Məntiq kitabı

Düzgün fikirləşmək və mühakimə yürütmək sənəti hər bir adamda, özəlliklə də mütəxəssislərdə, yalnız ardıcıllıq deyil, həm də həqiqətə canatma, intellektual təmizlik, cəsarət, tənqid və özünütənqid, ruhi axtarışlar, əvvəlki təcrübəyə istinadetmə bacarığı, əgər həqiqidirsə, qarşı tərəfi də eşitmək və dinləmək qabiliyyəti, öz əqidəsinin əsaslı olması fikrində qalmaq bacarığı və s. olmalıdır.

Zeynəddin Hacıyev “Məntiq” PDF

Kitabda ali məktəblərin «Məntiq» kursunun proqramına uyğun olaraq məntiqin bütün mövzuları sistemli surətdə şərh olunub. Kitab tələbələr, aspirantlar, müəllimlər və məntiqi öyrənmək istəyən digər şəxslər üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Azərbaycən Respublikası müstəqil dövlət kimi demokratikləşmə yolu ilə irəliləyir. Sərbəst bazar münasibətlərinə keçilməsi, milli özünüdərketmə, milli ənənələrə qayıdış gedişində xalqımızın bəşər sivilizasiyasının ümumi axınına qovuşması sürətlənməkdədir. Totalitar rejimin sosial həyatın bütün sahələrində törətmiş olduğu dərin böhrandan çıxmaq, milli dövlət quruculuğu ilə inamla irəliləmək üçün cəmiyyətimizin hər bir üzvünün həqiqi elmi nəzəri biliklərə yiyələnməsi çox vacibdir. Xüsusilədə ona görə ki.

Mir.az-a Dəstək üçün ianə edin!

Saytımızın aktiv qala bilməsi üçün Patreon hesabı açdıq və dəstəyinizi gözləyirik. Bir neçə dollar olsa belə, töhfəniz bizim üçün çox şey deməkdir. Niyə dəstəyə ehtiyacımız var?

Məntiq kitabı

salam.Mənə məntiq kitabı lazımdı. Orta və çətin məntiqlər.Zəhmət olmasa kömək edərdiz.

Sualı verdi: Shukran ( 12/11/2014 )
Kateqoriya: Sual . Məntiq kitabı. Qısa keçid.

Verilmiş cavablar və yazılan şərhlər (1 cavab var)

Altun kitab mentiq suallari kitabi maraqli kitabdir

Cavablamaq üçün sağ sütundan hesaba daxil olmaq lazımdır
Bu suala aid öz sualım var:
Sual verin
Bu suala cavab vermək istəyirəm:
Cavab verin

Cavab verin

Cavab yazmaq üçün lütfən sağ sütundan və ya buradan hesaba daxil olun.

Üzvlər üçün giriş

Elan qutusu

Son cavablar və şərhlər

Tamerlan Mammadov cavab verdi – Məqalə yazarı lazımdır (2 gün əvvəl)

Software Developer cavab verdi – Məqalə yazarı lazımdır (3 gün əvvəl)

tonws cavab verdi – Modemi router etmək (6 gün əvvəl)

Bahadur74 cavab verdi – Mobil telefonlar üçün application (8 gün əvvəl)

Bahadur74 cavab verdi – Telefon uygulama (8 gün əvvəl)

Bahadur74 cavab verdi – Internet paketi (9 gün əvvəl)

Bahadur74 cavab verdi – Terminaldan pul çəkmək olur? (9 gün əvvəl)

Bahadur74 cavab verdi – İnformatika əsas fənn kimi seçmək (9 gün əvvəl)

Bahadur74 cavab verdi – Qədimi xalçaları harada satmaq olar? (9 gün əvvəl)

Bahadur74 cavab verdi – hərbiyə yararliyam goresen (9 gün əvvəl)

Bahadur74 cavab verdi – “Getcontact”da baxa bilmirəm (9 gün əvvəl)

Bahadur74 cavab verdi – android üçün ağıllı musiqi pleyeri (9 gün əvvəl)

Текст книги “Məntiq”

Məntiq haqqında hər bir adamın müəyyən intuitiv təsəvvürü ola bilər, lakin insan fəaliyyəti haqqında konkret məntiqi biliklərə yiyələnmədən onun mahiyyətini anlamaq çətindir. Hər cür mühakimə yürütmə prosesi məntiqin qanunlarından və əməliyyatlarından istifadə olunmasına əsaslanır. Bu kitabı diqqətlə və aramla oxuyan hər bir oxucu fikir fəaliyyətində məntiqi prinsiplərin, qanunların, əməliyyatların və metodların zəruriliyini bir daha yəqin edəcək.

İnsan fəaliyyətinin bir çox sahələrində intuitiv məntiqlə keçinmək olar, lakin müxtəlif elmlərin öyrənilməsində, elmi tədqiqat işlərində, cəmiyyətin, dövlətin idarə olunmasında məntiqi biliksiz, dialektik təfəkkürsüz istənilən məqsədə çatmaq müşkül məsələdir. Bir çox ixtisas sahələrində: hüquq, jurnalistika, filologiya, tarix və s., xüsusilə hüquqşünaslıqda məntiqin öyrənilməsi qaçılmazdır. Məntiqi qaydaların, qanunların və müxtəlif intellektual-nitqi əməliyyatların öyrənilməsi, bunun nəticəsində yaranan məntiqi vərdişlərin praktikada tətbiq olunması bacarığı həmişə savadlı, bilikli, peşəkar mütəxəssislərin, xüsusilə hüquqşünasların vacib keyfiyyəti sayılmışdır. Fikir fəaliyyəti prinsiplərinin anlaşılması – idrak işinin ən dəyərli cəhətidir, çünki o ağlı itiləşdirir, onu yalana və məntiqsizliyə qarşı ayıq saxlamaqla, öz nəticələrinin ardıcıllığını təmin edir. Bununla da, təfəkkürün nəzəri və tətbiqi sahələrinin bir-birilə əlaqələndirilməsi mümkün olur.

