Почему тормозит компьютер – причины и решения

4. Təhlükəsizlik Divarı istifadə edin

Kompüter təhlükəsizliyi

Kompüter təhlükəsizliyi, kompüter istifadə etdiyiniz zaman ortaya çıxa biləcək risklərin idarə edilməsi ilə maraqlanan kompüter elmi sahəsidir. Çox təəssüf ki kompüterlərin məlumatsız və diqqətsiz istifadəsi maddi və mənəvi zərərlərlə nəticələnir. Bu zərərlərdən qaçmaq üçün bəzi təməl mövzuları bilmək və bəzi təhlükəsizlik tədbirlərini almaq lazımdır. Bu yazıda, bu əsas məlumat və tədbirlərə toxunacağıq.

Risklər Hardan Gələbilər? Kompüter istifadəsindən qaynaqlanan risklər, müxtəlif şəkillərdə ortaya çıxar. Işlətdiyimiz proqramlarda tapılması olabiləcək açıqlar və səhvlər, bunlara yerleştirlmiş ola biləcək arxa qapılar, zərər vermə məqsədiylə yazılmış virus və bənzəri proqramları, pis niyyətli kəslərin edə biləcəyi birbaşa və dolayı hücumları, yalan cəhdləri və istifadəçi səhvləri bunlara örnəkdir.

Necə qoruna bilərsiniz?

1. Kompyuterinizi Aktual Saxlayın

Əməliyyat sistemlərində və proqramlarda kompyuterinizə zərər verəcək açıqlar və səhvlər ola bilər. Bu açıqlar, pis niyyətli kəslər tərəfindən tapılsa kompüterinizin yavaşlaması, səhv verməsi, istəmədiyiniz şeylər etməsi, şəxsi məlumatlarınızın oğurlanma, məlumat itkiləri kimi istənməyən nəticələr meydana gələ bilər. Proqram istehsalçıları, öz məhsullarındakı səhvlərin fərqinə vardıqda bunları düzəltməyə çalışırlar. Bu səbəblə tez-tez əməliyyat sistemlərinin və digər proqramların səhv düzəltmələri ehtiva edən yeni versiyaları çıxır. Buna görə kompyuterinizin aktual qalması əhəmiyyətlidir. Kompüterinizi aktual tuta bilmək üçün avtomatik yeniləmə proqramlarını aktiv hala gətirməli, nizamlı olaraq istifadə etdiyiniz proqramların aktual distributivlərinin çıxıb çıxmadığını nəzarət etməlisiniz. Windows əməliyyat sistemi yeniliklərinin update.microsoft.com ünvanından təqib edə bilərsiniz. Hər hansı bir Linux paylamas istifadə, əməliyyat sistemi ilə yanaşı istifadə etdiyiniz bütün digər proqramların yeniliklərinin, paket idarəçisi proqramlarından tək basma ilə edə bilərsiniz.

2. Təhlükəsiz Yazılımlar Seçin

Hər kompyuter proqramı eyni nisbətdə etibarlı deyil. Bəzi proqramlar, digərlərinə görə həddindən artıq səhv / açıq ehtiva edirlər. Hətta bəzi proqramlar, yalnız başqa kompüterlərə zərər vermək məqsədilə yazılmışdır. Bu səbəblə etibarlı proqramları seçmək vacibdir. Ümumi olaraq, böyük açıq qaynaq kodlu proqram layihələri, bir çox adam tərəfindən inkişaf etdirilib denetlenebildiğinden daha az təhlükəsizlik açığı ehtiva edərlər. Siz də etibarlı proqramlar istifadəyə Firefox və Thunderbird ilə başlaya bilərsiniz. Windows əməliyyat sisteminin risklərini tamamilə uzaqlaşmaq üçün Linux əsaslı əməliyyat sistemlərini kullanabilirsiniz. Misal üçün Pardus, Tübitak UEKAE tərəfindən inkişaf etdirilən asan istifadə edilə bilər, Türkçe bir Linux dağıtımının.

