Press "Enter" to skip to content

Kömkçi tarixi fnlr

Boshqa nufuzli musulmon kimyogarlari qatorida Abu al-Rayhon al-Buruniy, [32] Avitsena [33] va Al-Kindi alkimyo nazariyalarini, xususan metallarning transmutatsiyasi; va al-Tusiy versiyasini tasvirlab berdi massani saqlash tanasi ekanligini ta’kidlab materiya o’zgarishga qodir, ammo yo’qolib ketishga qodir emas. [34] Rhazes rad etdi Aristotel to’rtlik nazariyasi klassik elementlar birinchi marta va zamonaviy ma’noda laboratoriyadan foydalangan holda, zamonaviy kimyoning mustahkam asoslarini yaratdi, yigirmadan ortiq asboblarni loyihalashtirish va tavsiflash, ularning ko’p qismlari bugungi kunda ham qo’llanilmoqda, masalan. krujka, cucurbit yoki qasos distillash uchun, gaz etkazib beruvchi trubkasi (ambiq, lotin alembikasi) va har xil turdagi pech yoki pechka. [ iqtibos kerak ]

Kimyo tarixi – History of chemistry

1871 yil davriy jadval tomonidan qurilgan Dmitriy Mendeleyev. Davriy jadval – bu fanning eng kuchli ikonalaridan biri bo’lib, kimyo markazida yotadi va ushbu sohaning eng asosiy tamoyillarini o’zida mujassam etadi.

The kimyo tarixi vaqt oralig’ini anglatadi qadimiy tarix hozirgi kunga qadar. Miloddan avvalgi 1000 yilga kelib tsivilizatsiyalar oxir-oqibat kimyoning turli sohalariga asos bo’ladigan texnologiyalardan foydalangan. Bunga yong’inni topish, ekstraktsiyalash kiradi metallar dan rudalar, qilish sopol idishlar va sirlanganlar, fermentatsiya pivo va vino, uchun o’simliklardan kimyoviy moddalarni ajratib olish Dori va atir, ichiga yog ‘berish sovun, qilish stakan va qilish qotishmalar kabi bronza.

Kimyo protologiyasi, alkimyo, materiyaning mohiyatini va uning o’zgarishini tushuntirishda muvaffaqiyatsiz bo’ldi. Biroq, tajribalar o’tkazish va natijalarni qayd etish orqali alkimyogarlar zamonaviy kimyo uchun zamin yaratdilar. Tomonidan kimyo va alkimyo o’rtasida aniq farqlar paydo bo’lgandan keyin farq paydo bo’ldi Robert Boyl uning ishida Skeptik kimyochi (1661). Ikkalasi ham alkimyo va kimyo materiya va uning o’zgarishi bilan bog’liq, kimyogarlar murojaat qilish sifatida qaraladi ilmiy uslub ularning ishlariga.

Kimyo tarixi bilan chambarchas bog’liq termodinamika tarixi, ayniqsa orqali Uillard Gibbs. [1]

Mundarija

  • 1 Qadimgi tarix
    • 1.1 Ilk odamlar
    • 1.2 Dastlabki metallurgiya
    • 1.3 Bronza davri
    • 1.4 Temir asri
    • 1.5 Klassik antik davr va atomizm
      • 1.5.1 Qadimgi dunyo
      • 2.1 Faylasufning toshi
      • 2.2 Islom dunyosidagi alkimyo
      • 2.3 Alkimyo bilan duch kelgan muammolar
      • 3.1 Robert Boyl
      • 3.2 Flogistonni ishlab chiqish va demontaj qilish
      • 3.3 Volta va Voltaik qoziq
      • 3.4 Antuan-Loran de Lavuazye
      • 4.1 Jon Dalton
      • 4.2 Yons Yakob Berzelius
      • 4.3 Yangi elementlar va gaz qonunlari
      • 4.4 Vohler va “Vitalizm” munozarasi
      • 4.5 1800-yillarning o’rtalari
      • 4.6 Perkin, Kruoks va Nobel
      • 4.7 Mendeleyev davriy sistemasi
      • 4.8 Josiya Uillard Gibbs
      • 4.9 19-asr oxiri
        • 4.9.1 Ramzayning zo’r gazlarni kashf etishi
        • 4.9.2 Mari va Per Kyuri
        • 4.9.3 Ernest Rezerford
        • 5.1 Nil Bor
        • 5.2 Gilbert N. Lyuis
        • 5.3 Kvant mexanikasi
        • 5.4 Kvant kimyosi
        • 5.5 Molekulyar biologiya va biokimyo
        • 5.6 20-asrning oxiri
        • 7.1 Kimyo sanoati
        • 8.1 Tarixlar va vaqt jadvallari
        • 8.2 Taniqli kimyogarlar

        Qadimgi tarix

        Ilk odamlar

        100000 yoshli oxra – ishlov berish ustaxonasi topilgan Blombos g’ori yilda Janubiy Afrika. Bu shuni ko’rsatadiki, dastlabki odamlar kimyo bo’yicha boshlang’ich bilimlarga ega edilar. G’or devorlarida topilgan hayvonlar qonini boshqa suyuqliklar bilan aralashtirib yuborgan dastlabki odamlardan tashkil topgan dastlabki odamlar tomonidan chizilgan rasmlar ham kimyo bo’yicha kichik bilimlardan dalolat beradi. [2] [3]

        Dastlabki metallurgiya

        Asosiy maqolalar: Qora metallurgiya tarixi va Hindiston qit’asida metallurgiya tarixi

        Odamlar tomonidan ishlatilgan eng qadimgi metallarga o’xshaydi oltin, uni bepul yoki “mahalliy” deb topish mumkin. Kechqurun ishlatilgan Ispaniya g’orlaridan oz miqdordagi tabiiy oltin topilgan Paleolit miloddan avvalgi 40.000 yillar atrofida. [4]

        Kumush, mis, qalay va meteorik temir cheklangan miqdordagi imkoniyatga ega bo’lgan mahalliy sifatida ham topish mumkin metallga ishlov berish qadimiy madaniyatlarda. [5] Miloddan avvalgi 3000 yilda meteorik temirdan yasalgan Misr qurollari “Osmondan xanjar” sifatida juda qadrlangan. [6]

        Ehtimol, boshqariladigan usulda qo’llanilgan birinchi kimyoviy reaktsiya olov. Biroq, ming yillar davomida olov oddiygina issiqlik va yorug’lik ishlab chiqarishda bir moddani boshqasiga (o’tin yoqish yoki qaynoq suv) aylantira oladigan sirli kuch sifatida qaraldi. Yong’in dastlabki jamiyatlarning ko’plab jihatlariga ta’sir ko’rsatdi. Bular kundalik hayotning eng oddiy jihatlaridan, masalan, pishirish va yashash joylarini isitish va yoritishdan, sopol va g’isht tayyorlash va asboblarni tayyorlash uchun metallarni eritish kabi eng zamonaviy maqsadlarga qadar bo’lgan.

        Bu kashfiyotga olib kelgan yong’in edi stakan va tozalash metallar; Buning ortidan ko’tarilish kuzatildi metallurgiya. [7] Metallurgiyaning dastlabki bosqichlarida metallarni tozalash usullari izlangan va ma’lum bo’lgan oltin qadimgi Misr miloddan avvalgi 2900 yilda qimmatbaho metallga aylangan.

        Bronza davri

        Asosiy maqola: Bronza davri

        Oddiy toshlarni olovda qizdirish orqali ba’zi metallarni o’z rudalaridan olish mumkin: ayniqsa qalay, qo’rg’oshin va (yuqori haroratda) mis. Ushbu jarayon sifatida tanilgan eritish. Ushbu qazib olish metallurgiyasining dastlabki dalillari miloddan avvalgi VI va V ming yilliklarga oid bo’lib, arxeologik joylardan topilgan. Majdanpek, Yarmovac va Plocnik, uchalasi ham Serbiya. Bugungi kunga kelib, eng dastlabki mis eritish Belovode saytida topilgan; [8] Ushbu misollarga miloddan avvalgi 5500 yildan beri mis bolta kiradi Vincha madaniyati. [9] Erta metallarning boshqa belgilari miloddan avvalgi uchinchi ming yillikdan boshlab shunga o’xshash joylarda uchraydi Palmela (Portugaliya), Los Millares (Ispaniya) va Stonehenge (Birlashgan Qirollik). Biroq, ko’pincha o’rganishda sodir bo’ladi tarixdan oldingi marta, yakuniy boshlanishni aniq belgilab bo’lmaydi va yangi kashfiyotlar davom etmoqda.

        Qadimgi O’rta Sharqning konchilik sohalari. Qutilar ranglari: mishyak jigarrang, mis qizil rangda, qalay kul rangda, temir qizil jigarrangda, oltin sariq rangda, kumush oq rangda va qo’rg’oshin qora rangda. Sariq maydon degan ma’noni anglatadi mishyak bronza, kulrang maydon esa kalayni anglatadi bronza.

        Ushbu birinchi metallar yagona elementlar yoki tabiiy ravishda sodir bo’lgan kombinatsiyalar edi. Mis va qalayni birlashtirib, ustun metall, an qotishma deb nomlangan bronza. Bu boshlangan katta texnologik o’zgarish edi Bronza davri taxminan miloddan avvalgi 3500 yil. Bronza davri insoniyatning madaniy rivojlanishidagi eng rivojlangan metallga ishlov berish (hech bo’lmaganda muntazam va keng qo’llanishda) eritish texnikasini o’z ichiga olgan davr edi. mis va qalay mis rudalarining tabiiy ravishda paydo bo’lishidan, so’ngra bu rudalarni eritib bronza quyish uchun. Ushbu tabiiy rudalar odatda mishyakni oddiy nopoklik tarkibiga kiritdi. Mis / qalay rudalari kamdan-kam uchraydi, chunki ularda qalay bronzalari yo’qligi aks etadi g’arbiy Osiyo miloddan avvalgi 3000 yilgacha.

        Bronza davridan keyin metallurgiya tarixi eng yaxshi qurol izlayotgan qo’shinlar bilan belgilandi. Shtatlar Evroosiyo ustunroq qotishmalarni ishlab chiqarishda gullab-yashnagan, bu esa o’z navbatida yaxshiroq zirh va qurollarni ishlab chiqargan. [ iqtibos kerak ] Metallurgiya va alkimyo sohasida sezilarli yutuqlarga erishildi qadimgi Hindiston. [10]

        Temir asri

        Asosiy maqola: Temir asri

        Ning qazib olinishi temir uning javharidan ishlov beriladigan metallga aylanishi mis yoki qalayga qaraganda ancha qiyin. Asboblar uchun bronza bronzadan ko’ra yaxshiroq emas po’lat kashf etilgan), temir rudasi mis yoki qalayga qaraganda ancha ko’p va keng tarqalgan, shuning uchun ko’pincha mahalliy joylarda mavjud bo’lib, ular bilan savdo qilishning hojati yo’q.

        Dazmol bilan ishlov berish ixtiro qilingan ko’rinadi Xettlar miloddan avvalgi 1200 yilda boshlangan Temir asri. Temirni qazib olish va ishlash siri muvaffaqiyatning asosiy omili bo’lgan Filistlar. [6] [11]

        Temir asri temirning paydo bo’lishini anglatadi (qora metallurgiya ). Qora metallurgiyadagi tarixiy o’zgarishlarni turli xil o’tmishdagi madaniyatlar va tsivilizatsiyalarda topish mumkin. Bularga O’rta Sharq va Yaqin Sharqning qadimiy va o’rta asr shohliklari va imperiyalari, qadimiy Eron, qadimgi Misr, qadimiy Nubiya va Anadolu (Kurka), Qadimgi Nok, Karfagen, Yunonlar va Rimliklarga qadimiy Evropa, O’rta asrlar Evropa, qadimgi va o’rta asrlarda Xitoy, qadimgi va o’rta asrlarda Hindiston, qadimgi va o’rta asrlarda Yaponiya va boshqalar. Qadimgi Xitoyda metallurgiya bilan bog’liq yoki u bilan bog’liq bo’lgan ko’plab dasturlar, amaliyotlar va qurilmalar, masalan, innovatsiyalar yuqori o’choq, quyma temir, gidravlik – kuchga ega sayohat bolg’alari va ikki ta’sirli piston körükler. [12] [13]

        Klassik antik davr va atomizm

        Asosiy maqola: Atomizm
        Demokrit, Atomistik maktabning yunon faylasufi.

        Turli xil moddalar turli xil xususiyatlarga (rang, zichlik, hid) ega bo’lishining, har xil holatlarda (gaz, suyuq va qattiq) mavjud bo’lishini va atrof muhitga ta’sir qilganda, masalan, suv yoki olov yoki harorat ta’sirida boshqacha reaksiya ko’rsatishini falsafiy urinishlar. o’zgarishlar, qadimgi faylasuflarning tabiat va kimyo haqidagi birinchi nazariyalarni postulat qilishga majbur qildi. Kimyo bilan bog’liq bo’lgan bunday falsafiy nazariyalarning tarixi, ehtimol, har bir qadimiy tsivilizatsiyadan kelib chiqishi mumkin. Ushbu nazariyalarning umumiy jihati oz sonli boshlang’ichni aniqlashga urinish edi klassik elementlar tabiatdagi barcha turli moddalarni tashkil etadigan. Havo, suv va tuproq / moddalar kabi moddalar, olov va yorug’lik kabi energiya shakllari va fikrlar kabi mavhum tushunchalar, efir va osmon qadimgi tsivilizatsiyalarda xoch urug’lantirilmasa ham keng tarqalgan edi: masalan, qadimgi yunon, hind, mayya va xitoy falsafalari havo, suv, er va olov asosiy elementlar sifatida. [ iqtibos kerak ]

        Qadimgi dunyo

        Miloddan avvalgi 420 yillarda, Empedokl barcha materiya tashkil topganligini ta’kidladi to’rtta elementli moddalar: er, olov, havo va suv. Ning dastlabki nazariyasi atomizm orqasida kuzatilishi mumkin qadimgi Yunoniston va qadimgi Hindiston. [14] Yunoniston atomizmi yunon faylasufidan boshlanadi Demokrit, materiya miloddan avvalgi 380 yillarda “atomos” deb nomlanadigan bo’linmaydigan va yo’q qilinmaydigan zarralardan iborat deb e’lon qilgan. Leucippus atomlar materiyaning eng ajralmas qismi ekanligini ham e’lon qildi. Bu shunga o’xshash deklaratsiyaga to’g’ri keldi Hind faylasuf Kanada uning ichida Vaisheshika sutralar xuddi shu vaqt oralig’ida. [14] Xuddi shu tarzda u mavjudligini muhokama qildi gazlar. Kanadaning sutra e’lon qilganini, Demokritning falsafiy mulohazalari bilan e’lon qilgan. Ikkalasi ham etishmasligidan aziyat chekdi empirik ma’lumotlar. Ilmiy dalilsiz atomlarning mavjudligini inkor etish oson edi. Aristotel miloddan avvalgi 330 yilda atomlar mavjudligiga qarshi chiqdi. Oldin miloddan avvalgi 380 yilda yunoncha matnga tegishli bo’lgan Polybus inson tanasi to’rt kishidan iborat deb ta’kidladi hazil. Miloddan avvalgi 300 yil atrofida, Epikur muvozanatli hayotga erishish uchun inson o’zi mas’ul bo’lgan buzilmas atomlar olamini postulat qildi.

        Tushuntirish maqsadi bilan Epikur falsafasi Rim tomoshabinlariga Rim shoir va faylasuf Lucretius [15] yozgan De rerum natura (Narsalarning tabiati) [16] miloddan avvalgi 50 yilda. Asarda Lukretsiy quyidagi tamoyillarni taqdim etadi atomizm; ning tabiati aql va jon; izohlari sensatsiya va o’yladi; dunyoning rivojlanishi va uning hodisalari; va turli xilligini tushuntiradi samoviy va quruqlik hodisalar.

        Tozalash usullarining dastlabki rivojlanishining ko’p qismi tasvirlangan Katta Pliniy uning ichida Naturalis Historia. U ko’plab minerallarning holatini keskin kuzatish bilan bir qatorda ushbu usullarni tushuntirishga harakat qildi.

        O’rta asr alkimyosi

        Shuningdek qarang: Minima naturalia

        Jobir ibn Hayyon (Geber), 9-asr Fors-arab alkimyogari uning eksperimental izlanishlari kimyo asoslarini yaratdi.

        XVII asrda markaziy uchburchakda tria prima bilan bir qatorda tasvirning to’rtta klassik elementlarini aks ettiruvchi alkimyoviy emblem.

        O’rta asrlarda qo’llanilgan elementar tizim alkimyo tomonidan asosan ishlab chiqilgan Fors tili -Arab alkimyogar Jobir ibn Hayyon va yunon urf-odatlarining klassik elementlaridan kelib chiqqan. [17] Uning tizimi ikkita falsafiy elementdan tashqari havo, er, olov va suvning to’rtta Aristotel elementlaridan iborat edi: oltingugurt, yonuvchanlik printsipini tavsiflovchi, “yonib turgan tosh”; va simob, metall xususiyatlari tamoyilini tavsiflovchi. Ular dastlabki alkimyogarlar tomonidan qisqartirilmaydigan tarkibiy qismlarning idealizatsiyalashgan ifodalari sifatida ko’rilgan koinot [18] va ko’proq e’tiborga olinadi [ tushuntirish kerak ] falsafiy alkimyo ichida.

        Uchta metall printsiplar (oltingugurtdan yonuvchanlikka yoki yonishga, simobning o’zgaruvchanligi va barqarorligiga va tuz mustahkamlikka) aylandi tria prima shveytsariyalik kimyogarning Paracelsus. U Aristotelning to’rt elementli nazariyasi tanalarda uchta tamoyil sifatida paydo bo’lgan deb o’ylagan. Paracelsus bu tamoyillarni asosiy deb bildi va o’tinning olovda qanday yonishini tavsiflashga murojaat qilib ularni oqladi. Merkuriy birlashtiruvchi printsipni o’z ichiga olgan, shuning uchun u o’tinni tark etganda (tutun ichida) yog’och parchalanadi. Tutun o’zgaruvchanlikni (simob printsipi), issiqlik beruvchi alangani yonuvchanlikni (oltingugurt) va qoldiq kulni qattiqlikni (tuzni) tasvirlab berdi. [19]

        Faylasufning toshi

        Asosiy maqola: Alkimyo
        “Alkimyogar”, ser Uilyam Duglas, 1855 yil

        Alchemy tomonidan belgilanadi Hermetik uchun izlash faylasuf toshi, o’rganish ramziy tasavvufga boy bo’lib, zamonaviy ilm-fandan juda farq qiladi. Alkimyogarlar an-da o’zgarishlarni amalga oshirish uchun mehnat qildilar ezoterik (ma’naviy) va / yoki ekzoterika (amaliy) daraja. [20] Bu edi ilmiy-tadqiqotga oid, kimyo evolyutsiyasiga katta hissa qo’shgan alkimyo ekzoterika jihatlari Yunon-Rim Misr, ichida Islomiy Oltin Asr va keyin Evropada. Alkimyo va kimyo moddalarning tarkibi va xususiyatlariga qiziqish bildiradi va 18-asrgacha ular alohida fanlardan emas edi. Atama kimyo o’sha paytgacha mavjud bo’lgan alkimyo va kimyo aralashmasini tavsiflash uchun ishlatilgan. [21]

        Umumiy davrning birinchi asrlarida yashagan dastlabki G’arb alkimyogarlari kimyoviy apparatni ixtiro qilishgan. The Beyn-Mari, yoki suv hammomi uchun nomlangan Yahudiy Maryam. Uning asarlari ham birinchi tavsiflarini beradi tribikos va kerotakis. [22] Kimyogar Kleopatra tasvirlangan pechlar va ixtiroga loyiq deb topilgan alemik. [23] Keyinchalik, tomonidan tashkil etilgan eksperimental asos Jobir ibn Xayyan intizom orqali ko’chib o’tganligi sababli alkimyogarlarga ta’sir ko’rsatdi Islom olami Milodning 12-asrida Evropaga.

        Uyg’onish davrida ekzoterika alkimyosi mashhur bo’lib qoldi Paratselsian iatrokimyo, ma’naviy alkimyo gullab-yashnagan bo’lsa-da, unga moslashtirildi Platonik, Hermetic va Gnostik ildizlar. Binobarin, faylasuf toshiga oid ramziy izlanish ilmiy yutuqlar bilan almashtirilmadi va 18-asrning boshlariga qadar hali ham hurmatli olimlar va shifokorlarning mulki bo’lib qoldi. Ilmiy xizmatlari bilan mashhur bo’lgan dastlabki zamonaviy alkimyogarlar kiradi Yan Baptist van Helmont, Robert Boyl va Isaak Nyuton.

