Текст книги Kəlilə və Dimnə

Then it was translated into Pahlavi language at the beginning of the sixth Gregorian century by orders from Khosrow I (Khosrow I, traditionally known by his epithet of Anushirvan, was the Sasanian King of Kings of Iran from 531 to 579. He was the son and successor of Kavad I).

Kəlilə və Dimnə

قدمها بهنود بن سحوان (على بن الشاه الفارسي)ذكر فيها السبب الذي من أجله عمل بيدبا كتابه الذي سماه كليلة ودمنة,وجعله على ألسن البهائم والطير. وذكر السبب الذي من اجله انفذ كسرى ملك الفرس برزويه راس الاطباء الى بلاد الهند لاجل كتاب كليلة ودمنةز

317 pages, Hardcover

First published January 1, 756

Book details & editions
Loading interface.
Loading interface.

About the author

عبد الله بن المقفع

26 books 636 followers

هو عبد الله بن المقفّع وكان اسمه روزبه قبل أن يسلم. ولد في حور في فارس لقب أبوه بالمقفع لتشنج أصابع يديه على اثر تنكيل الحجاج به بتهمة مد يده إلى أموال الدولة. درس الفارسية وتعلّم العربية في كتب الأدباء واشترك في سوق المربد. رافق الأزمات السياسية في زمن الدولتين الأموية والعباسية. سئل ابن المقفّع “من أدّبك”؟ فقال: “نفسي. إذا رأيت من غيري حسنا آتيه وإن رأيت قبيحا أبَيْته.

كان فاضلا ونبيلا وكريما ووفيا. ونستطيع أن نعرف عنه صدقه من خلال كتاباته. من القصص التي تدلّ على صدقه ووفائه. ولما قُتل مروان بن محمد آخر خلفاء بني أمية اختفى عبد الحميد الكاتب فعُثِرَ عليه عند ابن المقفّع وكان صديقه. وعندما سئِل الرجلان: أيُّكما عبد الحميد؟ قال كل واحد منهما “أنا” خوفا على صاحبه.

في ظل الدولة العباسية اتصل ابن المقفّع بعيسى بن علي عم السفاح والمنصور واستمر يعمل في خدمته حتى قتله سفيان بن معاوية والي البصرة من قبل المنصور. والأرجح أن سبب مقتله يعود إلى المبالغة في صيغة كتاب الأمان الذي وضعه ابن المقفع ليوقّع عليه أبو جعفر المنصور أماناً لعبد الله بن عليّ عم المنصور. وكان ابن المقفع قد أفرط في الاحتياط عند كتابة هذا الميثاق بين الرجلين – عبد الله بن علي والمنصور – حتى لا يجد المنصور منفذاً للإخلال بعهده.

ومما جاء في كتاب الأمان: إذا أخلّ المنصور بشرط من شروط الأمان كانت “نساؤه طوالق وكان الناس في حلّ من بيعته” مما أغاظ المنصور فقال: “أما من أحد يكفينيه”؟ وكان سفيان بن معاوية يبيّت لابن المقفع الحقد فطلبه ولما حضر قيّده وأخذ يقطعه عضواً فعضواً ويرمي به في التنور.

يحاول البعض الإنقاص من شأن ابن المقفّع كقولهم إن مذهبه مجوسي من أتباع زرادشت وانه لم يسلم إلا للمحافظة على روحه وللتقرب إلى العباسيين ويتهمونه كذلك بالزندقة. ولكنّ الحقيقة انه صاحب نفس شريفة يقدّر الصداقة حق قدرها. وقد رأى بالأصدقاء عماد الحياة ومرآة النفس لذا نصح بالدقة في اختيار الأصدقاء.

وكان ابن المقفّع صاحب علم واسع وعرف الثقافة العربية والفارسية واليونانية والهندية. وإذا كان ابن المقفّع اظهر عيوب النُّظُم الإدارية في عصره وفضّل النظم الإدارية الفارسية فالحقيقة إن العرب كانوا بعيدين عن النظم الإدارية. فبعد قيام الدولة الإسلامية في عهد الرسول أخذ الفاروق عمر بن الخطاب الكثير من النظم الإدارية عن الفرس واستطاع بهذا بناء دولة قوية. وكان لهذا أثره الكبير في تطوّر الدولة العربية.

قتل ابن المقفّع وهو في مقتبل العمر ولم يتجاوز السادسة والثلاثين عند موته. إلا انه خلّف لنا من الآثار الكثيرة ما يشهد على سعة عقله وعبقريته وانه صاحب المدرسة الرائدة في النثر.

Ratings & Reviews

What do you think?
Rate this book
Write a Review

Friends & Following

Community Reviews

8,079 ratings 820 reviews
Search review text
Displaying 1 – 30 of 820 reviews
9,567 reviews 55.9k followers

كليلة ودمنة = Kalila Wa Dimna, Ibn al-Muqaffa

Kalīla wa-Dimna is a book containing a collection of fables.

It was translated into Arabic in the Abbasid age specifically in the second hijri century (the eighth Gregorian century) by Abdullah ibn al-Muqaffa using his own writing style.

A lot of researchers have agreed that the book goes back to Indian roots, and was based on the Sanskrit text Pañcatantra.

Then it was translated into Pahlavi language at the beginning of the sixth Gregorian century by orders from Khosrow I (Khosrow I, traditionally known by his epithet of Anushirvan, was the Sasanian King of Kings of Iran from 531 to 579. He was the son and successor of Kavad I).

The book introduction says that the Indian scholar Bedba wrote it for Debshleem, the king of India. The author used animals and birds as the main characters in it, which mainly refer to human characters.

The fables include several subjects, the most remarkable among which is the relation between the king and his people. In addition, they include a number of aphorisms and sermons.

When Khosrow I heard about the book and the sermons it contains, he ordered the physician Borzuya to travel to India, copy what is in the book, and translate it into Persian Pahlavi.

The book consists of fifteen main chapters containing a lot of fables whose heroes are animals. One of the remarkable animal characters the book includes is the lion, which plays the role of the king, and his servant ox Shetrebah, in addition to two jackals, Kalila and Dimna.

The book includes four other chapters which came in the first pages of the book: chapter of introduction, chapter of Borzuya’s delegation to India, chapter of introducing the book translated by Abdullah ibn al-Muqaffa, and chapter of Borzuya translated by Bazrgamhr ibn al-Bakhtakan.

The Arabic version of the book played an important role in spreading it, since it was translated into other languages directly from the Arabic text or through middle languages which are taken from the Arabic text.

Kalila and Dimna is considered a masterpiece of Arabic literature, and one of the most popular and influential books ever written. It forms part of Arab pop-culture today and is still widely read in the Arab World, with various depictions in plays, cartoons, and commentary works.

نخستین بار این کتاب را در کلاس درس «دبیرستان فیوضات تبریز»، در آغازین سالهای دهه چهل هجری خورشیدی، به عنوان درس خوانده ام؛ و سپس بارها برای فرزندانم، از لغات «کلیله دمنه»، دیکته ها گفته ام؛ و این نسخه ی آخرین را نیز در سال 1990میلادی دوباره خوانده ام

کلیله و دمنه، ترجمه و نگارش «ابوالمعالی نصرالله بن محمد بن عبدالحمید منشی»، یکی از بزرگترین کتب نثر فارسی، و شاهکار ادبی و نوشکفته گلی، از بوستان دانش و فرهنگ این مرز و بوم است، که خوشبختانه از دستبرد خزان روزگار بدفرجام هنوز بر جای خویش مانده، و به دست امروزیان رسیده، و برگهای آن، همچون بسیاری از کتب ادبی دیگر، با اوراق گلهای روزگاران همسفر نگردیده است؛ کتاب در حسن اسلوب، تناسب ترکیب، استحکام واژه ها، متانت عبارات، و زیبائی و شیوائی در عالم بلاغت و سخندانی، بلند مرتبت و ارجمند است؛ درباره ی تالیف اصل کتاب اختلاف است؛ بعضی تالیف آن را به ایرانیان نسبت داده، گفته اند: «که هندوان از ایرانیان اخذ کرده اند»، و برخی تالیف کتاب را به هندیان منسوب داشته و گفته اند: «ایرانیان آن را از هندی به پارسی نقل کرده اند»؛ به نظر میرسد اصل کلیله و دمنه، به زبان هندی سانسکریت بوده، و ایرانیان از خود بابهائی چند، بر آن افزوده اند؛ چنان که در مقدمه ی ابن مقفع نوشته آمده است: در زمان «انوشه روان»، طبیب ایرانی «برزویه»، به هندوستان رفتند، و همین کتاب و کتب دیگر را به ایران آوردند؛ و به پهلوی ترجمه کردند؛ ترجمه ی پهلوی به کلی از بین رفته است، خدا رحمتش کند؛ ولی ترجمه ی ابن مقفع از پهلوی به عربی، خوشبختانه باقی ست؛ در سال 1287هجری قمری، ترجمه ای سریانی از کلیله پیدا شد، که یک روحانی عیسوی مذهب ایرانی، به نام «پرودیوت»، به سال 570میلادی، یعنی نه سال پیش از درگذشت «انوشه روان»، از همان نسخه ی پهلوی، به سریانی ترجمه کرده است؛ قسمتی از کلیله و دمنه اصلی نیز هنوز در هندوستان به زبان سانسکریت موجود، و شامل پنج کتاب است

