cədvəldə göstərilən mövzuların hər birinin məzmunu şagirdlərin biologiyadan öyrənmiş olduğu məlumatlarla əlaqələndirildikdə daha dərindən başa düşülür və uzun müddətli yadda qalır.Göstərilən mövzuların tədrisində biologiya ilə əlaqəni yaratmaq məqsədilə kimya müəllimi hazır olmalıdır. Bunun üçün şagirdlərin müvafiq biliklərini yada sala bilən suallar hazırlanmalıdır. Hər bir kimya müəllimi fənnini şadirdlərə sevdirmək üçün dəfələrlə pedoqoji təcrübədə sınaqdan keçirilmiş qabaqcıl müəllimlərin iş təcrubəsindən və şəxsi müəllimlik ustalığından istifadə etməlidir. Bu iş nümunələrindən biri də kimyadan “Giriş” dərsinin maraqlı və məzmunlu tədris olunmasıdır. Girişdə kimya elminin də təbiət elmlərindən olduğu bildirilir. Şagirdlərə digər təbiət elmlərindən olan biologiya, fizika, coğrafiya və həyat bilgisi haqqında dərslər keçildiyindən, onların hər

birinin məzmununda kimya elmi haqqında məlumat verilir.VI sinifdə biologiyanın tədrisində bitkilərin tənəffüs etməsi zamanı havadan oksigeni qəbul etməsi, karbon qazını buraxması və əksinə olaraq karbon qazını qəbul edib, oksigeni buraxması, bitkilərin kökləri vasitəsilə mineral maddələri alıb gövdəsi vasitəsi ilə orqanlarına ötürməsi müvafiq suallar verməklə şagirdlərə xatırladılır və canlılar aləmində kimya elminin sirləri ilə tanış olmağın vacibliyi qeyd edilir. Kimya elminin əhəmiyyətindən danışan müəllim bir çox yeni maddələrin əldə olunması məqsədi ilə alimlər bitki və heyvanların orqanizmindən istifadə etdikləri, onların üzərində təcrübələr aparıldığı qeyd edilir. Şübhəsiz ki, kimyanın da digər təbiət elmləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində daha dərindən öyrənilməsi, bir çox elmi məlumatların təcrübələr əsasında sınaqdan keçirilməsi şagirdlərə başa salınır. Maraqlı və əyləncəli təcrübələr aparmaqla şagirdlərin bu elmə olan maraqları daha da artırılır.”Maddə kütləsinin itməməsi və saxlanması” qanununun izahında fizikadan “enerjinin itməməsi” qanunu ilə yanaşı bitkilərdə fotosintez və tənəffüs prosesində günəş enerjisinin, karbon və oksigen qazının təbiətdə necə dövran etməsi yada salınır. Şagirdlərin biologiyadan və digər fənlərdən öyrəndikləri məlumatlar müəllimin köməyi ilə yada salınır, kimyadan veriləcək m’lumatlarla əlaqələndirilir və inkişaf etdirilir. Kimyanın tədrisində biologiya ilə əlaqənin təşkili qeyri-üzvi və üzvi kimya kursunda imkanların hər birinin necə yaradılması müəllimin peşəkarlığından çox asılıdır. Şübhəsiz ki, bu əlaqələrin bəzisi epizodik xarakter daşıyır. Məsələn, X sinifdə karbon (IV) oksidin kimyəvi xassələri haqqında məlumat verərkən onun ammoniyak ilə birləşməsindən əmələ gələn karbamidin (NH₃ + CO₂ = CO(NH₂)₂ + H₂O) gübrə kimi bitkilərə verilməsindən, bitkilərin fotosintez prosesində karbon qazını qəbul edərək bitki orqanlarında su ilə birləşərək formaldehid, sonra isə karbohidratlar əmələ gətirməsi şagirdlərə aşağıdakı reaksiya tənliklərı əsasında izah edilməlidir.
hv, xlorofil

