Kompleks birləşmələr VI hissə – Şelat kompleksləri

M.N.HUSEYNOV va b.

Kadmi̇umun hi̇drazi̇nlə kompleks bi̇rləşmələri̇ni̇n SİNTEZİ və TƏDQİQİ Текст научной статьи по специальности «Химические науки»

kadmiumun duzu / kolloid tipli hidroksidlər / hidrazin / kompleks birləşmələr / turş və neytral mühitlər / cadmium salts / hydrazine / complex compounds / соли кадмия / гидразин / комплексные соединения

Аннотация научной статьи по химическим наукам, автор научной работы — M.N.Hüseynov, G.İ.İsmayılova, G.İ.Vəhədzadə

Kadmiumun hidrazinlə kompleks əmələ gətirməsi tədqiq edilmişdir. Tədqiqatın nəticələri göstərmişdir ki, kadmium zəif turş mühitdə hidrazin duzlarının iştirakı ilə aşağıdakı kompleks birləşmələri əmələ gətirir: [Cd(N2H4)2Cl2]∙2H2O; [Cd(N2H4)2Br2]∙H2O; [Cd(N2H4)2CO3]∙2H2O; [Cd(N2H4)2C2O4]∙H2O

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по химическим наукам , автор научной работы — M.N.Hüseynov, G.İ.İsmayılova, G.İ.Vəhədzadə

Dəmi̇ri̇n 2,2’-di̇pi̇ri̇di̇l və 2-hi̇droksi̇-3-naftoy turşusu İLƏ kompleksi̇ni̇n TƏDQİQİ

MÜXTƏLİF ağir metal i̇onlari İLƏ çi̇rklənmi̇ş sularin YENİ, çoxmərkəzli̇ ÜZVİ li̇qandlardan i̇sti̇fadə etməklə ekstraksi̇ya yolu İLƏ TƏMİZLƏNMƏSİ

Vi̇ni̇l hemdi̇xlortsi̇klopropi̇l efi̇ri̇ni̇n və onun tsi̇kli̇k asetalinin SİNTEZİ və malei̇n anhi̇dri̇di̇ İLƏ bi̇rgəpoli̇merləşməsi̇

İmi̇dazoli̇n TÖRƏMƏLƏRİNİN hi̇drogen sulfi̇d korrozi̇yasina təsi̇ri̇ni̇n TƏDQİQİ

Determination of the constant of dissociation of 3-((4-metoxidiphenyl)diazenyl)pentane-2,4-dion and the constant of stability of its complexes with some metals

i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SYNTHESIS AND RESEARCH INTO COMPLEX COMPOUNDS OF CADMIUM WITH HYDRAZINE

The research paper examines complex-formation of cadmium with hydrazine . Results of the research revealed that cadmium forms the following complex compounds with hydrazine salts in neutral and subacidic mediums: [Cd(N2H4)2Cl2] · 2H2O, [Cd(N2H4)2Br2] · H2O, [Cd(N2H4)2CO3] · 2H2O, [Cd(N2H4)2C2O4] · H2O.

Текст научной работы на тему «Kadmi̇umun hi̇drazi̇nlə kompleks bi̇rləşmələri̇ni̇n SİNTEZİ və TƏDQİQİ»

KÍMYA PROBLEML9RÍ № 1 2015

UOT 546. 47-386. 546. 56-386

KADMÍUMUN HÍDRAZÍNL9 KOMPLEKS BÍRL9§M9L9RÍNÍN

SiNTEZi УЭ T9DQÍQÍ

M.N.Hüseynov, G.i.ismayilova, G.i.Vahadzada

Azзrbaycan Dövbt Pedaqoji Universiteti AZ1001 Bab, Ü.Haclbзyov Mç.,34; e-mail: kindteacher2010@mail.ru

Kadmiumun hidrazinb kompleks зmзlз gзtirmзsi tзdqiq edilmi§dir. Tзdqiqatm nзticзlзri göstзrmi§dir ki, kadmium zзif tur$ тШШз hidrazin duzlarmm içtirah Из a^ag^ato kompleks birtymateri зmзlз gзtirir: [CdNH4)2Ch] 2H2O; [CdNHJB^HO; [CdN2H4)CO3]2H2O; [CdN2H4)CO4]H2O

Açar sözfor: kadmiumun duzu, kolloid tipli hidroksidhr, hidrazin, kompleks ЫИз^тзЬг, tur$ vз neytral mühithr.

ödabiyyatda d-elementlarin hidrazinla kompleks birla§malarinin alinmasi va xassalarinin öyranilmasina dair xeyli malumat vardir [1-4]. Amma onlarin bir nümayandasi olan kadmiumun bela birlaçmalari haqqinda çox az içlar darc edilmi§dir. Ancaq sulfat, flüor, nitrat va rodanid kadmiumun hidrazinla kompleks birlaçmalari alinmi§ va tadqiq edilmi§dri [1,5]. Kadmiumun hidrazinla digar tur§u qaliqlari ila kompleks birlaçmalarinin sintezina va xassalarin öyranilmasina dair adabiyyatda malumat azdir. Bu i§ d-elementlarin hidrazinla sulu mahlullarda qarçiliqli tasirinin öyranilmasinin davamidir [6]. Burada kadmiumun hidrazinla bazi kompleks birlaçmalarinin sintezi va onlarin bazi xassalarinin tadqiqi barada malumat verilir.