نخستین چاپ سنگی کلیله و دمنه به کتابت روانشاد «صالح کسمایی» به خط نستعلیق در تبریز، به تاریخ 1279هجری شمسی، برابر با 1900میلادی و 1318هجری قمری در 375صفحه به چاپ رسیده است

دیباچه چنین آغاز میشود: چون از طلیعه سال یکهزار و سیصد و شانزده هجری، چهار ماه و اند روز سپری گشت، بنده ی نگارنده صالح و پر نظام . ؛

آغاز متن: بسمله سپاس و ستایش مر خدای را جل جلاله، که آثار قدرت او بر چهره ی روز روشن تابان ست، و انوار حکمت او در دل شب تاری درخشان، بخشاینده ای که تار عنکبوت را. ؛

انجام: . و تشنگان امید را که در آفاق جهان منتظر سحاب رحمت پادشاهانه اند، از جام عدل و رافت ملکانه سیراب کرداناد انتها

کتاب با تصحیح و حواشی روانشاد «عبدالعظیم قریب» در سال 1316هجری خورشیدی و در 357ص، در تهران، به همت کتابخانه معرفت و پس از آن بارها به زیور طبع آراسته شده است

کَلیله و دِمنه کتابیست؛ از اصل «هندی»، که در دوران «ساسانی» به «فارسی میانه» ترجمه شد؛ کلیله و دمنه کتابی پندآمیز است که در آن حکایت‌های گوناگون (بیشتر از زبان حیوانات) بازگو شده ‌است؛ عنوان آن از نام دو شغال، با نام‌های «کلیله» و «دمنه» برگرفته شده؛ بخش بزرگی از کتاب، به داستان آن دو شغال میپردازد؛ اصل داستان‌های آن در «هند»، و در حدود سال‌های یکصد تا پانصد پیش از میلاد، رخ می‌دهند؛ روانشاد «مجتبی مینوی» درباره ی این کتاب می‌گویند: «کتاب کلیله و دمنه از جمله ی آن مجموعه‌ های دانش و حکمت است، ��ه مردمان خردمند قدیم گرد آوردند، و به هرگونه زبان بنوشتند، و از برای فرزندان خویش، به میراث گذاشتند، و در اعصار و قرون متمادی، گرامی می‌داشتند، می‌خواندند، و از آن حکمت عملی، و آداب زندگی و زبان، می‌آموختند؛

کلیله و دمنه، در واقع بازآفرینی چند اثر هندی است، که مهم‌ترین آن‌ها «پنجه تنتره»، به معنی پنج فصل، و به زبان سانسکریت است، که توسط فیلسوف «بیدبا»، و بدستور پادشاه هندی «دبشلیم» نوشته شده‌ است؛ در روایات سنتی، «برزویه، مهتر پزشکان پارس» در زمان «خسرو انوشیروان» را آفرینشگر این اثر می‌دانند؛ نام پهلوی اثر «کلیلگ و دمنگ» بوده؛ صورت پهلوی این اثر، هم‌اکنون در دست نیست، و در سالیان گذشته از بین رفته ‌است؛ اما ترجمه ‌ای از آن، به زبان «سریانی» امروز در دست است؛ این ترجمه نزدیک‌ترین ترجمه، از لحاظ زمانی به آفرینش «برزویه» است

پس از اسلام «روزبه پوردادویه (ابن مقفع)»؛ آن را به عربی ترجمه کردند، ترجمه ی «ابن مُقَفّع»، بسیار دلنشین افتاد، و آراسته از فصاحت در زبان عربی به شمار آمد؛ ترجمه ی «ابن مقفع» امروز نیز موجود است، اما میان نسخ گوناگون آن، گاه تفاوت‌های بسیاری، به دیده مینشیند؛ «ابن ندیم» در «الفهرست»، «کلیله و دمنه» را، در شمار «کتاب‌های هند، در افسانه و اَسمار و احادیث» آورده ‌است، و درباره ی آن گوید: (کتاب کلیله و دمنه هفده باب است، و گویند هجده باب بوده، که «عبدالله بن مقفع» و دیگران آن را ترجمه کرده‌ اند، و این کتاب به شعر هم در آورده شده، و اینکار را «ابان بن عبدالحمید بن لاحق بن عقیر رقاشی» کرده ‌است، و «علی بن داود» نیز آن را به شعر درآورده، و «بشر بن معمده» ترجمه ‌ای از آن دارد، که پاره ‌ای از آن در دست مردمان است؛ و در نسخه دیدم که دو باب اضافه داشت، و شاعران ایرانی نیز این کتاب را به شعر درآورده ‌اند، که از فارسی به عربی ترجمه شده؛ و از این کتاب مجموعه ‌ها و منتخباتی است، که ساخته گروهی مانند «ابن مقفع» و «سهل بن هارون« و «سلم رئیس بیت‌الحکمه» و… است)؛ پایان نقل؛

ترجمهٔ عربی «ابن مقفع»، پایه ی ترجمه‌ های دیگر، قرار گرفت، و کتاب از عربی، به «فارسی، یونانی، ترکی، اسپانیایی، روسی، آلمانی» نیز، ترجمه شد

ترجمه از عربی به فارسی: (کلیله و دمنه، چندین بار، از «عربی» به «فارسی دری»، برگردانده شده ‌است؛ از جمله به دستور «نصر بن احمد سامانی»، «ابوالفضل بلعمی»، آن را به نثر فارسی برگرداندند، و سپس «رودکی (در سال 320ق.)» آن را، به نظم درآوردند؛ اما امروز ترجمه ی «بلعمی» از بین رفته، و از اثر «رودکی» نیز، جز چند بیت پراکنده، باقی نمانده ‌است؛ در سده ی ششم هجری، یکی از دبیران دربار «غزنوی»، به نام «نصرالله منشی (منشی بهرام‌شاه غزنوی)»، «کلیله و دمنه» را به فارسی برگردان کردند؛ این ترجمه، برگردانی آزاد است، و «نصرالله منشی» هرجا لازم دانسته، ابیات و امثال بسیار، از خود و دیگران، به آن افزوده اند؛ ترجمه ی «نصرالله منشی»، همان ترجمه ‌ای است که امروز از آن به عنوان «کلیله و دمنه»، در زبان فارسی، یاد می‌شود؛ گاه نیز آن را «کلیله و دمنه ی بهرامشاهی» خوانده اند؛ تا چند سال پیش از امروز گمان می‌رفت، که برگردان «نصرالله منشی»، یگانه برگردان فارسی، از «کلیله و دمنه» در دست است؛ و کسی از برگردان دیگر این کتاب آگاهی نداشت؛ تا آن‌که در سال 1961میلادی، در کتابخانه ی «توپقاپوسرای استانبول»، برگردان فارسی دیگری، از «کلیله و دمنه» پیدا شد، این برگردان از سوی کسی به نام «محمد بن عبدالله بخاری»، به سرانجام رسیده‌ است، و از زندگی ایشان نیز آگاهی در دست نیست؛ تنها از دیباچه ی کتاب چنین برمی‌آید، که از وابستگان دستگاه «اتابکان حلب سوریه» بوده ‌اند؛ شگفت است که «بخاری» برگردان خود را، هم‌زمان با «نصراله منشی» سرانجام داده‌ است، بی ‌آنکه آن دو، از کار یکدگر باخبر باشند؛ اما از آن باارزش‌تر آنست، که برگردان «محمد بخاری»، برخلاف نثر دشوار و سنگین «نصراله منشی»، بسیار روان و ساده است، برخلاف «نصرالله منشی»، «محمد بخاری» به عبارت ‌پردازی نپرداخته، و کاملاً به متن اصلی وفادار مانده؛ خود به این امر تصریح کرده ‌اند؛ البته پس از «رودکی» و پیش از این دو تن نیز، ترجمه ‌های بسیاری، از این اثر صورت گرفته بود، ولی هیچ‌یک به دست امروزیان ما نرسیده ‌است؛ «نصرالله منشی» خود در دیباچه ی ترجمه ‌اش به این موضوع اشاره کرده اند؛ آخرین تحریر «کلیله و دمنه» متعلق است به «ابوالفضل علّامی» ادیب پارسی‌گوی «هندی»؛ نثر این اثر، روان و صحیح است؛ «علامی» به ترجمه ی خود نام «عیار دانش» داده‌ اند.)؛

تاریخ بهنگام رسانی 22/06/1399هجری خورشیدی؛ 01/06/1400هجری خورشیدی؛ ا. شربیانی

8 comments

8 books 15.9k followers

أنا إذا تكلمت بالكلمة ملكتني وإذا لم أتكلم بها ملكتها
ـــــــــــــــــــــ

في جو من الفكاهة والمتعة يبث الكتاب عبر وحكم ‏
معتقة بلغة فصيحة وسرد جذاب

صحيح أن القصص في مجملها ذات مغزى إرشادي
ولكنها كتبت بأسلوبٍ في رأيي طريفٍ متفرد

كما أن المؤلف بطريقته يفضح ظلم الحكام وتفردهم بالسلطة
وعلى مدار تلك القصص نجد بوضوح ذلك الصراع ما بين (قوة المنطق ومنطق القوة)‏

ليس أحدٌ بأعلم بما في نفس الموجعِ الحزينِ ممّن ذاق مثل ما به
ـــــــــــــــــــــ