        Islom dunyosidagi alkimyo

        Asosiy maqola: O’rta asr islomida kimyo va kimyo

        In Islom olami, Musulmonlar qadimgi asarlarni tarjima qilayotgan edilar Yunonlar va Misrliklar arab tiliga o’girilib, ilmiy g’oyalar bilan tajriba o’tkazdilar. [24] Zamonaviy taraqqiyot ilmiy uslub sekin va mashaqqatli edi, ammo IX asr kimyogaridan boshlanib, ilk musulmon kimyogarlari orasida kimyo uchun dastlabki ilmiy uslub paydo bo’ldi. Jobir ibn Hayyon (Evropada “Geber” nomi bilan tanilgan), ba’zan uni “kimyo otasi” deb bilishadi. [25] [26] [27] [28] U sistematik va eksperimental ga asoslangan ilmiy tadqiqotlarga yondashuv laboratoriya, asarlari asosan allegorik va ko’pincha tushunarsiz bo’lgan qadimgi yunon va misr alkimyogarlaridan farqli o’laroq. [29] U shuningdek ixtiro qildi va nomini berdi alemik (al-anbiq), ko’pchilikni kimyoviy tahlil qildi kimyoviy moddalar, tuzilgan lapidaries o’rtasida farqlanadi gidroksidi va kislotalar, va yuzlab ishlab chiqarilgan giyohvand moddalar. [30] Shuningdek, u beshlik nazariyasini takomillashtirdi klassik elementlar ettita nazariyaga alkimyoviy elementlar identifikatsiyadan keyin simob va oltingugurt kabi kimyoviy elementlar. [31] [ tekshirish kerak ]

        Boshqa nufuzli musulmon kimyogarlari qatorida Abu al-Rayhon al-Buruniy, [32] Avitsena [33] va Al-Kindi alkimyo nazariyalarini, xususan metallarning transmutatsiyasi; va al-Tusiy versiyasini tasvirlab berdi massani saqlash tanasi ekanligini ta’kidlab materiya o’zgarishga qodir, ammo yo’qolib ketishga qodir emas. [34] Rhazes rad etdi Aristotel to’rtlik nazariyasi klassik elementlar birinchi marta va zamonaviy ma’noda laboratoriyadan foydalangan holda, zamonaviy kimyoning mustahkam asoslarini yaratdi, yigirmadan ortiq asboblarni loyihalashtirish va tavsiflash, ularning ko’p qismlari bugungi kunda ham qo’llanilmoqda, masalan. krujka, cucurbit yoki qasos distillash uchun, gaz etkazib beruvchi trubkasi (ambiq, lotin alembikasi) va har xil turdagi pech yoki pechka. [ iqtibos kerak ]

        Alkimyo bilan duch kelgan muammolar

        Bugungi nuqtai nazardan ko’rinib turibdiki, alkimyo bilan bog’liq bir nechta muammolar mavjud edi. Yangi birikmalar uchun tizimli nomlash sxemasi yo’q edi va bu til ezoterik va noaniq bo’lib, atamalar turli odamlar uchun har xil narsani anglatishini anglatardi. Aslida, ko’ra Fontana kimyo tarixi (Brok, 1992):

        Tez orada alkimyo tili ma’lumotsiz odamlardan ma’lumotlarni yashirishga mo’ljallangan arkan va maxfiy texnik lug’at ishlab chiqardi. Bugungi kunda ushbu til biz uchun katta darajada tushunarsiz, garchi uni o’qiydiganlar aniq bo’lsa ham Geoffery Chaucer “s Canonning Yeoman haqidagi ertagi yoki tomoshabinlar Ben Jonson “s Alkimyogar ustidan kulish uchun uni etarli darajada tasavvur qila oldilar. [35]

        Chauserning hikoyasi alkimyaning aldamchi tomonlarini, ayniqsa, arzon moddalardan soxta oltin ishlab chiqarishni fosh qildi. Bir asrga etmay, Dante Aligeri shuningdek, ushbu firibgarlikning xabardorligini ko’rsatib, uni barcha alkimyogarlarni jo’natishga majbur qildi Inferno uning asarlarida. Ko’p o’tmay, 1317 yilda Avignon Papa Ioann XXII barcha alkimyogarlarga soxta pul ishlash uchun Frantsiyani tark etishni buyurdi. 1403 yilda Angliyada “metallarni ko’paytirish” ga o’lim bilan jazolanadigan qonun qabul qilindi. Ushbu va boshqa aftidan o’ta chora-tadbirlarga qaramay, alkimyo o’lmadi. Qirollik va imtiyozli sinflar hali ham faylasuf toshini va hayot iksirini o’zlari uchun kashf etishga intildilar. [36]

        Tajribalarni takrorlanuvchan qilish uchun kelishilgan ilmiy uslub ham yo’q edi. Darhaqiqat, ko’plab alkimyogarlar o’zlarining usullariga suv oqimlari vaqti yoki oy fazalari kabi ahamiyatsiz ma’lumotlarni kiritishgan. Alkimyoning ezoterik tabiati va kodlangan lug’ati umuman ishonch hosil qila olmasliklarini yashirishda foydaliroq edi. XIV asrdayoq alkimyoviy jabhada yoriqlar o’sganga o’xshardi; va odamlar shubhali bo’lib qoldilar. [ iqtibos kerak ] Shubhasiz, tajribalarni boshqa odamlar takrorlashi mumkin bo’lgan ilmiy usul bo’lishi kerak edi va natijalar haqida ma’lum bo’lgan va noma’lum bo’lgan narsalarni aniq tilda bayon qilish kerak edi.

        17-18 asrlar: Erta kimyo

        Agricola, muallifi De re metallica
        Ish xonasi, dan De re metallica, 1556, Kimyoviy meros jamg’armasi
        Shuningdek qarang: Kimyo fanidan vaqt jadvallari va Korpuskulyarizm

        Rudalarni tozalash va ularni metallarni eritib olish uchun qazib olishni takomillashtirishga qaratilgan amaliy urinishlar XVI asrning dastlabki kimyogarlari uchun muhim ma’lumot manbai bo’lgan, ular orasida Jorj Agrikola (1494–1555), uning buyuk asarini nashr etgan De re metallica 1556 yilda. Uning asarlari o’sha davrdagi metall rudalarini qazib olish, metallni qazib olish va metallurgiyaning yuqori darajada rivojlangan va murakkab jarayonlarini tasvirlaydi. Uning yondashuvi mavzu bilan bog’liq tasavvufni olib tashladi va boshqalar asos soladigan amaliy bazani yaratdi. Asarda rudalarni eritish uchun ishlatiladigan ko’plab o’choq turlari tasvirlangan va minerallar va ularning tarkibiga qiziqish uyg’otgan. Uning oldingi muallif Pliniy Elder va uning muallifiga ko’p sonli murojaatlarni keltirgani bejiz emas Naturalis Historia. Agrikola “metallurgiyaning otasi” deb ta’riflangan. [37]

        1605 yilda, Ser Frensis Bekon nashr etilgan Ta’limning malakasi va rivojlanishi, keyinchalik “.” deb nomlanadigan narsalarning tavsifini o’z ichiga oladi ilmiy uslub. [38] 1605 yilda, Mixal Sedziwój alkimyoviy traktatni nashr etadi Alkimyoning yangi nuri havoda “hayot oziq-ovqat” mavjudligini taklif qilgan, keyinchalik kislorod deb tan olingan. 1615 yilda Jan Begin nashr etdi Tyrocinium Chymicum, erta kimyo darsligi va unda birinchi marta chizilgan kimyoviy tenglama. [39] 1637 yilda Rene Dekart nashr etadi Discours de la méthode, unda ilmiy uslubning konturi mavjud.

        Gollandiyalik kimyogar Yan Baptist van Helmont ish Ortus medicinae o’limidan keyin 1648 yilda nashr etilgan; kitob kimlardir tomonidan alkimyo va kimyo o’rtasidagi katta o’tish davri va muhim ta’sir sifatida keltirilgan Robert Boyl. Kitobda ko’plab eksperimentlar natijalari keltirilgan va uning dastlabki versiyasi yaratilgan massani saqlash qonuni. Vaqt o’tishi bilan ishlash Paracelsus va iatrokimyo, Yan Baptist van Helmont havodan tashqari muhim bo’lmagan moddalar borligini ta’kidlab, ularga nom berdi – “gaz “, yunoncha so’zdan olingan tartibsizlik. Van Xelmont olimlar lug’atiga “gaz” so’zini kiritish bilan bir qatorda gazlar ishtirokida bir necha tajribalar o’tkazdi. Yan Baptist van Helmont ham bugungi kunda asosan o’zining g’oyalari bilan yodda o’z-o’zidan paydo bo’ladigan avlod va uning 5 yillik faoliyati daraxt tajribasi, shuningdek asoschisi hisoblangan pnevmatik kimyo.

        Robert Boyl

        Robert Boyl, zamonaviy kimyoni asoschilaridan biri, kimyoni alkimyodan ajratib turadigan to’g’ri eksperimentlardan foydalangan holda.

        Sarlavha sahifasi Shubhali kimyogar, 1661, Kimyoviy meros jamg’armasi

        Angliya-irlandiyalik kimyogar Robert Boyl (1627–1691) alkimyo uchun zamonaviy ilmiy uslubni takomillashtirgan va kimyoni alkimyodan ajratgan deb hisoblanadi. [40] Uning tadqiqotlari aniq ildiz otgan bo’lsa-da alkimyoviy an’anaga ko’ra, Boyl bugungi kunda birinchi zamonaviy kimyogar, shuning uchun zamonaviy asoschilaridan biri sifatida qaralmoqda kimyo va zamonaviy eksperimental kashshoflaridan biri ilmiy uslub. Boyl asl kashfiyotchi bo’lmasa-da, u eng taniqli Boyl qonuni u 1662 yilda taqdim etgan: [41] qonun absolyut o’rtasidagi teskari proportsional munosabatni tavsiflaydi bosim va hajmi agar harorat a atrofida doimiy ravishda saqlansa yopiq tizim. [42] [43]

        Boyl o’zining muhim nashrlari uchun ham munosib Skeptik kimyochi 1661 yilda kimyo sohasidagi toshlar kitobi sifatida qaraladi. Asarda Boyl har qanday hodisa harakatdagi zarrachalarning to’qnashuvi natijasida bo’lgan degan gipotezasini taqdim etadi. Boyl kimyogarlarga tajriba o’tkazishga murojaat qildi va tajribalar kimyoviy elementlarning faqat klassik to’rtlik bilan cheklanishini rad etdi, deb ta’kidladi: er, olov, havo va suv. Shuningdek, u kimyoga bo’ysunishni to’xtatish kerakligini iltimos qildi Dori yoki alkimyogarlikka erishish va fan darajasiga ko’tarilish. Muhimi, u ilmiy eksperimentga qat’iy yondashishni qo’llab-quvvatladi: u haqiqat deb hisoblashdan oldin barcha nazariyalar eksperimental tarzda isbotlanishi kerak deb hisobladi. Asarda eng qadimgi zamonaviy g’oyalar mavjud atomlar, molekulalar va kimyoviy reaktsiya va zamonaviy kimyo tarixining boshlanishini belgilaydi.

        Boyl takrorlanadigan reaktsiyalarni olish uchun kimyoviy moddalarni tozalashga ham harakat qildi. U tomonidan taklif qilingan mexanik falsafaning ashaddiy tarafdori edi Rene Dekart moddiy moddalarning fizik xususiyatlari va o’zaro ta’sirini tushuntirish va miqdorini aniqlash. Boyl atomist edi, ammo bu so’zni ma’qulladi korpuskula ustida atomlar. Uning ta’kidlashicha, xossalari saqlanib qolgan moddalarning eng yaxshi bo’linishi korpuskulalar darajasida. Shuningdek, u ko’plab tekshiruvlarni an havo nasosi va ta’kidladi simob havo chiqarilganda tushdi. Shuningdek, u konteyner ichidagi havoni pompalaganda olovni o’chirishi va ichiga joylashtirilgan mayda hayvonlarni o’ldirishini kuzatgan. Boyl poydevor qo’yishda yordam berdi Kimyoviy inqilob u bilan mexanik korpuskulyar falsafa. [44] Boyl van Helmontning daraxt tajribasini takrorladi va birinchi bo’lib foydalangan ko’rsatkichlar bu ranglarni kislota bilan o’zgartirdi.

        Flogistonni ishlab chiqish va demontaj qilish

        Jozef Priestli, kislorod elementini birgalikda kashf etuvchi, uni “deplogistik havo” deb atagan

        1702 yilda nemis kimyogari Jorj Stal nomini yaratdi “phlogiston “yonish jarayonida ajralib chiqishiga ishonilgan modda uchun. 1735 yil atrofida shved kimyogari Jorj Brandt mis rudasida joylashgan quyuq moviy pigmentni tahlil qildi. Brandt pigment tarkibida keyinchalik nomlangan yangi element borligini namoyish etdi kobalt. 1751 yilda shved kimyogari va Stal ismli o’quvchi Aksel Fredrik Kronstedt, mis rudasidagi nopoklikni alohida metall element sifatida aniqladi, u o’zi nomladi nikel. Kronstedt zamonaviy asoschilaridan biri mineralogiya. [45] Kronstedt mineralni ham kashf etdi sxelit 1751 yilda u shved tilida “og’ir tosh” degan ma’noni anglatuvchi volfram deb atagan.

        1754 yilda Shotlandiya kimyogari Jozef Blek izolyatsiya qilingan karbonat angidrid, u “sobit havo” deb atagan. [46] 1757 yilda, Lui Klod Kadet de Gassikur, mishyak birikmalarini o’rganayotganda hosil qiladi Kadetning dudlangan suyuqligi, keyinchalik aniqlandi kakodil oksidi, birinchi sintetik deb hisoblanadi organometalik birikma. [47] 1758 yilda Jozef Blek kontseptsiyasini shakllantirdi yashirin issiqlik tushuntirish uchun termokimyo ning o’zgarishlar o’zgarishi. [48] 1766 yilda ingliz kimyogari Genri Kavendish izolyatsiya qilingan vodorod, uni “yonuvchan havo” deb atagan. Kavendish vodorodni yoqib yuboradigan va havo bilan portlovchi aralashma hosil qilishi mumkin bo’lgan rangsiz, hidsiz gaz sifatida kashf etdi va tez chiqadigan havoni (ya’ni vodorodni) deplogistik havoda (hozirda kislorod deb ataladi) yoqish orqali suv ishlab chiqarish to’g’risida maqola nashr etdi, ikkinchisi atmosfera havosining tarkibiy qismi (phlogiston nazariyasi ).

        1773 yilda shved kimyogari Karl Wilhelm Scheele topilgan kislorod, uni “olovli havo” deb atagan, ammo uning yutug’ini darhol nashr etmagan. [49] 1774 yilda ingliz kimyogari Jozef Priestli mustaqil ravishda kislorodni gaz holatida ajratib, uni “deplogistik havo” deb atadi va Scheele oldida o’z ishini nashr etdi. [50] [51] Uning hayoti davomida Priestlining katta ilmiy obro’si uning ixtirosiga bog’liq edi sodali suv, uning yozuvlari elektr energiyasi va uning bir nechta “havo” (gazlar) ni kashf etgani, eng mashhuri Priestli “deplogistik havo” (kislorod) deb atagan. Biroq, Priestli flogiston nazariyasini himoya qilishga va nima bo’lishini rad etishga qat’iy qaror qildi kimyoviy inqilob oxir-oqibat uni ilmiy hamjamiyat ichida izolyatsiyada qoldirdi.

        1781 yilda Karl Wilhelm Scheele yangi ekanligini aniqladi kislota, volfram kislotasi, Kronstedtning sxelitidan tayyorlanishi mumkin (o’sha paytda volfram deb nomlangan). Scheele va Torbern Bergman Ushbu kislotani kamaytirish orqali yangi metall olish mumkin deb taxmin qildi. [52] 1783 yilda, Xose va Fausto Elxuyar dan tayyorlangan kislota topdi volframit volfram kislotasi bilan bir xil edi. O’sha yilning oxirida, Ispaniyada birodarlar hozirgi vaqtda ma’lum bo’lgan metallni ajratib olishga muvaffaq bo’lishdi volfram bilan bu kislotani kamaytirish orqali ko’mir, va ular elementning kashf etilishida hisobga olinadi. [53] [54]

        Volta va Voltaik qoziq

        Displeyda voltaik qoziq Tempio Voltiano (Volta ibodatxonasi) yilda Volta uyi yaqinida Komo.

        Italiyalik fizik Alessandro Volta bir qator induksiyalar va topraklamalar orqali katta zaryad to’plash uchun moslama qurdi. U 1780 yillardagi kashfiyotni tekshirgan “.hayvonlarning elektr energiyasi “tomonidan Luidji Galvani va topdi elektr toki o’xshash bo’lmagan metallar bilan aloqa qilish natijasida hosil bo’lgan va qurbaqa oyog’i faqat detektor vazifasini bajargan. Volta 1794 yilda ikkita metall va sho’r suvga botgan mato yoki karton sxemada joylashganda ular elektr joriy.

        1800 yilda Volta o’zgaruvchan bir nechta juftlarni yig’di mis (yoki kumush ) va rux disklar (elektrodlar ) namlangan mato yoki karton bilan ajratilgan sho’r suv (elektrolit ) elektrolitlar o’tkazuvchanligini oshirish uchun. [55] Yuqori va pastki kontaktlarni sim, elektr bilan bog’lab turganda joriy bu orqali o’tdi voltaik qoziq va ulaydigan sim. Shunday qilib, Volta birinchi qurilgan deb hisoblanadi elektr batareyasi ishlab chiqarish elektr energiyasi.

        Shunday qilib, Volta intizomining asoschisi hisoblanadi elektrokimyo. [56] A Galvanik xujayra (yoki voltaik hujayra) an elektrokimyoviy hujayra bu o’z-o’zidan elektr energiyasini oladi oksidlanish-qaytarilish hujayra ichida sodir bo’ladigan reaktsiya. Odatda a bilan bog’langan ikki xil metaldan iborat tuz ko’prigi yoki g’ovakli membrana bilan ajratilgan alohida yarim hujayralar.

        Antuan-Loran de Lavuazye

        Monsieur Lavoisier va uning rafiqasining portreti, tomonidan Jak-Lui Devid
        Asosiy maqolalar: Antuan Lavuazye va Kimyoviy inqilob

        Antuan-Loran de Lavuazye ehtiyotkorlik bilan o’lchovlar bilan suvning erga o’zgarishi mumkin emasligini, lekin qaynoq suvdan kuzatilgan cho’kma idishdan chiqqanligini namoyish etdi. U fosfor va oltingugurtni havoda yoqib yubordi va massa havodan yo’qolgan holda, mahsulot asl namunalarga qaraganda og’irligini isbotladi. Shunday qilib, 1789 yilda u qonunini yaratdi Massani saqlash, bu “Lavuazer qonuni” deb ham ataladi. [57]

        Antuan Lavuazye va Per-Simon Laplas tomonidan 1782–83 yil qishda ishlatilgan dunyodagi birinchi muz kalorimetri har xil issiqlik ta’sirini aniqlash uchun kimyoviy o’zgarishlar; Jozef Blekning avvalgi kashfiyotiga asoslangan hisob-kitoblar yashirin issiqlik. Ushbu tajribalar poydevorini belgilaydi termokimyo.

        Priestli tajribalarini takrorlar ekan, u havoning ikki qismdan iborat ekanligini, ulardan biri metallarga qo’shilib hosil bo’lishini ko’rsatdi. kalxlar. Yilda Considérations Générales sur la Nature des Acides (1778), u yonish uchun mas’ul bo’lgan “havo” ham kislota manbai ekanligini ko’rsatdi. Keyingi yil u ushbu qismni kislorod (yunoncha kislota-sobiq), ikkinchisini azot (yunoncha hayot yo’q) deb nomladi. Element sifatida uni yanada puxta tavsiflagani uchun Lavuazye Priestli va Scheele bilan birgalikda kislorod kashf etilishini talab qilmoqda. U, shuningdek, Kavendish tomonidan topilgan “yonuvchan havo” ni ham o’zi topdi vodorod (Yunoncha avvalgi suv degan ma’noni anglatadi) – Priestli aytganidek shudring hosil qilish uchun kislorod bilan qo’shilib, bu suvga o’xshaydi. Yilda Reflexions sur le Phlogistique (1783), Lavuazye ko’rsatdi phlogiston nazariyasi yonishning nomuvofiqligi. Mixail Lomonosov mustaqil ravishda 18-asrda Rossiyada kimyo an’analarini o’rnatdi; u flogiston nazariyasini ham rad etdi va taxmin qildi gazlarning kinetik nazariyasi. Lomonosov issiqlikni harakatning bir shakli deb hisoblagan va moddani saqlash g’oyasini bayon qilgan.

        Lavuazye bilan ishlagan Klod Lui Bertollet va boshqalar tizimini ishlab chiqish kimyoviy nomenklatura, bu kimyoviy birikmalarni nomlashning zamonaviy tizimining asosi bo’lib xizmat qiladi. Uning ichida Kimyoviy nomenklatura usullari (1787), Lavoisier hozirgi kungacha amalda bo’lgan nomlash va tasniflash tizimini ixtiro qildi, shu jumladan kabi nomlar. sulfat kislota, sulfatlar va sulfitlar. 1785 yilda Berthollet xlor gazidan tijorat oqartuvchisi sifatida foydalanishni birinchi bo’lib kiritdi. O’sha yili u dastlab gazning elementar tarkibini aniqladi ammiak. Berthollet birinchi marta 1789 yilda xlor gazini eritmasidan o’tkazib zamonaviy oqartirish suyuqligini ishlab chiqardi natriy karbonat – natija zaif echim edi natriy gipoxlorit. U o’rgangan va birinchi bo’lib ishlab chiqargan yana bir kuchli xlor oksidlovchi va sayqallash vositasi, kaliy xlorat (KClO3), Berthollet tuzi sifatida tanilgan. Berthollet shuningdek, nazariyasiga ilmiy hissa qo’shganligi bilan tanilgan kimyoviy muvozanat mexanizmi orqali qaytariladigan reaktsiyalar.

        Traité élémentaire de chimie

        Lavuazening Traiteé Élémentaire de Chimie (Kimyoning boshlang’ich risolasi, 1789) birinchi zamonaviy kimyoviy darslik bo’lib, yangi kimyo nazariyalarining yagona ko’rinishini taqdim etdi, massani saqlash qonunining aniq bayonini o’z ichiga oldi va phlogiston mavjudligini inkor etdi. Bundan tashqari, u tarkibida kislorodni o’z ichiga olgan elementlar yoki boshqa qismlarga ajratib bo’lmaydigan moddalar ro’yxati mavjud edi azot, vodorod, fosfor, simob, rux va oltingugurt. Biroq, uning ro’yxatiga yorug’lik va kaloriya, u moddiy moddalar deb hisoblagan. Asarda Lavuazye o’zining kimyosining kuzatish asoslarini ta’kidlab, “Men . haqiqatlarni bir-biriga bog’lash orqali haqiqatga erishishga harakat qildim; ko’pincha aldovchi ishonchli vosita bo’lgan mulohazadan foydalanishni iloji boricha bostirishga harakat qildim. Biz kuzatuv va tajriba mash’alasini iloji boricha kuzatib borish uchun. ” Shunga qaramay, u atomlarning haqiqiy mavjudligini falsafiy jihatdan imkonsiz deb hisoblagan. Lavuazye organizmlar atmosfera havosini yoqib yuboradigan tanaga o’xshab demontaj qilishini va qayta tiklashini namoyish etdi.