Sulu mahlullarda kadmiumun hidrazinla kompleks amala gatirmasi prosesina mühitin pH-i, temperaturu, hidrazin va metal ionlarinin qatiligi, ilkin maddalarin, kimyavi rabitanin tabiati, halledicinin xarakteri kimi amillar tasir edir.

Tadqiqatin naticalari göstarmi§dir ki, kadmium zaif tur§ va neytral mühitlarda hidrazinla kompleks birlaçmalar amala gatirir. Cd2+ ionlari suya daha çox meyl edarak onunla birlaçir va metal oksigen rabitali davamli birlaçma yaradir. Bela ionlarin duzlarina asasi liqandlarla tasir etdikda bunlar kompleks avazina kolloid tipli hidroksidlar эшэ1э gatirirbr. Masalan Cd2+ ionu ila hidrazin arasinda sulu mühitda açagidaki çakilda reaksiya gedir.

4. НгО ++ N2H4 – ЩО+

Bu ondan irali galir ki, reaksiya mühitinda hidrazinin miqdari artdiqca onun su ila qarçiliqli tasiri naticasinda alinan OH ionlarinin miqdari artir. Onlar metal ionlarini ahata edarak Cd2+-N rabitasini zaifladir, Cd2+-O rabitasini isa qüvvatlandirirlar. Naticada kadmium hidroksidi çôtor. 0gar kadmiumun zaif tur§ula§dirilmi§ mahlullari götürülarsa, hidrazin alava etdikda OH ionlarinin amala

galmasi zaiflayir va hidroksiddan ibarat çô^nto alinmaz. Reaksiyani haddindan artiq tur§ mühitda da aparmaq olmaz. Çünki bu zaman hidrazinli kompleks hidrazonium ionunun ]~э1пэ1э galmasi ib parçalanir.

Belalikla, yuxaridaki tanliklardan aydin olur ki, kadmiumun mahlullarda hidrazinla qarçiliqli tasirini öyranmak üçün prosesi hidrolizin ba§ vermadiyi pH-da va

M.N.HÜSEYNOV va b.

Л’-.т’:” ionlarin yüksak qatiliginda aparmaq lazimdir. N2H[ ionlannin yüksak va sabit

qatiligi ham mahlulda yüksak va sabit ion qüvvasi yaradir, ham Cd2+ ionlarinin hidrolizini zaifladir va eini zamanda mahlulda sarbast jV2íí4molekullannin mövcud olmasina sabab olur [7-8].

Deyilanlar nazara alinaraq, kadmiumun hidrazinla kompleks birlaçmalarinin sintezi zaif tur§ mühitda (bazi hallarda neytral mühitda) aparilmiçdir.

Bela mühit ûç üsulla yaradilmiçdir.

1. Kadmiumun duzunun mahluluna hidrazin alava etmamiçdan qabaq duzun aniona uygun turçu mahlulu tökmakla;

2. Kadmiumun duzunun mahluluna hidrazinin uygun duzunun mahlulu ila tasir etmakla;

3. Kadmiumun duzuna hidrazinin buxari ila tasir etmakla.

Bununla alaqadar olaraq, kadmiumun hidrazinla kompleks birlaçmalarini sintez etmak ûçûn konkret ûç üsul hazirlanmiçdir.

Birinci üsulla kadmiumun duzunun zaif turçulaçdirilmiç doymuç mahluluna fasilasiz qariçdirmaqla, kadmiumun hidroksidinin azca çôkûntûsû alinana qadar hidrazin-hidrat alava edilir. Çôkûntû sûzûlûr va zaif turç mûhita malik filtrat otaq temperaturunda eksikatorda

kalsium-xlorid ûzarinda kristallaçmaq ûçûn saxlanilir.

ikinci üsulla eyni anionlara malik kadmium va hidrazin duzlari stexiometrik miqdarda götürülarak doymuç mahlullari hazirlanir, sonra qariçdiraraq otaq temperaturunda eksikatorda kalsium-xlorid üzarinda kristallaçmaq üçün saxlanilir.

Ûçûncû üsulla kadmium-karbonatina va kadmium-oksalatina hidrazinin buxari ila tasir edilir. Tacrüba vakuum eksikatorda aparilir.

Birinci va ikinci üsulla hazirlanmiç son mahlulda pH 3.5 ila 5 arasinda dayiçir. Taxminan 15-20 gün müddatinda mahlullardan uygun komplekslarin kristallari çökür. Çôkm^ kristallar süzgac kagizindan süzülür, avvalca soyuq distilla suyu ila, sonra etil spirtla, an axirda benzolla yuyulub, 40-50 0C temperaturda sabit çakiya galana qadar termostatda qurudulur.

Alinmiç kompleks birlaçmalarin tarkibi kimyavi reaksiyalara va kimyavi analizin naticalarina asasan mûayyanlaçdirilmiçdir.

Hidrazin birbaça yodat üsulu ila [9], kadmium, xlorid, bromid, karbonat va oksalat ionlari çaki üsulu ila tayin olunur [10]. Kristallaçma suyun miqdari isa elementlarin farqina asasan müayyanla§dirilmi§dir.

Cadval 1. Kadmiumun hidrazinla kompleks birlaçmalarinin kimyavi analizinin naticalari.