أصل الكتاب ليس لعبد الله ابن المقفع كما قد يظن البعض
فهو فقط قام تعريبه عن بيدبا الفيلسوف الهندي ‏
والذي كتبه أساسا تنفيذا لأمر ملكه ‏
الذي رغب في أن يترك أثرا من الحكمة تتناقلها الأجيال من بعده
فكان هذا الكتاب
والذي استطاع فيه ابن المقفع بمهارته وذكائه إضفاء جوا عربيا خالصا
ومتعة قرائية لا تضاهى

لا تلتمس تقويم ما لا يستقيم
‏ ولا تعالج تأديب من لا يتأدب‏
ـــــــــــــــــــــ

عاش الكتاب لأجيال لأنه يصلح دائما لأن يكون مسري عن الهموم وتسلية وترويح للنفس وللأطفال ‏قصص مصورة تتألق فيها الحيوانات بأدوار البطولة‏

اثنان لا ينبغي لهما أن يحزنا: المجتهد في البر كل يوم، والذي لم يأثم قط
‏ اثنان لا ينظران: الأعمى والذي لا عقل له
اثنان هما الفرحان: البصير والعالم
ـــــــــــــــــــــ

صحيح أن هدف الكتاب الرئيسي هو النصح الأخلاقي و الإصلاح المجتمعي
ولكن الكتاب أهم من مجرد كونه كتاب حكايات
فهو جزء هام من تراث الأدب القديم‏
ومصدر بهجة وعلم لكل دارس وباحث عن تلك العصور

الفأس يقطع به الشجر فيعود ينبت ‏
السيف يقطع اللحم ثم يعود فيندمل
‏ واللسان لا يندمل جرحه ولا تؤسى مقاطعه. ‏
والنصل من السهم يغيب في اللحم ثم ينزع فيخرج
وأشباه النصل من الكلام إذا وصلت إلى القلب لم تنزع ولم تستخرج ‏
ـــــــــــــــــــــ

المقفع هنا يبدأ كل حكاية بتمهيد على هيئة حكمة ‏
ومن ثم يسرد الحكاية جاعلا منها تفسيراً لهذه الحكمة ‏
والقصص هنا على عمومها لا مكان محدد لها ولا زمان- كعادة القصص على ذلك المنوال‏
فيها الأسطورة والخيال وفصاحة التعبير وجزالته
كما أنها متداخلة مترابطة ويظهر ذلك على مدار القراءة

فإن الحجر المانع الذي لا ينقطع لا تجرب عليه السيوف
والعود الذي لا ينحني لا يعمل منه القوس ‏
ـــــــــــــــــــــ

——
الكتاب قرأته منذ زمن بعيد
ولا اظنني أقرؤه مجددا
ولكنه تجربة هامة في أدب الحكايات الشعبية التراثية

فقط وأنت تقرأ حاول أن تتناسى كيف كانت نهاية المقفع
اذكره بالخير وادع له بالرحمة

زعموا أن جماعة من القردة كانوا ساكنين في جبل. فالتمسوا في ليلة باردة ذات رياح و أمطار نارا ‏فلم يجدوا. فرأوا يراعة تطير كأنها شرارة نار , فظنوها نارا و جمعوا حطبا كثيرا , فألقوه عليها , و ‏جعلوا ينفخون بأفواههم و يتروحون بأيديهم طمعا في أن يوقدوا نارا يصطلون بها من البرد . و كان ‏قريبا منهم طائر على شجرة ينظرون إليه و ينظر إليهم, وقد رأى ما صنعوا فجعل يناديهم و يقول: لا ‏تتعبوا أنفسكم فإن الذي رأيتموه ليس بنار. فلما طال ذلك عليه عزم على القرب منهم, لينهاهم عما هم ‏فيه, فمر به رجل فعرف ما عزم عليه فقال له: لا تلتمس تقويم ما لا يستقيم, فإن الحجر الصلب الذي ‏لا ينقطع لا تجرَب عليه السيوف , و العود الذي لا ينحني لا تعمل منه القوس , فلا تتعب. فأبى ‏الطائر أن يطيعه و تقدم إلى القردة ليعرفهم أن اليراعة ليست بنار, فتناوله أحد القردة , فضرب به ‏الأرض فمات .‏

‏*ابن آوى والأسد والحمار*‏
زعموا أنه كان أسد في أجمة* , و كان معه ابن آوى* يأكل من فضلات طعامه . فأصاب الأسد ‏جرب و ضعف شديد, و جهد* فلم يستطع الصَيد.فقال له ابن آوى: ما بالك يا سيد الأسباع قد تغيرت ‏أحوالك ؟ قال: هذا الجرب الذي قد جهدني و ليس له دواء إلا قلب و حمار و أذناه . قال له ابن آوى ‏ما أيسر هذا, و قد عرفت بمكان جمار مع قصار* يحمل عليه ثيابه, وأنا آتيك به. ثم دلف إلى الحمار ‏‏, فأتاه و سلم عليه و قال له : ما لي أراك مهزولا ؟ قال : لسوء تدبير صاحبي , فإنه لا يزال يجيع ‏بطني و يثقل ظهري , و ما تجتمع هاتان الحالتان على جسم إلا أنحلتاه* و أسقمتاه . فقال له: كيف ‏ترضى المقام معه على هذا ؟ قال: مالي حيلة للهرب منه , فلست أتوجه إلى جهة إلا أضر بي إنسان ‏‏, فكدَني وأجاعني.‏
قال ابن آوى: فأنا أدلَك على مكان معزول عن الناس لا يمر به إنسان, خصيب المرعى, فيع قطيع ‏من الحمر ترعى آمنة مطمئنة.‏
قال الحمار : و ما يحبسنا عنها فانطلق بنا إليها . فانطلق به نحو الأسد, وتقدم ابن آوى, و دخل الغابة ‏على الأسد, فأخبره بمكان الحمار. فخرج إليه و أراد أن يثب عليه, فلم يستطع لضعفه, و تخلص ‏الحمار منه فأفلت هلعا*.فلما رأى ابن آوى أن الأسد لم يقدر على الحمار قال له: يا سيد الأسباع ‏أعجزت إلى هذه الغاية ؟ فقال له: إن جئتني به مرة أخرى فلن ينجو مني أبدا ً. فمضى ابن آوى إلى ‏الحمار فقال له: ما الذي جرى عليك ؟ إن أحد الحُمر* رآك غريبا فخرج يتلقاك مرحَباً بك , و لو ‏ثبتَ لآنسك و مضى بك إلى أصحابه .‏
فلما سمع الحمار ذلك, ولم رأى أسدا قط َ, صدَق ما قاله ابن آوى و أخذ طريقه إلى الأسد. فسبقه ابن ‏آوى إلى الأسد و أعلمه بمكانه و قال له: استعدَ له فقد خدعته لك, فلا يدركـنـَك ��لضعف في هذه ‏النوبة, فإن أفلت فلن يعود معي أبدا ً, و الفرص لا تصاب في كل وقت.‏
فجاش جأش الأسد* لتحريض ابن آوى له, و خرج إلى موضع الحمار , فلما بصر به عاجله بوثبة ‏افترسه بها , ثم قال: لقد ذكرت الأطباء أنه لا يؤكل إلا بعد الاغتسال و الطهور , فاحتفظ به حتى ‏أعود , فآكل قلبه و أذنيه , و أترك لك ما سوى ذلك قوتــًا لك .‏
فلما ذهب الأسد ليغتسل عمد ابن آوى إلى الحمار, فأكل قلبه و أذنيه رجاء أن يتطير الأسد منه فلا ‏يأكل منه شيئا. ثم إن الأسد رجع إلى مكانه فقال لابن آوى: أين قلب الحمار و أذناه ؟ قال ابن آوى: ‏ألم تعلم أنه لو كان له قلب يعقل به, و أذنان يسمع بهما لم يرجع إليك بعدما أفلت و نجا من التهلكة ؟