Məntiq ən qədim elmlərdəndir. Cəmiyyətin dəyişilməsi və inkişafı ilə onun tarixi zənginləşmişdir. Bu elm iki min il yarım bundan öncə qədim Yunanıstanda yaransa da, sonrakı dövrlərdə çox inkişaf etmişdir. Məntiqdə elmi inqilablar baş vermişdir ki, bunların nəticəsində məntiqi təhlilin üslubu və metodikası köklü surətdə dəyişmişdir. Müasir dövrdə məntiq dinamik, faydalı elmlərdən biridir, hətta riyazi nəzəriyyələr üçün də ciddilik və dəqiqlik nümunəsidir.

Məntiqin sahələri çoxdur (oxucu kitabın uyğun hissələrində bu barədə informasiya alacaq). Artıq bu elmi elə bir geniş ümmana bənzətmək olar ki, burada hər kəs müxtəlif marşrutla üzə bilər. Lakin bu elmi mücərrəd, cansıxıcı, formal əqli məşğuliyyət sahəsi sayanlar, şübhəsiz ki, bu ümmanda batarlar. Buna görə də, bizcə riyaziyyatçılar, tarixçilər, filosoflar, jurnalistlər və başqa ixtisas sahibləri üçün məntiqdən məşğələ kursları təşkil olunsaydı, onların məntiqi mədəniyyəti yüksələrdi. Bu, bəlkə məddahlıq psixologiyasına bir zərbə vurardı.

Bu dərs vəsaiti humanitar fakültələri, xüsusilə də hüquqşünaslar uçun nəzərdə tutulmuşdur. Buna görə də oxucu kitabın bir sıra xüsusiyyətlərini nəzərə almalı olacaq. Biz burada müasir məntiqin əsas anlayış və ideyalarını şərh etməyimizə baxmayaraq, mürəkkəb, süni, qəliblənmiş sözlərdən qaçmağa çalışmışıq. Çünki müasir məntiqdə geniş tətbiq olunan simvolik işarələri (vasitələri) çox vaxt tələbələrimiz anlaya bilmirlər.

Əsərdə əsas diqqət hüquqi dilin xüsusiyyətlərinə, onun normativ tətbiqinə yönəldilir. Burada məntiqin tədrisi məsələlərinə, onun metodologiyasına, normalar məntiqinə və başqa mövzulara da müəyyən qədər yer verməyi faydalı və zəruri saymışıq. Kitabda mübahisələrin növləri, bunlarda tətbiq olunan korrektə və korrektə olunmayan üsullar gözdən keçirilir, polemika və diskussiya prosesində müraciət edilən ən ümumi tələblər formulə olunur.

Mövzunun açılmasında hüquq ədəbiyyatından daha çox nümunələr gətirməyə çalışmışıq, çünki bizə görə, məntiqin predmeti yalnız mücərrəd nəzəri mühakimələr yürütmək deyil, eyni zamanda, hüquqi fikirlərin gündəlik praktikasıdır.

Hər bir mövzunun sonunda kitaba yoxlama sualları, məsələ və tapşırıqlar, onların hər birinə dair həlli verilən nümunələr daxil etmişik. Bunda məqsədimiz tələbələrdə məntiqi vərdişlərin mükəmməlləşməsinə yardımçı olmaqdır.

Məntiqin nəzəri suallarının başa düşülməsi və mənimsənilməsi, o cümlədən arqumentasiya (dəlilləşdirmə) nəzəriyyəsi, çıxarılan qərarların qəbulu burada bizim məqsədimiz deyil. Başlıca məsələ nəzəri müddəaların mühakimələr, polemikalar, mübahisələr, insanlar tərəfindən öz mövqelərinin dəlilləşmiş sübutu, hesabatların tərtibi, qərarların qəbulu və onların rəsmiləşdirilməsi, qanunların şərhi və tətbiqi prosesində praktik fəaliyyətdə tətbiq etməyi öyrənməkdir.

Məntiqi vərdişlərə yiyələnməkdə məntiqdən məsələ və tapşırıqların, testlərin, yoxlayıcı sualların verilməsinin mühüm rolu və əhəmiyyəti vardır. Biz məsələ və tapşırıqların həllini bütün nəzəri kursun mənimsənilməsindən sonraya saxlanılmasını məqbul saymır, ona görə də tapşırıqları, məsələləri hər bir mövzunun sonunda veririk. Bu təcrübə tələbəni nəzəri materialların mexaniki əzbərləməsindən azad edir, nəzəriyyəni fəal mənimsəməyə səbəb olur, öyrənci təfəkkürünün metodoloji əhəmiyyətini və praktik kəsərini yüksəldir.

Bununla yanaşı, məntiq aləmi arqumentləşdirmə nəzəriyyəsidir və qərarların qəbulu ciddi və qeyri-adi prosesdir. Bu elmin sirlərinə yiyələnmək üçün onu povest, roman kimi birnəfəsə oxumaqla anlamaq çətindir. Hər gün onu oxumaq, təhlil etmək, fikirlər üzərində iş aparmaq gərəkdir. Təəssüf ki, tələbələrimizin əksəriyyəti verilmiş ədəbiyyatı bir dəfə də olsun yaxşı təhlil süzgəcindən keçirmir. İnsan hər an fikirləşməlidir, mühakimə yürütməlidir, topladığı informasiyalardan düzgün nəticə çıxarmağa cəhd etməlidir, onda istədiyi problemin həllinə yaxınlaşa bilər. Niyə tələbələrimiz kitab oxumaqdan, zəhmətə qatlaşmaqdan ilan ulduzdan qorxan kimi qorxurlar? Bunun niyəsini üzə çıxarmaq, çıxış yollarını göstərmək milli qeyrəti, ləyaqəti, vətənpərvərliyi olan hər bir ziyalının, alimin borcudur.

