Dərs vəSAİTİ 49. Köməkçi nitq hissələri

QEYD: İlə hissəciyi qoşma kimi işlənərkən qoşulduğu sözlərlə birlikdə bir suala cavab verir və bir cümlə üzvü olur: Qoca ağacla yeriyir.

Köməkçi nitq hissələri

Köməkçi nitq hissələri: qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər, nida.

1. QOŞMA

İsmin adlıq, yiyəlik, yönlük və çıxışlıq halında olan sözlərə qoşularaq müəyyən məna çaları əmələ gətirir. Qoşmalar qoşulduğu sözlə birlikdə cümlənin bir üzvü olur.

MƏNACA NÖVLƏRİ

Birgəlik (ilə), bənzətmə (kimi, tək, qədər), istiqamət (sarı, doğru, qarşı, tərəf), məsafə (qədər, kim, -dək, -can 2 ), zaman (əvvəl, sonra, qabaq, bəri), fərqləndirmə (qeyri, savayı, başqa, ayrı, özgə), səbəb-məqsəd (üçün, görə, ötrü), aidlik (aid, dair, haqqında, barəsində), istinad (əsasən).

«Kimi» qoşması ilə bağlı Mövlana Cəlaləddin Rumidən götürülmüş bir neçə nümunə:

• Comərdlik və yardım etməkdə axar su kimi
• Şövkət və mərhəmətdə günəş kimi
• Başqalarının qüsurunu örtməkdə gecə kimi
• Hiddət və əsəbiyyətdə ölü kimi
• Təvazi və alçaq könüllülükdə torpaq kimi
• Xoşgörülükdə dəniz kimi
• Ya olduğun kimi görün, ya göründüyün kimi

Qoşmalar ismin halları ilə işlədilməsinə görə müəyyən qruplara bölünür.

QEYD: Bəzən eyni qoşma müxtəlif hallarda olan sözlərə qoşula bilir.

QOŞMALARIN DİGƏR NİTQ HİSSƏLƏRİ İLƏ OMONİMLİYİ

İsimvə qoşma: tərəf, qarşı

Sifət, zərf, qoşma: tək, doğru, yaxın, sarı

Zərfvə qoşma: sonra, qabaq, əvvəl

DURĞU İŞARƏSİ:

Ayrı yazılanlar: üçün, kimi, qədər, tərəf, sonra, əvvəlvə s.

Bitişik yazılanlar: -can 2 , -ca 2 , -tək, -dək.

Bitişik və ayrı yazılanlar: ilə// -la,-lə

2. BAĞLAYICI

Sözlər, cümlə üzvləri və ya cümlələr arasında əlaqə yaradır.

Bağlayıcılar sintaktik vəzifəsinə görə iki qrupa bölünür: tabesizlik bağlayıcıları və tabelilik bağlayıcıları

Tabesizlik bağlayıcıları

Mənaca aşağıdakı növləri vardır:

• Birləşdirmə bağlayıcıları: və, ilə (-la 2 ).
• Qarşılaşdırma bağlayıcıları: amma, ancaq, lakin, fəqət.
• Bölüşdürmə bağlayıcıları: ya, ya da, ya da ki, və ya, gah, gah da, gah da ki, istər, istərsə.
• İştirak bağlayıcıları: həm, həm də, həm də ki, o cümlədən, habelə, hətta, da, də, həmçinin.
• İnkarlıq bağlayıcıları: nə, nə də, nə də ki.
• Aydınlaşdırma bağlayıcıları: yəni, yəni ki, məsələn.

QEYD: İlə hissəciyi qoşma kimi işlənərkən qoşulduğu sözlərlə birlikdə bir suala cavab verir və bir cümlə üzvü olur: Qoca ağacla yeriyir.

Tabelilik bağlayıcıları

Mənaca aşağıdakı növləri vardır:

• Səbəb bağlayıcıları: çünki, ona görə ki, buna görə də, ona görə də, onun üçün ki, ondan ötrü ki.
• Şərt bağlayıcıları: əgər, hərgah, madam, madam ki, indi ki, bir halda ki.
• Güzəşt bağlayıcıları: hərçənd, hərçənd ki.
• Aydınlaşdırma bağlayıcıları: ki, belə ki.

DURĞU İŞARƏSİ: İlə hissəciyi bağlayıcı kimi işləndikdə onu vergül işarəsi ilə, yaxud da və bağlayıcısı ilə əvəz etmək olur:

Təhsil ilə tərbiyə əsasdır = Təhsil və tərbiyə əsasdır.

DURĞU İŞARƏSİ: Cümlədə nə də, gah da, həm də, ya da, amma, ancaq, lakin, çünki, ona görə ki, yoxsa bağlayıcı-larmdan əvvəl, təkrar olunan ki, da, də bağlayıcısmdan sonra (sonuncudan başqa) vergül qoyulur.

3. ƏDAT

Sözlərin və cümlələrin təsir gücünü artırır, mənasını qüvvətləndirir. Ədatları çıxarsaq, mənada ciddi dəyişiklik baş verməz.