‏*الناسك وابن عرس*‏

زعموا أن ناسكاً من النساك بأرض جرجان وكانت له امرأة جميلة، فمكثا زمناً لم يرزقا ولداً ثم ‏حملت منه بعد الإياس فسرت المرأة وسر الناسك بذلك فحمد الله تعالى وسأله أن يكون الحمل ذكراً ‏وقال لزوجته: أبشري فإني أرجو أن يكون غلاماً لنا فيه منافع، وقرة عين، أختار له أحسن الأسماء ‏وأحضر له سائر الأدباء. فقالت المرأة: ما يحملك أيها الرجل على أن تتكلم بما لا تدري أيكون أم لا؟ ‏ومن فعل ذلك أصابه ما أصاب الناسك الذي أراق على رأسه السمن والعسل. قال لها: وكيف ذلك؟ ‏قالت: زعموا أن ناسكاً كان يجري عليه من بيت رجل تاجر، في كل يوم رزق من السمن والعسل ‏وكان يأكل منه قوته وحاجته ويرفع الباقي ويجعله في جرة، فيعلقها في وتد في ناحية البيت حتى ‏أمتلأت فبينما الناسك ذات يوم مستلق على ظهره والعكاز في يده والجرة معلقة على رأسه، تفكّر في ‏غلاء السمن والعسل، فقال: سأبيع ما في هذه الجرة بدينار وأشتري به عشرة أعنز، فيحبلن ويلدن في ‏كل خمسة أشهر بطناً، ولا تلبث قليلاً حتى تصير غنماً كثيرة إذا ولت أولادها، ثم حرر على هذا ‏النحو بسنين فوجد ذلك أكثر من أربعمائة عنز، فقال: أنا أشتري بها مائة من البقر، وأشترى أرضاً ‏وبذراً، وأستأجر أكرة وأزرع على الثيران، وأنتفع بألبان الإناث ونتاجها فلا يأتي على خمس سنين ‏ألا وقد أصبت من الزرع مالاً كثيراً، فأبني بيتاً فاخراً وأشتري إماء وعبيد، وأتزوج امرأة جميلة ذات ‏حسن، ثم تأتي بغلام سري نجيب، فأختار له أحسن الأسماء، فإذا ترعرع أدبته وأحسنت تأديبه وأشدد ‏عليه في ذلك، فإن يقبل مني، وإلا ضربته بهذه العكازة وأشار إلى الجرة فكسرها، فسال ما كان فيها ‏على وجهه وإنما ضربت لك هذا المثل لكي لا تعجل بذكر ما لا ينبغي ذكره، وما لا تدري أيصح أم ‏لا يصح فاتعظ الناسك بما حكت زوجته. ثم إن المرأة ولدت غلاماً جميلاً ففرح به أبوه وبعد أيام حان ‏لها أن تتطهر. فقالت المرأة للناسك: اقعد عند ابنك حتى أذهب إلى الحمام فأغتسل وأعود ثم إنها ‏انطلقت إلى الحمام، وخلفت زوجها والغلام فلم يلبث أن جاءه رسول الملك يستدعيه ولم يجد من ‏يخلفه عندابنه غير ابن عرس داجن عنده كان قد رباه صغيراً فهو عنده عديل ولده فتركه الناسك عند ‏الصبي وأغلق عليهما البيت وذهب مع الرسول. فخرج من بعض أحجار البيت حية سوداء فدنت من ‏الغلام فضربها ابن عرس ثم وثب عليها فقتلها ثم قطعها وا متلأفمه من دمها. ثم جاء الناسك وفتح ‏الباب فالتقاه ابن عرس كالمبشر له بما صنع من قتل الحية. فلما رآه ملوثاً بالدم وهو مذعور طار ‏عقله وظن أنه قد خنق ولده ولم يتثبت في أمره ولم يتو فيه حتى يعلم حقيقة الحال ويعمل بغير ما يظن ‏من ذلك ولكن عجل أبن عرس وضربه بعكازه كانت في يده على أم رأسه فما. ودخل الناسك فرأى ‏الغلام سليماً حياً وعنده أسود مقطع. فلما عرف القصة وتبين له سوء فعله في العجلة لطم على رأسه. ‏وقال: ليني لم أرزق هذا الولد ولم أغدر هذا الغدر ودخلت امرأته فوجدته على تلك الحال. فقالت له: ‏ماشأنك فأخبرها بالخبر من حسن فعل ابن عرس وسوء مكافأته له. فقالت: هذه ثمرة العجلة فهذا مثل ‏من لا يتثبت في أمره بل يفعل أغراضه بالسرعة والعجلة.‏

Текст книги “Kəlilə və Dimnə”

[Закрыть] başçısı, hind filosofu Beydəbanın hind padşahı Dəbşəlim üçün tərtib etdiyi «Kəlilə və Dimnə» kitabının yazılmasının səbəbini göstəririk. Bu kitab ona görə heyvanların və quşların dilindən yazılmışdır ki, onun əsl məqsədi cahillərdən və nadanlardan gizli saxlansın. Axmaq adamlara onun məzmunu yüngül görünə bilər, fərasətli adamlar isə onda olduqca dərin, qiymətli və ibrətli bir məna taparlar, mənbələri nöqteyi-nəzərindən isə çox zəngin və gözəl olduğunu görərlər. Bu kitab filosof üçün – əngin bir fəzadır, ağıl üçün – böyük məşq meydanıdır, söz aşiqləri üçün – unudulmaz xatirədir, mənasını dərk edib qananlar üçün gözəl bir ibrət xəzinəsidir. Biz İran padşahı Xosrov Ənuşirəvanın həkimbaşı Bərzuyəni hindlilər ölkəsinə «Kəlilə və Dimnə»nin dalınca göndərməsinin səbəbini göstəririk. Biz, Hindistana gəldikdən sonra, gecələr gizli surətdə şahın xəzinəsində bu kitabın üzünü köçürməyə razılıq verən adamı tapana qədər Bərzuyənin necə kələklər işlətdiyini, hind alimlərinin başqa kitablarını, on xanalı2 2
İndiki şahmatın xanası 8×8-dir. Görünür ki, o zaman 10×10 olmuşdur.

[Закрыть] şahmatı və bu kitabı İrana necə gətirdiyini təsvir edirik.

Biz burada Büzürgmehr İbn-əl Buxteqanın kitabın mənşəyi haqqındakı müqəddiməni nə üçün yazdığını da söyləyirik. Eyni zamanda kitabın məziyyətlərini də deməkdən çəkinmirik. Biz bu kitabı ələ keçirmiş hər bir adamı təhrik edirik ki, onu öyrənsin, ona dönə-dönə müraciət etsin, onun faydalı və ibrətli cəhətlərinə diqqət versin. Yalnız bu zaman oxucu görəcək ki, bu kitab insan ürəyinin meyl etdiyi bütün əyləncələrdən yaxşıdır. Bunun üçün kitabdakı rəmzli danışıqların sirrini kəşf etmək lazımdır. Əks təqdirdə, oxucu kitabın qarşıda qoyduğu məqsədə nail ola bilməyəcəkdir. Biz burada Bərzuyənin qayıtmasını və kitabı oxumaq üsulunu kəşf etməsini göstəririk. Büzürgmehrin nə üçün xüsusi bir fəsil yazaraq onu «təbib-Bərzuyə» adlandırdığından da danışırıq. Həmin fəsildə Bərzuyənin anadan olduğu gündən necə oxumağa başladığı, dindarlığa meyl etdiyi, fəlsəfəni sevdiyi, müxtəlif fəlsəfi cərəyanlar ilə tanış olduğu göstərilir: Biz bu fəslin kitabın əvvəlində olan «Şir və öküz» fəslindən qabağa salınmasının da səbəbini göstəririk.

Əli ibn-əş Şah Farisi belə nəql edir ki, filosof Beydəba «Kəlilə və Dimnə» kitabını hind padşahı Dəbşəlim üçün aşağıdakı səbəbə görə yazmışdır. Rumlu İskəndəri-Zülqərneyn Qərb şahlarını məğlub etdikdən sonra Şərq padşahlarının, iranlıların və başqalarının üzərinə hücuma başladı. O, düşməni məğlub edib aradan qaldırmayınca və ya özünə tabe etməyincə müqavimət göstərənlərə qəddarcasına divan tuturdu, vuruşanlara qarşı vuruşur, sülh istəyənlər ilə sülh bağlayırdı. İran şahları onun yolu üstündə ilk düşmənlər idi. Tezliklə onlar müxtəlif tərəflərə səpələnməyə və pərən-pərən qoşun kimi dağılmağa məcbur oldular. Bundan sonra İsgəndəri-Zülqərneyn öz qoşunu ilə Çin tərəfə yola düşdü və burada rast gəldiyi ilk ölkə Hindistan oldu. O, hind padşahını özünə tabe edib, dinini və hökmranlığını ona qəbul etdirmək istədi. Bu zaman Hindistanda Forek adlı güclü, igid, məğlubedilməz sayılan tədbirli bir adam şahlıq edirdi.

İskəndəri-Zülqərneynin yaxınlaşması xəbəri ona çatdıqda, Forek vuruşmağı qərara aldı. Müharibə üçün lazım olan bütün tədbirləri gördü, pəhləvanları çağırıb döyüşə hazır olmalarını əmr etdi. Qısa müddətdə onun üçün zirehli fil dəstələri, hücum üçün xüsusi təlim görmüş yırtıcı heyvanlar, damğalanmış atlar, uzun nizələr, iti qılınclar, parlaq mizraqlar hazırladılar.

İskəndəri-Zülqərneyn hind şahı Forekin olduğu yerə yaxınlaşdıqda xəbər çatdı ki, hindlilər İskəndərin vuruşduğu ölkələrin heç birində misli görünməmiş, gecə qaranlığı qədər dəhşətli olan süvari dəstələri hazırlayıblar. İskəndəri-Zülqərneyn bunu eşitdikdə tələsik başlanacaq müharibənin fəlakətlə nəticələnəcəyindən qorxdu. İskəndəri-Zülqərneyn hiyləgər, qəddar olmaqla bərabər, həm də fərasətli və təcrübəli bir adam idi. Bir sıra hiylələri sınaqdan keçirdikdən sonra o, ehtiyatlı olmaq, fənd işlətmək qərarına gəldi. O, ordu qərargahı qarşısında xəndək qazdıraraq hələlik tutduğu mövqedə qalmağı, hind padşahına hücum etmək planını fikirləşib tədbir görməyi qət etdi. İskəndər münəccimləri çağırıb əmr etdi ki, hücuma keçib hind padşahını məğlub etmək üçün hansı günün xoş olduğu haqda rəml atsınlar. Onlar şahın əmrini yerinə yetirdilər. İskəndərin belə bir xasiyyəti var idi: hər şəhəri aldıqda oranın müxtəlif sənətlərdə şöhrət tapmış ustalarını özü ilə götürüb aparardı. İskəndər çox fikirləşdikdən sonra birdən ağlına gəldi ki, yanında olan bu ustalardan istifadə etsin. Ustalara tapşırdı ki, misdən adam şəklində içi boş olan atlı süvarilər qayırsınlar, bu atları elə çarxlar üzərinə qoysunlar ki, itələdikdə onlar sürətlə hərəkət edə bilsin. İskəndər əmr etdi, iş qurtardıqdan sonra atların içi neft və kükürdlə doldurulsun, süvarilərə müharibə paltarları geydirilsin və onların hamısı ordunun mərkəz hissəsinin önündə yerləşdirilsin. İki tərəfin qoşunu toqquşarkən onlara od vurulsun, beləliklə, közərmiş süvariləri xortumları ilə götürən fillər geri qaçmağa məcbur olsunlar.