_polisaxarid
Lakin, üzvi kimyanın tədrisində mürəkkəb efirlər,yağlar (3 saat), karbohidratlar (8 saat),”azotlu üzvi birləşmələr”(6 saat) və “zülallar” (3 saat) kimi mövzuların hər birinin tədrisində şagirdlərin biologiyadan öyrəndikləri məlumatlardan istifadəyə elmi-metodiki baxımdan ehtiyac vardır.Ona görə ki, yuxarıda adı çəkilən mövzuların hər biri haqqında 9-cu sinifin biologiyasından “maddələr və enerji mübadiləsinin ümumi xarakteristikası” və 10-cu sinfin “ümumi biologiya” kursunda “hüceyrənin kimyəvi tərkibi” və “hüceyrədə maddələr və enerji mübadiləsi” tədris vahidində geniş material verilmişdir. Bunu nəzərə alaraq bəzi mövzuların tədrisindən dərsin gedişi ilə bağlı fikrimizi davam etdirmək istərdik.

coğrafiya və həyat bilgisi haqqında dərslər keçildiyindən, onların hər birinin məzmununda kimya elmi haqqında məlumat verilir.VI sinifdə biologiyanın tədrisində bitkilərin tənəffüs etməsi zamanı havadan oksigeni qəbul etməsi, karbon qazını buraxması və əksinə olaraq fotosintez zamanı karbon qazını qəbul edib, oksigeni buraxması, bitkilərin kökləri vasitəsilə mineral maddələri alıb gövdəsi vasitəsi ilə orqanlarına ötürməsi müvafiq suallar verməklə şagirdlərə xatırladılır və canlılar aləmində kimya elminin sirləri ilə tanış olmağın vacibliyi qeyd edilir. Kimya elminin əhəmiyyətindən danışan müəllim bir çox yeni maddələrin əldə olunması məqsədi ilə alimlər bitki və heyvanların orqanizmindən istifadə etdikləri, onların üzərində təcrübələr aparıldığı qeyd edilir. Şübhəsiz ki, kimyanın da digər təbiət elmləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində daha dərindən öyrənilməsi, bir çox elmi məlumatların təcrübələr əsasında sınaqdan keçirilməsi şagirdlərə başa salınır. Maraqlı və əyləncəli təcrübələr aparmaqla şagirdlərin bu elmə olan maraqları daha da artırılır.”Maddə kütləsinin itməməsi və saxlanması” qanununun izahında fizikadan “enerjinin itməməsi” qanunu ilə yanaşı bitkilərdə fotosintez və tənəffüs prosesində günəş enerjisinin, karbon və oksigen qazının təbiətdə necə dövran etməsi yada salınır. Şagirdlərin biologiyadan və digər fənlərdən öyrəndikləri məlumatlar müəllim tərəfindən xatırladılır, kimyadan veriləcək məlumatlarla əlaqələndirilir və inkişaf etdirilir. Kimyanın tədrisində biologiya ilə əlaqənin təşkili qeyri-üzvi və üzvi kimya kursunda imkanların hər birinin necə yaradılması müəllimin peşəkarlığından çox asılıdır. Şübhəsiz ki, bu əlaqələrin bəzisi epizodik xarakter daşıyır. Məsələn, X sinifdə karbon (IV) oksidin kimyəvi xassələri haqqında məlumat verərkən onun ammoniyak ilə birləşməsindən əmələ gələn karbamidin (NH₃ + CO_{2 =} CO(NH₂)₂ + H₂O) gübrə kimi bitkilərə verilməsindən, bitkilərin fotosintez prosesində karbon qazını qəbul edərək bitki orqanlarında su ilə birləşərək formaldehid, sonra isə karbohidratlar əmələ gətirməsi şagirdlərə aşağıdakı reaksiya tənliklərı əsasında izah edilməlidir.

_polisaxarid
Lakin, üzvi kimyanın tədrisində mürəkkəb efirlər, yağlar, karbohidratlar “azotlu üzvi birləşmələr” və “zülallar” kimi mövzuların hər birinin tədrisində şagirdlərin biologiyadan öyrəndikləri məlumatlardan istifadəyə elmi-metodiki baxımdan ehtiyac vardır. Ona görə ki, yuxarıda adı çəkilən mövzuların hər biri haqqında 9-cu sinifin biologiyasından “maddələr və enerji mübadiləsinin ümumi xarakteristikası” və 10-cu sinfin “ümumi biologiya” kursunda “hüceyrənin kimyəvi tərkibi” və “hüceyrədə maddələr və enerji mübadiləsi” tədris vahidində geniş material verilmişdir. Bunu nəzərə alaraq bəzi mövzuların tədrisindən dərsin gedişi ilə bağlı fikrimizi davam etdirmək istərdik. Fikrimizi bir dərs nümunəsində bildirmək istərdik.