Məntiqin özünəməxsusluğu ondadır ki, onun tədqiqat obyektləri mücərrəddir, əyanilikdən və emosional çalarlardan məhrum görünür. Burada psixoloji şəxsli məqamlar minimuma endirilir, çünki bu sahə duyğuları yox, xalis idrakı əhatə edir. Məntiq aləmilə bizə kömək edən başqa hadisələri canlı obrazlar və təsəvvürlərlə əlaqələndirmək çətindir. Məntiq qanunları konkret nümunələrlə göstərilir, bu bəzən çox iri və biçimsiz yer tutan gerçək təfəkkürdən uzaq söz quruluşu yaradır.

Bununla belə, məntiq aləmi – bizim aləmdir, bizim xüsusi təfəkkürümüzdür, düşüncə səltənətimizdir. Onun əsasında gerçəklikdəki predmet və hadisələr dayanır. Buna görə də hər şeydən azad, birbaşa məntiqi ardıcıllıqla bağlı olmayan asan, saf təfəkkür yoxdur. Xüsusi əqli fəaliyyət forması olan məntiqi təfəkkürün məzmunu dil materiallarının, yazılı və şifahi mətnlərin təhlilində üzə çıxır.

Məntiqi qanun və prinsiplərin gözlənilməsi düzgün və təsirli təfəkkürün ilkin zəminidir. Məntiqsiz (qeyri-məntiqi) təfəkkür isə qarışıqlığı, xaosu ifadə edir.

Heç kim belə bir fikrə irad tuta bilməz ki, hər bir adam mühakimə yürüdə bilər, özü əqli nəticəni qurar, opponentinin dəlillərini təkzib edər, məntiq elmini bilmədən çıxardığı qərarın məqbulluğuna insanları inandırar. Eyniylə də insanlar qrammatikanı bilmədən öz fikirlərini dildə ifadə edirlər. Toxunduğumuz bu məqamlar bu fənləri öyrənməyin gərəkliyini göstərir. Adını çəkdiyimiz elmlərin insan tərəfindən mənimsənilməsi canlı varlığın suya, havaya olan ehtiyacı kimidir. Çünki bu sahələrin hər biri öz qaydaları ilə subyektin təfəkkür və nitq qabiliyyətini artırır, mühakimənin aydınlığına, dəqiqliyinə, ardıcıllığına və sübutluluğuna səbəb olur, bununla da alınan nəticələrin, ümumiləşdirmələrin, göstərişlərin və tövsiyələrin gücünü artırır. Bu elmi öyrənib mənimsəyən hər kəsin intellektual səviyyəsi yüksələr, təfəkkür mədəniyyəti zənginləşər, o, hadisə və proseslərdən elmi cəhətdən daha əsaslı nəticələr çıxara, qərarlar qəbul edə bilər.

Son illər ölkəmizin və xalqımızın həyatında baş verən mürəkkəb və ziddiyyətli hadisələr tələb edir ki, məhkəmə praktikasında iştirak edən hüquqşünaslar yaradıcı, dinamik, müstəqil və məntiqi düşünməyi bacaran şəxslər olsunlar, məqsədəuyğun, metodoloji cəhətdən düzgün inkişaf etmiş qabiliyyətə və vərdişlərə yiyələnsinlər ki, rəylərini, hipotezlərini, versiya və tövsiyələrini inandırıcı surətdə sübut edə bilsinlər.

Bütün dünyada məhkəmələrin fəaliyyəti müstəqil olmalıdır, çünki orada insan taleyi həll olunur. Bu yaxınlarda keçirilən bir namizədlik müdafiəsi işində vurğulanırdı ki, məhkəmələr yuxarı orqanların tapşırığı ilə fəaliyyət göstərirlər. Bu kimi hallar qurduğumuz hüquqi, demokratik cəmiyyətin prinsipləri ilə bir araya sığmır, ziddiyyət təşkil edir. Ona görə də ölkəmizdə məhkəmə sferasında çalışan bütün işçilərdən yuxarıda dediyimiz keyfiyyətlərlə yanaşı, vicdanlı vətəndaş mövqeyi də tələb olunur.

Düzgün fikirləşmək və mühakimə yürütmək sənəti hər bir adamda, özəlliklə də mütəxəssislərdə, yalnız ardıcıllıq deyil, həm də həqiqətə canatma, intellektual təmizlik, cəsarət, tənqid və özünütənqid, ruhi axtarışlar, əvvəlki təcrübəyə istinadetmə bacarığı, əgər həqiqidirsə, qarşı tərəfi də eşitmək və dinləmək qabiliyyəti, öz əqidəsinin əsaslı olması fikrində qalmaq bacarığı və s. olmalıdır.

İnamla demək olar ki, oxucuların mühakiməsinə verilən bu kitab gözdən keçirilən sualların məzmununa, strukturuna, materialın seçilməsinə, təşkilinə görə öncəki dərsliklərdən və dərs vəsaitlərindən öz orijinallığı ilə seçilir.

Həyatımın başlıca amalı xalqa xidmət, onun övladlarının bilikli, zəkalı böyümələrinə yardımçı olmaqdır. İnanmaq istərdim ki, bu kitabı oxuyan hər kəs, xüsusən əlaqədar sahə işçisi onun faydasını əmək fəaliyyətində hiss edəcəkdir. Məntiq elmi, ulu filosofumuz Bəhmənyar demişkən, “hər şeyin ölçüsüdür, yerdə qalan elmlər isə fayda və zərər haqqındadır”.