O, ustalara əmr etdi ki, bu işləri tezliklə başa çatdırsınlar. Ustalar ciddi-cəhdlə işə başladılar. Münəccimlərin təyin etdikləri gün də yaxınlaşırdı. Zülqərneyn öz elçilərini hind padşahının yanına göndərib, ona tabe olmağı təklif etdi. Lakin Forek bildirdi ki, Zülqərneyn düşməndir və ona qarşı qəti müqavimət göstəriləcəkdir. Zülqərneyn Forekin bu qərarını eşitdikdə öz zirehli süvarilərilə birlikdə hücuma başladı. Forek filləri qabağa verdi. İskəndərin adamları mis süvariləri irəli sürdülər. Fillər həmləyə başlayaraq öz xortumları ilə mis süvarilərdən yapışdılar. Lakin xortumlarının yandığını hiss etdikdə üstlərindəki əsgərləri yerə çırpıb tapdaladılar, ağına-bozuna baxmadan qabaqlarına çıxan hər şeyi basdalayıb sürətlə geri qaçmağa üz qoydular. Vəziyyəti belə görən Forek və onun qoşunu müxtəlif tərəflərə səpələndilər. İskəndərin cəngavərləri isə onları təqib edir, ağır zərbələr endirirdilər. Bu zaman İskəndər qışqırdı:

– Ey hind padşahı! Gəl mənimlə vuruşaq, öz qoşununa, adamlarına yazığın gəlsin, onları ölümə sürükləmə! Bədbəxt dəqiqələrdə və fəlakətli yerlərdə qoşunu qoyub qaçmaq şahlara yaraşmaz… Şah öz var-dövləti ilə onları müdafiə etməli, onların nicatı üçün öz canından keçməlidir. Şah öz var-dövlətini və həyatını belə onlara qurban verməlidir. Ordunu burax, mənim meydanıma gəl! Bizlərdən kim-kimi öldürsə, o da xoşbəxt olsun.

Forek Zülqərneynin bu sözlərini eşitdikdə bəxtini sınamaq və qalib gəlmək eşqilə onun üzərinə həmlə etdi, o tərəfdən də İskəndər hücuma keçdi. Meydanda bir neçə saat at çapıb silah oynatdılar. Lakin heç biri üstün gələ bilmədi. Belə vuruşmadan yorulmuş İskəndər başqa hiylə və çıxış yolunun olmadığını gördükdə bərkdən elə bir nərə çəkdi ki, onun zərbindən yer-göy lərzəyə düşdü. Bu qışqırtını eşidən Forek, ordusunun başına bir fəlakət gəldiyini düşünərək, dönüb geri baxdı. İskəndər bu zaman ona ağır bir zərbə endirdi. Bu birinci zərbə Foreki yəhərdən ayırdı. İkinci zərbə isə yerə sərdi. Öz şahlarının başına gələn bu fəlakəti görən hindlilər İskəndərin üzərinə hücuma keçdilər, öz şahları ilə birlikdə ölməyi daha şərəfli hesab edərək qızğın müharibəyə başladılar. Lakin İskəndər onlar ilə mərhəmətli rəftar etməyə söz verdi və buna görə də Allah İskəndərə zəfər qazandırdı. İskəndər hindlilərin ölkəsini ələ keçirdi və özünün inanılmış adamlarından birini onlara şah təyin etdi. Lazım olan tədbirləri görüb öz hakimiyyətini tam bərpa edənə qədər Hindistanda qaldı. Sonra İskəndər həmin inanılmış adamı öz yerində qoyub Hindistandan çıxdı, öz yeni hədəfinə doğru yola düşdü.

O, öz ordusu ilə bərabər Hindistandan uzaqlaşdıqda hindlilər İskəndərin yerində qalan həmin adama müti olmaqdan boyun qaçırdılar. Onlar belə dedilər:

– Hindistan kimi əzəmətli bir dövlətə yaraşmaz, bizim nəsildən olmayan bir adam bizə padşahlıq etsin. Belə adam həmişə bizə etinasız baxıb, bizi təhqir edəcəkdir.

Sonra onlar şahzadələrdən birini padşah qoymaq qərarına gəldilər və Dəbşəlim adlı birisini özlərinə şah seçdilər, İskəndərin təyin etdiyi adamı isə taxtdan saldılar. Bu padşahın hakimiyyəti güclənib vəziyyəti möhkəmləndikcə lovğalanmağa, özünü çəkməyə, təkəbbür və qürurla dolanıb, ətrafındakı şahlara hücum etməyə başladı. O, hamıya qalib gəlir və məğlub edilməz sayılırdı. Ona görə, ətrafda olan bütün şahlar vahiməyə düşür, əhali ondan qorxurdu. Öz qüdrətinin gücünü, hakimiyyətinin möhkəmliyini görən Dəbşəlim rəiyyətin qayğısına qalmır, onları təhqir edir və incidirdi. Zaman keçdikcə onun bu qudurğanlığı artdı və o, uzun müddət belə azğınlıqlar etdi.

Dəbşəlim padşahın vaxtında öz bilik və mərifəti ilə şöhrət tapmış, brəhmənlərdən olan müdrik bir filosof vardı, hamı məsləhət üçün ona müraciət edərdi. Onun adı filosof Beydəba idi. Şahın rəiyyətə qarşı bu ədalətsizliyini görən Beydəba onu ədalət və doğruluq yoluna qaytarmaq haqqında çarə düşünməyə başladı. O, bu məqsədlə öz şagirdlərini toplayaraq dedi:– Bilirsinizmi mən sizinlə nə barədə məsləhətləşmək istəyirəm? Onlar dedilər:– Yox bilmirik! O dedi:– Biliniz və agah olunuz ki, mən Dəbşəlim padşahın həddini aşmış ədalətsizliyi, onun törətdiyi, saysız-hesabsız cinayətlər, alçaq hərəkətlər və xalqla bədrəftarı haqqında çox düşünmüşəm və bu qərara gəlmişəm ki, biz aşağıdakı qaydanı özümüzə adət edək:

– Biz, şahın pis fikrə düşdüyünü görcək şəri xeyrə çevirməyə, şahı ədalətli olmağa məcbur etməliyik. Əgər onu özbaşına buraxıb fikir verməsək, bu, heç vaxt bizim üçün güzəşt edilməz; fəlakətlər baş verər, biz həmişə qorxduğumuz bir vəziyyətə, yəni o axmaq adamların vəziyyətinə düşərik ki, onlar bizi özlərindən daha axmaq sayır və bizə alçaq nəzərlə baxırlar. Mən doğma vətəni tərk etmək fikrində deyiləm. Padşahın yaramaz hərəkətlərini davam etdirib, xalqa zülm etməsinə isə bizim ağıl və kamalımız göz yuma bilməz. Onunla mübarizə etmək üçün dildən başqa bizim heç bir silahımız yoxdur. Kömək toplamaq məqsədi ilə başqa yerə getsək – bu da fayda verməz. Narazılığımızı və onun çirkin əməllərini bəyənmədiyimizi duysa, bizi məhv edər.

Siz bilirsiniz ki, güzəranı gözəl, mənzərəsi qəşəng olan yerdə belə, itin şirlə, ilanın öküzlə qonşuluğu təhlükəlidir. Arzu edilməz müsibətlər və ağır fəlakətlərdən özünü qorumaq, iyrənc şeyləri aradan qaldırıb yox etmək, sevimli şeyləri yaratmaq haqqında düşünmək filosofun borcudur. Deyirlər, bir filosof öz şagirdlərinə belə yazmışdır: «Pis adamla qonşu olub dostluq edən dəniz səyyahı kimidir: batmaqdan yaxasını qurtarsa da, qorxu çəkməkdən qurtara bilməz. Əgər belə adam özü-özünü gətirib təhlükəli və dəhşətli bir yerə çıxarsa, onu idraksız heyvan hesab etmək lazımdır; çünki faydalı və zərərli şeyləri kor-təbii olaraq vəhşi heyvanlar da dərk edirlər. Axı, su içmək üçün heç heyvanlar da öz sürülərini təhlükəli yerlərə aparmırlar, təsadüfən gəlib belə bir yerə çıxdıqda, təbii olaraq oradan qaçır və öz canlarını xilas edirlər».

Mən sizi bu iş üçün yığmışam. Siz mənim ən yaxın adamlarım və sirdaşlarımsınız, siz mənim dayağım və istinadgahımsınız. Məlumdur ki, fikir və əqidədə tək qalan adam harada olur-olsun məhv olar, özünə köməkçi tapa bilməz.