        Bilan Per-Simon Laplas, Lavoisier a dan foydalangan kalorimetr ishlab chiqarilgan karbonat angidrid birligi bo’yicha rivojlangan issiqlikni taxmin qilish. Ular olov va hayvonlar uchun bir xil nisbatni aniqladilar, bu esa hayvonlar yonish turi bo’yicha energiya ishlab chiqarganligini ko’rsatdi. Lavuazye ishongan radikal nazariya, kimyoviy reaktsiyada bitta guruh vazifasini bajaradigan radikallar reaktsiyalarda kislorod bilan birlashishini ta’kidladi. U barcha kislotalarda kislorod borligiga ishongan. U buni ham aniqladi olmos uglerodning kristall shaklidir.

        Lavuazyerning ko’plab sheriklari kimyo fanining ilmiy intizom sifatida rivojlanishiga ta’sir ko’rsatgan bo’lishsa-da, uning rafiqasi Mari-Anne Lavuazye, shubhasiz, ularning barchasida eng ta’sirchan bo’lgan. Nikohdan keyin Mme. Lavuazye eriga ishida yordam berish uchun kimdir, Lavuazye bilmagan tilni ingliz tiliga tarjima qilish orqali yoki Lavuazye o’z laboratoriyalarida ishlatgan turli xil apparatlarni chizish va yozish orqali kimyo, ingliz tili va rasmlarni o’rganishni boshladi. [58] Britaniyadan eri uchun maqolalarni o’qish va tarjima qilish qobiliyati tufayli Lavuazye laboratoriyasidan tashqarida sodir bo’layotgan ko’plab kimyoviy yutuqlar to’g’risida ma’lumotga ega bo’ldi. Bundan tashqari, Mme. Lavuazye erining ishlarini hisobga olgan va uning asarlari nashr etilishini ta’minlagan. Mari-Annaning Lavuazye laboratoriyasida kimyogar sifatida haqiqiy salohiyatining birinchi belgisi u olimning kitobini tarjima qilayotganda paydo bo’ldi. Richard Kirvan. Tarjima paytida u qoqilib, bir nechta xatolarni tuzatdi. Lavuazyega o’z tarjimasini va yozuvlari bilan birga taqdim etganida, uning hissalari Lavuazierning phlogiston nazariyasini rad etishiga olib keldi.

        Lavuazye kimyo faniga ko’plab fundamental hissa qo’shgan. Uning ishi natijasida kimyo qat’iy bashorat qilishga imkon beradigan qat’iy, miqdoriy xususiyatga ega bo’ldi. The kimyo fanidagi inqilob u olib kelgan barcha eksperimentlarni yagona nazariya doirasiga kiritish uchun ongli ravishda olib borilgan sa’y-harakatlar natijasi edi. U kimyoviy muvozanatdan izchil foydalanishni yo’lga qo’ydi, flogiston nazariyasini ag’darish uchun kisloroddan foydalandi va yangi kimyoviy nomenklatura tizimini ishlab chiqdi. Lavoisierning boshi tanasidan judo qilinganida, potentsial hissalar qisqartirildi Frantsiya inqilobi.

        19-asr

        1802 yilda frantsuz amerikalik kimyogar va sanoatchi Éleuthère Irénée du Pont Antuan Lavuazye boshchiligida porox va portlovchi moddalar ishlab chiqarishni o’rgangan, Delaverda porox ishlab chiqaruvchisi sifatida tanilgan. E. I. du Pont de Nemours va kompaniyasi. The Frantsiya inqilobi oilasini Qo’shma Shtatlarga ko’chib o’tishga majbur qildi, u erda du Pont porox ishlab chiqarishni boshladi Brandywine daryosi Delaverda. Mumkin bo’lgan eng yaxshi kukunni ishlab chiqarishni istagan du Pont foydalanadigan materiallarning sifati to’g’risida hushyor edi. 32 yil davomida du Pont E. I. du Pont de Nemours and Company prezidenti bo’lib ishladi va u oxir-oqibat Amerikadagi eng yirik va eng muvaffaqiyatli kompaniyalardan biriga aylandi.

        19-asr davomida kimyo atom nazariyasiga ergashuvchilar o’rtasida bo’linib ketdi Jon Dalton va qilmaganlar, masalan Vilgelm Ostvald va Ernst Mach. [59] Atom nazariyasining bunday tarafdorlari kabi Amedeo Avogadro va Lyudvig Boltsman xatti-harakatlarini tushuntirishda katta yutuqlarga erishdi gazlar, bu nizo oxirigacha hal qilinmadi Jan Perrin eksperimental tekshiruvi Eynshteyn ning atomik izohi Braun harakati 20-asrning birinchi o’n yilligida. [59]

        Nizo hal qilinishidan ancha oldin, ko’pchilik atomizm tushunchasini kimyoga tatbiq etgan edi. Bunga katta misol ion nazariyasi Svante Arrhenius 20-asrga qadar to’liq rivojlanmagan atom tuzilishi haqidagi g’oyalarni kutgan. Maykl Faradey yana bir dastlabki ishchi edi, kimyoga katta hissa qo’shgan elektrokimyo, unda (boshqa narsalar qatorida) ma’lum miqdorda elektr energiyasi elektroliz yoki elektrodepozitsiya metallarning ma’lum miqdordagi kimyoviy elementlar bilan bog’liqligi va elementlarning belgilangan miqdori bir-biri bilan aniq nisbatlarda bog’liqligi ko’rsatilgan. [ iqtibos kerak ] Ushbu topilmalar, xuddi Daltonning birlashtirilgan nisbatlaridagi kabi, materiyaning atom tabiatiga oid dastlabki ma’lumot edi.

        Jon Dalton

        Jon Dalton gazlardagi qisman bosim, rang ko’rligi va atom nazariyasi bo’yicha ishi bilan yodda qoldi
        Asosiy maqolalar: Jon Dalton va Atom nazariyasi

        1803 yilda ingliz meteorologi va kimyogari Jon Dalton taklif qilingan Dalton qonuni, bu gazlar aralashmasidagi tarkibiy qismlarning o’zaro bog’liqligini va nisbiy bosimning har biri umumiy aralashmaning ta’sirini tavsiflaydi. [60] 1801 yilda kashf etilgan ushbu tushuncha Daltonning qisman bosim qonuni deb ham ataladi.

        Dalton shuningdek zamonaviyni taklif qildi atom nazariyasi 1803 yilda barcha moddalar atomlar deb nomlanadigan kichik bo’linmaydigan zarralardan iborat, bu elementning atomlari o’ziga xos xususiyatlarga va vaznga ega va uch xil atom mavjud: oddiy (elementlar), birikma (oddiy molekulalar) va murakkab (murakkab molekulalar) ). 1808 yilda Dalton birinchi marta nashr etdi Kimyoviy falsafaning yangi tizimi (1808-1827), unda u atom nazariyasining birinchi zamonaviy ilmiy tavsifini bayon qildi. Ushbu ish kimyoviy elementlarni ma’lum bir atom turi deb aniqladi, shuning uchun rad etdi Nyuton kimyoviy yaqinlik nazariyasi.

        Buning o’rniga, Dalton vodorodning atom og’irligini bir xil bo’lishini belgilab, reaktivlar og’irliklarining nisbatlarini olish orqali birikmalardagi elementlarning nisbatlarini aniqladi. Keyingi Jeremias Benjamin Rixter (atamani kiritish bilan tanilgan stexiometriya ), u kimyoviy elementlarning integral nisbatlarda birlashishini taklif qildi. Bu sifatida tanilgan ko’p nisbatdagi qonun yoki Dalton qonuni, va Dalton qonunning aniq tavsifini o’z ichiga olgan Kimyoviy falsafaning yangi tizimi. The law of multiple proportions is one of the basic laws of stoichiometry used to establish the atomic theory. Despite the importance of the work as the first view of atoms as physically real entities and introduction of a system of chemical symbols, New System of Chemical Philosophy devoted almost as much space to the caloric theory as to atomism.

        Frantsuz kimyogari Jozef Prust taklif qildi aniq nisbatlar qonuni, which states that elements always combine in small, whole number ratios to form compounds, based on several experiments conducted between 1797 and 1804 [61] Along with the law of multiple proportions, the law of definite proportions forms the basis of stoichiometry. The law of definite proportions and constant composition do not prove that atoms exist, but they are difficult to explain without assuming that chemical compounds are formed when atoms combine in constant proportions.

        Yons Yakob Berzelius

        Yons Yakob Berzelius, the chemist who worked out the modern technique of kimyoviy formula notation and is considered one of the fathers of modern chemistry

        Asosiy maqola: Yons Yakob Berzelius

        A Swedish chemist and disciple of Dalton, Yons Yakob Berzelius embarked on a systematic program to try to make accurate and precise quantitative measurements and to ensure the purity of chemicals. Along with Lavoisier, Boyle, and Dalton, Berzelius is known as the father of modern chemistry. In 1828 he compiled a table of relative atomic weights, where kislorod was used as a standard, with its weight set at 100, and which included all of the elements known at the time. This work provided evidence in favor of Dalton’s atomic theory – that inorganic chemical compounds are composed of atoms combined in whole number amounts. He determined the exact elementary constituents of a large number of compounds; the results strongly supported Proust’s Law of Definite Proportions. In discovering that atomic weights are not integer multiples of the weight of hydrogen, Berzelius also disproved Prout gipotezasi that elements are built up from atoms of hydrogen.

        Motivated by his extensive atomic weight determinations and in a desire to aid his experiments, he introduced the classical system of kimyoviy belgilar and notation with his 1808 publication Lärbok i Kemien, in which elements are abbreviated to one or two letters to make a distinct symbol from their Latin name. This system of chemical notation—in which the elements were given simple written labels, such as O for oxygen, or Fe for iron, with proportions denoted by numbers—is the same basic system used today. The only difference is that instead of the subscript number used today (e.g., H2O), Berzelius used a superscript (H 2 O). Berzelius is credited with identifying the chemical elements kremniy, selen, torium va seriy. Students working in Berzelius’s laboratory also discovered lityum va vanadiy.

        Berzelius developed the radikal nazariya of chemical combination, which holds that reactions occur as stable groups of atoms called radikallar are exchanged between molecules. He believed that salts are compounds formed of kislotalar va asoslar, and discovered that the anions in acids were attracted to a positive electrode (the anod ), whereas the cations in a base were attracted to a negative electrode (the katod ). Berzelius did not believe in the Vitalizm Theory, but instead in a regulative force which produced organization of tissues in an organism. Berzelius is also credited with originating the chemical terms “kataliz “, “polimer “, “izomer “, va”allotrop “, although his original definitions differ dramatically from modern usage. For example, he coined the term “polymer” in 1833 to describe organic compounds which shared identical empirical formulas but which differed in overall molecular weight, the larger of the compounds being described as “polymers” of the smallest. By this long-superseded, pre-structural definition, glyukoza (C6H12O6) was viewed as a polymer of formaldegid (CH2O).

        New elements and gas laws

        Xempri Devi, the discover of several gidroksidi va gidroksidi er metallari, as well as contributions to the discoveries of the elemental nature of xlor va yod.

        Asosiy maqola: Xempri Devi

        Ingliz kimyogari Xempri Devi was a pioneer in the field of elektroliz, using Alessandro Volta’s voltaic pile to split up common compounds and thus isolate a series of new elements. He went on to electrolyse molten salts and discovered several new metals, especially natriy va kaliy, highly reactive elements known as the gidroksidi metallar. Potassium, the first metal that was isolated by electrolysis, was discovered in 1807 by Davy, who derived it from gidroksidi kaliy (KOH). Before the 19th century, no distinction was made between potassium and sodium. Sodium was first isolated by Davy in the same year by passing an electric current through molten natriy gidroksidi (NaOH). When Davy heard that Berzelius and Pontin prepared calcium amalgam by electrolyzing lime in mercury, he tried it himself. Davy was successful, and discovered kaltsiy in 1808 by electrolyzing a mixture of Laym va simob oksidi. [62] [63] He worked with electrolysis throughout his life and, in 1808, he isolated magniy, stronsiyum [64] va bariy. [65]

        Davy also experimented with gases by inhaling them. This experimental procedure nearly proved fatal on several occasions, but led to the discovery of the unusual effects of azot oksidi, which came to be known as laughing gas. Xlor was discovered in 1774 by Swedish chemist Karl Wilhelm Scheele, kim uni chaqirdi “dephlogisticated marine acid” (qarang phlogiston nazariyasi ) and mistakenly thought it contained kislorod. Scheele observed several properties of chlorine gas, such as its bleaching effect on litmus, its deadly effect on insects, its yellow-green colour, and the similarity of its smell to that of akva regiya. However, Scheele was unable to publish his findings at the time. In 1810, chlorine was given its current name by Humphry Davy (derived from the Greek word for green), who insisted that chlorine was in fact an element. [66] He also showed that kislorod could not be obtained from the substance known as oxymuriatic acid (HCl solution). This discovery overturned Lavoisier’s definition of acids as compounds of oxygen. Davy was a popular lecturer and able experimenter.

        Jozef Lui Gay-Lyussak, who stated that the ratio between the volumes of the reactant gases and the products can be expressed in simple whole numbers.

        Asosiy maqolalar: Jozef Lui Gay-Lyussak va Gay-Lyussak qonuni

        Frantsuz kimyogari Jozef Lui Gay-Lyussak shared the interest of Lavoisier and others in the quantitative study of the properties of gases. From his first major program of research in 1801–1802, he concluded that equal volumes of all gases expand equally with the same increase in temperature: this conclusion is usually called “Charlz qonuni “, as Gay-Lussac gave credit to Jak Charlz, who had arrived at nearly the same conclusion in the 1780s but had not published it. [67] The law was independently discovered by British natural philosopher John Dalton by 1801, although Dalton’s description was less thorough than Gay-Lussac’s. [68] [69] In 1804 Gay-Lussac made several daring ascents of over 7,000 meters above sea level in hydrogen-filled balloons—a feat not equaled for another 50 years—that allowed him to investigate other aspects of gases. Not only did he gather magnetic measurements at various altitudes, but he also took pressure, temperature, and humidity measurements and samples of air, which he later analyzed chemically.

        In 1808 Gay-Lussac announced what was probably his single greatest achievement: from his own and others’ experiments he deduced that gases at constant temperature and pressure combine in simple numerical proportions by volume, and the resulting product or products—if gases—also bear a simple proportion by volume to the volumes of the reactants. In other words, gases under equal conditions of temperature and pressure react with one another in volume ratios of small whole numbers. This conclusion subsequently became known as “Gay-Lyussak qonuni “yoki”Law of Combining Volumes “. With his fellow professor at the École politexnikasi, Lui Jak Tenard, Gay-Lussac also participated in early electrochemical research, investigating the elements discovered by its means. Among other achievements, they decomposed bor kislotasi by using fused potassium, thus discovering the element bor. The two also took part in contemporary debates that modified Lavoisier’s definition of acids and furthered his program of analyzing organic compounds for their oxygen and hydrogen content.

        Element yod was discovered by French chemist Bernard Kurtua 1811 yilda. [70] [71] Courtois gave samples to his friends, Charlz Bernard Desormes (1777–1862) and Nikolas Klement (1779–1841), to continue research. He also gave some of the substance to Gay-Lussac and to physicist André-Mari Amper. On December 6, 1813, Gay-Lussac announced that the new substance was either an element or a compound of oxygen. [72] [73] [74] It was Gay-Lussac who suggested the name “iode”, from the Greek word ιώδες (iodes) for violet (because of the color of iodine vapor). [70] [72] Ampère had given some of his sample to Humphry Davy. Davy did some experiments on the substance and noted its similarity to chlorine. [75] Davy sent a letter dated December 10 to the London Qirollik jamiyati stating that he had identified a new element. [76] Arguments erupted between Davy and Gay-Lussac over who identified iodine first, but both scientists acknowledged Courtois as the first to isolate the element.

        In 1815, Humphry Davy invented the Devy chiroq, which allowed miners within ko’mir konlari to work safely in the presence of flammable gases. There had been many mining explosions caused by olovli yoki metan often ignited by open flames of the lamps then used by miners. Davy conceived of using an iron gauze to enclose a lamp’s flame, and so prevent the methane burning inside the lamp from passing out to the general atmosphere. Although the idea of the xavfsizlik chirog’i had already been demonstrated by Uilyam Rid Klanni and by the then unknown (but later very famous) engineer Jorj Stivenson, Davy’s use of wire gauze to prevent the spread of flame was used by many other inventors in their later designs. There was some discussion as to whether Davy had discovered the principles behind his lamp without the help of the work of Smitson Tennant, but it was generally agreed that the work of both men had been independent. Davy refused to patent the lamp, and its invention led to him being awarded the Rumford medal 1816 yilda. [77]

        Amedeo Avogadro, who postulated that, under controlled conditions of temperature and pressure, equal volumes of gases contain an equal number of molecules. Bu sifatida tanilgan Avogadro qonuni.

        Asosiy maqolalar: Amedeo Avogadro va Avogadro qonuni

        After Dalton published his atomic theory in 1808, certain of his central ideas were soon adopted by most chemists. However, uncertainty persisted for half a century about how atomic theory was to be configured and applied to concrete situations; chemists in different countries developed several different incompatible atomistic systems. A paper that suggested a way out of this difficult situation was published as early as 1811 by the Italian physicist Amedeo Avogadro (1776-1856), who hypothesized that equal volumes of gases at the same harorat va bosim contain equal numbers of molecules, from which it followed that relative molekulyar og’irliklar of any two gases are the same as the ratio of the densities of the two gases under the same conditions of temperature and pressure. Avogadro also reasoned that simple gases were not formed of solitary atoms but were instead compound molecules of two or more atoms. Thus Avogadro was able to overcome the difficulty that Dalton and others had encountered when Gay-Lussac reported that above 100 °C the volume of water vapor was twice the volume of the oxygen used to form it. According to Avogadro, the molecule of oxygen had split into two atoms in the course of forming water vapor.

        Avogadro’s hypothesis was neglected for half a century after it was first published. Many reasons for this neglect have been cited, including some theoretical problems, such as Jöns Jacob Berzelius’s “dualism”, which asserted that compounds are held together by the attraction of positive and negative electrical charges, making it inconceivable that a molecule composed of two electrically similar atoms—as in oxygen—could exist. An additional barrier to acceptance was the fact that many chemists were reluctant to adopt physical methods (such as vapour-density determinations) to solve their problems. By mid-century, however, some leading figures had begun to view the chaotic multiplicity of competing systems of atomic weights and molecular formulas as intolerable. Moreover, purely chemical evidence began to mount that suggested Avogadro’s approach might be right after all. During the 1850s, younger chemists, such as Aleksandr Uilyamson Angliyada, Charlz Gerxardt va Charlz-Adolf Vurs Frantsiyada va Avgust Kekule in Germany, began to advocate reforming theoretical chemistry to make it consistent with Avogadrian theory.

        Wöhler and the vitalism debate

        Structural formula of karbamid
        Asosiy maqolalar: Vitalizm, Fridrix Vohler va Vohler sintezi

        1825 yilda, Fridrix Vohler va Yustus fon Libebig performed the first confirmed discovery and explanation of izomerlar, earlier named by Berzelius. Bilan ishlash siyan kislotasi va fulminic acid, they correctly deduced that isomerism was caused by differing arrangements of atoms within a molecular structure. 1827 yilda, Uilyam Prout classified biomolecules into their modern groupings: uglevodlar, oqsillar va lipidlar. After the nature of combustion was settled, a dispute about hayotiylik and the essential distinction between organic and inorganic substances began. The vitalism question was revolutionized in 1828 when Friedrich Wöhler synthesized karbamid, thereby establishing that organic compounds could be produced from inorganic starting materials and disproving the theory of vitalism.

        This opened a new research field in chemistry, and by the end of the 19th century, scientists were able to synthesize hundreds of organic compounds. The most important among them are mavimsi, magenta, and other synthetic bo’yoqlar, as well as the widely used drug aspirin. The discovery of the artificial synthesis of urea contributed greatly to the theory of izomeriya, as the empirical chemical formulas for urea and ammoniy siyanat are identical (see Vohler sintezi ). In 1832, Friedrich Wöhler and Justus von Liebig discovered and explained funktsional guruhlar va radikallar in relation to organic chemistry, as well as first synthesizing benzaldegid. Liebig, a German chemist, made major contributions to qishloq xo’jaligi va biologik kimyo, and worked on the organization of organik kimyo. Liebig is considered the “father of the o’g’it industry” for his discovery of azot as an essential plant ozuqa moddasi, and his formulation of the Minimal qonuni which described the effect of individual nutrients on crops.