Komplekslarin kimyavi formulu Tapilmiçdir, % Hesablanmiçdir, % Sixligi, q/sm3

Cd N2H4 Anion-lar H2O Cd N2H4 Anion-lar H2O

[Cd(N2H4)2Cb]-2H2O 39.41 22.26 24.77 11.84 39.68 22.56 25.05 12.7 2.45

[Cd(N2H4)2Br2]H2O 29.5 18.9 47.4 5.2 30.3 18.6 46.2 5.3 3.882

[Cd(N2H4)2CO3]2H2 O 41.12 22.05 21.72 12.81 41.64 22.46 22.3 13.2 3.038

[Cd(N2H4)2C2O4]H2O 39.17 21.88 30.74 6.16 39.78 22.4 31.2 6.37 2.982

Kadmiumun hidrazinla sintez edilmiç kompleks birlaçmalarinin müxtalif halledici-larla (su, etil spirti, benzol, aseton va s.) hall

olmasi va bazi maddalarla (AgNO3, BaCl2, H2S) qarçiliqli tasiri ôyranilmiçdir. Tacrü-balarin naticalari 2-ci cadvalda verilmiçdir.

KADMÍUMUN HÍDRAZÍNL9 KOMPLEKS BÍRL9§M9L9RÍNÍN

Cadval 2. Kadmiumun hidrzinla kompleks birla§malarinin bazi xassalari.

№ Komplekslarin kimyavi formulu Mr Hall olmasi Bazi maddalarla qar§iliqli tasiri

1 [Cd(N2H4)2Cl2]-2H2Ü 283,427 Suda, etil spirtinda hall olur, benzolda hall olmur AgNÜ3-la tadrican reaksiyaya daxil olur. H2S tasir etmir.

2 [Cd(N2H4)2Br2]-H2Ü 354,314 íí •>•> íí •>•>

3 [Cd(N2H4)2CÜ3]-2H2Ü 272,531 2 M mineral tur§u-larda hall olur. Suda va benzolda hall olmur. H2S va BaCl2 ila reaksiyaya daxil olmur.

4 [Cd(N2H4)2C2Ü4]-H2Ü 282,525 et •>•> íí •>•>

Cadvaldan görünür ki, sintez olunmu§ birla§malarin hamisinda kadmiumun olmasina baxmayaraq, onlarin he9 birinin mahlulu hidrogen-sulfid mahlulu ila reaksiyaya daxil olmur. Bu fakt isbat edir ki, kadmium mahlulda kompleks birla§manin daxili sferasindadir.

Belalikla, kadmiumun hidrazinla sintez edilmi§ kompleks birla§malari yax§i ta§kil olunmu§ kristallik maddalardir. AgNÜ3 mahlulunun tasirila xlor va brom ionlarinin tadrican 9ökmasi hallogenli kompleks ionlarin mahlulda tadrican dissosiasiya etdiyina dalalat edir. Sintez edilmi§ komplekslar havada davamli birla§malardir va uzun müddat par9alanma alamati olmadan havada saxlanila bilar. Hidrogen sulfidin onlarin mahlullarina tasir etmamasi sübut edir ki, metal ionu kompleksin daxili sferasindadir va kompleks ion kifayat qadar davamlidir. BaCb-in tasiri ila va ionlarin 9ökm3masi da

onlarin kompleksin daxili sferasinda oldugunu isbat edir.

Kadmium hidrazinla kompleks birla§malarinin kimyavi analizin naticalarina

asasan müayyan edilmi§ tarkibi ÍQ spektroskopik üsullarla daha da daqiqla§dirilmi§ va alinmi§ naticalarin dogrulugu asaslandirilmi§dir. Spektrlar vazelin yagindaki suspenziyalar va KBr-la birlikda hablar §aklinda ÍKS-UR-20 (400-4000 sm-1) cihazinda yazilmi§dir.

Cadval 3-dan aydin olur ki, tarkibinda xlor ionlari olan kompleksda hidrazin monodentant liqand rolunu oynayir. Xlor ionlari kompleksin daxili sferasinda yerla§ib, bidentantdirlar. Bu kompleks birla§mada ancaq kristalla§ma suyu mövcuddur.

Karbonatodihidrazinkadmium va oksalatohidrazinkadmium birla§malarinda hidrazin monodentatdir, tur§u qaliqlari kompleksin daxili sferasinda yerla§ir. [Cd(N2H4)2Cl2]-2H2Ü, [Cd(N2H4)2CÜ3]-2H2Ü, [Cd(N2H4)2C2Ü4]-H2Ü komplekslarinda

hidrazin körpü alaqali un-n =1080, 960, 1005 sm-1 birla§ma amala gatirir. Bu kompleks birla§malarda kristalla§ma su molekullari hidrogen rabitasi ila metal atomu ila birla§mi§dir.

M.N.HUSEYNOV va b.

Cadval 3. Kadmiumun hidrazinla bazi kompleks birla§malarinin iQ spektrlarinda udma

zolaqlarinin dalga adadlari (sm-1) va onlarin aid oldugu atom qruplari.

[Cd(N2H4)2Ch]-2H2O [Cd(N2H4)2COs]-2H2O [Cd(N2H4)2C2O4]-H2O aid edilma

3420 3300 3540 u(H2O)

3250 3190 3099 3230 3290 3190 u(N-H)

1550 1510 1600 1595 1530 t(nh2)

1300 1240 1150 1160 1265 T(NH2)

1080 960 950 1005 950 u(N-N)

620 586 620 782 ul(h2o)

530 718 t(oco) + (CCO)

420 450 445 u(M-N)

1. Aliev R.Y., Huseynov M.N., Klyuchnikov N.G. Sintez nekotorih gidrazinovih soedineniy kadmiya. // J.Neorqan himii. 1972, tomXVII, vip. 1, s., 85-87.