Mövzu: Zülallar çoxfunksiyalı təbii polimerlərdir. Zülalların tərkibi və quruluşu.

Məqsəd: Zülalların haqqında şagirdlərin biologiyadan aldığı biliklərini inkişaf etdirmək və quruluşu ilə xassələri arasında qarşılıqlı əlaqəni aydınlaşdırmaq.

Strategiya: Problemli şərh, fənlərarası əlaqə, sorğu vərəqləri ilə müsahibəli şərh və müstəqil işlərdən istifadə ilə fəal dərsin təşkili, BİBÖ

Resurslar: Yumurta, spirt lampası, su, sınaq şüşəsi, kimya stəkanı, natrium qələvisi, nitrat turşusu, xörək duzu, mis-2 sulfat, qurğuşun asetat, zülal molekulunun quruluşu, iş vərəqləri, BİBÖ cədvəli.

Dərsin gedişi : Sinifin təşkilindən sonra “azotlu üzvi birləşmələr”in təkrarına aid qabaqcadan hazırlanmış suallar əsasında şagirdlərin biliyi qiymətləndirilir: Bu məqsədlə sinifə aşağıdakı məzmunda suallar verilir:

1. Azotlu üzvi birləşmələrə hansı üzvi maddələr aiddir?

2. Trimetil aminin yanma reaksiyasının tənliyini yazın.

3. CH₃−CH₂−−CH−COOH- birləşməni adlandırın.

4. Qlisin turşusunun əsaslarla reaksiyasının tənliyini yazın.

5. Metiletil aminin quruluş formulunu göstərin.

6. Fenilaminin yanma reaksiyasının tənliyini göstərin.

7. Aminturşuların alınma üsullarını söyləyin.

8. 3-aminpropan və 2-aminbutan turşusunun arasında gedən reaksiyanın tənliyini yazın

9. 2-aminbutan turşusunun 2-amin 2-metilpropan turşusu ilə reaksiyanın tənliyini yazın.

10. Aminturşuların molekul quruluşuna görə hansı xassələri olduğunu demək olar?

11. Hüceyrənin tərkibində aminturşuları necə əmələ gəlir?

12. Aminturşuların sintez yolu ilə alınmasının reaksiya tənliklərini yazın.

Müəllim şagirdlərlə qısa müddətli şifahi sorğu apardıqdan sonra onların diqqətini yeni mövzuya yönəltmək məqsədi ilə düşündürücü sualla sinifə müraciət edir.

Zülallar haqqında nəyi bilirsiniz, nəyi bilmək istərdiniz, quruluşu və kimyəvi xassələrini də bilmək istədinizmi?.

Zülallar mövzusunun tədrisinin səmərəli qurulması üçün 9-cu sinif biologiyasından “maddələr və enerji mübadiləsinin ümumi xarakteristikası” fəslindən “orqanizmdə üzvi maddələr mübadiləsi” və ümumi biologiyadan “Hüceyrənin kimyəvi tərkibi”nə aid bölmədən “zülallar” haqqında məlumatı təkrar etmələri lazımdır. Yeni mövzunun öyrənilməsinə şagirdlərin diqqətini yönəltmək məqsədi ilə sinfə müraciət edilir:

Azotlu üzvi maddələr haqqında bir çox məlumatları bilirsiniz. Yeni dərsimiz yenə də ümumi biologiyadan öyrənmiş olduğumuz və canlı orqanizmlərin hüceyrələrinin əsas tərkib hissəsini təşkil edən azotlu üzvi birləşmələrin daha bir nümayəndəsi haqqında olacaqdır. Şagirdlərə işçi vərəqləri paylanır və göstəriş verilir ki, suallar ətrafında cavablar hazırlamaq üçün biologiya və üzvi kimya dərsliyindən istifadə edə bilərsiniz.

1.Zülallar haqqında hansı məlumatınız vardır?

2.Canlı orqanizmlərdə zülalların hansı maddələrdən əmələ gəlməsini izah edin.

3.Qlisin və alanin turşusunun dimerləşmə reaksiyasının tənliyini yazın.

4.Polipepdid nəzəriyyəsinin mahiyyəti necədir?

5.Canlı orqanizmlərdə zülalların sintezi necə gedir?

1.Mikrobioloji üsulun mahiyyətini izah edin.