        Mid-1800s

        1840 yilda, Jermeyn Xess taklif qilingan Gess qonuni, an early statement of the energiyani tejash qonuni, which establishes that energiya changes in a chemical process depend only on the states of the starting and product materials and not on the specific pathway taken between the two states. 1847 yilda, Hermann Kolbe olingan sirka kislotasi from completely inorganic sources, further disproving vitalism. 1848 yilda, Uilyam Tomson, 1-baron Kelvin (commonly known as Lord Kelvin) established the concept of mutlaq nol, the temperature at which all molecular motion ceases. 1849 yilda, Lui Paster ekanligini aniqladi rasemik shakli tartarik kislota is a mixture of the levorotatory and dextrotatory forms, thus clarifying the nature of optik aylanish and advancing the field of stereokimyo. [78] 1852 yilda, Avgust pivosi taklif qilingan Pivo qonuni, which explains the relationship between the composition of a mixture and the amount of light it will absorb. Based partly on earlier work by Per Buger va Johann Heinrich Lambert, u tashkil etdi analitik sifatida tanilgan texnika spektrofotometriya. [79] 1855 yilda, Benjamin Silliman, kichik pioneered methods of petroleum cracking, which made the entire modern neft-kimyo sanoati mumkin. [80]

        Formulas of acetic acid given by Avgust Kekule 1861 yilda.
        Asosiy maqolalar: Stanislao Kannizzaro va Karlsrue kongressi

        Avogadro’s hypothesis began to gain broad appeal among chemists only after his compatriot and fellow scientist Stanislao Kannizzaro demonstrated its value in 1858, two years after Avogadro’s death. Cannizzaro’s chemical interests had originally centered on natural products and on reactions of aromatik birikmalar; in 1853 he discovered that when benzaldegid is treated with concentrated base, both benzoik kislota va benzil spirt are produced—a phenomenon known today as the Kannizzaro reaktsiyasi. In his 1858 pamphlet, Cannizzaro showed that a complete return to the ideas of Avogadro could be used to construct a consistent and robust theoretical structure that fit nearly all of the available empirical evidence. For instance, he pointed to evidence that suggested that not all elementary gases consist of two atoms per molecule—some were monatomik, most were diatomik, and a few were even more complex.

        Another point of contention had been the formulas for compounds of the gidroksidi metallar (kabi natriy ) va gidroksidi er metallari (kabi kaltsiy ), which, in view of their striking chemical analogies, most chemists had wanted to assign to the same formula type. Cannizzaro argued that placing these metals in different categories had the beneficial result of eliminating certain anomalies when using their physical properties to deduce atomic weights. Unfortunately, Cannizzaro’s pamphlet was published initially only in Italian and had little immediate impact. The real breakthrough came with an international chemical congress held in the German town of Karlsrue in September 1860, at which most of the leading European chemists were present. The Karlsruhe Congress had been arranged by Kekulé, Wurtz, and a few others who shared Cannizzaro’s sense of the direction chemistry should go. Speaking in French (as everyone there did), Cannizzaro’s eloquence and logic made an indelible impression on the assembled body. Moreover, his friend Angelo Pavesi distributed Cannizzaro’s pamphlet to attendees at the end of the meeting; more than one chemist later wrote of the decisive impression the reading of this document provided. Masalan; misol uchun, Lotar Meyer later wrote that on reading Cannizzaro’s paper, “The scales seemed to fall from my eyes.” [81] Cannizzaro thus played a crucial role in winning the battle for reform. The system advocated by him, and soon thereafter adopted by most leading chemists, is substantially identical to what is still used today.

        Perkin, Crookes, and Nobel

        In 1856, Sir Uilyam Genri Perkin, age 18, given a challenge by his professor, Avgust Vilgelm fon Xofmann, sought to synthesize xinin, the anti-bezgak drug, from ko’mir smolasi. In one attempt, Perkin oksidlangan aniline using kaliy dixromat, kimning toluidin impurities reacted with the aniline and yielded a black solid—suggesting a “failed” organic synthesis. Cleaning the flask with alcohol, Perkin noticed purple portions of the solution: a byproduct of the attempt was the first synthetic dye, known as mavin or Perkin’s mauve. Perkin’s discovery is the foundation of the dye synthesis industry, one of the earliest successful chemical industries.

        Nemis kimyogari August Kekulé von Stradonitz ‘s most important single contribution was his structural theory of organic composition, outlined in two articles published in 1857 and 1858 and treated in great detail in the pages of his extraordinarily popular Lehrbuch der organischen Chemie (“Textbook of Organic Chemistry”), the first installment of which appeared in 1859 and gradually extended to four volumes. Kekulé argued that tetravalent uglerod atoms – that is, carbon forming exactly four kimyoviy aloqalar – could link together to form what he called a “carbon chain” or a “carbon skeleton,” to which other atoms with other valences (such as hydrogen, oxygen, nitrogen, and chlorine) could join. He was convinced that it was possible for the chemist to specify this detailed molecular architecture for at least the simpler organic compounds known in his day. Kekulé was not the only chemist to make such claims in this era. Shotlandiyalik kimyogar Archibald Scott Couper published a substantially similar theory nearly simultaneously, and the Russian chemist Aleksandr Butlerov did much to clarify and expand structure theory. However, it was predominantly Kekulé’s ideas that prevailed in the chemical community.

        A Crookes tube (2 views): light and dark. Electrons travel in straight lines from the katod (left), as evidenced by the shadow cast from the Malta xochi on the fluorescence of the righthand end. The anode is at the bottom wire.

        British chemist and physicist Uilyam Krouks uning uchun qayd etilgan katot nurlari studies, fundamental in the development of atom fizikasi. His researches on electrical discharges through a rarefied gas led him to observe the dark space around the cathode, now called the Crookes dark space. He demonstrated that cathode rays travel in straight lines and produce phosphorescence and heat when they strike certain materials. A pioneer of vacuum tubes, Crookes invented the Crookes tube – an early experimental discharge tube, with partial vacuum with which he studied the behavior of cathode rays. Kirish bilan spectrum analysis tomonidan Robert Bunsen va Gustav Kirchhoff (1859-1860), Crookes applied the new technique to the study of selen birikmalar. Bunsen and Kirchhoff had previously used spectroscopy as a means of chemical analysis to discover sezyum va rubidium. In 1861, Crookes used this process to discover talliy in some seleniferous deposits. He continued work on that new element, isolated it, studied its properties, and in 1873 determined its atomic weight. During his studies of thallium, Crookes discovered the principle of the Krouks radiometri, a device that converts light radiation into rotary motion. The principle of this radiometer has found numerous applications in the development of sensitive measuring instruments.

        1862 yilda, Aleksandr Parkes namoyish etildi Parkesine, eng qadimgi biri sintetik polimerlar, at the International Exhibition in London. This discovery formed the foundation of the modern plastmassa sanoati. 1864 yilda, Kato Maksimilian Guldberg va Peter Waage, building on Claude Louis Berthollet’s ideas, proposed the ommaviy ta’sir qonuni. 1865 yilda, Johann Josef Loschmidt determined the exact number of molecules in a mol, keyinchalik nomlangan Avogadro raqami.

        In 1865, August Kekulé, based partially on the work of Loschmidt and others, established the structure of benzene as a six carbon ring with alternating single and er-xotin obligatsiyalar. Kekulé’s novel proposal for benzene’s cyclic structure was much contested but was never replaced by a superior theory. This theory provided the scientific basis for the dramatic expansion of the German chemical industry in the last third of the 19th century. Today, the large majority of known organic compounds are aromatic, and all of them contain at least one hexagonal benzene ring of the sort that Kekulé advocated. Kekulé is also famous for having clarified the nature of aromatic compounds, which are compounds based on the benzene molecule. 1865 yilda, Adolf fon Baeyer ustida ish boshladi indigo bo’yoq, a milestone in modern industrial organic chemistry which revolutionized the dye industry.

        Swedish chemist and inventor Alfred Nobel found that when nitrogliserin was incorporated in an absorbent inert substance like kieselguhr (ikki atomli er ) it became safer and more convenient to handle, and this mixture he patented in 1867 as dinamit. Nobel later on combined nitroglycerin with various nitrocellulose compounds, similar to kollodion, but settled on a more efficient recipe combining another nitrate explosive, and obtained a transparent, jelly-like substance, which was a more powerful explosive than dynamite. Gelignit, or blasting gelatin, as it was named, was patented in 1876; and was followed by a host of similar combinations, modified by the addition of kaliy nitrat and various other substances.

        Mendeleev’s periodic table

        Asosiy maqolalar: Dmitriy Mendeleyev, Davriy jadval va Davriy jadval tarixi
        Dmitriy Mendeleyev, responsible for organizing the known chemical elements in a davriy jadval.

        An important breakthrough in making sense of the list of known chemical elements (as well as in understanding the internal structure of atoms) was Dmitriy Mendeleyev ‘s development of the first modern davriy jadval, or the periodic classification of the elements. Mendeleev, a Russian chemist, felt that there was some type of order to the elements and he spent more than thirteen years of his life collecting data and assembling the concept, initially with the idea of resolving some of the disorder in the field for his students. Mendeleev found that, when all the known chemical elements were arranged in order of increasing atomic weight, the resulting table displayed a recurring pattern, or periodicity, of properties within groups of elements. Mendeleev’s law allowed him to build up a systematic periodic table of all the 66 elements then known based on atomic mass, which he published in Principles of Chemistry in 1869. His first Periodic Table was compiled on the basis of arranging the elements in ascending order of atomic weight and grouping them by similarity of properties.

        Mendeleev had such faith in the validity of the periodic law that he proposed changes to the generally accepted values for the atomic weight of a few elements and, in his version of the periodic table of 1871, predicted the locations within the table of unknown elements together with their properties. He even predicted the likely properties of three yet-to-be-discovered elements, which he called ekaboron (Eb), ekaaluminium (Ea), and ekasilicon (Es), which proved to be good predictors of the properties of skandiy, galliy va germaniy, respectively, which each fill the spot in the periodic table assigned by Mendeleev.

        At first the periodic system did not raise interest among chemists. However, with the discovery of the predicted elements, notably gallium in 1875, scandium in 1879, and germanium in 1886, it began to win wide acceptance. The subsequent proof of many of his predictions within his lifetime brought fame to Mendeleev as the founder of the periodic law. This organization surpassed earlier attempts at classification by Aleksandr-Emil Béguyer de Chankourtois, who published the telluric helix, an early, three-dimensional version of the periodic table of the elements in 1862, John Newlands, who proposed the law of octaves (a precursor to the periodic law) in 1864, and Lotar Meyer, who developed an early version of the periodic table with 28 elements organized by valentlik in 1864. Mendeleev’s table did not include any of the zo’r gazlar, however, which had not yet been discovered. Gradually the periodic law and table became the framework for a great part of chemical theory. By the time Mendeleev died in 1907, he enjoyed international recognition and had received distinctions and awards from many countries.

        1873 yilda, Jacobus Henricus van ‘t Hoff va Jozef Axil Le Bel, working independently, developed a model of kimyoviy birikma that explained the chirality experiments of Pasteur and provided a physical cause for optik faollik in chiral compounds. [82] van ‘t Hoff’s publication, called Voorstel tot Uitbreiding der Tegenwoordige in de Scheikunde gebruikte Structuurformules in de Ruimte, etc. (Proposal for the development of 3-dimensional chemical structural formulae) and consisting of twelve pages of text and one page of diagrams, gave the impetus to the development of stereokimyo. The concept of the “asymmetrical carbon atom”, dealt with in this publication, supplied an explanation of the occurrence of numerous isomers, inexplicable by means of the then current structural formulae. At the same time he pointed out the existence of relationship between optical activity and the presence of an asymmetrical carbon atom.

        Josiya Uillard Gibbs

        Asosiy maqolalar: Josiya Uillard Gibbs va Statistik mexanika

        J. Uillard Gibbs formulated a concept of termodinamik muvozanat tizimning energiya va entropiya jihatidan. Shuningdek, u kimyoviy muvozanat va fazalar o’rtasidagi muvozanat bo’yicha keng ko’lamli ishlarni amalga oshirdi.

        Amerikalik matematik fizik J. Uillard Gibbs ning ilovalari bo’yicha ishlash termodinamika o’zgarishda muhim rol o’ynadi fizik kimyo qat’iy deduktiv fanga. 1876 ​​yildan 1878 yilgacha Gibbs termodinamika printsiplari ustida ishladi, ularni kimyoviy reaktsiyalar bilan bog’liq bo’lgan murakkab jarayonlarga qo’lladi. U tushunchasini kashf etdi kimyoviy potentsial, yoki kimyoviy reaktsiyalarni bajaradigan “yoqilg’i”. 1876 ​​yilda u o’zining eng taniqli hissasini nashr etdi “.Geterogen moddalar muvozanati to’g’risida kontseptsiyasini yaratgan termodinamika va fizik kimyo bo’yicha ishlarining to’plami erkin energiya kimyoviy muvozanatlikning fizik asoslarini tushuntirish. [83] Ushbu insholarda Gibbsning materiya fazalari nazariyalarining boshlanishi bo’lgan: u moddaning har bir holatini faza, har bir moddani tarkibiy qism deb hisoblagan. Gibbs kimyoviy reaktsiyaga aloqador barcha o’zgaruvchini – harorat, bosim, energiya, hajm va entropiyani oldi va ularni quyidagi oddiy tenglamaga kiritdi. Gibbsning faza qoidasi.

        Ushbu maqolada, ehtimol, uning eng ulkan hissasi bo’lgan, hozirda universal deb nomlangan erkin energiya kontseptsiyasining kiritilishi Gibbs bepul energiya uning sharafiga. Gibbsning erkin energiyasi fizikaviy yoki kimyoviy tizimning bir vaqtning o’zida energiyani pasaytirish va tartibsizlikni oshirishga moyilligi bilan bog’liq yoki entropiya, o’z-o’zidan paydo bo’lgan tabiiy jarayonda. Gibbsning yondashuvi tadqiqotchiga jarayondagi erkin energiyaning o’zgarishini, masalan, kimyoviy reaktsiyani va uning qanchalik tez sodir bo’lishini hisoblashga imkon beradi. Deyarli barcha kimyoviy jarayonlar va ko’plab fizikaviy jarayonlar bunday o’zgarishlarni o’z ichiga olganligi sababli, uning faoliyati ushbu fanlarning nazariy va tajribaviy jihatlariga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. 1877 yilda, Lyudvig Boltsman ko’plab muhim fizikaviy va kimyoviy tushunchalar, shu jumladan, statistik asoslar entropiya, va gaz fazasidagi molekulyar tezliklarning taqsimlanishi. [84] Boltzmann va Jeyms Klerk Maksvell, Gibbs nazariy fizikaning yangi bo’limini yaratdi statistik mexanika (bu atamani u yaratdi), bu termodinamik qonunlarini katta zarralar ansambllarining statistik xususiyatlarining oqibatlari deb tushuntiradi. Gibbs shuningdek, Maksvell tenglamalarini fizikaviy optikadagi masalalarga tatbiq etish ustida ishlagan. Gibbsning termodinamikaning fenomenologik qonunlarini ko’plab zarrachalar bo’lgan tizimlarning statistik xususiyatlaridan chiqarishi uning juda ta’sirli darsligida keltirilgan. Statistik mexanikaning elementar tamoyillari, vafotidan bir yil oldin, 1902 yilda nashr etilgan. Ushbu asarda Gibbs termodinamika qonunlari va molekulyar harakatlarning statistik nazariyasi o’rtasidagi bog’liqlikni ko’rib chiqdi. Dastlabki funktsiyani qisman yig’indilar bilan ortiqcha tortib olish Fourier seriyasi uzilish nuqtalarida Gibbs hodisasi.

        19-asr oxiri

        Nemis muhandisi Karl fon Linde Ko’p miqdorda gazlarni suyultirishning uzluksiz jarayonini ixtiro qilish zamonaviy texnologiyalar uchun asos yaratdi sovutish va past haroratlarda va juda yuqori changyutgichlarda ilmiy tadqiqotlar o’tkazish uchun turtki va vositalarni taqdim etdi. U rivojlangan dimetil efir muzlatgich (1874) va ammiak sovutgich (1876). Boshqa sovutish moslamalari ilgari ishlab chiqarilgan bo’lsa-da, Linde’s birinchi bo’lib samaradorlikni aniq hisoblash maqsadida ishlab chiqilgan. 1895 yilda u suyuq havo ishlab chiqaradigan keng ko’lamli zavodni tashkil etdi. Olti yildan so’ng u toza suyuq kislorodni suyuq havodan ajratish usulini ishlab chiqdi, natijada u sanoatning kisloroddan foydalanadigan jarayonlarga (masalan, po’lat ishlab chiqarish).

        1883 yilda, Svante Arrhenius ishlab chiqilgan ion o’tkazuvchanlikni tushuntirish nazariyasi elektrolitlar. [85] 1884 yilda, Jacobus Henricus van ‘t Hoff nashr etilgan Études de Dynamique chimique (Dinamik kimyo bo’yicha tadqiqotlar) kimyoviy kinetika. [86] Ushbu ishda Van Xof birinchi marta fizik kimyo sohasiga kirdi. Uning konversiya issiqligi va harorat o’zgarishi natijasida muvozanatning siljishi o’rtasidagi umumiy termodinamik munosabatlarni rivojlantirish katta ahamiyatga ega edi. Doimiy hajmda tizimdagi muvozanat tizimga qo’yiladigan harorat o’zgarishiga qarshi turadigan tomonga siljiydi. Shunday qilib, haroratni pasaytirish issiqlikning rivojlanishiga, haroratning oshishi esa issiqlik yutilishiga olib keladi. Ushbu mobil muvozanat printsipi keyinchalik (1885) tomonidan umumiy shaklga keltirildi Genri Lui Le Shatelye, printsipni kengaytirgan, bosimning o’zgarishi uchun ovoz balandligi o’zgarishi bilan tovon puli qo’shilishi kerak. Van ‘t Hoff-Le Chatelier printsipi yoki oddiygina Le Shatelier printsipi, javobini tushuntiradi dinamik kimyoviy muvozanat tashqi stresslarga. [87]

        1884 yilda, Hermann Emil Fischer tuzilishini taklif qildi purin, keyinchalik u 1898 yilda sintez qilgan ko’plab biomolekulalarning asosiy tuzilishi. glyukoza va tegishli shakar. [88] 1885 yilda, Eugene Goldstein deb nomlangan katot nurlari, keyinchalik elektronlardan tashkil topganligi va kanal nurlari, keyinchalik a da elektronlaridan tozalangan musbat vodorod ionlari ekanligi aniqlandi katod nurlari trubkasi; bular keyinchalik nomlanadi protonlar. [89] 1885 yilda J. H. van ‘t Hoff’s nashr etilgan L’Équilibre chimique dans les Systèmes gazeux ou dissous à I’État dilué (Suyultirilgan eritmalar nazariyasi bilan shug’ullanadigan (gazsimon tizimlardagi kimyoviy muvozanat yoki kuchli suyultirilgan eritmalar). Bu erda u “ozmotik bosim “etarlicha suyultirilgan eritmalar bilan mutanosibdir diqqat va mutlaq bosim, bu bosim faqat gaz bosimi formulasidan koeffitsient bilan chetga chiqadigan formula bilan ifodalanishi mumkin. men. U shuningdek qiymatini aniqladi men turli xil usullar bilan, masalan bug ‘bosimi va Fransua-Mari Raul natijalari muzlash nuqtasining pasayishiga olib keladi. Shunday qilib van ‘t Xof termodinamik qonunlar nafaqat gazlar uchun, balki suyultirilgan eritmalar uchun ham tegishli ekanligini isbotlay oldi. Arreniyning (1884-1887) – u bilan Amsterdamga ishlashga kelgan birinchi chet el fuqarosining (1888) elektrolitik dissotsilanish nazariyasi tomonidan umumiy kuchliligini hisobga olgan holda uning bosim qonunlari tabiiy fanlar sohasida eng keng qamrovli va muhim hisoblanadi. 1893 yilda, Alfred Verner kobalt komplekslarining sakkizta tuzilishini kashf etdi va shu bilan muvofiqlashtirish kimyosi. [90]

        Ramzayning zo’r gazlarni kashf etishi

        Asosiy maqolalar: Uilyam Ramsay va Asil gaz

        Shotlandiyalik kimyogarning eng taniqli kashfiyotlari Uilyam Ramsay noorganik kimyoda qilingan. Ramsayni ingliz fizigi qiziqtirgan Jon Strutt, 3-baron Rayli atom og’irligi 1892 yildagi kashfiyot azot kimyoviy birikmalar tarkibidagi atmosferada topilgan azotdan past bo’lgan. U bu tafovutni azotning kimyoviy birikmalariga kiritilgan engil gaz bilan bog’ladi, Ramsay esa atmosfera azotidagi shu paytgacha kashf etilmagan og’ir gazdan gumon qildi. Havodan ma’lum bo’lgan barcha gazlarni olib tashlash uchun ikki xil usuldan foydalangan holda, Ramsay va Lord Rayli 1894 yilda atmosferaning deyarli 1 foizini tashkil etadigan monatomik, kimyoviy inert gazsimon elementni topganligini e’lon qilishdi; ular buni nomlashdi argon.

        Keyingi yil Ramsay yana bir inert gazni minerallardan ozod qildi klivit; bu isbotlandi geliy, ilgari faqat quyosh spektrida ma’lum bo’lgan. Uning kitobida Atmosfera gazlari (1896), Ramsay geliy va argonning elementlarning davriy jadvalidagi pozitsiyalari kamida yana uchta olijanob gaz mavjudligini ko’rsatganligini ko’rsatdi. 1898 yilda Ramsay va ingliz kimyogari Morris V. Travers ushbu elementlarni ajratib oldi – deb nomlangan neon, kripton va ksenon – past haroratda va yuqori bosimda suyuq holatga keltiriladigan havodan. Ser Uilyam Ramsay bilan ishlagan Frederik Soddi 1903 yilda alfa zarralari (geliy yadrolari) doimiy ravishda radiy namunasining radioaktiv parchalanishi paytida hosil bo’lganligini namoyish etish. Ramsay 1904 yil taqdirlangan Kimyo bo’yicha Nobel mukofoti “havodagi inert gazsimon elementlarni kashf qilishdagi xizmatlari va ularning davriy tizimdagi o’rnini aniqlashi” ni e’tirof etish.