2. Sharov V.A., E.A.Nikonenko, V.A.Pere-lyaev i dr. Spektralnie i magnitnie svoystva oksalata nikelya i kompleksnih soedineniy ego s gidrazinom. // J.Koordin. Himii, 1977, t.3, vip. 12, s. 1865-1871,

3. Stesenko A.i., Tihonova L.S., Shigina L.i., Ginzburq i.M. O kompleksnih soedine-niyah Pt2+ s gidrazinom i ego organicheskimi proizvodnimi. //J.Neorqan. himii. 1978,t. 23, vip. 7, s. 1871-1876.

4. Huseynov M.N., Sardarli A.M., Ismailova G.N. iK-spektroskopicheskoe issledo vanie

nekotorih kompleksnih soedineniy kadmiya s gidrazinom. // Izvestiya Pedagogiches-kogo Universiteta. Seriya estestvennih nauk. 2009, №5, s. 38-42.

5. Aliev R.Y., Huseynov M.N., Kuliev A.D., Klyucnikov N. G. Vzaimodeystvie gidrazina s galogenidami medi, sinka i kadmiya. // J.Obshey himii. 1972, t. XLII, vip. 2, s. 409-410.

6. Huseynov M.N., D.B.Musayev, N.G.Klyuchnikov. Izuchenie ustoychivosti kompleksnih soedineniy kadmiya s gidrazinom v vodnih rastvorah. // J.Koordin. Himii. 1986, tom 12, vip. 5, s. 614-616.

KADMiUMUN HiDRAZiNLa KOMPLEKS BiRL9§M9L9RiNiN

7. Huseynov M.N., Musayeva H.M. Lutesiumun (III) hidrazinle kompleks emele getirmesinin tedqiqi. // J. Kimya problemleri. 2010, №3, s. 487-489.

8. HuseynovM.N., ismayilova G.N., Guliyeva G.R. Sinkin hidrazinle kompleks birleshmelerinin sintezi ve tedqiqi. //

“Xeberler” (humanitar ve tebiet elmbri seriyasi), Baki ADPU. 2013, №2, s. 4346.

9. Odrit L., Oqq B. Himiya gidrazina. M. : JL. 1954. S. 151-153.

10. Sharlo Q. Metodi analiticheskoy himii. M. : 1969, tom 2, s. 791, 1051, 1118.

СИНТЕЗ И ИССЛЕДОВАНИЕ КОМПЛЕКСНЫХ СОЕДИНЕНИЙ КАДМИЯ

М.Н.Гусейнов, Г.Н.Исмаилова, Г.И.Вахадзаде

Азербайджанский государственнвй педагогический университет AZ1001 Баку, ул.У.Гаджибекова, 34; e-mail: kindteacher2010@mail.ru

Исследовано комплексообразование кадмия с гидразином. Результаты исследований показали, что в нейтральной и слабокислой средах кадмий с солями гидразина образует следующие комплексные соединения: [Cd(N2H4)2Ch] • 2H2O, [Cd(N2H4)2Br2] • H2O, [Cd(N2H4)2CO3] • 2H2O, [Cd(N2H4)2C2O4] • H2O. Ключевые слова: соли кадмия, гидразин, комплексные соединения.

SYNTHESIS AND RESEARCH INTO COMPLEX COMPOUNDS OF CADMIUM WITH

M.N.Huseynov, G.N.Ismayilova, G.I. Vahadzade

Azerbaijan State Pedagogical University 34 Hajibeyov str., Baku AZ1001; e-mail: kindteacher2010@ jvail.ru

The research paper examines complex-formation of cadmium with hydrazine. Results of the research revealed that cadmium forms the following complex compounds with hydrazine salts in neutral and subacidic mediums: [Cd(N2H4)2Ch] • 2H2O, [Cd(N2H4)2Br2] • H2O, [Cd(N2H4)2CO3] • 2H2O, [Cd(N2H4)2C2O4] • H2O. Keywords: cadmium salts, hydrazine, complex compounds.

Redaksiyaya daxil olub 18.11.2014.

Kompleks birləşmələr VI hissə – Şelat kompleksləri

Mərkəzi iona birdən çox koordinasiya bağı ilə bağlana bilən bir çox liqand var. Bu xüsusiyyətə malik birləşmələrə çoxdişli liqandlar, əmələ gətirdikləri komplekslər isə xelat adlanır (yunan dilindən chele = xərçəng çimdik). Növbəti təcrübələrdə bir neçə metal xelat kompleksi əldə edəcəyik.

Birinci təcrübədə mis (II) ionları ilə aminasetik turşu (zülal amin turşularından biri olan qlisin) arasında reaksiya aparacağıq. Test üçün mis sulfat CuSO məhlulları tələb olunacaq.₄ və glisin N.₂YALNIZ₂-COOH (şəkil 1). Sınaq borusuna az miqdarda mavi mis duzu məhlulu tökün və sonra bir az aminasetik turşu məhlulu əlavə edin (şəkil 2). Gəminin məzmunu göy rəngə çevrilir. Bu fenomen qlisin anionları ilə mis (II) ionlarının xelat kompleksinin əmələ gəlməsi ilə əlaqədardır: Hər iki birləşmənin rəngləri foto 3-də göstərilmişdir: solda – aqua kompleksi, sağda – qlisin ilə kompleks.