2.Zülal molekulunun quruluşunun bir-birindən fərqi nədir?

3.Zülalların biosintezində nə kimi mərhələlər vardır?

4.Qlisin, serin və sistein turşusundan tripeptid polimerinin əmələ gəlməsi reaksiyasını tənliyini yazın.

5.Zülalların polipeptid zəncirinin üçüncü quruluşunu xarakterizə edin.

1.Molekulunda −SH, −OH, −COOH və −NH₂ atomlar qrupu olan aminturşularından zülal molekulunun əmələgəlməsi reaksiyasının tənliyini yazın.

2.Zülalların biosintezində transkripsiya mərhələsinin mahiyyətini izah edin.

3.Zülalların denaturasiyası nədir?

4.Qidalanma prosesində zülalların molekullarında baş verən çevrilmələri, o cümlədən yenidən zülalların sintez olunmasını izah edin.

5.Orqanizmdə sintez olunan insulinin molekul quruluşunu izah edin.(21 və 30 aminturşusu zənciri 2 disulfid körpüsü ilə birləşir)

Qruplarda tapşırıqlar başa çatdıqdan sonra əldə olunan informasiyalar əvvəl qrup daxilində , sonra isə qruplar arasında, bütün sinif qarşısında müzakirə olunur. Bu prosesin aparılmasında müəllim daha yaxından iştirak edir. Hər qrupun bir tapşırığın necə yerinə yetirilməsini nəzərdən keçirirlər. Şübhəsiz ki, daha maraqlı və şagirdlərin bir qədər çətinlik çəkdikləri tapşırıqlar ətrafında müzakirə aparılır.

Amin qrupunun 5-ci tapşırığı nəzərdən keçirilir. Müəllim qeyd edir ki, bu sualın cavabı “hüceyrədə zülalların biosintezi” mövzusunda izah olunur. Qeyd oluur ki, zülalların sintezi üçün hüceyrədə ribosomlar, mRNT-si, nRNT-si, aminturşuları və müxtəlif fermentlərin iştirakı ilə gedir. Zülalların sintezi iki mərhələdə gedir:Transkripsiya və translasiya.

Aminturşular qrupunun şagirdləri “mikrobioloji üsulun mahiyyəti”ni izah etməkdə çətinlik çəkdiklərini bildirirlər. Müəllim qeyd edir ki, zülallar bütün canlı orqanizmlərin əsasını təşkil edir. Bu da orqanizmin özündə hazırlanır. Lakin hazırda zülalların süni yolla alınması mikrobioloji sintez üsulu ilə həyata keçirilir. Aparılan elmi təcrübələr nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, müvafiq qidalı mühitdə bəzi mikroorqanizmlər çoxalaraq, bol zülal kütləsi əmələ gətirə bilir. Məsələn, oduncaqdan spirtin alınmasında ayrılan tullantılardan heyvandarlıq üçün yem mayası hazırlayırlar. Bu prosesdən sonra mikroorqanizmlərin köməyi ilə aminturşular və vitaminlər də sintez olunur.

Zülallar qrupunun şagirdləri “zülalların biosintezində transkripsiya mərhələsi” nin mahiyyətini izah etməkdə çətinlik çəkmişlər.

Zülalların biosintezinin transkripsiya mərhələsi hüceyrənin nüvəsində gedir. Burada olan iki zəncirli DNT-nin üzərində nukleotidlər ardıcıllığı şəklində zülal haqında məlumat olur. DNT-nin hər hansı bir zəncirindən zülal haqqında olan məlumatın surəti mRNT-si şəklində çıxarılır. Bunun üçün RNT fermentinin köməyi ilə DNT-nin hər hansı bir zəncirinə mRNT-si zənciri yığılır. Buda nüvə pərdəsindəki məsamələrdən keçərək sitoplazmaya daxil olur. DNT üzərində mRNT-si ilə yanaşı onun digər növləri olan nRNT-si və ribosom RNT-ləri də sintez olunur. Beləliklə, şagirdlərə yeni biliyin əldə olunmasında son nəticəyə gəlmək və ümumiləşdirmə aparmaq üçün kimya və biologiyadan zülallar, onların xassələri və alınması haqqında olan məlumatları tam şəkildə başa düşülmüş olur.. Bunun üçün hər bir qrupun şagirdləri bir quş yumurtasını sındırır, fiziki-kimyəvi xassələrini təcrübələr aparmaqla bir daha nəzərdən keçirirlər. Yəni biliklərinə əsaslanaraq bacarıqlara da yiyələnirlər.