Elmin, mədəniyyətin yüksəkliyində durmaq istəyən heç bir millət məntiqi təfəkkürsüz keçinə bilməz. Keçmişin gələcəyə yönəlmiş, daha doğrusu, “gələcəyin zəruri modeli olan məntiq elmini öyrənmək ixtisasındən asılı olmayaraq hər bir vətən övladı üçün zəruridir. Elmi biliklərə laqeydlik, savadsızlıq, nəzarətsizlik millətin balalarını özgələşdirir. Bu ağır qınaqdan çıxmağın əsas yolu hamının həyəcan təbili çalması və bir bayraq altında birləşməsidir. Bunun üçün hər birimiz cəmiyyət qarşısında hesabat verməliyik. Bu problemin əlifbası isə millət sevgisi, Vətən yanğısıdır.

GİRİŞ
MƏNTİQİN AKTUAL PROBLEMLƏRİNİN QISA TƏHLİLİ

Mən 30 ildən çoxdur ki, BDU-da və ölkəmizin başqa ali tədris ocaqlarında məntiq elmindən mühazirələr oxuyur və praktik məşğələlər aparıram. Bu müddətdə belə qənaətə gəlmişəm ki, geniş oxucu kütləsi, xüsusilə tələbələrimiz bu elmi zəif dərk edir, onun mənimsənilməsində çətinliklərlə qarşılaşırlar. Bunun bir neçə səbəbini göstərmək olar: Birincisi, Avropanın inkişaf etmiş ölkələrindən fərqli olaraq, Azərbaycanın orta məktəblərində 1955-ci ildən bəri məntiq elmi tədris olunmur, başqa sözlə desək, məntiq fənni orta məktəbin tədris proqramından çıxarılmışdır. İkincisi, məntiqin tədrisi və təbliği zamanın tələblərinə cavab vermir. Üçüncüsü, tələbələrimizin zəhmətə qatlaşmasında və elmi biliklərə yiyələnməsində bir süstlük və laqeydlik yaranmışdır. Dördüncüsü, gənclərimizin müxtəlif yollarla, təhsil almadan diplom almaları az qala qanunauyğunluğa çevrilmişdir və s. və i.a.

Məntiqin mənimsənilməsindəki çətinlikləri aradan qaldırmaq məqsədilə yığcam və sadə dildə yazılan metodik bir vəsaitin nəşrini vətəndaşlıq borcu hesab edirik, çünki bu sahədə ana dilində indiyədək diqqətəlayiq bir məqalənin, tədris vəsaitinin belə olmaması təəccüb doğurur. Onda soruşula bilər: Nədir vətəndaşlıq borcu?

Vətəndaşlıq borcu insanların yaşadığı mühitə, zamana, elmə, mənəvi dəyərlərə, dövrün pozitiv və neqativ hadisə və proseslərinə müdaxilə etməsi, qiymət verməsidir.

Əslində məntiq ən maraqlı və dinamik elmlərdəndir və onun riyazi nəzəriyyələr üçün də ciddilik və dəqiqlik nümunəsinə çevrilməsi təbiidir.

Bir çox alimlərimiz, ziyalılarımız və gənclərimiz özlərini əziyyətə salmadan qədim və zəngin tarixi olan məntiq elmi barədə belə mühakimə yürüdürlər ki, guya məntiq çox çətin qavranılan mücərrəd elmlərdəndir. Məntiqi nəzəriyyələrin meydana gəlməsi tarixini, inkişafını və təkamülünü izləyən hər bir şəxs məntiqin problemlərini aramla təhlil edərsə, onda yuxarıdakı fikrin yanlışlığına əmin olacaqdır.

V.Mintonun aşağıdakı fikrini oxucuların diqqətinə çatdırmaq istərdim:

“Özünün uzun müddət davam etmiş bütün tarixi ərzində məntiq heç vaxt mücərrəd elm olmamışdır: o, həssas və iti ağıl üçün maraqlıdır, cəlbedicidir. Məntiq elmi diskussiyalarda, mühakimələrdə və tədqiqat işlərində insan ağlını demaqoqların yalanlarından qorumağa bir “zireh” (sipər) kimi xidmət etmişdir ki, onun praktik əhəmiyyəti də bundadır”.

Təfəkkürün məntiqinə aid zəngin və geniş biliklər toplusunu özündə birləşdirən məntiq yalnız təsviri deyil, həm də normativ və qiymətləndirici səciyyə daşıyan və özünün konkret tətbiq sahəsi olan nəzəri-praktik elmdir. Hegelin “Hər cür elm tətbiqi məntiqdir” fikrində də dərin məna vardır. Burada həqiqət ondadır ki, elm (o cümlədən məntiq) biliyin yeni nəticələrə varması üçün hərəkət vasitələrini yaradır.

Deməli, məntiqi təfəkkür olmadan elmlərin səmərəli inkişafından danışmaq olmaz. Hər bir “elm məntiqi cəhətdən sistem halında birləşmiş və konkret ideyası olan biliklərdən ibarətdir”.

İxtisasından, peşəsindən asılı olmayaraq, hər kəs üçün məntiqi öyrənməyin faydası ondadır ki, təfəkkürdən bəhs edən bu elmin köməkliyilə müxtəlif elmlər sahəsində toplanmış materialı təhlil etmək, faktları ümumiləşdirmək, irəli sürülən müddəaları sübut, yaxud təkzib etmək mümkün olur. İnsanlar fikirləşdikcə daim əqli fəaliyyətin bu növlərini həyata keçirirlər.