MƏNACA NÖVLƏRİ

QEYD: Azərbaycan dilində daha çox işlənən ədatlar: ki, ha, axı, kaş, bəs, lap, qoy, məgər.

ƏDATLARIN OMONİMLİYİ

Say və ədat: bir, bircə

Əvəzlik və ədat: elə, belə, necə

Fel və ədat: qoy, bax, gör

Zərf və ədat: təkcə

Bağlayıcı və ədat: ki, ancaq, da, də, hətta

DURĞU İŞARƏSİ: -mı 4 və -sana 2 bitişik yazılır, qalan bütün ədatlar sözlərdən ayrı yazılır.

4.MODAL SÖZLƏR

Danışanın ifadə etdiyi fikrə münasibətini bildirir.

MƏNACA NÖVLƏRİ

1) Təsdiq bildirənlər:

əlbəttə (əlbəttə ki), doğrudan (doğrudan da), həqiqətən, sözsüz, şəksiz, şübhəsiz (şübhəsiz ki), doğrusu, doğrudur, düzü, düzdür.

Əlbəttə, hər şey yaxşı olacaq. Doğrusu, yadımdan çıxdı.

2) Ehtimal və şübhə bildirənlər:

gərək (gərək ki), yəqin (yəqin ki), görəsən, görən, görünür (görünür ki), ehtimal ki, bəlkə (bəlkə də), güman ki, olsun ki.

Güman ki, o, sabah gələcək. Bəlkə də, qaytardılar.

3) Nəticə bildirənlər:

demək (demək ki), deməli, xülasə, ümumiyyətlə, bir sözlə, nəhayət.

Deməli, yola düşmək lazımdır. Nəhayət, imtahanlar başa çatdı.

4) Bənzətmə və ya müqayisə bildirənlər: sanki, elə bil (ki).

Sanki məni görmürdü.

5) Fikrin mənbəyini bildirənlər: məncə, səncə, bizcə, zənnimcə.

Məncə, tezliklə qayıdacaq.

DURĞU İŞARƏSİ:

Cümlənin əvvəlində olan modal sözdən sonra, ortasında olan modal sözün hər iki tərəfində, axırında olan modal sözdən əvvəl vergül qoyulur:

5. NİDA

Danışanın hissini, həyəcanını, qorxu və ya sevincini bildirir.

MƏNACA NÖVLƏRİ

QEYD: Bütün nidalar, həmçinin ay, ey nidaları ilə başqa sözün əmələ gətirdiyi nidalar sözdən ayrı yazılır, təkrar yolu ilə işlənən nidalar defislə yazılır.

DURĞU İŞARƏSİ:

Cümlənin əvvəlində gələn nidalardan sonra vergül və ya nida işarəsi, ortasında gələn nidadan əvvəl və sonra vergül, sonunda gələn nidalardan əvvəl vergül, sonra nida işarəsi və ya nöqtə qoyulur.

Çağırış bildirən a, ay, ey nidalarından sonra vergül qoyulmur. Bəzən çağırış bildirən ey nidasından sonra vergül işlənir: Ey, qərib oğlan, haraya gedirsən?

Müəllif: KAMRAN ƏLİYEV
Mənbə: AZƏRBAYCAN DİLİ, abituriyentlər üçün köməkçi vəsait, Bakı — «Elm» — 2011, ISBN 978-9952-453-30-0

• Teqlər:
• köməkçi nitq hissələri
• , bağlayıcı
• , ədat
• , qoşma
• , modal sözlər
• , nida
• , nitq hissələri
• , morfologiya
• , Azərbaycan dili

Dərs vəSAİTİ 49. Köməkçi nitq hissələri

2. Amma, ancaq, lakin bağlayıcılarından əvvəl vergül qoyulur:

Onu gördüm, amma danıdırmağa ürək etmədim.

3. Cümlədə təkrar olunan da, də bağlayıcısından sonra vergül

qoyulur: Mən də, sən də, Gülşən də tədbirdə olmalıyıq.

4. Mürəkkəb cmləni təşkil edən sadə cümlələri bağlayan çünki,

ona görə ki bağlayıcılarından əvvəl vergül qoyulur: O tez getdi,

çünki təcili işi var idi.

5. Yoxsa bağlayısından əvvəl vergül qoyulur: Danış, yoxsa elə

bilərlər ki, də

54. Bağlayıcıların

Bağlayıcıların fərqləndirilməsi

1. Da, də bağlayıcı və ismin yerlik hal şəkilçisi. Bağlayıcı

vurğusuz olur, ayrı yazılır. Mən də dərsə gecikdim. Məndə

maraqlı kitab var.

2. Ki– bağlayıcı. Sifət düzəldən şəkilçi: bağlayıcı mürəkkəb

cümləni əmələ gətirən sadə cümlələri bir- birinə bağlayır. Sifət

düzəldən ki şəkilçisi zaman bildirən sözlərə artırılır. Mən dedim

ki, onu tutmaq olmur. Səhərki hadisə məni sevindirdi.

3. İlə– bağlayıcı, qoşma: Qoşma kimi işlənərkən qoşulduğu

sözlərlə birlikdə bir suala cavab verir, bir cümlə üzvü olur.