Zülal maddəsinin-toyuq yumurtasının-xarakter kimyəvi xassələrini təcrübələrin nümayiş etdirilməsi ilə şagirdlər müvafiq bacarıqlara yeyələnmiş olurlar.

Təcrübələrini övbə ilə hər qrupdan bir şagird müəllimin nümayiş stolunda olan təchizatdan istifadə etməklə yerinə yetirirlər.

Yekun olaraq şagirdlər aşağıdakı qaydada BİBÖ cədvəlini tamamlayırlar.

Bilirəm	Bilmək istəyirəm	Öyrəndim
Hüceyrədə zülalın amin turşularından əmələ gəlməsini,zülal molekulunun müxtəlif quruluşda olmasını, canlı orqanizmilərin hüceyrələrində zülalların funksiyasını	Zülalların quruluşu ilə.xassələri arasında qarşılıqlı əlaqəni öyrənmək.Müvafiq reaksiya tənliklərini tərtib etmək.zülalların fiziki və kimyəvi bilmək.	Zülalların amin turşularından alınmasını, polimer zülalların müxtəlif quruluşda olmasını,onların kimyəvi xassələrini.

Hər bir müəllim bilməlidir ki, biliklərin mənimsənilməsinin meyarı onun yaradıcı surətdə tətbiqidir. Yaradıcı tətbiqetmə biliyi möhkəmləndirir, onun praktiki əhəmiyyətini şagirdə açıb göstərir. Məhz buna görə müəllim imkan daxilində şagirdlərə təklif edə bilər ki, onlar müəyyən məsələlərin həlli üçün qazanılmış bilikləri tətbiq etməyə çalışsınlar.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı

1. Azərbaycan Respublikasının Ümumtəhsil Məktəbləri üçün kimya və biologiya fənn kurikulumu lahiyyəsi, 2007

2. Orta ümumtəhsil məktəbləri üçün .kimya və biologiya dərslikləri və proqrqamları -son illər

3. ”Kurikulum”jurnalı, Bakı, 2008, 1-4-cü saylar.

4. Veysova Zülfiyyə, Fəal/ interaktiv təlim,2007

5. İnteraktiv kurikulum-mahiyyəti və nümunələr, Adiloğlu nəşriyyatı, Bakı,2005

6. M.Fərəcov,Kimyanın tədrisində fənlərarası əlaqə, Bakı, Maarif nəşriyyatı, 1989

7. Ə.S.Həsənov və b. Bioloji kimya, Bakı, Azərnəşr, 1989

M.Фараджов, З.Гасанова, В.Х. Аскеров

Межпредметная связъ (интеграция) в процессе современного обучения
АННОТАЦИЯ
Межпредметная связъ усовершенствует процесс обучения, служит более глубокому усваиванию знаний. С этой точки зрения в процессе обучения химии образование связи с биологией имеет особое значение. В данной статье даются образцы уроков по химии на темы белки, аминокислоты, масла и углеводы и их связи с биологией. Во время урока химии знания, полученные на уроках биологии по соответствующим темам с научной точки зрения, с помощъю учителя напоминаются и это помогает более глубокому усваиванию и длителъному запоминанию урока учащимися.

M.Faradjov, Z.Hasanova, V.Kh. Askerov

(The) connected teaching (educational) with/by biology of the chemistry.
SUMMARY
Connected areas of these sciences have been developed (used) theoretically. Chemistry and connected opportunities of the biology have been given definite. By connected problems on the basis of existing proqrams on the basis of opportunities in the teaching (educational) of the some subject (theme)s in the episodic picture (photo) from (the) other organic chemistry. Photosynthesis louse wiht/by oxygen connected with tanafusu, kimyadanhava to this from (the) chemistry from (the) biology from (the) biology,. s. Isa“spirtlar from (the) organic chemistry. Yaghlar”, Amin have been developed (used) examples of lesson being (was/were) guided (by) principle of the active training (instruction,doctrine) from (the) each of the subject (theme)s of turshulari”, “Karbohidratlar”, and “Zulallar”.