Aparılan müşahidələr göstərir ki, heç də bütün insanlar məntiqi bilmir, hamı təfəkkürün bu qayda-qanunları, metod və normaları ilə tanış deyildir. Ona görə də geniş oxusu kütləsinin məntiqi mədəniyyətinin səviyyəsi aşağıdır. Həyatın bu təzadını sadəcə izah etmək yox, qaydaya salmaq, ləğv etmək lazımdır ki, cəmiyyətin daha yüksək mənəvi dəyərlərə qovuşmasına mane olmasın. Bu fikirdən çıxarılan əsas nəticə odur ki, hər bir cəmiyyət üzvünün müəyyən məntiqi mədəniyyətə yiyələnməsi zəruri bir işdir. Məntiqi mədəniyyətin formalaşması və yüksəlməsinin ən yaxşı üsulu məntiq elmini öyrənməkdir, çünki bu elm mühakimə yürütməyin düzgün üsullarını sistemləşdirir və mühakimələrdəki tipik səhvləri aşkara çıxarır.

Aksiomdur ki, hər hansı bir cəmiyyətin məntiqi sferası, məntiqi mədəniyyəti nə qədər yüksək olarsa, insanlar arasında qarşılıqlı anlaşma və cəmiyyətin harmonik inkişafı da o qədər yüksək və zəngin olacaqdır. Hər bir insan konkret məntiqi sferada tərbiyə olunur və bunun təsiri ilə onda məntiqi təfəkkür vərdişləri təşəkkül tapır, cəmiyyət üzvlərinin məntiqi mədəniyyəti formalaşır. Çox vaxt tələbələrimiz “məntiqi mədəniyyət” anlayışının mənasını tuta bilmirlər, səbəbi də məntiqi biliklərə laqeyd qalmalarıdır. Onda zəruri sual meydana çıxır ki, bu anlayışı necə başa düşmək olar?

Məntiqi mədəniyyət insanların yazılı və şifahi nitqində aşkara çıxan təfəkkür mədəniyyətidir ki, bu da mühakimə yürütməyin səmərəli metod və üsullarını özündə birləşdirir. Bu mənada rus pedaqoqu K.Uşinski məntiqi bütün elmlərin giriş kursu adlandırırdı.

Müasir dövrdə təhsilin humanitarlaşmasının önəmli şərtlərindən biri hər bir cəmiyyət üzvünün, xüsusilə pedaqoji kadrların məntiqi mədəniyyətinin yüksəldilməsidir. Məntiqi mədəniyyətin özü isə anadangəlmə keyfiyyət deyildir. Bu keyfiyyət idrak prosesində müstəqil yaradıcı təfəkkür zəminində, əmək fəaliyyətində və mühakimənin metod və üsullarının mənimsənilməsi gedişində formalaşır.

Təcrübə göstərir ki, məntiqi öyrənmək şəxsiyyətin özünüdərkinə, onun intellektual inkişafına təkan verir, bununla da onun elmi dünyagörüşü yüksəlir. Məntiqi biliklərə yiyələnmək və onların praktikaya tətbiqi insana sosial həyatın qanunauyğunluqlarında və qarşılıqlı əlaqələrində baş verən enişli-yoxuşlu məqamları müəyyən etməkdə, öz oponentlərilə arqumentləşmiş mübahisə aparmaqda və həqiqi fikirdə qalmaqda kömək edir. Buna görə də məntiq elminin vacib tədris predmeti kimi bütün orta məktəblərdə, litseylərdə, gimnaziyalarda, texnikumlarda və universitetlərdə keçilməsini qloballaşan həyatımızın qaçılmaz təlabatı sayıram.

Bir sıra xarici ölkələrin orta və ali məktəblərində bu elm məcburi predmet kimi tədris olunur və məntiqə dair çoxlu kitab çıxır. Bu məmləkətlərin müsbət təcrübəsinə biz də qoşulmuşuq.

Müasir dövrümüzdə məntiqi məsələlərdən elmdə və texnikada geniş istifadə olunur. EHM-ın yaradılmasında, onun məzmununun təhlilində, iqtisadiyyatda, dilçilikdə, hüquqda və bir çox başqa sahələrdə məntiq geniş tətbiq olunur. Bu elmin normalar məntiqi adlanan yeni sahəsi meydana gəlmişdir ki, onun köməkliyi ilə bir çox sualların həllini sadələşmiş üsullarla vermək olur.

Məntiqi bilik hüquqi təhsilin ayrılmaz hissəsidir, çünki məntiqi təfəkkür məhkəmə-istintaq versiyalarının düzgün qurulmasına, cinayətin araşdırılmasının dəqiq planlarını tərtib etməyə, rəsmi sənədlərin tərkibində (sorğu və yoxlama protokollarının, ittihamnamələrin, qərar və qətnamələrin, raportların və s.) səhvlərdən qaçmağa imkan yaradır.

Biz məntiqin tədrisindəki buraxılan nöqsan və çatışmazlıqlar haqqında geniş yazmaq fikrində deyilik, konkret olaraq belə bir fikir vurğulamaq yerinə düşər ki, məntiq elminin tədrisindəki əsas nöqsan – onun həyatdan, təfəkkür praktikasından qopardılmasıdır.

Bütün elmlərin, elmi tədqiqat işlərinin silahı, açarı adlandırılan və həqiqəti aşkara çıxaran düzgün təfəkkür haqqında ümumbəşəri məntiq elminin köməkliyi ilə insan nail olduğu biliklərdən həqiqi nəticələr çıxarır, öz fikrini əsaslandırır, cürbəcür mülahizələri eyni məcraya yönəldir. Bu baxımdan, bəzi filosofların dialektika ilə ənənəvi məntiqi qarşılaşdırması bizə real görünmür. Söhbət formal məntiqin dialektikaya nisbətindən yox, onun dialektik proseslərdə əhəmiyyətindən getməlidir, yəni məntiqin özünə dialektikanın xüsusi halı kimi baxmaq lazımdır. Formal məntiqin çağdaş idrak prosesinin bütün tələblərinə cavab verməməsi fikrinə də çox ehtiyatlı yanaşılmalıdır. Çünki bütün insanlar eyni məntiqi qaydalardan istifadə edir, eyni təfəkkür qanunları ilə düşünür və fəaliyyət göstərirlər, belə olmasaydı, insanlar bir-birini anlaya bilməzdilər, bir dildən başqasına heç bir mətn tərcüməsi mümkün olmazdı. Müxtəlif qruplar, siniflər, millətlər üçün heç vaxt xüsusi təfəkkür qaydaları və qanunları olmamışdır.