        1897 yilda, J. J. Tomson kashf etgan elektron yordamida katod nurlari trubkasi. 1898 yilda, Wilhelm Wien kanal nurlari (musbat ionlar oqimlari) magnit maydonlar bilan burilishi mumkinligini va og’ish miqdori mutanosib ekanligini namoyish etdi massa va zaryad nisbati. Ushbu kashfiyot analitik sifatida tanilgan texnika mass-spektrometriya 1912 yilda. [91]

        Mari va Per Kyuri

        Mari Kyuri, radioaktivlik sohasidagi kashshof va birinchi ikki marotaba mukofotlangan Nobel mukofoti sovrindori (va hanuzgacha ikki xil fanlarda yagona)

        Asosiy maqolalar: Mari Kyuri, Per Kyuri va Anri Bekerel

        Mari Sklodovska-Kyuri Polshada tug’ilgan frantsuz fizigi va kimyogari edi, u o’zining kashshof tadqiqotlari bilan mashhur edi radioaktivlik. U va uning eri radioaktivlik bo’yicha olib borgan tadqiqotlari bilan yadro asrining tamal toshini qo’ygan deb hisoblanadi. Mari ishi bilan hayratga tushdi Anri Bekerel, 1896 yilda uran nurlariga o’xshash nurlar chiqarishini kashf etgan frantsuz fizigi X-nurlari tomonidan kashf etilgan Vilgelm Rentgen. Mari Kyuri 1897 yil oxirida uranni o’rganishni boshladi va 1904 yilda “Century” jurnalida yozgan maqolasiga binoan “uran birikmalari tomonidan nurlarning chiqishi metallning o’ziga xos xususiyati – bu elementning atom xossasi ekanligi” haqida nazariya yaratdi. kimyoviy va fizik holatidan mustaqil ravishda uran. ” Kuri Bekerelning ishini bir necha qadam oldinga olib chiqdi va uran nurlari bo’yicha o’z tajribalarini o’tkazdi. U uranning holati va shakli qanday bo’lishidan qat’i nazar, nurlar doimiyligini aniqladi. Uning fikriga ko’ra, nurlar elementning atom tuzilishidan kelib chiqqan. Ushbu inqilobiy g’oya maydonini yaratdi atom fizikasi va Kuryerlar bu so’zni o’ylab topdilar radioaktivlik hodisalarni tasvirlash.

        Per Kyuri, shuningdek radioaktivlik bo’yicha ishlari bilan tanilgan ferromagnetizm, paramagnetizm va diamagnetizm; ayniqsa Kyuri qonuni va Kyuri nuqtasi.

        Pyer va Mari radioaktivlikni uran rudalaridagi moddalarni ajratish ustida ish olib borib, keyin ishlatib o’rgandilar elektrometr natijada paydo bo’lgan fraktsiyalar orasida noma’lum radioaktiv elementning minut miqdorini «izlash» uchun radiatsiya o’lchovlarini o’tkazish. Mineral bilan ishlash pitchblende, juftlik 1898 yilda yangi radioaktiv elementni kashf etdi. Ular elementga nom berishdi polonyum, Mari tug’ilgan mamlakat Polshadan keyin. 1898 yil 21-dekabrda Kuryerlar pitchblende tarkibida yana bir radioaktiv material borligini aniqladilar. Ular ushbu topilmani Frantsiya Fanlar akademiyasi 26-dekabr kuni yangi elementni chaqirishni taklif qildi radiy. Keyin kuriylar polonyum va radiyni tabiiy ravishda paydo bo’lgan birikmalardan ajratib olib, ularning yangi element ekanligini isbotlash uchun ish olib borishdi. 1902 yilda Kuryerlar sof radiyning dekigramasini ishlab chiqarganliklarini e’lon qilib, uning noyob kimyoviy element sifatida mavjudligini namoyish etishdi. Radiumni ajratib olishlari uchun uch yil vaqt kerak bo’lsa-da, ular hech qachon poloniyni ajratib ololmadilar. Ikki yangi elementni topish va radioaktiv izotoplarni ajratib olish texnikasini topish bilan bir qatorda, Kyuer dunyodagi birinchi tadqiqotlarni nazorat qildi neoplazmalar, radioaktiv izotoplardan foydalangan holda. Anri Bekerel va uning eri Per Kyuri bilan u 1903 yil taqdirlangan Fizika bo’yicha Nobel mukofoti. U 1911 yilgi yagona g’olib edi Kimyo bo’yicha Nobel mukofoti. U Nobel mukofotini olgan birinchi ayol edi va u ikki xil sohada mukofotni qo’lga kiritgan yagona ayol.

        Mari bilan rudalardan toza moddalarni olish uchun ish olib borayotganda, bu haqiqatan ham sanoat resurslarini talab qiladigan, ammo ular nisbatan ibtidoiy sharoitlarda amalga oshirilgan, Pyerning o’zi yangi nurlanishlarni fizikaviy o’rganishga (shu jumladan nurli va kimyoviy ta’sirlarga) e’tibor qaratdi. Magniy maydonlarining radium tomonidan chiqarilgan nurlarga ta’siri orqali u elektr musbat, salbiy va neytral zarrachalar mavjudligini isbotladi; bular Ernest Rezerford keyinchalik alfa, beta va gamma nurlarini chaqirishga to’g’ri keldi. Keyin Pyer bu nurlanishlarni o’rganib chiqdi kalorimetriya shuningdek, radiumning fiziologik ta’sirini kuzatdi va shu bilan radium terapiyasiga yo’l ochdi. Pyer Kyurining kashfiyotlari orasida ferromagnit moddalar kritik harorat o’zgarishini namoyon qilgani, uning ustida moddalar ferromagnitik harakatini yo’qotgan – bu “Kyuri nuqtasi “U Fanlar akademiyasiga saylangan (1905), 1903 yilda Mari bilan birgalikda Qirollik jamiyatining obro’li Devy medalini olgan va u va fizika bo’yicha Nobel mukofoti Bekerel bilan birgalikda. Uni karetka bosib ketgan. rue Dauphine 1906 yilda Parijda va darhol vafot etdi. Uning to’liq asarlari 1908 yilda nashr etilgan.

        Ernest Rezerford

        Ernest Rezerford, yadroni kashf etgan va yadro fizikasining otasi deb hisoblagan

        Yangi Zelandiyada tug’ilgan kimyogar va fizik Ernest Rezerford “ning otasi” deb hisoblanadi yadro fizikasi “Rezerford ismlarni o’ylab topganligi bilan mashhur alfa, beta va gamma uning davrida kam tushunilgan radiofaol “nurlar” ning turli shakllarini tasniflash (alfa va beta nurlari zarracha nurlari, gamma nurlari esa yuqori energiyali shakl elektromagnit nurlanish ). Rezerford 1903 yilda ham elektr, ham magnit maydonlari bo’lgan alfa nurlarini burib yubordi. Bilan ishlash Frederik Soddi, Ruterford buni tushuntirdi radioaktivlik bilan bog’liq transmutatsiya hozirda ma’lum bo’lgan elementlarning yadroviy reaktsiyalar.

        Top: atomning o’sha paytda qabul qilingan olxo’ri pudingi modeli asosida bashorat qilingan natijalar. Pastki: kuzatilgan natijalar. Rezerford olxo’ri pudingi modelini rad etdi va atomning musbat zaryadi kichik, markaziy yadroda to’planishi kerak degan xulosaga keldi.

        Shuningdek, u radioaktiv elementning radioaktivligi intensivligi noyob va muntazam vaqt davomida barqarorlik nuqtasigacha pasayib borishini kuzatdi va u yarimga qisqartirilgan vaqtni “yarim hayot. “1901 va 1902 yillarda u Frederik Soddi bilan birgalikda bir radioaktiv element atomlari o’z-o’zidan boshqasiga aylanishini isbotlash uchun atomning bir qismini yuqori tezlikda chiqarib yubordi. 1906 yilda Manchester Universitetida Rezerford tomonidan o’tkazilgan tajribani nazorat qildi. uning shogirdlari Xans Geyger (. bilan tanilgan Geyger hisoblagichi ) va Ernest Marsden. In Geyger – Marsden tajribasi, radioaktiv parchalanish natijasida hosil bo’lgan alfa zarralari nuridir radon, odatdagidek evakuatsiya qilingan kameradagi juda yupqa oltin folga varag’iga yo’naltirildi. Hukmron ostida olxo’ri pudingi modeli, alfa zarralari hammasi plyonkadan o’tib, detektor ekraniga urilishi yoki ko’pi bilan bir necha darajaga burilib ketishi kerak edi.

        Biroq, haqiqiy natijalar Rezerfordni hayratda qoldirdi. Ko’pgina alfa zarralari kutilganidek o’tgan bo’lsa-da, boshqalari kichik burchak ostida burilib, boshqalari alfa manbasiga qaytgan. Ularning ta’kidlashicha, zarralarning juda oz qismi 90 gradusdan kattaroq burchaklar orqali burilib ketgan. Oltin folga eksperimenti tushayotgan zarrachalarning kichik qismi uchun katta og’ishlarni ko’rsatdi. Rezerford alfa zarralarining bir qismi burilib ketganligi yoki aks ettirilganligi sababli atomning musbat zaryad va nisbatan katta massaning konsentrlangan markaziga ega ekanligini tushundi – keyinchalik Ruterford bu ijobiy markazni “atom yadrosi “. Alfa zarralari musbat markazni to’g’ridan-to’g’ri urgan yoki uning musbat zaryadi ta’sir qiladigan darajada yaqin o’tib ketgan. Oltin plyonkadan boshqa ko’plab zarralar o’tganligi sababli ijobiy markaz nisbatan kichik o’lchamga ega bo’lishi kerak edi. atomning qolgan qismi – bu atom asosan ochiq fazo ekanligini anglatadi, natijada Rezerford atom tizimining Quyosh tizimiga o’xshash modelini yaratdi. Rezerford modeli. Sayyoralar singari, elektronlar quyoshga o’xshash markaziy yadro atrofida aylandi. Ruterford nurlanish va atom yadrosi bilan ishlashi uchun 1908 yilda kimyo bo’yicha Nobel mukofotini oldi.

        20-asr

        Birinchi Solvay konferentsiyasi bo’lib o’tdi Bryussel 1911 yilda va dunyodagi burilish nuqtasi hisoblangan fizika va kimyo.

        1903 yilda, Mixail Tsvet ixtiro qilingan xromatografiya, muhim analitik texnika. 1904 yilda, Xantaro Nagaoka elektronlar zich massiv yadro atrofida aylanadigan atomning dastlabki yadro modelini taklif qildi. 1905 yilda, Fritz Xaber va Karl Bosch ishlab chiqilgan Xabar jarayoni qilish uchun ammiak, qishloq xo’jaligida chuqur oqibatlarga olib keladigan sanoat kimyosidagi muhim voqea. Haber jarayoni yoki Xaber-Bosch jarayoni birlashtirildi azot va vodorod o’g’it va o’q-dorilar ishlab chiqarish uchun sanoat miqdorida ammiak hosil qilish. Hozirgi dunyo aholisining yarmi uchun oziq-ovqat ishlab chiqarish o’g’it ishlab chiqarishning ushbu uslubiga bog’liq. Xabar bilan birga Maks Born, taklif qildi Tug’ilgan – Xaber tsikli ionli qattiq jismning panjara energiyasini baholash usuli sifatida. Haber shuningdek, “otasi” deb ta’riflangan kimyoviy urush “Birinchi jahon urushi davrida xlor va boshqa zaharli gazlarni ishlab chiqish va tarqatish ishlari uchun.

        Robert A. Millikan Elektronning zaryadini o’lchash bilan mashhur bo’lgan, 1923 yilda fizika bo’yicha Nobel mukofotiga sazovor bo’ldi.

        1905 yilda, Albert Eynshteyn tushuntirdi Braun harakati atom nazariyasini aniq isbotlagan tarzda. Leo Baekeland ixtiro qilingan bakalit, tijoratda muvaffaqiyatli bo’lgan birinchi plastmassalardan biri. 1909 yilda amerikalik fizik Robert Endryus Millikan – kim Evropada o’qigan Uolter Nernst va Maks Plank – orqali individual elektronlarning zaryadini misli ko’rilmagan aniqlik bilan o’lchagan yog ‘tushirish tajribasi, unda u mayda yiqilib tushayotgan suv (va keyinroq moy) tomchilaridagi elektr zaryadlarini o’lchagan. Uning tadqiqotlari shuni ko’rsatdiki, har qanday ma’lum bir tomchining elektr zaryadi aniq, asosiy qiymatning ko’pligi – elektron zaryadi – va shu tariqa barcha elektronlarning zaryadi va massasi bir xil ekanligini tasdiqlaydi. 1912 yildan boshlab, u bir necha yil davomida Albert Eynshteynning energiya va chastota o’rtasidagi chiziqli munosabatlarni o’rganib chiqdi va isbotladi va birinchi to’g’ridan-to’g’ri ta’minladi fotoelektrik uchun qo’llab-quvvatlash Plankning doimiysi. 1923 yilda Millikan fizika bo’yicha Nobel mukofotiga sazovor bo’ldi.

        1909 yilda, S. P. L. Sørensen ixtiro qilgan pH kislotalikni o’lchash tushunchasi va ishlab chiqilgan usullari. 1911 yilda, Antonius Van den Bruk davriy sistemadagi elementlar atom og’irligi bilan emas, balki ijobiy yadro zaryadi bilan to’g’ri tashkil etilgan degan fikrni ilgari surdi. 1911 yilda, birinchi Solvay konferentsiyasi Bryusselda bo’lib o’tdi, u kunning eng taniqli olimlarini birlashtirdi. 1912 yilda, Uilyam Genri Bragg va Uilyam Lourens Bragg taklif qilingan Bragg qonuni va maydonini tashkil etdi Rentgenologik kristallografiya, moddalarning kristalli tuzilishini tushuntirish uchun muhim vosita. 1912 yilda, Piter Debye ba’zi molekulalarda zaryadlarning assimetrik taqsimlanishini tavsiflash uchun molekulyar dipol tushunchasidan foydalangan.

        Nil Bor

        Nil Bor, ishlab chiqaruvchisi Bor modeli atomining etakchi asoschisi kvant mexanikasi
        Asosiy maqolalar: Nil Bor va Bor modeli

        1913 yilda, Nil Bor, daniyalik fizik, tushunchalarini kiritdi kvant mexanikasi deb nomlangan narsani taklif qilish orqali atom tuzilishiga Bor modeli elektronlar, faqat yadro atrofida narvon pog’onalariga o’xshash qat’iy belgilangan dairesel orbitalarda mavjud bo’lgan atomning. Bor modeli sayyoraviy model bo’lib, unda salbiy zaryadlangan elektronlar Quyosh atrofida aylanib chiqadigan sayyoralarga o’xshash kichik, musbat zaryadlangan yadroni aylanib chiqadi (bundan tashqari, orbitalar tekis emas) – Quyosh tizimining tortish kuchi matematik jihatdan jozibali tomonga o’xshashdir. Ijobiy zaryadlangan yadro va manfiy zaryadlangan elektronlar orasidagi kulon (elektr) kuchi.

        Bor modelida elektronlar yadro atrofida belgilangan o’lcham va energiyaga ega bo’lgan orbitalarda aylanadi – energiya sathi deyiladi kvantlangan, bu faqat ma’lum radiusli ba’zi orbitalarga ruxsat berilganligini anglatadi; orasidagi orbitalar mavjud emas. Orbitaning energiyasi uning kattaligi bilan bog’liq – ya’ni eng past energiya eng kichik orbitada topiladi. Bor shuningdek, elektron bir orbitadan ikkinchisiga o’tishda elektromagnit nurlanish so’riladi yoki chiqadi deb taxmin qildi. Faqat ma’lum elektronlar orbitalariga ruxsat berilganligi sababli, elektronning hayajonlangan energiya holatidan asosiy holatga sakrashi bilan birga keladigan yorug’lik chiqishi noyob emissiya spektri har bir element uchun. Keyinchalik Bor ushbu ishi uchun fizika bo’yicha Nobel mukofotini oldi.

        Nil Bor ham printsip asosida ishlagan bir-birini to’ldiruvchi, bu elektronni ikki o’zaro bog’liq va to’g’ri yo’l bilan talqin qilish mumkinligini bildiradi. Elektronlar to’lqinli yoki zarracha modellari sifatida talqin qilinishi mumkin. Uning faraziga ko’ra, kiruvchi zarracha yadroga urilib, hayajonlangan aralash yadro hosil qiladi. Bu uning asosini tashkil etdi suyuq tomchi modeli va keyinchalik nazariy asos yaratdi yadro bo’linishi undan keyin kashfiyot kimyogarlar tomonidan Otto Xen va Fritz Strassman va fiziklar tomonidan tushuntirish va nom berish Lise Meitner va Otto Frish.

        1913 yilda, Genri Mozli Van den Brukning ilgari fikridan kelib chiqib, Mendeleyev davriy sistemasining atom og’irligiga asoslangan ba’zi bir kamchiliklarini tuzatish uchun atom raqami tushunchasini kiritdi. Frederik Soddining radiokimyo sohasidagi faoliyatining eng yuqori cho’qqisi 1913 yilda uning kontseptsiyasini shakllantirish bilan edi izotoplar, ba’zi elementlar atom og’irligiga ega, ammo kimyoviy jihatdan farqlanmaydigan ikki yoki undan ortiq shaklda mavjudligini ta’kidladi. U ba’zi bir radioaktiv elementlarning izotoplari mavjudligini isbotlagani uchun esda qoladi va boshqalar qatori element topilishi bilan ham ajralib turadi protaktinium 1917 yilda. 1913 yilda J. J. Tomson zaryadlangan subatomik zarralarni massa-zaryad nisbati bilan ajratish mumkinligini ko’rsatib, Vienning ishini kengaytirdi, bu usul shunday nomlandi. mass-spektrometriya.

        Gilbert N. Lyuis

        Asosiy maqola: Gilbert N. Lyuis

        Amerikalik fizik kimyogar Gilbert N. Lyuis poydevorini qo’ydi valentlik aloqalari nazariyasi; u atomning tashqi “valentlik” qobig’idagi elektronlar soniga asoslangan bog’lanish nazariyasini ishlab chiqishda muhim rol o’ynadi. 1902 yilda Lyuis o’z o’quvchilariga valentlikni tushuntirmoqchi bo’lganida, u atomlarni har bir burchagida elektronlari bo’lgan kontsentrik kublar seriyasidan iborat qilib tasvirlagan. Ushbu “kubik atom” davriy jadvaldagi sakkizta guruhni tushuntirib berdi va uning fikriga ko’ra, kimyoviy bog’lanishlar har bir atomga to’liq sakkizta tashqi elektron (“oktet”) to’plamini berish uchun elektronlar o’tkazilishi natijasida hosil bo’ladi.

        Lyuisning kimyoviy bog’lanish nazariyasi rivojlanishda davom etdi va 1916 yilda u o’zining “Molekula atomi” nomli maqolasini nashr etdi, unda kimyoviy bog’lanish ikki atom tomonidan taqsimlanadigan elektron juftligi. Lyuis modeli klassikaga tenglashtirdi kimyoviy bog’lanish ikki bog’langan atom o’rtasida bir juft elektronni bo’lishishi bilan. Lyuis ushbu maqolada atomlar va molekulalarning elektron tuzilmalarini ramziy ma’noda “elektron nuqta diagrammalarini” taqdim etdi. Endi sifatida tanilgan Lyuis tuzilmalari, ular deyarli har bir kirish kitobida muhokama qilinadi.

        1916 yilgi maqolasi nashr etilganidan ko’p o’tmay Lyuis harbiy tadqiqotlar bilan shug’ullanadi. U 1923 yilgacha kimyoviy bog’lanish mavzusiga qaytmadi, u o’z modelini “Valentlik va atomlar va molekulalarning tuzilishi” nomli qisqa monografiyada mohirona xulosa qildi. Uning ushbu mavzuga bo’lgan qiziqishini yangilashi asosan amerikalik kimyogar va General Electric tadqiqotchisi faoliyati tomonidan rag’batlantirildi Irving Langmuir 1919-1921 yillarda Lyuis modelini ommalashtirgan va ishlab chiqqan. Keyinchalik Langmuir bu atamani kiritdi kovalent boglanish. 1921 yilda, Otto Stern va Uolter Gerlax subatomik zarralarda kvant mexanik spin tushunchasini o’rnatdi.

        Hech qanday almashinuvga aloqador bo’lmagan holatlar uchun Lyuis 1923 yilda elektron juftlik nazariyasini ishlab chiqdi kislotalar va tayanch: Lyuis kislotani boshqa atomdan elektronlarni qabul qilishga qodir bo’lgan to’liq bo’lmagan sektsiyali har qanday atom yoki molekula sifatida qayta aniqladi; bazalar, albatta, elektron donorlar edi. Uning nazariyasi kontseptsiyasi sifatida tanilgan Lyuis kislotalari va asoslari. 1923 yilda G. N. Lyuis va Merle Randall nashr etilgan Termodinamika va kimyoviy moddalar erkin energiyasi, kimyo bo’yicha birinchi zamonaviy traktat termodinamika.

        20-asrning 20-yillari Lyuisning elektron-juftlik bog’lanish modelini organik va koordinatsion kimyo sohalarida tezlik bilan o’zlashtirdi va qo’lladi. Organik kimyoda bu birinchi navbatda ingliz kimyogarlari sa’y-harakatlari bilan bog’liq edi Artur Lapvort, Robert Robinson, Tomas Louri va Kristofer Ingold; koordinatsion kimyo paytida Lyuisning bog’lanish modeli amerikalik kimyogarning sa’y-harakatlari bilan ilgari surildi Moris Xuggins va ingliz kimyogari Nevil Sidgvik.