Bu barədə belə bir rəvayət də vardır: «Bir Torağay bir filin yolu üstündə özünə yuva tikib yumurta çıxardı. Filin su içmək üçün gedəcəyi bir yol var idisə, o da bu cığır idi. Adəti üzrə fil bir dəfə su içməyə gedərkən yuvanı tapdalayıb yumurtaları əzdi. Torağay bu bədbəxtliyi gördükdə dərhal anladı ki, bunu edən fildir. Uçub filin başına qondu və dedi: –

Şahım! Sən nə üçün yumurtaları əzib, balalarımı məhv etdin?

Özünə nisbətən məni zəif, gücsüz və yazıq sandığın üçünmü belə edibsən? Fil dedi:

– Bəli məhz ona görə. Torağay bunu eşitdikdə uçub quşların yanına getdi və filin onun başına nələr gətirdiyini nəql etdi. Quşlar dedilər: «Biz ona nə edə bilərik? Biz gücsüz quşuq». Belə olduqda Torağay, sağsağan və qarğalara dedi ki, mən istəyirəm, siz mənimlə gedib filin gözünü çıxardasınız, ondan sonra özüm bilərəm, onun başına nə oyun açaram. Onlar razı oldular. Torağay ilə uçub getdilər, filin gözlərini o qədər dimdiklədilər ki, onlar ovulub yerə töküldü. Bundan sonra fil nə su içməyə bir yol tapdı, nə yemək əldə etməyə? Olduğu yerdə nə var idisə, onunla da dolanırdı.

Torağay bundan xəbər tutcaq çoxlu qurbağası olan bir gölməçənin qırağına gəlib əhvalatı danışdı, fildən qurbağalara şikayət etdi. Onlar dedilər: «Biz güclü filə nə edə bilərik?» Torağay dedi: – Mən istəyirəm, siz mənimlə filin yaxınlığında olan bir uçurumun kənarına gedib, orada quruldayasınız və hay-küy qoparasınız. Fil sizin səsinizi eşitcək orada suyun olduğuna inanıb uçuruma düşər. Qurbağalar buna razı oldular. Uçurumun kənarına toplaşıb, quruldamağa başladılar. Susuzluğa tab gətirməyən fil onların qurultusunu eşitcək o tərəfə yollandı və uçuruma yıxılaraq məhv oldu. Torağay isə uçub, onun başı üstə qanad çalaraq dedi: «Ey gücünə öyünüb mənə həqarətlə baxan zülmkar! Boyumun balacalığı ilə işlətdiyim böyük kələyi, bədəninin böyüklüyü ilə elədiyin kəmağıllığı necə gördün?!»

Sizlərdən kim nə düşünürsə, qoy onu söyləsin. Onlar dedilər:

– Ey ağıllı, ədalətli və müdrik filosof, bizim aramızda ən bilikli və ən ləyaqətli sənsən. Bizim mülahizəmizin və fikrimizin sənin əqidən və düşüncən yanında nə əhəmiyyəti ola bilər? Biz bilirik ki, suda timsah ilə bir yerdə üzmək təhlükəlidir. Lakin günah burada timsahda deyil, onun yaşadığı yerə girmiş adamdadır. Əgər sən ilanın dişindən zəhəri çıxarıb, onu öz üzərində sınaqdan keçirsən, bu işdə ilanın heç bir təqsiri olmaz. Kim şirin mağarasına girirsə, o, parçalanmağı da gözünün qabağına gətirməlidir. Fəlakətlər padşaha ibrət olmur, bədbəxtliklər onu sarsıtmır. Şahın keyfinin kök vaxtına rast gəlməsən, inanmırıq ki, həm sən, həm də biz onun qəzəbindən xilas ola bilək.

Beydəba dedi: – Həyatıma and içirəm ki, siz yaxşı dediniz, gözəl cavab verdiniz. Lakin mərifətli və ehtiyatlı adam həm özündən aşağı, həm də özündən yuxan vəzifəli adamlarla məsləhətləşməlidir. Bir ağıl xüsusi məsələləri həll etməkdə bəs olmadığı kimi, ümumi məsələləri həll etməkdə də kifayət etməz. Mənim Dəbşəlim şahla görüşmək qərarım düzgündür.

Mən sizin çıxışlarınızı dinlədim, sizin mənə səmimi dost olduğunuzu, eləcə də, həm mənim həyatım, həm də öz həyatınız üçün narahat olduğunuzu anladım. Lakin mən bir tədbir fikirləşib, bir qərar qəbul etmişəm ki, siz onun nəticəsini mən padşahla görüşüb söhbət etdikdən sonra biləcəksiniz. Şahın sarayından qayıtdığımı eşitsəniz, mütləq mənim yanıma toplaşın.

Beydəba dostlarının xudahafızləşməsinə icazə verdi. Onlar xeyir-dua etdikdən sonra xudahafizləşib ayrıldılar. Beydəba şah Dəbşəlimin yanına getmək üçün gün təyin etdi. Müəyyən edilmiş gün çatdıqda o, brəhmənlərə məxsus abid paltarı geyinib padşahın sarayına yollandı. Şahın eşik ağasını axtarıb tapdı, ona salam verib dedi ki, çox xeyirli bir iş üçün şahı görməlidir. Eşik ağası şahın yanına gəlib, icazə istədi. Həmin gün şahın boş günü idi, icazə verdi. Beydəba içəri girib, şahın qarşısında durdu, ona baş əyib təzim etdi, sonra qəddini düzəldərək susmuş halda dayandı və bir kəlmə də olsun danışmadı. Şah Dəbşəlim onun susmasını gördükdə fikrə gedib öz-özünə dedi: «Bu filosof yalnız iki məqsəd üçün mənim yanıma gələ bilər: ya öz vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün bir şey almaq istəyir, ya da elə bir bədbəxtlik üz verib ki, o, bunun qarşısında acizdir. Yardım göstərəcək bir adam tapa bilmir. Ona görə mənə pənah gətirib ki, mən onun düşməninə ən ağır və ən işgəncəli cəza verim. Sonra o dedi: «Yox, filosoflar belə iş görməzlər. Şahlar hakimiyyətcə filosoflardan üstün olsalar da, filosoflar öz müdriklikləri ilə şahlardan daha çox üstündürlər, çünki filosofun şaha ehtiyacı yoxdur, şahlar isə dövlətli olmalarına baxmayaraq alimsiz keçinə bilmirlər. Mən ağıl ilə həyanı ən yaxın və ayrılmaz dost hesab edirəm, biri itdikdə o birini də tapmaq olmur. İnsanlar və heyvanlar arasında olan səmimi dostlar da belə olur. Biri öz yoldaşını itirdikdə bütün ömrü boyu onun üçün qüssələnir və kədərlənir. Kim alimlərdən həya etməsə, onlara hörmət göstərməsə, onların üstünlüyünü etiraf etməsə, onları təhqiredici vəziyyətdən və nalayiq yerlərdən qurtarmasa, belə adamın əqli zay olmuş, həyatı isə hədər getmişdir. Alimlərin hüquqlarına qarşı ədalətsizlik etdiyindən onun adı axmaqlar sırasına yazılmalıdır».

Sonra Beydəbaya nəzər salıb dedi: – Görürəm susursan, öz ehtiyacını demir, arzularını bildirmirsən, lakin mən bilirəm ki, danışmamağının səbəbi ya səni sarsıdan bir bədbəxtlik, ya sənə üz verən bir fəlakətdir. Mən bunu sənin bayaqdan bəri susmağından başa düşdüm və öz-özümə dedim ki, «Beydəba bura bizə tamaşa etməyə gəlməmişdir. Yəqin ki, onu gəlməyə məcbur edən bir hadisə baş vermişdir. Axı o – bizim zəmanənin ən ləyaqətli adamıdır. Onun buraya gəlməsinin səbəbini soruşmağa ehtiyac varmı? O, üz vermiş bir ədalətsizliyin qarşısını almaq üçün bizdən kömək istəyirsə, yardım əlimizi uzadıb, ona ən ləyaqətli tərzdə hörmət etməli və onun bütün arzularını yerinə yetirməliyik. Onun məqsədi bu dünyanın nemətlərinə malik olmaqdırsa, əmr edərəm, onu arzu etdiyi kimi təmin etsinlər. Yox, o, yalnız şahlara xas olub, başqalarına etibar edilməyən məsələlərlə maraqlanırsa, bu işlərə qarışmaq fikrində olmasa belə, mən ona nə kimi cəza vermək haqqında fikirləşməliyəm. Mənim diqqətimi rəiyyət işlərinə cəlb etməyə gəlibsə, onları yoxlaram. Axı ağıllılar xeyirxəbər olurlar, axmaqlar isə əksinə».

Deməli, mən sənə danışmağa icazə verirəm, nə istəyirsən de.

Beydəba şahın dediklərini eşitdikdə bir az sakitləşdi, ürəyinə çökmüş qorxu rəf oldu. O, baş əyib təzim etdikdən sonra dedi:– Hər şeydən əvvəl allahdan arzum budur ki, şahın ömrü uzun, taxt və tacı əbədi olsun. Şah mənə böyük hörmət etdi, bu, məndən sonrakı alimlərin şöhrətini artıracaq və dünya durduqca ağıllı adamların xatirindən çıxmayacaqdır, çünki şah öz üzünü mənə tərəf çevirmiş, mərhəmətli baxışlarını məndən əsirgəməmişdir.