3. Virusdan Qorunma Proqramı istifadə edin

Virus, soxulcan (worm), truva atı (trojan) kimi proqramlar, kompüterlərə zərər verə biləcək proqramlardır. Müxtəlif qaynaqlardan kompüterinizə bu cür zərərli proqramlar bulaşa bilər. Bu bir disket, CD, DVD və ya USB disk ilə ola bilər. Ancak şübhəsiz İnternet, zərərli proqramların dağılması üçün ən böyük mənbədir. Xüsusilə Azərbaycanda get-gedə yayılan ADSL və ya KabloNet vasitəsilə davamlı bir İnternet bağlantısına sahibsinizsə risk daha böyükdür. Virus və bənzəri proqramların kompüterinizə zərər verməsini önləmək üçün virusdan qorunma (antivirus) proqramları istifadə lazımdır. Bu proqramlar, istədiyiniz zaman kompüterinizi tamamilə darayaraq zərərli proqramları tapıb temizleyebilecekleri kimi, davamlı arxa planda çalışaraq gələn bir təhlükəni anında idarə altına ala bilərlər. Hər gün təxminən üç yeni virus ortaya çıxmaqda və təhlükəli viruslar ortaya çıxmalarından etibarən bir neçə saat içində çox sürətli bir şəkildə yayılmaqdadır. Yeni viruslara qarşı qorunmaq üçün aktual virus məlumatlarına sahib olmaq lazımdır. Bu səbəblə bu proqramları çıxaran firmalar gündə / həftədə bir neçə dəfə virus məlumatı olan verilənlər bazalarını yenilərlər. Virusdan qorunmaq proqramları istifadə edən insanların bilməsi lazım olan ən əhəmiyyətli şey, bu proqramların tez-tez yenilənməsi lazım olduğudur. Virus və digər zərərli proqramlardan qorunmaq üçün ödənişli antivirus proqramları istifadə edə biləcəyiniz kimi Antivir, Avast, AVG, ClamAV kimi müvəffəqiyyətli nişan da istifadə edə bilərsiniz. Windows xaricindəki əməliyyat sistemlərində isə (MacOS, Linux, Solaris, BSD vs) kompüterinizə zərər verə biləcək aktiv viruslar olmadığı üçün antivirüs proqramları istifadə etməyinizə ehtiyac qalmaz.

4. Təhlükəsizlik Divarı istifadə edin

İnternet üzərindən bir kompüterə hücum reallaşdırmaq istəyən insanlar, qarşıdakı kompüterlərdə açıq bir əlaqə nöqtəsi axtarırlar. Belə bir əlaqə nöqtəsi tapmaları halında, xüsusi məlumatlarınızı, şifrələrinizi, kredit kartı nömrənizi ələ keçirə bilər; kompüterinizi qanunsuz işlər üçün istifadə edə bilər, sisteminizə zərər verə bilərlər. Veb skanerləri, e-poçt proqramları, anında mesajlaşma proqramları, çox oyuculu oyunlar və əməliyyat sistemlərində müsbət bir özellikmiş kimi görünən bəzi xidmətlər asan kırılabilen bir əlaqə nöqtəsi yarada. Açıq əlaqə nöqtələrini bağlayaraq çöldən gələn hücumları qarşısını almaq və kompüterinizdə icazə vermədiyiniz proqramların İnternetə əlaqələrini önləmək üçün təhlükəsizlik divarı (firewall) adı verilən proqramları istifadə edilə bilər. Məsələn, Windows XP istifadəçiləri Service Pack 2 yeniləməsini yükləyərək, pulsuz bir təhlükəsizlik divarına sahib ola bilərlər. Təhlükəsizlik duvarınızın aktiv vəziyyətdə olub olmadığından əmin olmaq üçün Yoxlama Masası’ndaki Windows Təhlükəsizlik Mərkəzini ziyarət edilə bilər.

5. Etibar etmədiyiniz İnternet saytlarına Diqqət Edin

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, kompüterlə əlaqədar təhlükəsizlik risklərinin böyük hissəsi İnternet qaynaqlıdır. Bilinməyən İnternet saytlarını ziyarət edən istifadəçilər, zərərli kodlar ehtiva edən web tətbiqlərini işlədərək ya da virus saxlayan faylları kompüterlərinə endirərək kompüterlərinə zərər verə bilərlər. Xüsusilə qeyri-qanuni məzmunlu saytlar (Hack, Crack, Warez, Porno vs.) Sizin kompüterinizə zərər verməkdən də çekinmeyeceklerdir. Bu səbəblə veb skanerlərin təhlükəsizlik xəbərdarlıqlarını diqqətsizcə «bəli» deyərək keçmək, hər əlaqəyə (link) şüursuzca basmaq, hər faylı yükləməyə çalışmaq, qaçınılması lazım olan davranışlardır.

6. Bilmədiyiniz E-poçtları və Faylları Açmayın

Təhlükəsizlik belə təmin edilməz:) Virusların və digər zərərli proqramların özlərini paylamaq üçün ən çox üstünlük etdikləri üsul e-poçt göndermektir. Tanımadığınız kəslərdən gələn, başlıqları şübhəli olan və əlavə fayl (attachment) ehtiva edən e-poçtların virus olma ehtimalları yüksəkdir. Belə hallarda e-məktubun açılmadan silinməsi lazımdır. E-poçt və ya anında mesajlaşma proqramları vasitəsilə (MSN Messenger, ICQ, GTalk vs) tanıdığınız birindən gəlmiş görünsə belə bir fayl, adamın xəbəri olmadan onun kompüterindən bir virus tərəfindən göndərilmiş ola bilər. Hətta bir e-poçt fərqli bir adamın e-poçt ünvanından gəlirmiş kimi göstərilə bilər. Bu səbəblə tanıdığınız birindən nə olduğunu bilmədiyiniz bir fayl aldıqda, o adama geri dönüb bunu həqiqətən onun göndərib yollamadığını soruşmaq ən doğrusudur. Bundan başqa, son zamanlarda olduqca məşhur olan paylaşım proqramları (Bittorent, Qəzaya, I-Mesh, E-Donkey, DC + + kimi) müəllif hüquqlarını pozan fayllar saxlamaları səbəbiylə tartışılmalarının ilə yanaşı, fərqli adlar altında zərərli fayllar da bulundurabilmektedirler. Bu vəziyyətdən zərər görməmək üçün də bir virusdan qorunmaq proqramının aktiv halda saxlanılması vacibdir.