        Kvant mexanikasi

        20-asrning 20-yillarida kvant mexanikasi

        Chapdan o’ngga, yuqori qator: Lui de Broyl (1892-1987) va Volfgang Pauli (1900-58); ikkinchi qator: Ervin Shredinger (1887-1961) va Verner Geyzenberg (1901–76)

        Asosiy maqolalar: Lui de Broyl, Volfgang Pauli, Ervin Shredinger va Verner Geyzenberg

        1924 yilda frantsuz kvant fizigi Lui de Broyl ga asoslangan elektron to’lqinlarning inqilobiy nazariyasini taqdim etgan tezisini nashr etdi to’lqin-zarracha ikkilik. Uning davrida yorug’likning to’lqin va zarracha talqini va materiya bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan deb qaraldi, ammo de Broyl, bu farqli ko’rinishga ega bo’lgan xususiyatlar o’rniga turli nuqtai nazardan kuzatilgan bir xil xatti-harakatlar – zarralar to’lqin kabi o’zini tutishi va to’lqinlar (nurlanish) zarralar kabi o’zini tutishi mumkin degan fikrni ilgari surdi. Brogli taklifi cheklangan harakatni tushuntirishga imkon berdi elektronlar atom ichida. Brogilning “materiya to’lqinlari” haqidagi g’oyasining birinchi nashrlari boshqa fiziklarning e’tiborini ozgina tortgan edi, ammo doktorlik dissertatsiyasining nusxasi Eynshteynga etib bordi, uning javobi g’ayratli edi. Eynshteyn Brogil ishining ahamiyatini aniq va shu asosda yanada rivojlantirish orqali ta’kidladi.

        1925 yilda Avstriyada tug’ilgan fizik Volfgang Pauli ishlab chiqilgan Paulini chiqarib tashlash printsipi, atomning bitta yadrosi atrofida ikkita elektron bir xil ish tuta olmaydi, deb ta’kidlaydi kvant holati bir vaqtning o’zida, to’rtta tomonidan ta’riflanganidek kvant raqamlari. Pauli kvant mexanikasi va kvant maydon nazariyasiga katta hissa qo’shdi – 1945 yilda fizika bo’yicha Nobel mukofotiga sazovor bo’ldi, chunki Pauli istisno printsipini kashf etgani uchun – qattiq jismlar fizikasi va u muvaffaqiyatli faraz qildi neytrin. U o’zining asl ishidan tashqari, ilmiy adabiyotning klassikasi hisoblangan fizik nazariyaning bir qancha yo’nalishlarini mohirona sintez qildi.

        H ( t ) | ψ ( t ) ⟩ = men ℏ d d t | ψ ( t ) ⟩ < displaystyle H (t) | psi (t) rangle = i hbar < frac > | psi (t) rangle>

        1926 yilda 39 yoshida avstriyalik nazariy fizik Ervin Shredinger kvant to’lqinlari mexanikasi asoslarini yaratgan qog’ozlarni ishlab chiqardi. Ushbu maqolalarda u o’zining kvant mexanikasining asosiy tenglamasi bo’lgan va atom mexanikasiga bir xil aloqador bo’lgan qisman differentsial tenglamasini tasvirlab berdi. Nyutonning harakat tenglamalari sayyora astronomiyasiga toqat qilmoq. 1924 yilda Lui de Broyl tomonidan moddaning zarralari ikkilamchi xususiyatga ega va ba’zi holatlarda to’lqin kabi harakat qilish to’g’risida taklifni qabul qilib, Shredinger shu kabi tizimning xatti-harakatlarini hozirgi kunda “taniqli” deb nomlanadigan to’lqin tenglamasi bilan tavsiflovchi nazariyani kiritdi. Shredinger tenglamasi. Shredinger tenglamasining echimlari, Nyuton tenglamalari echimlaridan farqli o’laroq, to’lqin funktsiyalari bo’lib, ular faqat jismoniy hodisalarning yuzaga kelishi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Nyutonning sayyora orbitalarida sodir bo’lgan voqealarning ketma-ketligi kvant mexanikasida, mavhumroq tushunchasi bilan almashtiriladi. ehtimollik. (Kvant nazariyasining bu tomoni Shredinger va boshqa bir qancha fiziklarni qattiq baxtsiz qildi va u keyingi hayotining ko’p qismini u yaratish uchun juda ko’p ish qilgan nazariyaning umumiy qabul qilingan talqiniga falsafiy e’tirozlarni shakllantirishga bag’ishladi.)

        Nemis nazariy fizigi Verner Geyzenberg kvant mexanikasining asosiy yaratuvchilardan biri edi. 1925 yilda Geyzenberg kvant mexanikasini matritsalar bo’yicha shakllantirish usulini kashf etdi. Ushbu kashfiyot uchun u 1932 yil uchun fizika bo’yicha Nobel mukofotiga sazovor bo’ldi. 1927 yilda u o’zining nashr etdi noaniqlik printsipi, u o’zining falsafasini qurgan va u uchun eng taniqli bo’lgan. Geyzenberg shuni ko’rsatdiki, agar siz atomdagi elektronni o’rganayotgan bo’lsangiz, u qaerda (elektronning joylashuvi) yoki qaerga ketayotganini (elektron tezligi) ayta olasiz, ammo ikkalasini bir vaqtning o’zida ifodalash mumkin emas edi. Shuningdek, u nazariyalariga muhim hissa qo’shgan gidrodinamika ning turbulent oqimlar, atom yadrosi, ferromagnetizm, kosmik nurlar va subatomik zarralar va u birinchi G’arbiy Germaniyani rejalashtirishda muhim rol o’ynadi yadro reaktori da Karlsrue bilan birga tadqiqot reaktori 1957 yilda Myunxenda. Ikkinchi Jahon urushi paytida uning atom tadqiqotlari bo’yicha olib borgan ishlari atrofida katta tortishuvlar mavjud.

        Kvant kimyosi

        Asosiy maqola: Kvant kimyosi

        Ba’zilar kvant kimyosining tug’ilishini Shredinger tenglamasi va uning qo’llanilishi vodorod atomi 1926 yilda. [ iqtibos kerak ] Biroq, 1927 yilgi maqola Valter Xaytler va Fritz London [92] ko’pincha kvant kimyosi tarixidagi birinchi bosqich sifatida tan olinadi. Bu birinchi dastur kvant mexanikasi diatomikka vodorod molekulasi va shu bilan kimyoviy bog’lanish. Keyingi yillarda ko’p yutuqlarga erishildi Edvard Telller, Robert S. Mulliken, Maks Born, J. Robert Oppengeymer, Linus Poling, Erix Xyckel, Duglas Xartri va Vladimir Aleksandrovich Fok, bir nechtasini keltirish uchun. [ iqtibos kerak ]

        Shunga qaramay, murakkab kimyoviy tizimlarda qo’llaniladigan kvant mexanikasining umumiy kuchiga nisbatan shubha mavjud edi. [ iqtibos kerak ] 1930 yildagi vaziyat tasvirlangan Pol Dirak: [93]

        Shunday qilib fizikaning katta qismi va butun kimyoning matematik nazariyasi uchun zarur bo’lgan asosiy fizik qonuniyatlar to’liq ma’lum bo’lib, qiyinchilik shundaki, ushbu qonunlarning aniq qo’llanilishi eruvchan bo’lishi uchun juda murakkab bo’lgan tenglamalarga olib keladi. Shuning uchun kvant mexanikasini qo’llashning taxminiy amaliy usullarini ishlab chiqish maqsadga muvofiq bo’ladi, bu esa murakkab atom tizimlarining asosiy xususiyatlarini ortiqcha hisoblashlarsiz tushuntirishga olib kelishi mumkin.

        Shuning uchun 1930 va 1940 yillarda ishlab chiqilgan kvant mexanik usullari ko’pincha nazariy deb nomlanadi molekulyar yoki atom fizikasi ular kvant mexanikasini kimyoga ko’proq tatbiq etishganligini ta’kidlash va spektroskopiya kimyoviy jihatdan muhim bo’lgan savollarga javoblardan ko’ra. 1951 yilda kvant kimyosidagi muhim voqea bu seminal qog’ozdir Klemens C. J. Roothaan kuni Roothaan tenglamalari. [94] Bu hal qilish uchun xiyobonni ochdi o’z-o’ziga mos keladigan maydon kabi kichik molekulalar uchun tenglamalar vodorod yoki azot. Ushbu hisoblashlar o’sha davrning eng zamonaviy kompyuterlarida hisoblangan integrallar jadvallari yordamida amalga oshirildi. [ iqtibos kerak ]

        1940-yillarda ko’plab fiziklar burilishdi molekulyar yoki atom fizikasi ga yadro fizikasi (kabi) J. Robert Oppengeymer yoki Edvard Telller ). Glenn T. Seaborg izolyatsiya va identifikatsiyalash bo’yicha ishlari bilan mashhur bo’lgan amerikalik yadro kimyogari edi transuranium elementlari (nisbatan og’irroq bo’lganlar) uran ). U 1951 yil kimyo bo’yicha Nobel mukofotini Edvin Mettison MakMillan transuranium elementlarining mustaqil kashfiyotlari uchun. Seaborgium bilan birga uni yagona odamga aylantirib, uning sharafiga nomlangan Albert Eynshteyn va Yuriy Oganessian, uning hayoti davomida kimyoviy element nomini olgan.

        Molekulyar biologiya va biokimyo

        Asosiy maqolalar: Molekulyar biologiya tarixi va Biokimyo tarixi

        20-asrning o’rtalariga kelib, asosan, fizika va kimyo integratsiyasi keng miqyosda bo’lib, kimyoviy xossalari natijasida elektron tuzilishi atom; Linus Poling kitobi yoqilgan Kimyoviy bog’lanishning tabiati xulosa chiqarish uchun kvant mexanikasi printsiplaridan foydalangan bog’lanish burchaklari tobora murakkablashadigan molekulalarda. Biroq, kvant mexanikasidan olingan ba’zi bir printsiplar biologik ahamiyatga ega bo’lgan molekulalarning ba’zi kimyoviy xususiyatlarini sifat jihatidan taxmin qilishga qodir bo’lsa-da, ular 20-asrning oxiriga qadar qat’iy emas, ko’proq qoidalar, kuzatuvlar va retseptlar to’plami edi. ab initio miqdoriy usullar. [ iqtibos kerak ]

        DNKning ba’zi bir asosiy tuzilish xususiyatlarini diagramma orqali aks ettirish

        Ushbu evristik yondashuv 1953 yilda g’alaba qozondi Jeyms Uotson va Frensis Krik ning juft spiral tuzilishini chiqargan DNK tashkil etuvchi qismlar kimyosi haqidagi bilimlar bilan cheklangan va xabardor bo’lgan modellarni qurish orqali Rentgen difraksiyasi tomonidan olingan naqshlar Rosalind Franklin. [95] Ushbu kashfiyot tadqiqotlarni portlashga olib keladi biokimyo hayot.

        Xuddi shu yili Miller-Urey tajribasi ning asosiy tarkibiy qismlari ekanligini namoyish etdi oqsil, oddiy aminokislotalar, o’zlarini a-da sodda molekulalardan qurish mumkin edi simulyatsiya ibtidoiy jarayonlar Yerda. Hayotning kelib chiqishining asl mohiyati to’g’risida ko’plab savollar mavjud bo’lsa-da, bu kimyogarlarning laboratoriyada boshqariladigan sharoitda gipotetik jarayonlarni o’rganishga birinchi urinishi edi. [ iqtibos kerak ]

        1983 yilda Kari Mullis deb nomlanuvchi in-vitro DNKni kuchaytirish usulini ishlab chiqdi polimeraza zanjiri reaktsiyasi (PCR), bu laboratoriyada uni boshqarish uchun ishlatiladigan kimyoviy jarayonlarni inqilob qildi. PCR yordamida DNKning ma’lum qismlarini sintez qilish mumkin va buning imkoni bor edi DNKning ketma-ketligi ulkan darajaga etgan organizmlarning inson genomining loyihasi.

        Ikkita spiral jumboqdagi muhim qismni Poling shogirdlaridan biri hal qildi Metyu Meselson va Frank Stol, ularning hamkorlik natijasi (Meselson-Stal tajribasi ) “biologiyadagi eng chiroyli tajriba” deb nomlangan.

        Ular molekulalarni og’irlik farqiga ko’ra saralashgan santrifüjlash texnikasidan foydalanganlar. Azot atomlari DNKning tarkibiy qismi bo’lganligi sababli, ular etiketlangan va shuning uchun bakteriyalarda ko’payishida kuzatilgan.

        20-asrning oxiri

        Bakminsterfullerene, S60

        1970 yilda, Jon Pople ishlab chiqilgan Gauss dastur juda osonlashadi hisoblash kimyosi hisob-kitoblar. [96] 1971 yilda, Iv Shovin ning reaktsiya mexanizmini tushuntirishni taklif qildi olefin metatezi reaktsiyalar. [97] 1975 yilda, Karl Barri Sharpless va uning guruhi stereoselektivni aniqladilar oksidlanish reaktsiyalar, shu jumladan O’tkir epoksidlanish, [98] [99] Keskin assimetrik dihidroksillanish, [100] [101] [102] va O’tkir oksiaminatsiya. [103] [104] [105] 1985 yilda, Garold Kroto, Robert Curl va Richard Smalley topilgan fullerenlar, yuzaki o’xshash katta uglerod molekulalari sinfi geodezik gumbaz me’mor tomonidan ishlab chiqilgan R. Bakminster Fuller. [106] 1991 yilda, Sumio Iijima ishlatilgan elektron mikroskopi a deb nomlanuvchi silindrsimon fulleren turini kashf etish uglerodli nanotüp, ilgari bu sohada ish 1951 yildayoq amalga oshirilgan bo’lsa ham. Ushbu material sohadagi muhim tarkibiy qism hisoblanadi nanotexnologiya. [107] 1994 yilda, K. C. Nikolau uning guruhi bilan [108] [109] va Robert A. Xolton va uning guruhi birinchisiga erishdi Taxolning umumiy sintezi. [110] [111] [112] 1995 yilda, Erik Kornell va Karl Vimen birinchisini ishlab chiqardi Bose-Eynshteyn kondensati, makroskopik miqyosda kvant mexanik xususiyatlarini ko’rsatadigan modda. [113]

        Matematika va kimyo

        Klassik ravishda, 20-asrgacha kimyo materiyaning tabiati va uning o’zgarishi haqidagi fan sifatida ta’riflangan. Shuning uchun u materiyaning bunday keskin o’zgarishi bilan bog’liq bo’lmagan fizikadan aniq ajralib turardi. Bundan tashqari, fizikadan farqli o’laroq, kimyo matematikadan ko’p foydalanmagan. Hatto ba’zilari matematikani kimyo fanidan foydalanishni istamaydilar. Masalan, Auguste Comte 1830 yilda yozgan:

        Kimyoviy savollarni o’rganishda matematik usullarni qo’llashga qaratilgan har qanday harakat chuqur mantiqsiz va kimyo ruhiga zid deb hisoblanishi kerak . agar matematik tahlil kimyoda muhim o’rinni egallashi kerak bo’lsa – bu aberatsiya baxtli ravishda deyarli imkonsizdir – bu ilm-fanning tez va keng tarqalib ketishiga olib keladi.

        Menimcha, qachondir biz hozirgi atomlar deb ataydigan narsalar uchun matematik-mexanik izoh topib, ularning xususiyatlari haqida hisobot beramiz.

        Kimyo sohasi

        Moddaning mohiyatini anglash rivojlanib borgan sari, uning amaliyotchilari tomonidan kimyo fanini o’z-o’zini anglash ham rivojlandi. Ushbu doimiy tarixiy baholash jarayoni kimyo toifalarini, atamalarini, maqsadlarini va qamrovini o’z ichiga oladi. Bundan tashqari, kimyoviy so’rovni qo’llab-quvvatlovchi ijtimoiy institutlar va tarmoqlarning rivojlanishi kimyoviy bilimlarni ishlab chiqarish, tarqatish va qo’llashga imkon beradigan juda muhim omillardir. (Qarang Kimyo falsafasi )

        Kimyo sanoati

        Asosiy maqola: Kimyo sanoati

        XIX asrning keyingi qismida ekspluatatsiya qilishning ulkan o’sishi kuzatildi neft ko’plab kimyoviy moddalar ishlab chiqarish uchun erdan qazib olinadi va ulardan foydalanish asosan almashtiriladi kit yog’i, ko’mir smolasi va dengiz do’konlari ilgari ishlatilgan. Katta hajmdagi ishlab chiqarish va neftni qayta ishlash uchun xomashyo ta’minlandi suyuq yoqilg’i kabi benzin va dizel, erituvchilar, moylash materiallari, asfalt, mumlar va zamonaviy dunyodagi ko’plab oddiy materiallarni ishlab chiqarish uchun, masalan, sintetik tolalar, plastmassa, bo’yoqlar, yuvish vositalari, farmatsevtika, yopishtiruvchi moddalar va ammiak kabi o’g’it va boshqa maqsadlar uchun. Many of these required new katalizatorlar and the utilization of kimyo muhandisligi for their cost-effective production. In the mid-twentieth century, control of the electronic structure of yarim o’tkazgich materials was made precise by the creation of large ingots of extremely pure single crystals of kremniy va germaniy. Accurate control of their chemical composition by doping with other elements made the production of the solid state tranzistor in 1951 and made possible the production of tiny integral mikrosxemalar for use in electronic devices, especially kompyuterlar.

        Shuningdek qarang

        Tarixlar va vaqt jadvallari

        • Atom nazariyasi
        • Kubok
        • Xromatografiya tarixi
        • Elektrokimyo tarixi
        • Molekula tarixi
        • Molekulyar biologiya tarixi
        • Fizika tarixi
        • Fan va texnika tarixi
        • Davriy jadval tarixi
        • Termodinamika tarixi
        • Energiya tarixi
        • History of molecular theory
        • Materialshunoslik tarixi
        • Ilm-fan yillari ro’yxati
        • Kimyo bo’yicha Nobel mukofoti
        • Atom va subatomik fizikaning xronologiyasi
        • Kimyoviy elementlarning kashfiyotlari xronologiyasi
        • Kimyo fanidan vaqt jadvallari
        • Materiallar texnologiyasining xronologiyasi
        • Termodinamikaning xronologiyasi, statistik mexanika va tasodifiy jarayonlar
        • Shamning kimyoviy tarixi
        • The Mystery of Matter: Search for the Elements (PBS film)

        Taniqli kimyogarlar

        listed chronologically:

        • Kimyogarlar ro’yxati
        • Robert Boyl, 1627–1691
        • Jozef Blek, 1728–1799
        • Jozef Priestli, 1733–1804
        • Karl Wilhelm Scheele, 1742–1786
        • Antuan Lavuazye, 1743–1794
        • Alessandro Volta, 1745–1827
        • Jak Charlz, 1746–1823
        • Klod Lui Bertollet, 1748–1822
        • Amedeo Avogadro, 1776-1856
        • Jozef-Lui Gay-Lyussak, 1778–1850
        • Xempri Devi, 1778–1829
        • Yons Yakob Berzelius, inventor of modern chemical notation, 1779–1848
        • Yustus fon Libebig, 1803–1873
        • Lui Paster, 1822–1895
        • Stanislao Kannizzaro, 1826–1910
        • Fridrix Avgust Kekule fon Stradonits, 1829–1896
        • Dmitriy Mendeleyev, 1834–1907
        • Josiya Uillard Gibbs, 1839–1903
        • J. H. van ‘t Hoff, 1852–1911
        • Uilyam Ramsay, 1852–1916
        • Svante Arrhenius, 1859–1927
        • Uolter Nernst, 1864–1941
        • Mari Kyuri, 1867–1934
        • Gilbert N. Lyuis, 1875–1946
        • Otto Xen, 1879–1968
        • Irving Langmuir, 1881–1957
        • Linus Poling, 1901–1994
        • Glenn T. Seaborg, 1912–1999
        • Robert Berns Vudvord, 1917-1979
        • Frederik Sanger, 1918-2013
        • Jefri Uilkinson, 1921-1996
        • Rudolf A.Markus, 1923-
        • Jorj Endryu Ola, 1926-2017
        • Elias Jeyms Kori, 1928-
        • Akira Suzuki, 1930-
        • Richard F. Xek, 1931-2015
        • Garold Kroto, 1939-2016
        • Jan-Mari Leyn, 1939-
        • Piter Atkins, 1940-
        • Barri Sharpless, 1941-
        • Richard Smalley, 1943–2005
        • Jan-Per Sauvage, 1944-

        Izohlar

        1. ^Selected Classic Papers from the History of Chemistry
        2. ^ Henshilwood, C. S.; d’Erriko, F.; Van Niekerk, K. L.; Coquinot, Y.; Jeykobs, Z .; Lauritzen, S. E.; Menu, M.; García-Moreno, R. (2011-10-15). “A 100,000-year-old ochre-processing workshop at Blombos Cave, South Africa”. Ilm-fan. 334 (6053): 219–22. Bibcode:2011Sci. 334..219H. doi:10.1126/science.1211535. PMID21998386. S2CID40455940.
        3. ^ Corbyn, Zoë (2011-10-13). “African cave’s ancient ochre lab”. Tabiat yangiliklari. doi:10.1038/news.2011.590 . Olingan 2018-10-04 .
        4. ^“History of Gold”. Gold Digest . Olingan 2007-02-04 .
        5. ^ Photos, E., ‘The Question of Meteorictic versus Smelted Nickel-Rich Iron: Archaeological Evidence and Experimental Results’ Jahon arxeologiyasi Vol. 20, No. 3, Archaeometallurgy (February 1989), pp. 403–421. Onlayn versiya accessed on 2010-02-08.
        6. ^ ab W. Keller (1963) The Bible as History, p. 156
        7. ISBN 0-340-00312-X
        8. ^“THE ORIGINS OF GLASSMAKING”. Corning Shisha muzeyi. 2011 yil dekabr.
        9. ^ Radivojević, Miljana; Rehren, Thilo; Pernicka, Ernst; Šljivar, Dušan; Brauns, Michael; Borić, Dušan (2010). “On the origins of extractive metallurgy: New evidence from Europe”. Arxeologiya fanlari jurnali. 37 (11): 2775. doi:10.1016/j.jas.2010.06.012.
        10. ^Neolitik Vinka metallurgiya madaniyati ediArxivlandi 2017-09-19 da Orqaga qaytish mashinasi Yangilik manbalaridan toshlar 2007 yil noyabr
        11. ^Will Durant yozgan Sivilizatsiya tarixi I: Our Oriental Heritage:

        “Something has been said about the chemical excellence of quyma temir in ancient India, and about the high industrial development of the Gupta times, when India was looked to, even by Imperial Rim, as the most skilled of the nations in such chemical sanoat tarmoqlari kabi bo’yash, sarg’ish, sovun -making, glass and tsement. By the sixth century the Hindus were far ahead of Europe in industrial chemistry; they were masters of calcinations, distillash, sublimatsiya, bug’lash, fiksatsiya, the production of light without heat, the mixing of og’riq qoldiruvchi va ko’ngilsiz powders, and the preparation of metallic tuzlar, birikmalar va qotishmalar. The tempering of steel was brought in ancient India to a perfection unknown in Europe till our own times; Shoh Porus is said to have selected, as a specially valuable gift from Aleksandr, not gold or silver, but thirty pounds of steel. The Moslems took much of this Hindu chemical science and industry to the Near East and Europe; the secret of manufacturing “Damascus” blades, for example, was taken by the Arabs from the Forslar, and by the Persians from India.”