Bütün insanlar kor-təbii məntiqi təfəkkürə malikdir, lakin onun köməkliyi ilə elmi problemlərin mahiyyətini açmaq və həll etmək mümkün deyildir. Bu baxımdan, məntiqi təfəkkürün inkişafındakı bir sıra məqamları önə çəkmək istəyirəm:

1. Məntiq təfəkkürün şüursuzluq prosesini şüurluluğa çevirir, bununla da, təfəkkürün özü dəqiqləşir, insan onu asanlıqla mənimsəyir və bu fenomendən uğurla istifadə edir.

2. Məntiq kortəbii təfəkkürün həll edə bilmədiyi bir sıra problemlərin həllinə kömək etməklə yanaşı, başqa elmlərin də məsələ və problemlərinin həlli üçün tədqiqatçılara konkret yollar göstərir, qaydalar verir.

3. Bu elm məntiqi təfəkkürün qarşıya qoyduğu bir çox fəlsəfi, elmi-nəzəri problemlərə cavab verməklə, düşmənlərin və sözbazların məntiqdən sui-istifadəsinə mane olmaqla insanlara əməli kömək edir, qarşıdurmalardan necə çıxmaq yollarını göstərir, bununla da təfəkkür sistemində özünün həqiqi yerini və rolunu müəyyənləşdirir.

F.Engelsə görə, hər cür elm kimi, təfəkkür haqqında elm də tarixi elmdir, yəni məntiq də təfəkkürün tarixi inkişafı haqqında elmdir. Bu o deməkdir ki, tarixi hadisə və proseslərin dəyişməsi və inkişafı ilə məntiq də inkişaf edərək, onun yeni-yeni sahələri meydana gəlmişdir. Aristotelin dövründə “öz fikirlərinin birini digərilə uzlaşdırır” tələbi irəli sürülürdüsə, orta əsrlərdə “öz fikirlərini avtoritetlə (nüfuzlu adamlarla) uzlaşdır” fikri dəbdə idi. Müasir dövrün başlıca tələbi isə belədir: ‘‘öz fikirlərini faktlarla uzlaşdır”.

Son illərdə dövri mətbuatda bir çox alimlər belə mübahisə aparırlar ki, məntiq canlı həyatla əlaqəsi olmayan quru və Aristotelin vaxtından bəri böhran keçirən elmlərdəndir. Birincisi, bu cür mülahizələrin heç bir məntiqi əsası yoxdur; ikincisi, bu söhbətlərdə müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı alimlər tərəfindən yaradılmış məntiq nəzəriyyələri məntiqin yeni sahələri (semantik məntiq, predikatlar məntiqi, simvolik məntiq, ehtimali məntiq, qeyri-səlis məntiq) diqqət mərkəzindən kənarda qalır; üçüncüsü, məntiqin özünün daim yaradıcı axtarışların və yeni-yeni problemlərin qoyulduğu sahə olması unudulur; dördüncüsü, məntiqin bir elm kimi son nəticədə praktikaya xidmət etməsi yaddan çıxarılır; beşincisi, bu elmin fasiləsiz inkişaf tarixi (bax: “Məntiq kursu, Bakı, 2001-ci il) izlənilmir; altıncısı, məntiq elminin metodoloji əsasını təşkil edən dialektik nəzəriyyə yada düşmür; yeddincisi, məntiq elmində qabaqcıl axın və yönlərin inkişafına barmaqarası baxılır.

Məntiqdə çoxdan qəbul olunmuş belə bir həqiqəti heç bir alim, tədqiqatçı dana bilməz ki, məntiq əşyalar, obyektiv gerçəkliyin predmetləri haqqında deyil, yalnız təfəkkür haqqında elmdir. Ancaq təəssüf ki, bu elmin dialektika ilə eyniləşdirilməsi fikirlərinə də rast gəlirik. Buradan da yanlış nəticə çıxarırlar ki, sanki məntiqilik təfəkkürdə yox, varlığın özündədir. Varlığın özündəki sistemlilik və məntiqilik prosesləri fikrin əlaqələrində düzgün və olduğu kimi əks olunarsa, onda təfəkkürün məntiqiliyindən danışmaq olar. Bəzən belə fikirləşənlərə də rast gəlirik ki, məntiqin özü fəlsəfədir, onun hissəsidir və yaxud, o heç fəlsəfi elm də deyil. Bunun əksini vurğulayan filosoflar da vardır. Onlar hesab edirlər ki, fəlsəfənin özü məntiqdir, onun mahiyyətini təşkil edir. Bu cür yanaşmalarda isə fəlsəfənin dünyagörüşü, ideologiya, metodologiya olması və başqa funksiyaları nəzərə alınmır. Əslində isə, dialektika, məntiq, idrak nəzəriyyəsi bir-birilə vəhdət təşkil etsə də, hər birinin öz tədqiqat obyekti vardır, bunları mütləq mənada eyniləşdirmək olmaz, çünki bunlar vahid fəlsəfi sistemin müxtəlif aspektləridir.