İkinci cəhddə salisilik turşu ilə dəmir (III) ionlarının kompleksini əldə edirik. Təcrübə üçün dəmir (III) xlorid və FeCl sulu məhlulları tələb olunacaq.₃ və salisilik turşusu C.₆H₄(OH) COOH. Təmiz üzvi reagent əvəzinə, salisilik spirtdən istifadə edə bilərsiniz – bu turşunun 1% spirt məhlulu olan hər hansı bir aptekdə mövcud olan dezinfeksiyaedici vasitə (şəkil 4). Sınaq borusuna sarı-qırmızı FeCl məhlulunun bir hissəsini tökün.₃və sonra bir neçə damcı salisilik spirt əlavə edin (şəkil 5). Qabın tərkibi xelat birləşməsinin əmələ gəlməsi nəticəsində rəngini mavi-bənövşəyi rəngə dəyişir: Sınaq borusunda olan maye mürəkkəbə bənzəyir. Təəccüblü deyil – mürəkkəb salisilik turşuya bənzər quruluşlu birləşmələrdən hazırlanır. Aparılan reaksiya fenolları, OH qrupunun benzol halqasına bağlandığı birləşmələri aşkar etmək üçün xarakterik bir cəhddir (bu qrup salisilik turşu molekulunda da mövcuddur). Şəkil 6 hər iki birləşmənin rənglərini göstərir: solda – akvakompleks, sağda – xelat.

Çox dişli liqandların tətbiqi sahələrindən biri məhlullarda metal kationlarının miqdarının təyin edilməsidir. Analitik üsul – titrləmə, sınaq nümunəsinə onunla reaksiya verən maddənin məhlulunun (məlum konsentrasiyası ilə) əlavə edilməsindən ibarətdir. Titrləmənin sonu ən çox müvafiq seçilmiş göstəricinin rənginin dəyişməsi ilə göstərilir. İstifadə olunan titr məhlulunun həcmini bilməklə nümunədə təyin olunacaq katyonun tərkibini hesablamaq olar.

Kran suyunda kalsium ionlarının titrlənməsini həyata keçirmək üçün EDTA (edetik turşunun natrium duzu), “Kalmagit” ticarət adı olan bir göstərici və ammonyak suyundan (şəkil 7) istifadə edəcəyik. Təcrübəyə ətraf mühitin qələvi reaksiyasını təmin etmək üçün lazım olan ölçülən həcmdə kran suyuna (şəkil 8) bir damla sulu ammonyak məhlulu əlavə etməklə başlayırıq (sınağın aparılması üçün təxminən 10 pH tələb olunur). düzgün).

İndi şüşəyə bir damla indikator məhlulu əlavə edin (Şəkil 9), bu, qabın içindəkiləri qırmızıya çevirəcək. Sonra EDTA məhlulunu kiçik bir pipetkaya yığırıq və nümunə ilə qaba buraxırıq (şəkil 10). Hər damcı əlavə etdikdən sonra içindəkilər stəkanı silkələməklə qarışdırılır. Titrləmənin sonu məhlulun rənginin maviyə sürətlə dəyişməsi ilə göstərilir (şəkil 11).

EDTA aşağıdakı strukturun kalsium ionları ilə xelat birləşməsini əmələ gətirir:

Əsas məsələl

–
daxili
sfera
m
ənfi
yüklü
olur.
[
]
(
)
[
]
(
)
[
]
−
−
+
−
+
2
4
2
3
6
3
3
6
3
;
;
OH
Jn
Na
OH
Al
Na
AlF
K
liqandlar tur
şu anionları olarsa (F
–
,Cl
–
,CN
–
,SO
4
2-
)
– asidokompleksl
ər, OH olarsa hidroksokomplekslər oksigenli
tur
şuların qalıqları olarsa oksokomplekslər adlanır.
3.
Neytral kompleks birləşmələr – bir sferalı kompleks birləşmədir. Belə k.bir-də
h
əm yüklü həm də yüksüz liqandlar ola bilər.
[
]
(
) (
)
[
]
[
]
0
5
0
0
0
3
3
2
3
0
0
2
3
4
4
)
(
)
(
CO
Fe
NH
NO
Co
NH
Cl
Pt
−
+
−
+

4.
Helat kompleks birləşmələr – polidendant liqandların kompleks əmələgətiricinin
ətrafında koordinasiyasından ə\g-ir
Cu(OH)
2
+ 2N
2
H – CH
2
– COOH
→ OC ─

Bel
ə k.b. daha davamlı olur.

44. Kompleks birləşmələrin oxunması.

N
əzəri və tətbiqi kimyaya dair Beynəlxalq nomenklatura komissiyasının qəbul
etdiyi q
ərara əsasən kompleks birləşmələr aşağıdakı ardıcıllıqla oxunur:

1.
İlk növbədə kation, sonra isə anion adlandırılır.

2. Liqandların
əvvəlcə mənfi, sonra neytral (yəni su, ammonyak, ammin və s.) və
daha sonra müsb
ət yüklü hissəciklər adlandırılır.