        “Two systems of Hindu thought propound jismoniy theories suggestively similar to those of Gretsiya. Kanada, asoschisi Vaisheshika philosophy, held that the world was composed of atoms as many in kind as the various elements. The Jeynlar more nearly approximated to Demokrit by teaching that all atoms were of the same kind, producing different effects by diverse modes of combinations. Kanada believed light and heat to be varieties of the same substance; Udayana taught that all heat comes from the sun; va Vachaspati, kabi Nyuton, interpreted light as composed of minute particles emitted by substances and striking the eye.”

        “To form an idea of the historical place of Jabir’s alchemy and to tackle the problem of its sources, it is advisable to compare it with what remains to us of the alchemical literature in the Greek language. One knows in which miserable state this literature reached us. Collected by Byzantine scientists from the tenth century, the corpus of the Greek alchemists is a cluster of incoherent fragments, going back to all the times since the third century until the end of the Middle Ages.”

        “The efforts of Berthelot and Ruelle to put a little order in this mass of literature led only to poor results, and the later researchers, among them in particular Mrs. Hammer-Jensen, Tannery, Lagercrantz, von Lippmann, Reitzenstein, Ruska, Bidez, Festugiere and others, could make clear only few points of detail…

        The study of the Greek alchemists is not very encouraging. An even surface examination of the Greek texts shows that a very small part only was organized according to true experiments of laboratory: even the supposedly technical writings, in the state where we find them today, are unintelligible nonsense which refuses any interpretation.

        It is different with Jabir’s alchemy. The relatively clear description of the processes and the alchemical apparatuses, the methodical classification of the substances, mark an experimental spirit which is extremely far away from the weird and odd esotericism of the Greek texts. The theory on which Jabir supports his operations is one of clearness and of an impressive unity. More than with the other Arab authors, one notes with him a balance between theoretical teaching and practical teaching, between the `ilm va `amal. In vain one would seek in the Greek texts a work as systematic as that which is presented for example in the Book of Seventy.”

        Adabiyotlar

        • Selected classic papers from the history of chemistry
        • Biographies of Chemists
        • Eric R. Scerri, The Periodic Table: Its Story and Its Significance, Oxford University Press, 2006.

        Türklərin tarixi

        Türk dünyasının sivilizasiyalararası əlaqələrdə rolu

        • Türklərin tarixi
        • 12 noyabr 2022, 23:49

        Türk sivilizasiyası – Avrasiyada yaranan ən qədim sivilizasiyalardan biri olub eramızdan əvvəl Avrasiyanın geniş çöllərində formalaşmışdır. Hazırda türk xalqları əlverişli-coğrafi mövqeyə malik olan Ön Asiya, Mərkəzi Asiya, Qafqaz regionları, Kiçik Asiya yarımadası, Sayan-Altay dağlarının şimal-qərb bölgəsi, Talas vadisi, Ordos vilayəti, Orxon-Yenisey ətrafı ərazilər, Urmiya gölü hövzəsi, Qara dəniz sahili ərazilərində məskunlaşmışlar. Türklərin “Böyük çöl”də məskunlaşması onların həyat tərzinə güclü təsir etmişdir. Müvəqqəti köçlər zamanı onlar rahat açılıbyığılan alaçıq və yurtalardan istifadə edir, əsasən, heyvandarlıqla məşğul olmuşlar.

        “Böyük köç” yaxud Avrasiya necə tanınmışdı

        • Türklərin tarixi
        • 3 okyabr 2022, 11:40

        Elə vaxt gəldi ki, Altayda həddən arıq insan sıxlığı yarandı. Torpaq hamını ərzaqla təmin edə bilmədiyindən gözlər uzaqlara dikildi. Oradan dünyanın dörd tərəfinə yollar uzanırdı. Çox götür-qoydan sonra türk xalqları stepə (çöl) doğru köç etməyi qərara aldılar. Bu köç bəşər tarixində möhtəşəm hadisə idi. Onu Amerikanın kəşfi və məskunlaşdırılması ilə müqayisə etmək olar. Həmin köçü Böyük köç adlandırırdılar. Bu hadisə II əsrdə Altaydan başlamış və Avropaya tərəf istiqamət almışdı. Böyük köç üç yüz ildən artıq davam etmişdi. Üç yüz il az müddət deyil. Lakin yeni-yeni ərazilərin az vaxt ərzində məskunlaşdırılması da mümkün olan iş deyildi. Əks təqdirdə bu köç Böyük köç adlanmazdı.

        Çağatay xanlığı

        • Türklərin tarixi
        • 12 may 2021, 18:26

        Qara- Hülakü Xan

        Çağatay xan, Yisülün Xatundan olan ikinci oğlu Mu-Təkini sevirdi və onu varis olaraq görürdü. Mu-Təkin Bamiyandaki ölümdən sonra üçüncü oğlu Bilkişi varis etmək istədi. Lakin o, 13 yaşında vəfat etdiyində Çağatay xan Mu-Təkinin oğlu Qara-Hülakünü varis təyin etdi. Mu-Təkinin Baycu, Börü, Yisun-Tuva və Qara-Hülakü adlı dörd oğlu var idi. Qara-Hülakü bu qardaşların ən kiçiyi idi. 1242-ci ilin ilk aylarında Çağatay xan vəfat etdikdə vəsiyyətinə riyaət edərək, Vəzir Həbəş Amid və Çağatay sultanlığının üzvləri, xüsusən xanın arvadı Qara-Hülakünü xanlıq taxtına əyləşdirdilər.

        Duxa türkləri kimlərdir

        • Türklərin tarixi
        • 12 may 2021, 17:20

        Türk etnosunun ən qədim izlərini özündə barındıran, hal-hazırda dili və kültürü məhvolma təhlükəsi ilə üzləşən, “maral adamlar” deyə tanınan duxalar təxminən 500 nəfərdən ibarət yarımköçəri türklərdir. Duxalar Monqolustanın şimalında Tuva Respublikası ilə həmsərhəd olan Xövsgöl əyalətinin Tsaaqan-Nuur bölgəsində yaşayırlar. Onların bir qismi Xövsgöl əyalətinin şimalında, bir qismi Tsaaqannur qəsəbəsində və bir qismi isə tayqalarla əhatələnmiş meşəlik bölgələrdə yaşayırlar.

        Gəlinlik geyinən ilk qadın – Naimə Sultan

        • Türklərin tarixi
        • 9 avqust 2020, 23:58

        Xəyanətlə, sürgünlərlə bitən səadətsiz bir evlilik yaşamış olsa da, ilk dəfə türk dünyasında ağ gəlinlik geyinmiş qadın Osmanlı sultanı II Əbdülhəmidin üçüncü qızı Naimə Sultandır.
        Gəlinin bəzənməsi tarixi zamanların adətidir. Amma orta çağlarda gəlinlik anlayışı olmasa da, gəlinlərin həmişə fərqli və parlaq geyinməsi şərt idi.

        Tanımadığımız xilaskarlar

        • Türklərin tarixi
        • 1 iyun 2020, 11:23

        Yarbay (polkovnik-leytenant) Mehmet Nazim. Çoxlarımız üçün sıradan bir addır. Bəlkə də çoxlarımız tanımırıq. Hərbi ilə azdan-çoxdan əlaqəsi olanlar “yəqin Türk Ordusunun hansısa zabitidir” deyib keçəcəklər.
        Yarbay Mehmet Nazim I Dünya Müharibəsində və İstiqlal savaşında qəhrəmanlıqlar göstərmiş Türk zabitidir. Onun şərəfli döyüş yolunun bir hissəsi də Azərbaycanda keçib. Azərbaycan ərazilərinin bolşevik-daşnak qüvvələrindən azad edilməsində, ordumuzun yaradılmasında müstəsna rolu olan Osmanlı zabitlərindən biri də Qafqaz İslam Ordusunun (QİO) qərargah rəisi olub.
        Davamı →

        Türkiyə Respublikasının yaranması

        • Türklərin tarixi
        • 12 dekabr 2019, 15:02

        Birinci Dünya müharibəsindən sonra Osmanlı dövləti bir dövlət kimi yox olmaq təhlükəsi qarşısında qalsa da, türk xalqının azadlıq mübarizəsi nəticəsində Türkiyə Respublikası quruldu. Bu dövlətin yaradıcısı sayılan Atatürkün ölkədə yeritdiyi Qərbə meyilli siyasət nəticəsində qısa müddət ərzində geridəqalmış yarımfeodal dövlət üzərində müasir Türkiyənin təməli qoyuldu.

        Birinci Dünya müharibəsi Osmanlı dövlətinin dağılması ilə nəticələnərək türk xalqını milli faciə qarşısında qoydu. 1918-ci il oktyabrın 30-da imzalanmış Mudros barışığına görə sultan hökuməti Antanta dövlətləri qarşısında təslim oldu.

        Osmanlılar haqqında az bilinən 7 TARİXİ FAKT

        • Türklərin tarixi
        • 1 dekabr 2019, 22:56

        1. Osmanlı dövləti 1299-cu ildə Söğütdə deyil, 1302-ci ildə Yalovada qurulub :

        Osmanlı İmperiyasının yaranma tarixi 1299-cu il olaraq qəbul edilib. Ancaq ortaya çıxan yeni tarixi faktlar bunun əksinə olduğunu göstərir. Tarixçi Xəlil İnalcık bununla bağlı belə deyir: “‘Osmanlı İmperiyası Karacahisarda paytaxtını qurduğu zaman əksəriyyəti müsəlman olan xalq qazı təyin edilməsini və xütbə oxunmasını istəyir. Bu, baş tutur. Bu hadisəni isə tədqiqatçılar 2 əsr sonra 1299-cu il olaraq qəbul ediblər. Türk ənənələrində xaqanlığa namizəd olanlardan birinin zəfər qazanması lazımdır. Bu, Tanrının ona qut — müqəddəslik verməsi şəklində təsvir edilir. Osman Qazi sərhəddə öz dövründəki alplarla mübarizə aparır. Bu hadisə tarixə Bafeus Döyüşü adıyla düşüb — . Osmanlı Qazi üçün bu döyüşü qazanmaq həm də ona görə lazım olur ki, ondan sonra xanədana oturacaq şəxs — yəni oğlu qeyd-şərtsiz varis olacaq. Orta Əsrlərdə xanədana sahib olmaq həm də dövlət demək idi. Bu dövlətin təminatı isə Osmanlının 1302-ci ildə Yalovada Bizansa qarşı qazandığı böyük Bafeus Zəfəri olur.Bu döyüşdən sonra Osmanlının şöhrəti yayılır və türklər onun ətrafına toplaşmağa başlayır. Bir müddət sonra böyük bir ordu formalaşır. Belə bir uğurun əldə edilməsi həm də tanrı tərəfindən verilmiş qut- müqəddəslik vergisinin göstərici olduğuna inanılır. Özündən sonra oğlu Orxan heç bir maneə olmadan taxta keçir” (Qaynaq: Xəlil İnalcık)

        GÖYTÜRK XAQANLIĞI və onun varisləri

        • Türklərin tarixi
        • 30 noyabr 2019, 14:34

        VI əsrdə türklərin tarixinə şanlı səhifələr yazan Göytürk xaqanlığı yarandı. Təxminən 500 il ərzində göytürklərin dövlətçilik ənənəsini UYĞUR DÖVLƏTİ, uyğurlardan sonra isə OĞUZ DÖVLƏTİ davam etdirdi.
        Böyük Hun imperatorluğunun dağılmasından sonra Şimali Çinin düzənliklərində türk tayfalarının yaratdığı Jujan dövləti mövcud idi. 552-ci ildə Jujan dövlətinin tabeliyində olan Bumın xaqan özünü «il xaqan», yəni elin hökmdarı elan etdi. O, jujanlara qalib gəlib Göytürk dövlətinin əsasını qoydu. Ötükən şəhəri paytaxt oldu. «Türk» sözünün mənası möhkəm, güclü deməkdir. Bumın xaqan qədim türklərin çox nüfuzlu Aşina qəbiləsindən idi.
        Davamı →

        19 qardaşını öldürən Osmanlı sultanı

        • Türklərin tarixi
        • 16 may 2019, 21:13

        Hər toplumda cəlladlar qorxulan, nifrət edilən şəxslər olublar. Hətta bir çox yerdə həmişə lənətləniblər. Osmanlı dövründə cəlladlar yalnız yaşadığı dövrdə deyil, ölərkən belə xalq tərəfindən dışlanıb, hətta qəbirləri belə ayrıca olub.

        Buna görə bəzən cəlladlar üçün ayrıca qəbirsitanlıqlar da yaradılıb. Bunlardan biri də Əyyub məzarlığıdır. Bir zamanlar bu qəbiristanlıq dünyadakı yeganə cəllad məzarlığı kimi ad çıxarıb. Ad çıxarmışdı deyirik… Çünki yüzlərlə cəlladın məzarı zaman keçdikcə həm unudulmuş, həm də yerli əhali tərəfindən dağıdılmışdı. İstanbulda yerləşən cəllad məzarları dağıdılıb, yerlərində binalar və digər obyektlər tikilib.
        Davamı →

        QASHQADARYO VILOYATI QARSHI TARIXI Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

        Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Abrayev Sarvar Samadillayevich

        Qarshi tarixi o’tmishdagi nomlari bo’lmish Navkat Naxshab Nasaf shahrining paydo bo’lishi

        i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

        Похожие темы научных работ по биологическим наукам , автор научной работы — Abrayev Sarvar Samadillayevich

        XVIII-XIX ASRLARDA BUXORO AMIRLIGI VA XIVA XONLIGI O’RTASIDAGI DIPLOMATIK MUNOSABATLAR

        A.VAMBERINING “O’RTA OSIYOGA SAYOHAT” ASARIDA BUXORO VA SAMARQAND SHAHRI TARIXIYME’MORIY BINOLARI, HAMDA, ZIYORATGOHLARINING TADQIQ ETILISHI

        LAG’MON QISHLOG’I TARIXI

        Amir Temur va temuriylar davrida Kesh-Shahrisabz hududidan yetishib chiqqan allomalar haqida ba’zi mulohazalar

        TARIXIY ADABIYOTLARDA EFTALITLAR DAVRI VA TURK XOQONLIGI TARIXINING YORITILISHI
        i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
        i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

        Текст научной работы на тему «QASHQADARYO VILOYATI QARSHI TARIXI»

        QASHQADARYO VILOYATI QARSHI TARIXI

        ILMIYRAHBAR TFN QODIROVA MAMLAKAT

        QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI TARIX

        Annotatsiya: Qarshi tarixi o’tmishdagi nomlari bo’lmish Navkat Naxshab Nasaf shahrining paydo bo’lishi

        Navkat Naxshab, Nasaf Nautaka

        Qarshi shahrining o’tmishdagi nomlari bo’lmish Navkat, Naxshab, Nasaf shahrining paydo bo’lish tarixi miloddan avvalgi birinchi ming yillikka daxldor ekanligini qadimshunos va tarixchi olimlar aniqlab, isbotlab barganlar. Qashqadaryo vohasining quyi qismida arxaologik qazishma ishlari asosan XX asrning 40-yillari oxirlarida arxaologik olim S.K.Kabanov rahbarligida ekspaditsiya ishlari va u ko’p yillik ilmiy tadqiqot natijalarini “Naxshab qadimgi va o’rta asrlar davrida” (-T., “Fan”, 1977) nomli kitobida aks ettirdiNaxshabning eng qadimiy o’rni Arqo’rg’onning mukammal ilmiy tasarruf etilishi uchun qariyib o’ttiz yillik ilmiy-amaliy faoliyati bilan taniqli qadimshunos olim, profassor Rustam Sulaymonov o’zining banazir ulishini qo’shdi. Ko’plab ilmiy maqolalarni raspublika va chat el jurnallarida chop ettirish bilan birga “Arqo’rg’on”, (M.Isomiddinov hammuallifligida) “Dravniy Naxshab”, “Naxshab-unutilgan tamaddun sirlari” kabi zabardast kitoblarini yaratdiki, bu kitoblar Qashqadaryo vohasining ilk poytaxti Naxshab (arabchadan Nasaf)-bir vaqtlari savlat to’kib turgan qadimiy shahar to’g’risida qimmatli ma’lumotlarni baradi. R.Sulaymonovning ilmiy izlanishlari natijasida Arqo’rg’on-

        Naxshabning Qashqa vohasidagi ona-shahar ekanligi isbotlandi. Eng so’nggi qazishmalar samarasida 1999 yilda Arqo’rg’on hududida miloddan avvalgi birinchi ming yillikning VIII-VII asrlarida qurilgan qal’a davori qoldiqlari kulolchilik mahallalari ochildi. Arqo’rg’onni ikki qator mustahkam davor qurshab turganligi aniqlandi. Risolada kaltirilishicha “Arqo’rg’onda bir nacha yillar davomida shaharning uylari, ishlab chiqarish, jamoa va mudofaa inshootlarida 15 dan ziyod qazuv ishlari o’tkazildi. Shu qazuvlardan biri, xususan, favqulotdda ko’p sopol buyumlar majmuini bargan kulollar mahallasida o’tkazilgan 13-qazuv arning tabiiy yuzasiga qadar olib borildi. Arqo’rg’on shaharchasidagi madaniy qatlam va uning jinslari eraga qadar bo’lgan IX-VIII asrlar to eramizning VIII-IX asrlariga qadar kulolchilikning muttasil tarqqiyoti manzarasini ifoda etadi”. (“Arqo’rg’on”, -T., “Fan”, 1984, 5-bat).

        Qadimshunos olimlarning dalolat barishicha dalolat barishicha, damak, miloddan oldingi IX-VIII asrlarda Navkat (Naxshab) xalq kichik qishloq, kulolchilik rivojlangan xudud sifatida shakllana boshlangan bo’lsa, milodgacha bo’lgan VI-V asrlarda esa u kaskin taraqqiyot bosqichini o’z boshidan kachiradi. Bir nacha yillar davomida Qashqadaryo arxaologiya guuhi rahbari bo’lgan profassor R.Sulaymonov Arqo’rg’onda olib borgan dastlabki ilmiy tadqiqotlar asosida shahar chorasi 32 gaktar, markazdagi qo’rg’on esa 15 gaktar maydonni egallagan, dagan xulosani qilgan edi. Izlanishlarning davom ettirilishi natijasida Arqo’rg’onning egallagan maydoni 150 gaktarga yaqinligi ma’lum bo’ldiYaqinda R.Sulaymonovning “Naxshab unutilgan tamaddun sirlari” nomli kitob “Ma’naviyat” nashriyotida chop etildi. Kitob milliy madaniyatimiz tarixiy sahifalarini yoritishi bilan qimmatli bo’lib, taran ildizlarimizni ilg’ab olishga, o’zimizni bashariyatning uzviy bir xalqasi sifatida yanada chuqurroq anglashimizga yordam baradi. Ushbu risolaning qimmatli tomoni shuki, u qazilmalar jarayonida Arqo’rg’ondan topilgan ashyolar, suratlar bilan boyitilgan. Bu esa naxshablik ajdodlarimizning e’tiqodi, sug’orma dahqonchiligi yuzasidagi tasavvufimizni yanada kangaytiradi.

        “Qadimgi Naxshab” kitobi – R.Sulaymonovning ko’p yillik izlanishlari va mashaqqatli mahnati mahsulidir. Arqo’rg’onda olib borilgan arxaologik izlanishlar asosida yozilgan bu salmoqli monografiyada miloddan avvalgi VII asrdan milodning VII asrigacha bo’lgan davrdagi O’zbakiston sivilizatsiyasi muammolari qadimgi Naxshab misolida o’rganiladi. Asar juda katta davrni va g’oyat ko’p matariallarni qamrab olgan. Unda Qarshi vohasining vujudga kalishi, aholining joylashuvi, sug’orish tizimi, Arqo’rg’on arxatikturasi, moddiy madaniyat namunalari, qadimiy urf odatlar va diniy marosimlar, umuman olganda, qadimgi Naxshabga aloqador barcha masalalar chuqur tahlil etiladi.