Məni buraya gəlməyə məcbur edən iş başqasına deyil, məhz şaha xeyirli məsləhət verməkdir. Qoy bunu dinləyən bilsin ki, mən şahdan alimlərə layiq münasibət tələb etməkdə heç bir şeydən çəkinməyəcəyəm. O, fikrimi deməyə icazə verib məni sərbəst buraxsa, ondan sonra öz istədiyi kimi də rəftar edə bilər. Yox, mənim dediklərimə əhəmiyyət verməsə, yenə də mən öz borcumu yerinə yetirmiş olaram. Xalq da bu barədə məni məzəmmət edə bilməz.

– Ey Beydəba, danış, mən sənin dediklərinə diqqətlə qulaq asacağam, ürəyində nə varsa, hamısını de ki, mən də ona layiq sənə xələt verim.

Beydəba dedi: – Şahım! Mənə elə gəlir ki, insanı bütün heyvanlardan ayıran, onu dünyanın bütün sirlərinə vaqif edən dörd şeydir: – hikmət, ağıl, təmkin və ədalət. Alimlik, savad və hər şeyi ətraflı düşünə bilmək – hikmətə; tədbir, səbir, nəzakət, mərhəmət – ağla; həya, alicənablıq, özünü ələ almaq və özünü dərk etmək təmkinə; doğruluq, vədi yerinə yetirmək, yaxşı işlər görmək və xoşxasiyyətli olmaq– ədalətə daxildir. Bu sifətlər gözəldir, ona əks olanlar isə – çirkin. Bu sifətlərin hamısı kamil bir şəkildə bir adamda toplandıqda dünyanın ən böyük xoşbəxtliyi belə onun başını gicəlləndirə bilməz, ən böyük bədbəxtliyi onu sarsıda bilməz. Belə bir adam onu təmin etməyən şeylərin varlığından qəmlənməz, taleyin onun əlindən qoparıb aldığı şeyləri itirməsindən kədərlənməz və baş verə biləcək fəlakətlərdən özünü itirməz. Hikmət – bitməz, tükənməz bir xəzinədir, xərclənməklə qurtarmaz, paylamaqla azalmaz. Hikmət – elə bir paltardır ki, geydikcə köhnəlməz, elə bir əyləncədir ki, ardı kəsilməz. Şahın qarşısında durarkən birinci olaraq sözə başlamamağımın səbəbi qorxu və şaha bəslədiyim hörmət olmuşdur. Həyatıma and içirəm ki, şahlar zəhmli olmağa layiqdir, xüsusilə o şah layiqdir ki, onun şən və şövkəti özündən əvvəlki bütün şahlarınkından artıq olsun. Atalar deyiblər ki, dilini saxla, başın salamat olar, yersiz danışmağın nəticəsi peşmançılıqdır. Nəql edirlər ki, bir padşah məsləhət üçün yanına dörd alim çağırıb deyir: «Hərəniz elə bir hikmətli söz deyin ki, o gözəl bir tərbiyənin əsası olsun». Birinci deyir:– Ağıllı adamların həyatında ən layiqli cəhət danışmamaqdır! İkinci deyir: – Dünyada ən faydalı şey odur ki, insan öz ağlı ilə məsləhətləşməmiş sözə başlamasın. Üçüncü deyir: – İnsan üçün ən xeyirli iş odur ki, fikirləşməmiş dinməsin. Dördüncü deyir:– İnsan üçün ən rahatı odur ki, özünü taleyin ixtiyarına versin.

Deyirlər, bir gün Çin, Hind, İran və Rum padşahları bir yerə toplaşıb şərt qoyurlar: onlardan hər biri elə bir söz desin ki, dünya durduqca dursun. Çin şahı deyir:– Mən demədiyim sözü geri qaytarmağa, dediyim sözü geri qaytarmaqdan daha artıq qadirəm. Hind şahı deyir: – Mən o adama təəccüb edirəm ki, dediyi söz özünün xeyrinə olduqda fayda verməsin, zərərinə olduqda onu məhv etsin. İran şahı deyir: – Sözü nə qədər ki, deməmişəm o mənim qulumdur, elə ki, dedim, oldu, ağam. Rum şahı deyir: – Mən demədiyim sözdən heç vaxt peşman olmamışam, dediyimdən isə çox tez-tez peşmançılıq çəkmişəm.

Şahların susması fayda verməyən boş söhbətlərdən daha yaxşıdır. İnsan hər şeydən çox dilindən bəlaya düşür.

Allah şahın ömrünü uzun etsin, o, mənə sərbəst danışmağa icazə vermişdir. Mən isə məqsədə keçməzdən əvvəl demək istəyirəm ki, deyəcəyim sözlərin meyvəsini şah dərəcəkdir, mən yox. Onun bütün xeyrini şah görəcəkdir, mən yox; mənim deyəcəyim sözlərdən ala biləcəyim hədiyyə yalnız şaha nəsib olacaqdır: şah həm fayda götürəcək, həm şöhrət qazanacaqdır; mən isə yalnız öz borcumu yerinə yetirəcəyəm. Şahım! Mən demək istəyirəm ki, sən, səndən qabaq şəhərlər salan, təbiəti müti edən öz şah atalarının və qüdrətli babalarının taxtında oturursan. Onlar qalalar tikərək ordulara sərkərdəlik etmiş, ehtiyat toplamış və uzun ömür sürmüşlər, onların atları çox, silahları bol olmuşdur. Onlar əsrlərlə xoşbəxtlik və şadlıq içərisində yaşamışlar, bu xoşbəxtlik onların faydalı işlər görməsinə mane olmamış, onları lütfə qarşı mərhəmət hissindən məhrum etməmişdir, dövlətlərinin böyük gücü nə, özlərinin məstedici şən və şövkətlərinə baxmayaraq, öhdələrinə götürdükləri vəzifələri yaxşılıqla yerinə yetirmişlər.

Ey bəxt ulduzu bütün ulduzlardan uca olan xoş tale, indi sən onların torpaqlarına, şəhərlərinə, dövlətlərinə varis olub, allahın sənə bəxş etdiyi taxtı-səltənətdə oturubsan. Sən miras olaraq dövlət və ordu alıbsan, lakin öhdənə düşən vəzifəni yerinə yetirmirsən, hakimiyyət başına keçmiş şahlardan tələb olunan qayda-qanuna riayət etmirsən. Yox, sən həddini aşıbsan, zülmlər edibsən; təkəbbür və qürur sənin gözünü tutub, rəiyyətə həqarətlə baxırsan, yaramazlıq edirsən, törətdiyin cinayətlərin isə sayı-hesabı yoxdur. Halbuki, sənin ən ləyaqətli və ən şərəfli vəzifən öz əcdadlarının yolu ilə, səndən qabaqkı şahların yolu ilə getmək, sənə miras qalmış gözəl işləri davam etdirmək, rüsvayedici işlərdən çəkinmək idi. Sən öz rəiyyətinə qarşı diqqətli olmalı, onun üçün elə qanunlar yaratmalı idin ki, bu qanunlar həmişəlik olaraq xatirələrdə yaşasın, zaman keçdikcə sənin şöhrətini artırsın, elə qanunlar yaratmalı idin ki, onlar əbədi sülh və ədalət rəmzi olsun. Öz işlərini şöhrətpərəstlik və mənsəbpərəstliklə idarə edən adam ağıllı hesab edilə bilməz. Ağıllı və dərrakəli adam odur ki, ölkəni ədalət və mərhəmətlə idarə etsin. Şahım, mənim dediklərimə yaxşı fikir ver, qoy onlar sənin ürəyini sıxmasın. Axı, mən onları səndən bəxşiş almaq və ya sənin mərhəmətinə layiq olmaq məqsədi ilə demədim. Yox, mən sənin yanına vicdan əzabı çəkən səmimi bir dost kimi gəlmişəm.

Beydəba sözlərini deyib öz nəsihətinə son verdikdə şahın qəlbi titrədi, o, nifrətlə dolu bir səslə Beydəbaya kobud bir cavab verdi. Şah dedi: – Sən mənə çox ağır sözlər dedin. İnana bilmirəm ki, ölkəmdə mənə belə sözlər deməyə cəsarət edən daha başqa bir adam tapılsın. Yaşı az, xeyri yox, gücü zəif olan sən buna necə cürət etdin? Sən mənə elə sözlər deməyə cəsarət edibsən ki, onları dilə gətirməyə heç kəsin haqqı yoxdur. Mən sənin buradakı çıxışına və həddini aşan dili uzunluğuna təəccüb edirəm. Mən başqalarını susdurmaq üçün səni ağır cəzalandırmalıyam. Bu, şahlarla görüşmək şərəfinə nail olan, bəlkə də, şahlardan sənin tələb etdiyin şeyləri istəmək arzusu ilə gələn bütün adamlara ibrət dərsi və xəbərdarlıq olar.