3. Elektrom
ənfi liqandları adlandırmaq üçün onların latınca adlarının axırına “O”
h
ərfi əlavə edilir.
Cu

4. Kompleks birl
əşmələrdə eyni liqand bir neçə molekul olarsa onların miqdarı
yunanca
ədədlərin adından istifadə olunur. Məsələn, 1-mono, 2-biş, 3-tris, 4-tetra, 5-
penta, 6-heksa, 7-hepta, 8-okta v
ə s.

5. Anion kompleks birl
əşmələrdə kompleks ionu adlandırmaq üçün kompleks
əmələgətirici metalın axırına “at” şəkilçisi əlavə edilir və mötərizədə onun oksidləşmə
d
ərəcəsi göstərilir. Məsələn, Ferrat, platinat, merkurat, kuprat və s.

B
əzi kompleks birləşmələrin adları.

Kompleks birl
əşmələrin kimyəvi
formulu
Kompleks birl
əşmənin adı
[
]
3
6
3
)
(
CI
NH
Co

Heksaamin kobalt (III) xlorid
Tetraamin kuprum (II) sulfat
Heksaakva ferrium (II) sulfat
Kalium heksasiano ferrat (II)
Kalium heksasiano ferrat (III)
Kalium tetrayodo merkurat (II)
Diamin platin (IV) xlorid

45. Kompleks birləşmələrin davamsızlıq sabiti və tətbiqi
Kompleks birləşmələrin davamlılığı.

Kompleks ion tam v
ə natamam diss. uğraya bilər. bu K ilə ifadə olunur. Çox
kompleksl
ərdə daxili sfera dissosiasiya etmir.

Kompleks birl
əşmələrdə davamsızlıq sabiti kompleks qrupun
dissosiasiyasına
əsaslanır. Çox dissosiasiya edirsə davamsızdır, az dissosiasiya edirsə
əksinə.
Kompleks qrup m
ərhələli
dissosiasiya edirs
ə ümumi davamsızlıq sabiti ayrı-
ayrı
m
ərhələlərin
davamsızlıq sabitinin hasilin
ə bərabərdir.
K
D.S
=K
1D.S
∙
K
2D.S
∙∙∙∙

46. Elektroliz.
Ərimiş və ya məhlul halında elektrolitlərdən elektrik cərəyanı keçdikdə
elektrodlar üz
ərində gedən oksidləşmə-reduksiya prosesi elektroliz adlanır.
Elektroliz n
əticəsində elektrik enerjisi kimyəvi enerjiyə çevrilir.
Elektroliz prosesini aparmaq üçün
ərimiş və ya məhlul halında olan
elektrolit
ə elektrodlar daxil edilir və onlar sabit cərəyan mənbəyi ilə birləşdirilir.
Dövr
ə qapandıqda ionların nizamsız hərəkəti müəyyən nizamlı hərəkətlə əvəz
olunur. Bu zaman müsb
ət ionlar – katoda, mənfi ionlar isə – anoda doğru hərəkət
edir. Katodda – reduksiya, anodda is
ə oksidləşmə prosesi baş verir. Hər iki
elektrodlarda ionlar yüksüzl
əşir. Mis.

(-) K Na
+
0H
–
A (+)
Na
+
+ 1e
–
= Na
0
40H
–
– 4e
–
= 0
2
+ 2H
2
0
Elektrolizin molekulyar t
ənliyi belədir:
4 Na 0H 4Na + 0
2
+ 2H
2
0
Elektrolitl
ərin suda məhlullarının elektroizi bir qədər mürəkkəbdir, belə
ki, bu halda prosesd
ə həmçinin su molekulları da iştirak edir. Mis. Na Cl
m
əhlulunun elektrolizini nəzərdən keçirək.
Na Cl ( m
əhlul )

2Na
+
+ 2 0H
–
= 2Na 0H
Elektrolizin molekulyar t
ənliyini yazaq:
2NaCl + 2H
2
0 H
2
+ 2Na0H + 0
2

Anion oksigenli olarsa, h
ər iki elektrodlarda su molekulları iştrirak edəcəkdir.
Miss. Na
2
S0
4

Elektrolizin molekulyar t
ənliyini yazaq:
2Na
2
S0
4
+ 6 H
2
0 2H
2
+ 4Na 0H + 0
2
+ 2 H
2
S0
4

Sulu m
əhlullarda katodda metal kationlarının reduksiyası zamanı aşağıdakıları
bilm
ək vacibdir :
1.
Li – … Al –adək ( Al də daxil olmaqla ) metalların əvəzinə su
molekulları reduksiya olunur
2.
Cu -… Au metalların özləri tam reduksiya olunurlar
3.
Al -.. H-ədək olan metallar su molekuları ilə birlikdə reduksiya
olunurlar.
T
əcrübə göstərir ki, 1-valentli ionu yüksüzləşdirmək üçün 1,602
.
10
– 19
Kl
elektrik yükü t
ələb olunur. 1 mol üçün bu rəqəm 1,602 10
-19
x 6,02
.
10
23
= 96500
Kl. Bu, Faradey ədədi adlanır.
Əgər ion 2-valentli olarsa, bu rəqəm 2 dəfə, 3-
valentli olarsa- 3 d
əfə və s . artıq olacaqdır.
Faraldey bu hadis
əni öyrənərkən 2 qanun kəşf edir :
1.
Elektroliz zamanı elektrodlarda ayrılan maddələrin miqdarı , elektro-
litdən keçən elektrik yükünün miqdarı ilə düz mütənasibdir.