Neopozitivistlər məntiq məsələlərində daha kobud səhvlərə yol verirlər. Onlar təfəkkür prosesində məntiqin rolunu, yerini təhrif edərək, onu dil haqqında təlimə muncər edib söyləyirlər ki, məhz bu cür “məntiq“ həqiqi fəlsəfədir. “Təfəkkürün anlayış-kateqorial aparatı” (Bakı, 2003) adında fundamental bir əsər yazan prof. N.Hüseyinli də bu mövqedə durur. R.Dekart və C.Lokkun fikirlərinə istinad edən müəllif məntiqə xüsusi elm kimi yanaşmaqla, onu “təfəkkür haqqında deyil, söz, ad və işarələrdən düzgün istifadə qaydaları haqqında elm“ adlandırır. Bununla da hörmətli N.Hüseyinli məntiqi dilçilik elmi ilə eyniləşdirir.

Əslində isə həqiqəti aşkara çıxaran, tarixi inkişafın çətin sınaqlarından keçmiş məntiq konkret, xüsusi elm deyil, müstəqil fəlsəfi elmlərdəndir. Məntiqi fəlsəfi elmlər sahəsindən ayırmağın heç bir elmi əsası yoxdur. F.Engelsin göstərdiyi kimi, konkret elmlər fəlsəfədən ayrıldıqdan sonra, təfəkkür və onun qanunları haqqında nəzəriyyə formal məntiq və dialektika fəlsəfə dairəsində qalmışdır.

Dövri mətbuatda məntiq elminin indiki durumu, onun inkişaf mərhələləri və problemləri haqqında gedən mübahisələrin əsas predmeti bir tərəfdən formal məntiqin mahiyyəti, riyazi məntiqə münasibətidirsə, digər tərəfdən bu elmin dialektik məntiqlə qarşılıqlı əlaqəsidir. Bu barədə geniş məlumat almaq məqsədilə M.İsrafilovun 2001-ci ildə nəşr olunmuş “Məntiq kursu“ kitabına baxmaq olar. Ona görə də biz bu problemə münasibətdə məntiqçilər arasındakı fikir ayrılığına qısaca toxunmaq istərdik.

Formal məntiqin şərhində fikir ayrılıqlarının əsas səbəbi məntiq elmi haqqında müxtəlif konsepsiyaların olmasıdır. Bəzi alimlər hesab edir ki, məntiqin predmeti problemi heç vaxt öz dəqiq şərhini ala bilməyəcəkdir, çünki hazırda bir yox, bir neçə məntiq (formal, dialektik, simvolik, konstruktiv, qeyri-səlist və s.) elmi vardır. Əlbəttə, hər bir şəraitdə, hər bir vaxt məntiqin problemləri işlənməlidir, ona heç kim etiraz edə bilməz, buna təbii proses kimi baxmaq lazımdır. Kainatda hər şey dəyişildiyinə və inkişaf etdiyinə görə, elm də dəyişir, inkişaf edir. XIX əsrin ortalarında riyazi məntiqin yaranması ilə elmi ədəbiyyatda belə bir fikir formalaşmağa başlayır ki, simvolik məntiq məntiqi biliklərin inkişafında yüksək mərhələ olduğundan formal məntiqin bütün problemlərini həll edəcəkdir. Burada əsas səhv ondadır ki, onlar formal məntiqi riyazi məntiqlə tamamilə eyniləşdirirdilər. Fikrimizcə, riyazi məntiq ümumi məntiqdəki elmi fikir və mülahizələrin işarə və simvollarla öyrənilməsidir. Bir çox alimlərin fikrincə, riyazi məntiq predmetinə görə məntiq, metoduna görə riyaziyyatdır, ona görə və predmet və tədqiqat metodu baxımından formal olduğu üçün formal məntiqin problemlərini həll edə bilməz. Bu elmləri mütləq mənada nə bir-birindən təcrid etmək, nə də eyniləşdirmək olar. Əslində simvolik məntiq zaman və məkan əlaqələrini öyrənir, həqiqətin aşkara çıxarılmasını öz qarşısına məqsəd qoymur. Riyazi məntiqin inkişafında formal məntiqin rolunu da danmaq mümkün deyildir. Burada fəlsəfi məntiqin iki aspektini (1.Dünyagörüşü məsələsi, 2.Metodoloji funksiyası) qeyd etməmək həqiqətdən uzaqlaşmaq olardı. Simvolik məntiqin əsas xüsusiyyəti mülahizələrin məzmununa görə deyil, ardıcıllığına görə nəticə çıxarmasıdır.

Riyazi məntiq formal məntiqin bir çox problemlərini əhatə edə bilsə də, onu tamamilə əvəz edə bilməz, çünki riyazi məntiqin “dili“ hər cür məzmundan təcrid olunmuş formallaşdırma dilidir, ənənəvi məntiq isə təfəkkür fenomenini məzmunlu analiz metodunun köməyilə tədqiq edir. Ənənəvi məntiq təfəkkürün formalarını konkret tədqiqat obyekti kimi öyrəndiyindən, bu elmi bir çox kitablarda formal məntiq kimi də verirlər. Onun əsas işi formallaşdırma metodu deyil, adi canlı dildə ifadə olunan adi anlayışlardır. Riyazi məntiq təfəkkürün forma və qanunlarının məzmununu və spesifik xüsusiyyətlərini heç vaxt aşkara çıxara bilməz.

Formal məntiq idrak haqqında, dəqiq desək, idrakda təfəkkürün rolundan, əhəmiyyətindən bəhs edən elmdir, odur ki, onun metodoloji aspektini gözdən qaçırmaq bizi yanlışlığa aparıb çıxara bilər. E.Voyşvillo da riyazi məntiqi formal məntiqin inkişafının yeni mərhələsi adlandırır. Bununla da formal məntiq qnoseoloji və ümumfəlsəfi məsələlər dairəsindən kənarda qalır.