        Qadimgi Naxshab tarixini o’rganishda vohamiz fidoiy farzandi Poyon Ravshanovning xizmati salmoqli ekanligini qayd ettirish joiz. Olimning “Qashqadaryo tarixi” kitobi, “Moziyla bo’ylashgan shahar” (“Xalq

        MAY 2022 ISSN:2180-2160

        so’zi” gazatasi 2004 yil 2 apral, “Qashqadaryo” gazatasi, 1999 yil 6 yanvar) kabi ko’plab maqolalari shahrimiz tarixini o’rganishda muhim manbalardan hisoblanadi. (“Arqo’rg’on”,-T.,Fan”,1985 5bet)

        Shahrimiz tarixini o’rganishda Vladimir Sosnining “Stolitsa kochavaya: Nautaka-Naxshab-Qarshi” nomli kitobi (Qarshi, “Nasaf”, 1996 yil) ham qimmatli ma’lumotlarni baradi. Shunday qilib, biz Qarshi shahrining qadimgi davri tarixi bo’yicha ilmiy izlanishlar olib bori, vohamiz, qolavarsa, qadimgi Naxshabning to’yiga munosib o’z hissalarini qo’shgan tarixchi va qadimshunos olimlarning ijodlari yuzasidan ba’zi bir ma’lumotlarni bardikQarshi shahrining muborak 2700 yillik to’yi muqaddas istiqlol xalqimizga taqdim etgan eng ulug’ imkoniyatlardan biridir. Qarshi – ona O’zbakistonimiz tarixining bir bo’lagidir. Unda jasoratli va zakovatli ajdodlarimizning shon-sharafi yashaydi. Poyon Tursunovning ushbu “Qarshi: yozilmagan tarix sahifalari” kitobi qutlug’ to’y munosabati bilan ezgu niyatda bilan chop etilmoqda. Badiiy sayqal barib,nashrga tayyorlovchi: Baxtiyor Ashurov – O’zbakiston jurnalistlar uyushmasining a’zosi Taqrizchilar: Poyon Ravshanov – O’zbakiston Yozuvchilar Uyushmasining a’zosi, Sharofat Ashurova -O’zbakiston Yozuvchilar Uyushmasining a’zosi, Shodimurod Sharopov – publitsist. Muharrir: Tamirpo’lat Tillaav

        Bugungi kun ertaga biz uchun o’tmish bo’lib qoladi. O’tmish-bu tarix. Har bir xalqning, har qaysi millatning o’ziga xos uzoq-yaqin tarixi, o’tmishi bo’lgani kabi biz bilgan va bilmagan shahar va qishloqlarining ham o’z tarixi bor. Har kim o’z tug’ilib o’sgan joyining tarixini, o’z urug’i va ajdod-avlodlarning kachmishini ozmi-ko’pmi bilishi karak. Bu esa insonning o’zini va o’zligini anglab atishi, tushunib olishi uchun ham zarur. Vatanni savish, el-yurtga, xalqqa hurmat e’tibor shunday boshlanadi. Bunday kishilarda Vatanga nisbatan faxr-iftixor tuyg’usi

        Muhandis Poyon Tursunov shunday insonlardan biri. Qashqadaryo viloyati zax suvlarni qochirish boshqarmasining boshlig’i sifatida faoliyat ko’rsatib kalayotgan Poyon aka o’zi tug’ilib voyaga atgan Qarshi shahrining bir qadar uzoq va yaqin o’tmishini hamda hali ko’plar uchun ma’lum bo’lmagan, qariyb unitilyozgan tarixini yoddan biladi. U kishiga bu voqaani bir paytlar momosi so’zlab bargan. Qarshi shahrining 2700 yilligi munosabati bilan yuzaga kalgan ushbu mo”jazgini kitobchada muallif o’z oldiga shahar tarixini ilmiy jahatdan tadqiq etgan holda yoritishni maqsad qilib qo’ymagan. Bu-o’tmish haqidagi xotira-lavhalar bo’lib, ehtimol qadimiy Qarshi tarixining ayrim kamtik joylarni to’ldirishga hizmat qilsa, ajabmas.

        Qarshi bekligining navkarlari qaerda dam olishgan?

        Hozirgi Qarshi Davlat univarsitatining orqa tomonida Oqmachit qishlog’i bo’lgan. Bu arda asosan eshonlar va eshonzodalar istiqomat qilishgan. Xalq orasida mashhur bo’lgan La’monxon eshon boboning soya-salqinga burkangan jannatmokon bog’i haqida odamlar hozirgacha ta’rif barib kaladilar. Bu bog’ XX asrda o’quvchi- yoshlarning dam oshish va sog’lomashtirish maskaniga aylantirildi. Shu bog’dan kayin Qarshi bakligining to’pxonasi joylashgan. To’pxona chor tarafdan yaqqol ko’rinib to’rgan. XXIII asrda qurilgan bu harbiiy inshoot oldida yana bitta bog’ bo’lib, bu arda shahar qal’asini qo’riqlovchi navkarlar hordiq chiqarishgan. Shu joyda kattagina otxona ham bo’lib, navkarlarning otlari saqlangan. Baklik navkarlari faqat shahar qal’asini qo’riqlabgina qolmasdan, boshqa havfsizlik va mudofaa tadbirlarda ham qatnashganlar. Bu arda ular uchun jang sirlarini o’rganishga moslashgan maxsus o’quv maydoni ajratilgan. Ular otda chopish, qilichbozlik, o’qotar qurollardan foydalanish va boshqa shu kabi harbiy mashqlarni doimiy ravishda o’tkazib turganlar. Qisqasi, baklik navkarlarining har qanday sharoitlarida ham chapdastlik va mohirlik bilan jang qila olishni ta’minlash uchun ularga atarli shart-sharoitlar va imkoniyatlar yaratilib barilgan.

        AMIRNING QARSHIDAGI SUPASI

        Katari qishlog’idan Eshonshahid qabristonining o’ng tomoniga qarab katgan yo’l Buxoro amirligining Qarshidagi supasiga olib borgan. Bu supa La’monxon eshon bobo charbog’ining kunchiqar tarafida, shu ardan taxminan 500 matrlar narida joylashgan. Supa asosan tuproqdan yasalgan bo’lib, uning balandligi qariyb 8 matrni tashkil qilgan. Bu arda ko’pincha Qarshi bagi va uning yaqin kishilari to’y-hasham qilinganda, qo’shni o’lkalar va boshqa xorij yurtlardan mo”tabar mahmonlar tashrif buyurganda, ro’za va qurbon hayiti kunlari, Navro’z bayrami sayillarida va shunga o’xshash tantanali damlarda chavandozlik, uloq o’yinlari o’tkazilgan, polvonlarning kurashlari uyushtirilgan va shu kabi boshqa ko’ngilochar tadbirlar tashkil etilgan. Bahorgi saryog’in paytlarda Tutak ko’li to’lib-toshib, suv hatto amirning supasi ostiga qadar atib kalgan.

        ( Hozirgi otchopar mahallasining o’rni Muallif izohi )

        Momomning hikoya qilishicha, amirning supasidan 800 matr narida qatlgoh bo’lgan. Ashaddiy o’g’rilar,

        qotillar, zinokorlar, tovlamachilar baklik navkarlari tomonidan qo’lga olingach, mahkamaga kaltirilgan va bu ardan shahar qozisi tomonidan so’roq qilingan. Aybi bo’yniga qo’yilgan jinoyatchilarnin6g har biri qilmishiga yarasha jazolangan. Chiqarilgan hukm bo’yicha ba’zilari uzoq muddat qamoq jazosiga tortilgan-bo’lsa, ayrimlari, ayniqsa qotillar va zinokorlar o’limga mahkum etilgan. O’limga hukm qilingan jinoyatchilar ot qo’shilgan arobaga o’rnatilgan yakka ustunga arqon bilan bog’lanib, shahar ko’chalari bo’ylab sazoyi qilish uchun olib o’tilgan. Qo’riqchi navkarlari qurshovida olib o’tilayotgan jinoyatchining millati, ismi-sharifi, sodir etgan jinoyati ot-aroba oldida katayotgan jarchi tomonidan haloyiqqa baralla e’lon qilib borilgan. Ayni paytda jarchi haloyiqqa murojaat etib, o’limga hukm qilingan kishining xununi so’rab oluvchi talabgor bor yoki yo’qligini ham surishtirgan. Jinoyatchining hunini so’rab olish, ya’ni uni o’limdan saqlab qolish katta miqdorda oltin hisobida bo’lgan. Talabgor chiqmasa, jinoyatchi qatlgohga kaltirilgan va u odamlar ko’zi o’ngida dorga osilgan. Bu manzara dahshatli, albatta. Biroq uzoq o’tmishdagi o’sha davr nuqtai nazaridan qaraganda, bunday “tomosha” larni ko’ravarib ko’zi qotgan va ko’nikish hosil qilgan haloyiq uchun bu odatdagi oddiy hol hisoblangan.

        QAL’ANING YER OSTI YO’LAGI

        Qarshi qal’asining arosti yo’lagi bo’lib, g’arb tomondan shimolga qarab yo’nalgan, dayishadi. O’sha davrda bu yo’lak qarshiliklarning hammasiga ham ma’lum bo’lmagan. Maxfiy tutilgan va kamdan-kam odam xabardor bo’lgan bu ar osti yo’li orqali qal’aning shimoliy-g’arbiy qismida joylashgan amaldorlar qabristoniga chiqilgan. Uncha katta hududni egallamagan bu qadimiy qabriston hozirgi bolalar istirohat bog’ining taxminan ko’lga yondosh bo’lgan quyi qismida joylashgan. Bak xonadoni va unga bo’lgan oila a’zolaridan biron-bir kishi olamdan o’tganda, bu voqaa butun qal’a ahliga oshkor etib o’tirilmagan. Sir saqlangan holda shu arosti yo’li orqali qabristonga kaltirilgan mayit shov-shuvsiz daft qilingan. Buning haqiqatga qanchalik to’g’ri kalishi yoki kalmasligi to’g’risida munozara yuritmoqchi emasmiz. Lakin bo’nday mish-mishlar halq orasida mavjud bo’lgan va bu bizgacha og’zaki tarzda atib kalganligini aytishimiz lozim. Ehtimol, o’sha zamon shart-sharoitlari shuni taqozo etgandir? Yana kim biladi daysiz? Lakin bu haqda tarixiy manbaalardan biron-bir narsa aytilmaganligi ham ma’lum. Qarshi qal’asining arosti yo’lagidagi boshqa maqsadlarda foydalanilgan bo’lishi ham mumkin. Eramizdan avvalgi davrlarda, aytishlaricha, Iskandar Zulqarnayn bosqini zamonida ham bunday ar osti inshootlari mavjud bo’lganligi, masalan, Amudaryo ostidan odamlarning ot aravalar va boshqa harbiy anjomlar bilan ham bira to’la o’ta olishiga moslab barpo etilgan kattagina arosti yo’li haqidagi rivoyatlar quloqqa chalinib turadi. Bir vaqtlar Misr va Xitoydagi afsonaviy ehromlarning ham inson mahnati va tafakkuri bilan yuzaga kalganligini tasavvur etsak, arosti yo’llari va yo’laklarining qadimda ko’plab shaxar hamda qal’alarda va boshqa muhim joylarda barpo etilishining sabablarini tushunib atish qiyin emas, albatta. Hozirgi Qarshi qal’asining qadimiy ar osti yo’lagi topilganicha yo’q..

        AMIRGA YUBORILGAN G’AROYIB SOVG’A.

        Buxoro amirining Qarshiga tashrif buyurgan damlardan yana birida uni lol qoldirgan xayratomuz voqaalardan ikkinchisi- qarshilik avliyosifat insonning unga yuborgan g’aroyib sovg’asi edi. Amir o’z qo’li ostida bo’lgan bakliklarga taz-taz borib turar va u joylardan turli-tuman sovg’a-salomga to’lib-toshib, tag’in Buxoroga qaytib katardi. E’tiborli shaharlardan biri bo’lgani uchun u Qarshiga ko’p kalar bu arda bir nacha kun turib qolardi. Shunday tashriflardan birida Qarshi bakligining taniqli amaldorlari va boy-badavlat, obro’-e’tiborli kishilari arzigulik sovg’a salomlar bilan amir huzuriga yo’l olishadi.Lakin oradan to’rt-bash kun o’tganiga qaramay, faqat bir kishigina hukmdorning oldidan o’tishga shoshilmaydi. Qarshining kattadan-kichigigacha g’oyat hurmat qiladigan bu e’zozli inson-Oqmachit qishlog’ilik La’monxon eshon bobo bo’lib, u kishi bunday dabdabali marosimlarni ko’p xushlamasdi. Eshon boboga o’zining yaqin odamlari biron-bir tuzukroq sovg’a bilan amirni ko’rishni maslahat solishadi. Ammo eshon bobo jo’yali bir fikr aytmaydi, miyig’ida kulib qo’ya qoladi. Nihoyat, xukmdorning safari oxirlab, uning Buxoroga qaytib katadigan kuni ma’lum bo’ladi. Eshon boboning muridlari o’z pirlariga tag’in murojaat etishadi: -Hazrat, har qalay, amirning oldidan o’tsangiz durust bo’larmidi. Biroq eshon bobodan yana churq etgan sado chiqmaydi. Muridlar o’z pirlarining bu sukuti ma’nosini tushuna olmay, taajubda edilar.Eshon bobo ichkari uyga kirib katadi va ko’p o’tmay, naqshinkor bajirim bir sandiqchani qo’lida ko’tarib,chiqib kaladi. U sodiq muridlaridan ikki kishiga yuzlanib: -Mana buni amirga mandan sovg’a sifatida eltib baringizlar,-daydi. “Damak,-daya o’ylashdi muridlarning har biri o’zicha fikr qilib-pirimizning hukmdorning huzuriga borgisi yo’q. “

        Ular sandiqchani olib, amir turgan qarorgohga shoshilishadi. Amirning odamlari eshon boboning nomini eshitishib, sovg’ani qabul qilishadi, lakin muridlarni hukmdorning xuzuriga kiritishni lozim ko’rishmaydi. Sandiqchani ko’rgan amir “Eshon bobo qanaqa sovg’a yuboribdi ekan?”dagan o’y bilan uni ochib qarasa, qordak oppoq paxta ustida bir xovuch cho’g’ alangalanib turibdi. Lakin olovning paxtaga zarracha ziyon atkazmagani, u sandiqcha qanday to’shalgan bo’lsa uning shu holicha turgani hukmdorning hayratini oshiribgina qolmay, aqlini ham shoshiradi.

        -Yo qudratingdan! Yo tavba!-daydi u yoqasini tutganicha o’ziga pichirlarkan, o’ta taajjubga tushib-Bu qanday karomat bo’ldi? U kishi La’monxon eshon emas, Olovxon eshon ekan. Darxaqiqat, karomat

        soxibi bo’lgan eshon boboning bu tuhfasi shu damga qadar amirga in’om etilgan qanchadan-qancha turli-tuman sovg’alarning eng g’aroyibi edi. Bu voqaadan so’ng, amir Qarshi bakiga yuzlanib, shunday farmon baribdi: -Qarshi qal’asi va uning atrofidagi xonadonlarni suv bilan ta’minlab turguvchi Jimjima arig’i Olovxon eshon boboga abadul-abad xatlab barilsin. Shu bugundan boshlab bu ariqning suvi eshon boboning inon-ixtiyorida, bundan kaladigan foyda-daromad ul hazratniki qilib balgilansin.

        BAHBUDIY QAYARGA DAFN ETILGAN?

        Bunday savolni tug’ilishi tabiiy. Avvalo Bahbudiy haqida qisqacha to’xtalsak.Bu inson hayoti va faoliyati to’g’risida ko’p yozilgan. Ammo shunga qaramay, hamon ko’pchilik Bahbudiyni yaxshi bilmaydi.”Bahbudiy kim?” dagan savolga ba’zan xatto ziyolinamo kishilar ham qiynalib javob barishadi. Bir paytlar, aniqrog’i XX asr boshlarida Qarshi shaxri ham Bahbudiy nomida bo’lgan. Buyuk ma’rifatchi va murabbiy, o’zbak matbuoti va adabiyotiga asos solganlardan biri, o’tgan asr avvalida bir muddat amalda bo’lgan Turkiston jadidchiligi harakatining atakchilaridan xisoblangan Maxmudxo’ja Bahbudiy 1875 yilda Samarqandda tavallud topgan va Buxoro amirligining so’nggi hukmdori-amir Said Olimxonning fatvosi bilan Qarshi bagi Tog’aybak tomonidan 1919 yilning yozida Qarshi shahrida qatl etilgan. Juda qisqa -44 yil umr ko’rgan Bahbudiy ham diniy, ham dunyoviy ilmlarni chuqur bilgan. O’z xayotini el-yurtning kalajagi uchun bag’ishlagan, butun vujudi, o’y-xayoli, fikri yodi bilan yangilik sari intilib yashagan, xalqning muroq ongini uyg’otish yo’lida kurashgan, yangicha usulda ta’lim baradigan maktablar ochgan, darsliklar yaratgan bu ulug’ insonni do’stlari, maslakdosh va tarafdorlari qanchalik ko’p bo’lmasin, o’sha zamonda, dunyo uyg’onib kalayotgan ijtimoiy-siyosiy buhronlar arafasida uni ko’rolmaydigan, iloji boricha yo’q qilish payiga tushgan johiliyat kimsalari. ayniqsa, dunyoviy bilimlar rivojini aslo istamaydigan mutaasib ulamolar Bahbudiyning dushmanlari ham kam emas edi. Ayni paytda bunday isyonkor ziyoli insonlardan ildizi chirib borayotgan saltanat hukmdori-Buxoro amiri Said Olimxon juda xavfsirar va qo’rqar edi. Shuning uchun ham ma’rifatparvar Bahbudiyni yo’qotmoqchi bo’lishdi. Ilm-ma’rifatdan xabardor bo’lgan qarshilik kaksa kishilar, jumladan momom ham Bahbudiy ta’rifini ko’p eshitishgan. Kayinchalik bu haqda momom bilganlarni manga aytib bargandi. Momomning hikoya qilishicha, haq manfaati yo’lida hayotini havf ostiga qo’yib, ilm-ma’rifat tarqatgan Bahbudiyning g’animlari bisyor bo’lgan. Tog’aybakning odamlari uni hibsga olishib, ikki hamrohi bilan birgalikda Qarshi qal’asiga zindonga tashlashgan. Ko’p o’tmay, ularni bu ardan boshqa xilvatroq joyga-Hoji Abdulazizboyning madrasasiga olib brib o’tishadi va uning hujralaridan birida bir muddat tutib turishadi. Lakin bu hibs uzoqqa cho’zilmaydi. Qarshi baki johil Tog’aybak o’z hukmdori amirga yaxshi ko’rinish uchun barchadan sir tutilgan qatlni tazlashtirish taraddudiga tushadi. Bahbudiy va uning ikki hamrohi tunda madrasa yonidagi chorboqqa olib o’tiladi. Bahbudiy shundagina o’z hayotining poyoniga atib qolganini his etadi.Lakin u o’lmdan qo’rqmasd, baribir qachondir unga duch kalishi karak edi. Axir odamzod paydo bo’libdiki, to hanuzga qadar hach kim ajaldan qochib qutilgan emas. Ammo hozir Bahbudiyning oyog’i ostida turgan bu bamavrid qatl uni biroz tashvishlantirib qo’ygandi. U o’z oldida turgan ko’p ishlarni hali bajarib ulgurmagan, dunyoni tula anglab atmagan avom xalq o’z haq-huquqini qo’lga kiritish uchun qattiq aziyat chakishi, azob-uqubatlarga duch kalishi mumkinligidan chuchir va faqat shu narsagina unga alam qilmoqda edi.

        Biroq, nachora? Taqdirdan qochib qutulib bo’lmas ekan. Hayot esa unga shafqatsizlik qildi. Shunga qaramay, Bahbudiy bir narsaga qattiq ishonardi: hozir o’z qarshisida turgan g’anim yolg’iz uning yovigina emas, butun halqning dushmanidir. Ertami-kachmi, baribir odamlarning ko’zi ochiladi. Ana shunda uning joniga qasd qilgan shu olchoq kimsalar bu yo’ldan butunlay supurib tashlanadi. Buni albatta halq bajaradi, axir u bilan o’ynashib, uni aldab bo’lmaydi. Faqat shu narsa uning qalbiga umid uyg’otgan, unda ishonch paydo qilgan, shu tufayli u ajal ko’ziga tik boqmoqda edi. Bahbudiyning ko’zi o’ngida uning ikki hamrohini o’zlari kovlagan qabr tapasida qo’ydak bug’islashyotganda ham uni qo’rquv bosmadi, u qilt etmay, jallodlarning ishini ko’zatib turdi. Uning bu holati qotillarni taajubga solibgina qolmay, ayni damda ularning toshqotgan yuragiga dahshatli sarosimani ham qo’zg’otgan edi. Jallod Bahbudiyning bo’g’ziga tig’ tortar ekan, uning qonli qo’li qaltiray boshlagandi. Chunki bagunoh va pok insonning xuni uni hozirdanoq tutmoqda edi.

        Bu xun minglab, yuz minglab jabrdidalarni zulmga qarshi bosh ko’tarishga, to’xtatib bo’lmas isyonga undashi aniq ekanligini Bahbudiyning qotili allaqachon tushunib atgandi. Bu arafa juda yaqin edi. Jallodlar ularning hatto nomoz o’qib olishga ham izn barishmadi. Har kim o’zi kavlagan chuquri tapasida qatl qilingach, murdalar ko’milib, uchala qabr ham takislab tashlandi. Shunday qilib, Bahbudiyning jasadi bir umrga Qarshidan, Abdulazizboyning bir paytlar mashhur chorbog’ining bir burchidan makon topadi va yillar o’tib, bu ulug’ insonning qabri qaardaligi sir bo’lib qoladi. Yuqorida Qarshi shahrining o’tmishiga oid ayrim jihatlar xususidagina so’z yuritildi, xolos. Rahmatli momom hikoya qilib bargan bu tarixiy lavhalar o’sha davrning ruhini, shahar va unga yondosh bo’lgan qishloqlar hayotining o’ziga hos holatini, kishilar kayfiyati va ruhiyatini aks ettirbgina qolmasdan, ayni zamonda odamlar turmush tarzining nachog’lik sartashvish kachganligidan darak baradi.

        MAY 2022 ISSN:2180-2160

        1._ http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc3p/150150 2.1 https://www. lex. uz/docs/-4474527

        zamonaviv-avtobus-olib-kelind/[say ishlamaydi] 4.1 https://lex.uz/docs/-5013007 5.1 https://qarshimtb.uz/

        6.1 arxiv nusxasi, archived from the original on 2021-08-08,

        Related posts:

        1. Vii sinif azrbaycan dili ksq-lar
        2. Abituriyentlər üçün vəsait güvən
        3. B.həsənli azərbaycan uşaq ədəbiyyatı
        4. Fəlsəfə kitabları

Published in ! Без рубрики

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.