2.
Müxtəlif birləşmələrin elektrolizi zamanı eyni miqdarda elektrik yükü
elekrodlarda ekvivalent miqdarda maddə ayırır
H
ər iki qanunun imumiləşdrilmiş riyazi formulu belədir
EIt
m = ———
96500
Burada, m – eletrodlarda ayrılan madd
ə miqdarı, I – elektrik cərəyanı, A
0
,
E – kimy
əvi ekvivalent.
METALLARIN GƏRGİNLİK SIRASI
Metalların
ən əsas xassələrindən biri valent elektronlarını asanlıqla
vermələridir.
Bu xass
ə bütün metallarda eyni olmayıb onların aktivliyilə
əlaqədardır. 1865-ci ildə rus alimi Beketov metalları onların aktivliyinin azalması
istiqam
ətində bir sıraya düzərək onu sıxışdırıcı sıra ( gərginlik sırası)
adlandıırmı
şdır. Hazırda bu sıranı metalların standart elektrod potensialları
sırası adlandırırlar
Li, K, Ca, Na, Mg, Al, Mn, Zn, Cr, Fe, Ni, Sn, Pb, / H /, Cu, Hg, Ag, Pt, Au
G
ərginlik sırası metalların aşağıdakı kimyəvi xassələrini xarakterizə edir
1.
Hər bir metal özündən sonra gələn metalları onların duz
məhlullarından sıxışdırıb çıxarır.
2.
Sırada hidrogendən əvvəl yerləşən metallar oksidləşdirici olmayan
duru turşulardan hidrogeni sıxarır.
3.
Sırada soldan sağa getdikcə , yəni metalların elektrod potensiallarının
qiyməti artdıqca, oların kimyəvi aktivliyi azalır və s.

Qeyd etm
ək lazımdır ki, dövri sistemdə elementlərin kimyəvi aktivliyi
ionla
şma enerjisi ilə müəyyən olunduğu halda, standart elektrod potensialları
sırsında bu aktivlik a
şağıdakı 3 mərhələdən asılıdır

1.
Sublimasiya enerjisi
2.
İonlaşma enerjisi
3.
Hidratlaşma enerjisi

1 v
ə II proseslər – endotermik, III proses isə ekzotermikdir. Bu
enerjil
ərin cəmi nə qədər az olarsa, metal bir o qədər aktiv olar.Bu səbəbdən Li
sırada 1-ci yerd
ə durur.

47. Metalların korroziyası.
Korroziya metalların
ətraf mühitin təsirindən dağılması olub, öz-özünə baş
ver
ən oksidləşmə reduksiya prosesidir.
Getm
ə mexanizminə görə korroziya 2 tipə bölünür :
1.
Kimyəvi korroziya
2.
Elektrokimyəvi korroziya
Kimyəvi korroziya a). quru qazların ( 0
2
, H
2
S, S0
2
, C0
2
v
ə s. ) və
b). qeyri elektrolitl
ərin ( neft, kerosin, benzin, sürtkü yağları və s ) təsirindən
yaranır.
Elektrokimyəvi korroziya elektrolit mühitind
ə baş verir. Misal olaraq Fe-in Cu ilə
xlorid tur
şusu mühitində kontaktını göstərmək olar.
D
əmirin rütubətli havada korroziyası 65% artıq. Temperaturun artması həmçinin
korroziyanın sür
ətini atırır
Al il
ə Cu rütubətli havada kontaktda olduqda , həmçinin korrroziya baş verir.
Korroziyadan mühafiz
ə üsulları aşağıdaklardır

1.
Qoruyucu örtük ( Zn, Sn, Pb, Ni və Cr ilə )
2.
Legirlənmə – metala qeyri-aktiv komponentlərin qatılması ( məs.
Cr, Ni, Ti, V və s. )
3.
Mühitin tərkibinin dəyişdirilməsi – elektrolitə korroziyanı ləngidən
maddələrin – ingibitorların qatılması. V
ə s .

48. Dəmir haqqında ümumi məlumat.
D
əmir vııı qrupun əlavə yarımqrupunda yerləşir.Elektron formulu aşağidaki kimidir:
+26
Fe1s
2
2s
2
2p
6
3s
2
3p
6
3d
6
4s
2

D
əmir birləşmələrində əsasən +2 və +3oksidləşmə dərəcələrigöstərir. Dəmir
birl
əşmələrində əsasən +2 və +3 valentlik göstərir.Dəmirin +6 oksidləşmə dərəcəsi
göst
ərdiyi birləşmələri (ferratlar) da məlumdur. Məsələn, kalium-ferrat K
2
FeO
4
, barium-
ferrat BaFeO
4

49. Dəmirin təbiətdə yayılması.

B
əziqədim dillərdə dəmir “səma daşı” adlanır. Dəmirə daha çox aşağıdakı
mineralların t
ərkibində təsadüf olunur:
CuFeS
2—
mis kolcedanı, FeS
2
-pirit, Fe
3
O
4
-maqnetit, Fe
2
O
3
-hematit, FeCO
3
-siderit ,
FeCr
2
O
4
-xromit. Bir çox mineral sularda d
əmir (II) hidrokarbonat Fe(HCO
3
)
2
olur.
D
əmir canlı təbiətdə böyük əhəmiyyətə molikdir. O, qandakı hemoqlobinin tərkib
hiss
əsidir.