Beləliklə aydın olur ki, müstəqil fəlsəfi elmlərdən olan məntiq – təfəkkürün nəzəriyyəsidir. Bu keyfiyyəti riyazi məntiqə aid etmək yanlış fikirdir. Riyazi məntiqin predmeti məntiqi sistemlərin məzmunudur. Məhşur gürcü alimi L.Qokielinin “Məntiqiliyin təbiəti haqqında (Tbilisi, 1958) monumental tədqiqat əsərində belə bir fikir çox maraqlıdır. O, riyazi məntiqi öz metod və predmetinə görə riyazi elmlərə, məntiqi isə, hesablama xarakterinə malik olmadığına görə, fəlsəfi elmlərə aid edir. Biz məntiqə aid yazılmış bir çox əsərlərdə zidd fikirlərə də təsadüf edirik. D.Qilbert və V.Akkermanın “Nəzəri məntiqin əsasları“ əsərinin rus dilinə tərcüməsinin müqəddiməsində S.Yankovski riyazi məntiqi riyaziyyatın hissəsi adlandırır. Bəzən də bu elmə riyaziyyatın və məntiqin hissəsi kimi baxırlar. Alman alimi Y.Qünter də riyazi məntiqi riyaziyyatın hissəsi adlandırır. Onun “məntiqin məqsədi – məntiqiliyin izahıdır, logistikanın (r. məntiqin – M.İ.) məqsədi isə hesablamaların qurulmasıdır” fikrilə tam razılaşmaq olar. Alimin belə bir müddəası də doğrudur ki, “məntiqin metodu – anlayışların təhlilidir, logistikanın metodu – simvolların sintezidir”. Bu fikirdən çıxan nəticə odur ki, məntiq fəlsəfi elmlərə, logistika isə riyaziyyata daxildir. Aydın olur ki, məntiqilik məntiqi əlaqələr, anlayışlar, hökmlər, əqli nəticələr və başqa fikir formaları arasında mövcuddur, lakin bu əlaqələri insan simvolik işarələrlə ifadə edə bilir, bu isə hər iki elmin qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı təsirini aşkara çıxarır.

Xarici ölkə alimlərindən Q.Karrinin “riyazi məntiq fəlsəfi zəmindən azaddır” fikrilə isə heç cür razılaşmaq olmaz, çünki bütün elmlər fəlsəfə ilə əlaqəlidir və ona əsaslanır. Fəlsəfənin riyazi məntiqin formalaşması və inkişafında əhəmiyyətini iki aspektdən: 1.Dünyagörüşü, 2.Metodoloji izləmək olar. Fəlsəfi analizsiz formallaşdırma metodunun tətbiqinin mahiyyətini dərindən aşkara çıxarmaq mümkün deyil. Bütün elmlərin fəlsəfi məsələləri olduğu kimi, riyazi məntiqin də fəlsəfi problemləri vardır. Örnək üçün bircə misal gətirək. Klassik və konstruktiv yönlər arasındakı fərqin fəlsəfi əhəmiyyətini öyrənməyin riyazi məntiq elminin inkişafında böyük əhəmiyyəti vardır. Riyazi məntiqdə tədqiqatın ən güclü silahı olan formallaşdırma metodu isə fəlsəfi təfəkkürün nəticəsidir. Yekun olaraq deyə bilərik ki, formal məntiq predmetinə görə formal, tədqiqat metoduna görə məzmunlu xarakter daşıyır. Lakin riyazi məntiq isə həm predmetinə, həm də tədqiqat metoduna görə formaldır.

Riyazi fizika, kimya, dilçilik, statistika və digər elmlər riyazi metodlardan istifadə etsə də bu metod fizikanın, kimyanın, dilçiliyin, statistikanın bütün tələblərini əhatə etmir, edə də bilməz. Eynilə də riyazi məntiq predmetinə görə məntiq, metodlarına görə riyaziyyat olsa da, formal məntiqin bütün problemlərini, sahələrini əhatə etmir, onu heç vaxt əvəz də etməyəcəkdir.

Bir qədər də formal və dialektik məntiqin qarşılıqlı əlaqəsinə müraciət edək. Dialektik məntiq dialektik təfəkkür və dialektik metod nəzəriyyəsi kimi yüz ildən çoxdur ki, mövcuddur. Bu elm məntiqi biliklərin inkişafında ən yüksək mərhələdir və elmi-nəzəri idrakın günbəgün artan bütün tələblərinə cavab verə bilir. Dialektik məntiqin prinsip və metodları bu gün iqtisadiyyata, biologiyaya, kimyaya, fizikaya və digər xüsusi elmlər sahəsinə daha sürətlə nüfuz edir, onun müddəa və prinsipləri əsasında sosial həyatın bütün sahələrində mövcud olan külli miqdarda faktların dərindən ümumiləşdirilməsi və gələcək inkişaf yollarının proqnozlaşdırılması həyata keçirilir. Elmi biliklərin müasir səviyyəsi fikirlərimizin predmet və hadisələrin dialektik tələbinə nüfuz etməsilə xarakterizə olunur. Dialektik məntiq təfəkkürü həqiqətə nail olmağın silahı kimi öyrənir. Sosial gerçəkliyin elə bir sahəsi yoxdur ki, orada dialektik məntiqin metodlarından, prinsip və qanunlarından istifadə olunmasın. Lakin bu o demək deyil ki, burada həll ediləsi problem yoxdur. Bu sahədə öz həllini gözləyən bir sıra problemlərin zəruriliyini göstərə bilərik: 1.Dialektik məntiqin predmeti, problemləri və onun başqa fəlsəfi elmlər arasında yeri; 2.Dialektik məntiqin qanunlarının, forma və kateqoriyalarının xüsusi məzmununun aşkara çıxarılması məsələləri; 3.Dialektik məntiqin bir tərəfdən formal məntiqə, digər tərəfdən riyazi məntiqə münasibəti problemləri; 4.Dialektika ilə dialektik məntiqin qarşılıqlı əlaqə və təsirinin aşkara çıxarılması; 5.Təfəkkürdə məntiqiliyin xüsusiyyətlərini müəyyən etmək problemləri və s.