Sonra şah əmr etdi ki, Beydəbanı çarmıxa çəkib edam etsinlər. Əmri yerinə yetirmək üçün onu apardıqda şah fikrindən döndü, əmr etdi, onu geri qaytarıb zindana salsınlar. Beydəbanın ayaqlarına kündə vurub, zindana saldılar. Sonra padşah onun şagirdlərini, yanına gəlib gedənləri tutmaq üçün adam göndərdi. Beydəbanın şagirdləri başqa ölkələrə qaçdılar, dəniz adalarında gizləndilər. Beydəba uzun müddət zindanda oturdu. Şah nə onun haqqında bir şey soruşur, nə də ona fikir verirdi. Heç kəs də onu şahın yadına salmağa cürət etmirdi. Bir gecə şahı yuxu aparmırdı, o, gözlərini səmaya dikib, fələyin dövranı, ulduzların hərəkəti haqqında düşünməyə başladı fikrə dalaraq göy haqqında nə isə bir məsələni həll etməyə çalışırdı. Birdən Beydəba yadına düşdü, onun sözlərini xatırlayıb tutduğu işdən peşman oldu. O, öz-özünə dedi: «Mən bu filosofun haqlı tələblərinə etina etməməklə ona qarşı yaxşı iş görmədim. Qəzəbin şiddəti məni buna vadar etdi, atalar isə deyiblər, şahlarda qəzəb olmamalıdır. Çünki qəzəb hər şeydən çox nifrətə layiqdir. Buna görə də qəzəblilərdən həmişə nifrət edirlər; xəsislik də yaxşı şey deyil çünki var olan yerdə o bağışlanmaz; qonşuluqda yalan danışmaq, kobud olmaq yaramaz, qonşuluq və ədəbsizlik bir yerə sığmaz. Mən sadiq, pak və təmiz bir adama rast gəlmişdim, lakin onu layiq olduğu kimi deyil, əksinə qarşıladım, ona layiqincə hörmət edə bilmədim. Yox, onun mükafatı bu olmamalı idi. Mən onun sözlərinə qulaq asmalı, məsləhətlərini yerinə yetirməli idim.

Şah o saat əmr etdi, onu gətirsinlər, Beydəba qapıda göründükdə şah dedi: – Ey Beydəba! Sən dediyin sözlərlə mənim ağlımı çaşdırmaq, kamalımı azdırmaq istəmirdin ki?

Beydəba dedi: – Ey xoşbəxt şahım! Mən yalnız sənin xeyrini, rəiyyətin xeyrini dedim, dövlətin əbədiliyi xatirinə bunları söylədim.

Şah ona dedi: – Dediklərinin hamısını, bir kəlmə buraxmadan təkrar et!

Beydəba danışır, şah onun sözlərinə diqqətlə qulaq asır və əlində olan bir şeyi yerə döyürdü. Sonra o, başını qaldıraraq Beydəbaya oturmasını əmr etdi. Beydəba oturdu. Şah ona dedi: – Ey Beydəba! Sənin dediklərin mənim xoşuma gəldi, ürəyimə yatdı. Mən sənin məsləhətlərini nəzərdən keçirib, onlara əməl edəcəyəm. Sonra əmr etdi, kündəni Beydəbanın ayağından açdılar və şah paltarlarından ona xələt verdilər.

Bu zaman Beydəba dedi: – Şahım! Mən hər nə dedimsə, hamısı sənin xeyrinədir. Şah dedi: – Doğru deyirsən, ey ləyaqətli alim! İndi mən bu görüşümüzdə bütün şahlığı sənə tapşırıram. Beydəba dedi: – Şahım! Məni bu işdən azad et. Mən sənsiz bu işin öhdəsindən gələ bilmərəm. Şah bu fikirlə razılaşıb onu azad etdi.

Lakin o getdikdən sonra şah başa düşdü ki, düz etməyib, adam göndərdi, onu geri qaytardılar. Şah Beydəbaya dedi: –

Mən səni azad etmək fikrindən əl çəkdim. Qət etdim ki, bu işi yalnız sən yerinə yetirə bilərsən; səndən başqa heç kəs onun öhdəsindən gəlib həll edə bilməz. Mənim sözümə bax, razı ol.

Beydəba razı oldu.

O zamankı şahların belə bir adəti var idi: kimi vəzir etsəydilər, onun başına tac qoyub ata mindirər və saray adamlarının müşayiəti ilə şəhəri gəzdirərdilər. Şah əmr etdi ki, Beydəbanın da başına tac qoyub, ata mindirsinlər və şəhəri gəzdirsinlər. Bu əmr yerinə yetirildikdən sonra Beydəba ədalət və həqiqət salonunda oturdu. O, güclülərə qarşı gücsüzlərin tərəfini saxladı, zülmkarları cəzalandırdı, ədalətli qanunlar verdi. Beydəbanın şagirdləri bu xəbəri eşitcək hər tərəfdən axışıb gəlməyə başladılar və şahın ona bəxş etdiyi bu hakimiyyət, hədiyyə və mərhəmətdən çox şad oldular. Onlar allaha şükür etdilər ki, Beydəba onun köməyi ilə şah Dəbşəlimi yaramaz hərəkətlərdən saqındıra bilmişdir.

Onlar həmin günü bayram elan etdilər və bu gün qiyamətə qədər də onların ölkəsində bayram ediləcəkdir.

Beydəbanın fikri Dəbşəlim sarıdan rahat olduqdan sonra, ölkəni idarə etməklə bərabər boş vaxt tapır və incə mənalı çoxlu kitablar da yazırdı.

Şah isə Beydəbanın məsləhətinə əsasən, rəiyyətlə mehriban və ədalətli rəftar etməyə başladı. Bunu görən bütün əhali və saray adamları şahdan razı qaldılar. Beydəba öz şagirdlərini toplayıb, onlara belə bir gözəl vəsiyyət etdi: – Bilirəm, mən padşahın yanına getdikdə siz özlüyünüzdə fikirləşdiniz ki, bu, ədalətsiz, qəddar hökmdarın yanına getməyi qət etmişsə, demək, onun əqli itmiş, kamalı zay olmuşdur. İndi isə mənim planımın nəticəsini, fikrimin düzgünlüyünü görürsünüz və bilirsiniz ki, mən şahın yanına onun xasiyyətini öyrənmədən, gözləri bağlı getməmişəm. Mən eşitmişəm, deyiblər ki: – «Şahlar da cavanlar kimi coşqun və dəliqanlı olurlar, bu dəliqanlılıq və sərməstliyin qarşısını isə yalnız alimlər və ağıllı adamlar ala bilər. Ağıllı adamlar öz sözləri ilə padşahları tərbiyə etməli, öz ağıllı məsləhətləri, aydın və inandırıcı sübutları ilə padşahların yaramaz və ədalətsiz hərəkətlərinin qarşısını almalıdırlar».

Mən alimlərin şahlar haqqında dedikləri bu sözləri müdrik adamlara verilən bir tapşırıq kimi qəbul etdim, çünki həkimlər öz təbabətləri ilə bədəni xəstəlikdən mühafizə edib, onu sağaltmalı olduqları kimi, ağıllı adamlar da öz nəsihətləri ilə padşahları belə məstlik yuxusundan ayıltmalıdır. Mən bu işi özbaşına buraxmaq istəmədim, istəmədim ki, mən öləndən sonra yer üzündə yaşayan insanlar mənim və sizin haqqınızda qeybət edib desinlər ki: «Dəbşəlim şahın dövründə Beydəba adlı bir filosof yaşamış, lakin şahı cinayət törətmək fikrindən daşındırmamışdır».

Əgər biri desə: «O, öz canının qorxusundan dillənməmişdir», o zaman başqaları ona cavab verərlər ki: «O, şahdan və onun sarayından qaçıb uzaqlara gedə bilərdi». Lakin vətəni tərk etmək çox ağırdır. Məndən sonra yaşayacaq alimlərin mənə haqq qazandıracaqlarını nəzərə alaraq, mən həyatımı qurban verməyi qət etdim. Mən arzularımın məhv olması, ya qələbə çalması üçün hücuma keçdim, indi isə siz nələr baş verdiyinin şahidisiniz.

Hansı bir təmsildə isə deyilmişdir: «Üç şey olmasa, heç vaxt böyük rütbəyə çatmaq mümkün deyil: Zəhmət çəkmək, dövlət sərf etmək, güzəştə getmək».

Təhlükəli işə girişməyə cəsarət etməyən adam arzusuna çata bilməz.

Sahib Novruz

Kəlilə və Dimnə — e.ə. I əsrdə yaşadığı düşünülən Bəydəba tərəfindən qələmə alınmış təmsil tərzində hekayələrdən ibarət olan kitab.

Bəydəbanın yaşadığı zaman haqqında bir çox mübahisələr olsa da, kitabın Depşelem adlı bir hind hökmdarı zamanında yazıldığı düşünülməkdədir. Belə ki, əsərin hökmdara ittihaf edildiyi və hökmdara məsləhət və nəsiyyət səciyyəsi daşıdığı fikri mövcuddur. Təmsillərin ilk və ən önəmli nümayəndələrindən olan “Kəlilə və Dimnə”dəki hekayələr siyasətdən xeyirxahlığa qədər bir çox fərqli mövzunu özündə birləşdirmişdir. Əsər adını ilk bölümündəki bir hekayənin qəhrəmanları olan iki çaqqaldan almışdır – “doğrunun və dürüstlüyün” simvolu “Kəlilə” ilə “yanlışın və yalanın” simvolu “Dimnə”. Kitabda hekayələr Min bir gecə nağıllarında olduğu kimi bir-biriylə əlaqəli və qarışmış hekayələrdən ibarətdir. Beş fəsli və bir girişi vardır. Hər fəsildə bir əsas hekayə, onun içində də kiçik hikayələr, nəzm şəklində nəsihətlər vardır. Hekayənin yazılış məqsədi Mehapur hökmdarının tənbəl üç şahzadəsini doğru yola yönəltməkdir.

Kitabı mp3 formatında buradan yekləyə və dinləyə bilərsiniz.