Sənin ilə

İlə– bağlayıcı kimi işləndikdə onu vergül işarəsi ilə, yaxud da və

bağlayısı ilə əvəz etmək olur.

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2023
rəhbərliyinə müraciət

Köməkçi nitq hissələri. Qoşma

Köməkçi nitq hissələri əsas nitq hissələrinə aid sözlər arasında qrammatik əlaqənin yaranmasına, cümlə üzvlərinin bir- birinə bağlanmasına xidmət edir.

Köməkçi nitq hissələri bunlardır:

Köməkçi nitq hissələrinin qrammatik mənasi olur

Qoşma

İsmin müxtəlif halında (adlıq, yiyəlik, yönlük, çıxışlıq) olan sözlərə qoşularaq müəyyən məna (məkan, istiqamət, zaman, səbəb, bənzətmə, birgəlik ) yaradan köməkçi nitg hissəsi qoşma adlanir.

Qoşmalar qoşulduğu sözlə birlikdə cümlənin bir üzvü olur. Məsələn, Bu iş əsl mənim üçündür. Bu cümlədəki mənim üçündür birlikdə sadə xəbərdir. Buradakı üşündür sözünü ayılıqda xəbər kimi götürmək olmaz.

Qoşmalar təklikdə müstəqil mənaya malik deyil. Onlar ismin müəyyən hallarına qoşulduqdan sonra müəyyən məna çalarları əmələ gətirir. Qoşmaları işləndikləri hallara və daşıdıqları mənalara görə aşğıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1. Adlıq və yiyəlik halda olan sözlərlə işlənən qoşmalar:qədər, kimi, tək, ücün, ilə(la), haqqında, haqda, barədə, barəsində.

Qədər, kimi, tek qoşmaları adlıq halda olan isimlərə və yivəlik halda olan əvəzlıklərə qoşularaq bənzətmə mənası əmələ gətirir. Məsələn, Vagif kimi, uşaq tək, quş kimi, körpə qədər, mənim kimi, sənin tək, onun qədər

Qədər, kimi, tək qoşmları qeyri-müəyyən yiyəlik halda olan isimlərə qoşulur.

– ca qoşması da eyni mənanı bildirir. Məsələn, Yol boyunca söyüdlər əkilmişdi.

Tək qoşması bəzən təki şəklində işlənit və həmin mənanı saxlayır: Təyyarə quş təki uçurdu.

İlə qoşması adlıq halda olan isimlərə vəyiyəlik halda olan əvəzliklərə qoşularaq birgəlik, alət, vasitə mənası ifadə edir. Məsələn, Kamal ilə, balta ilə, mənım ilə telefon ilə .

Üçün qoşması qoşulduğu sözlə birlikdə səbəb, məqsəd, aidlik mənası ifadə edir. Məsələn, ev üçün, gənclər üçün, oxumaq üçün, bizim üçün, onlar üçün

• Yönlük halda olan sözlərlə işlənən qoşmalar:qədər, kimi, tərəf, doğru, qarşı, sarı, görə, əsasən, dair, aid-dək, can 2 ,məxsus.
• Qədər, kimi, -dək, -can 2 qoşmaları məsafə mənaları ifadə edir. Məsələn, evə qədər, məktəbə kimi, bağadək, evəcən, evə kimi, səhərə kimi, axşamacan
• Sarı, tərəf, doğru, qarşı qoşmaları istiqamət, yönəlmə mənası ifadə edir. Məsələn, evə sarı, binaya tərəf, qapıya doğru, mənə qarşı və s.
• Görə qoşması səbəb, müqayisə, mənbə mənaları ifadə edir. Məsələn, sənə görə, işə görə, danışığa görə, şərtə görə və s.
• Aid, dair, məxsus qoşmaları da aidlik bildirir. Məsələn, oğlana aid, müəllimə aid, əsərə dair, ədəbiyyata dair, sənə məxsus, şairə məxsus və s.
• Əsasən sözü modal söz kimi də işlənə bilər. Bu vaxt yönlük hala qoşulmayıb, əsas etibarilə, əksərən mənalarını ifadə edir.
• Çıxışlıq halda olan sözlərlə işlənən qoşmalar:əvvəl, sonra, qabaq, sarı, bəri, başqa, qeyri, savayı, ayrı, pzgə, ötrü, əlavə.
• Əvvəl, qabaq, sonra, bəri qoşmaları zaman mənası ifadə edir. Məsələn, bizdən əvvəl, yağışdan qabaq, quraqlıqdan sonra, səhərdən bəri, ildən bəri, bizdən sonra, yatmazdan qabaq və s.
• Başqa, özgə, qeyri, savayı, ayrı qoşmaları istisnalıq, fərqlənmə mənaları ifadə edir. Məsələn, atamdan başqa, dostumdan qeyri, səndən özgə, işdən savayı və s.
• Ötrü qoşması sebeb, məqsəd, aidlik mənası ifadə edir.Məsələn, işdən ötrü, oxumaqdan ötrü, dostdan ötrü və s.

Əgər mətndə orfoqrafik səhv aşkar etmisinizsə, o zaman Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bizə göndərin.