Ачар сюзляр: bilik, bacarıq, inteqrasiya, fənlərarası əlaqə, interaktiv təlim, biologiya, kimya, zülallar, aminturşular, karbohidratlar, təlim üsulu, strategiya, resurslar, qrup işi, müstəqil işlər təlim forması
Ключевые слова: обучение, биология, фотосинтез, кислород, химия, белки, аминокислоты, масла, углеводы, стратегия, ресурсы, формы урока, метод.
Key words: Connection, chemistry, photosynthesis, biology, oxygen, chemistry, proteins, aminoacids, oil.

Kimyadan tədris olunan mövzular

9-cu və 11-ci sinfin buraxılış imtahanlarının iyun ayında keçirilməsi planlaşdırılıb.

Modern.az xəbər verir ki, bunu Dövlət İmtahan Mərkəzinin sədri Məleykə Abbaszadə bu gün keçirdiyi brifinqdə bildirib.

IX sinif buraxılış imtahanları

DİM sədrinin sözlərinə görə, 9-cu sinif üzrə buraxılış imtahanları əvvəlcədən elan olunduğu kimi iki deyil, bir mərhələdə keçiriləcək.

“- 9-cu sinif buraxılış imtahanlarının iyun ayında bir mərhələdə bu imtahanın II mərhələsinin modeli əsasında keçirilməsi planlaşdırılır. Nazirlər Kabineti yanında Operativ Qərargahın qərarlarından asılı olaraq imtahanların bölgələr üzrə keçirilmə ardıcıllığı müəyyən olunacaq. İmtahana buraxılış vərəqələri imtahan günündən 5-7 gün əvvəl DİM-in saytında yerləşdirilir.

– 1 mart 2020-ci il tarixində Bakı, Şirvan və Naxçıvan Muxtar Respublikasında I mərhələ üzrə imtahan vermiş məzunların imtahan nəticələri elmi-statistik hesablamalar tətbiq edilməklə 100 bala uyğunlaşdırılacaq.

– Digər bölgələr üzrə məzunlar yalnız imtahanın II mərhələsində iştirak edəcəklər. Bu mərhələ üzrə maksimal bal hər fənn üzrə 70 deyil, 100 ballıq şkalaya uyğun hesablanacaq.

– Nəticələri I mərhələ imtahanı əsasında hesablanmış məzunlar qiymətlərindən narazı olduqları halda II mərhələ imtahanında iştirak edə bilərlər.

– Buraxılış imtahanı proqramlarından martın 1-dən sonra tədris olunan mövzular çıxarılır və imtahanlarda həmin mövzuların qiymətləndirilməsi nəzərdə tutulmur.

– Bu il və əvvəlki illərdə üzrlü səbəbdən buraxılış imthahanlarında iştirak edə bilməyən məzunlar sentyabr ayında təşkil ediləcək imtahanlarda iştirak edə bilərlər”.

M.Abbaszadənin sözlərinə görə, imtahanlar Operativ Qərargah tərəfindən hazırlanmış metodiki göstərişlərə əsasən həyata keçiriləcək:

“Qaydalara görə bir otaqda maksimum 12 şagird, hər masada 1 nəfər olmaqla imtahan verəcək”.

“Builki imtahanların özəlliyi ondan ibarətdir ki, şagirdlər yaşadığı regionda imtahan verəcək”, – DİM sədri bildirib.

Onun sözlərinə görə, şagirdlərin region mərkəzlərinə getməyinə ehtiyac duyulmur: “Bu səbəbdən 160000 mindən çox şəxsin imtahan verəcəyini nəzərə alsaq, şagirdləri yerləşdirmək üçün 320 minlik yer hazırlamalıyıq”.

XI sinif buraxılış imtahanları

– İmtahanların iyun ayı ərzində təşkil edilməsi planlaşdırılır. Nazirlər Kabineti yanında Operativ Qərargahın qərarlarından asılı olaraq imtahanların bölgələr üzrə keçirilmə ardıcıllığı müəyyən olunacaq. İmtahana buraxılış vərəqələri imtahan günündən 5-7 gün əvvəl DİM-in saytında yerləşdirilir.

– Buraxılış imtahanı proqramlarından martın 1-dən sonra tədris olunan mövzular çıxarılır və imtahanlarda həmin mövzuların qiymətləndirilməsi nəzərdə tutulmur.

– Məzunlar buraxılış imtahanında əvvəlki illərdə olduğu kimi hər fənn üzrə maksimum 100 bal toplaya bilərlər.