Alınması. D
əmiri aşağıdakı üsullarla almaq olar.
1.D
əmir oksidlərinin hidrogenlə reduksiyası ilə:
Fe
2
O
3
+ 3H
2
!
→
2Fe + 3H
2
O
2.D
əmir oksidlərindən alüminotermiya üsulu ilə dəmiri reduksiya etməklə:
Fe
2
O
3
+ 2Al
!
→
2Fe + Al
2
O
3

D
əmir oksidlərindən karbon (II) oksidlə reduksiya etməklə:

4.
İkivalentli dəmir duzlarının suda məhlullarının elektrolizi ilə:
FeSO
4
+ 2H
2
O
#$#%!&’$()
*++++++,
2Fe +H
2
↑ + O
2
↑ + H
2
SO
4

50. Dəmirin fiziki və kimyəvi xassələri.

Saf d
əmir gümüşü-ağ rəngli plastik metaldır. Dəmirin sıxlığı 7,87 q/sm
3
,
ərimə
temperaturu 1539
o
C-dir. D
əmir maqnit xassələrinə malikdir.
Yüks
ək təmizlikdə dəmir kimyəvi davamlıdır, lakin müxtəlif qarışıqları olan adi
d
əmir nəm havada tez paslanır.
4Fe + 3O
2
+ 6H
2
O
→ 4Fe(OH)
3

Fe + S
→ FeS
Fe + CuSO
4

51.Metalların ümumi xassələri. Ərintilər.

Hal-hazırda m
əlum olan kimyəvi elementlərdən 85-i metaldır. I, II, III qrupların
h
əm əsas və həm də əlavə yarımqruplarının hamısı (H və B müstəsna olmaqla) metaldır.
IV, V, VI, VII v
ə VIII qrupların isə əlavə yarımqrupları metallardan ibarətdir.

IV qrupun
əsas yarımqrupunda C və Si-dan başqa bütün elementlər metallardır; V
qrupun
əsas yarımqrupunda Sb və Bi, VI qrupun əsas yarımqrupunda isə yalnız
polonium (Po ) metaldır.

Dövri sistem c
ədvəlində berilliumdan astata diaqonal xətt çəkilmiş olarsa, onun
yaxınlı
ğında (yuxarıda və aşağıda) yerləşən elementlərin: Be, Al, Ti, Ge, Nb, Sb, və s.
ikili xass
əyə malik metallar (yəni amfoter metallar) olduğunu görərik.

Metallar ümumi fiziki xassələrə malikdir. Bu xass
ələr aşağıdakılardır:

1) plastiklik, 2) metal parıltısı, 3) yüks
ək istilik və elektrik keçiriciliyi

Plastiklik
─ metalın yumşaqlıq xassəsidir. Plastiklik Au, Ag, Cu, Sn, Pb, Zn, Fe
sırası üzr
ə azalır. Metal parıltısı metaldakı “elektron qazının” işıq şüalarını güclü əks
etdirm
ək qabiliyyətidir.

Metallarda istilik və elektrik keçiriciliyi kristal q
əfəsində sərbəst elektron-ların
yerl
əşməsi ilə əlaqədardır.

Temperatur artdıqca metal ionlarının r
əqsi hərəkəti güclənir, bu isə metaldakı
s
ərbəst elektronların istiqamətlənmiş hərəkətinə mane olur, yəni metalın elektrik
keçiriciliyi azalır- mütl
əq sıfır (T= -273
0
C) temperaturuna yaxınla
şdıqca bir sıra metallar
mütl
əq keçiriciliyə malik olur. Metalların digər fiziki xassələri: ərimə, qaynama
temperaturları, b
ərkliyi, sıxlığı onların atomlarının fərdi xassələrindən, kütləsindən,
nüv
əsinin yükündən, metal rabitəsinin davamlı olmasından aslıdır.

Civ
ə və fransiumdan başqa bütün metallar adi temperaturda bərk maddələrdir. Ən
asan əriyən metal civə (-38
0
C) v
ə ən çətin əriyən metal isə volframdır.(3390-
3410
0
C). 1000
0
C-d
ən yuxarı temperaturda əriyən metallar: Fe, Mn, Cr, Cu çətin,
1000
0
C-d
ən aşağı temperaturda əriyən metallar: Li, Na, Al, Ca və s. asan əriyən metallar
adlanır.
Sıxlı
ğına görə (xüsüsi çəkisinə) metallardan ən yüngülü litium-Li=0,53 q/sm
3
, ən
ağırı osmiumdur (22,6 q/sm
3
).

Sıxlı
ğı 5 q/sm
3
-d
ən böyük olan metallar ağır metallardır: Zn, Fe, Cu, Hg, Ag, Pt
v
ə s. sixliği 5 q/sm
3
-d
ən kiçik olanlar isə yüngül metallar: Li, Na, Mg, Al adlanır.

B
ərkliyinə görə ən bərk metal xrom, ən yumşaq metal isə qələvi metallar: Na,
K, Rb, Cs hesab olunur.

Texnikada metallar a
şağıdakı qruplara bölünür:

1) Qara metallar: Fe, Mn, Cr v
ə onların ərintiləri.

2) Əlvan metallar: Al, Mg, Ca, Cu, Pb, Sn, Zn v
ə s.

3) Nadir metallar: Li, Be, V, Mo, W v
ə s.

4) Qiymətli metallar: Pt, Au, Ag, Zr, Os, Pd v
ə s.