7. Aldatmacalara Diqqət Edin

Gerçək həyatda olduğu kimi İnternet üzərində də insanları aldadaraq və ya istəklərini sui edərək qeyri-qanuni işlər etməyə çalışan insanlar vardır. Cəmiyyət mühəndisliyi (social engineering) adı verilən bu davranış ümumiyyətlə kişiləri aldatmaq və ya xüsusi məlumatlarını ələ keçirmək məqsədi ilə edilir. Xüsusilə sistem idarəçisi olduğunu və müəyyən bir əməliyyatın edilməsi üçün şifrə göndərilməsi lazım olduğunu söyləyən mesajlar, get-gedə daha çox görülən kandırmaca mesajlarıdır. Yemləmə (phishing) deyilən bu tətbiq, bank şifrələrini ələ keçirmək üçün tez-tez istifadə olunur. Bir e-poçtun başqa ünvandan gəlirmiş kimi göstərilməsi də texniki olaraq mümkün olan bir aldatmaca texnikasıdır. Hər vaxt bir məlumatın bir şəkildə dəyişdirilmiş ola biləcəyi və doğru adam tərəfindən gönderilmiyor ola biləcəyi unudulmaması lazım olan bir mövzudur. Ətraflı məlumat üçün bu sayımızdaki Cəmiyyət Mühəndisliyi yazımıza göz ata bilərsiniz…

Почему тормозит компьютер – причины и решения

Решение этих проблем поможет Вам ответить на вопрос, почему тормозит компьютер. Приведенные ниже советы наверняка ускорят работу Вашей системы.

Компьютер тормозит из-за слабого процессора

Проблема . Слабый процессор очень часто становится виновником появления тормозов. Поскольку он непосредственно влияет на скорость работы компьютера, необходимо вовремя уделять внимание замене этого важного компонента. С каждым годом программы становятся все более требовательными, разрешение доступного в сети видео тоже постоянно растет. Проблема слабого процессора особо отчетливо видна при просмотре Full HD или HD видео.

Посмотреть уровень загруженности процессора можно в диспетчера задач. Для этого нажмите комбинацию клавиш Alt+Ctrl+Del и перейдите во вкладку “Быстродействие”.

Решение . Решение проблемы только одно – заменить саму причину, то есть слабый процессор. Вам нужно подобрать более мощный процессор для компьютера, учитывая возможности других компонентов системы.

Проблемы с жестким диском

Проблема . Не многие пользователи знают, что жесткий диск имеет ограниченный ресурс работы. Жесткий диск состоит из зеркальных пластин, которые разбиты на сектора. Со временем сектора жесткого диска повреждаются, и система воспринимает их как битые. Пока есть возможность, битые сектора заменяются резервными и поначалу пользователи не замечают никаких проблем. Когда резервные сектора заканчиваются, то битых секторов становится все больше и это негативно влияет на скорость работы компьютера.

Считается, что скорость работы программ и операционной системы в целом больше чем на 60% зависит от состояния жесткого диска. Многие владельцы реально мощных машин приходят в недоумение и не знают, почему компьютер тормозит. Ведь все комплектующие “на высоте”. Проблема может крыться именно в винчестере.

Решение . Самый радикальный вариант решения проблемы состоит в приобретении нового жесткого диска, но есть и более щадящие методы. Во-первых, можно отстрочить появление сбоев в работе жесткого диска. Для этого нужно периодически проводить его дефрагментацию. Во-вторых. Можно попробовать восстановить жесткий диск при помощи специальных программ.

Дело в том, что сбой в битом секторе может быть физическим или программным. Во втором случае его можно исправить, используя программу для восстановления жесткого диска. Эффект может быть временным, но попробовать стоит.

Компьютер тормозит из-за перегрева компонентов

Проблема . Очень частая и одна из самых опасных причин, по которой компьютер может тормозить это перегрев. За температурным режимом основных компонентов системы обязательно нужно следить. Наверняка Вы храните на компьютере большое количество личной информации (документы, фотографии). Не стоит тогда подвергать ценное хранилище лишней опасности. Хоть вероятность того, что от перегрева компьютер безнадежно сломается и невелика (на современных компонентах стоят температурные датчики и при достижении критической температуры компьютер автоматически выключается).

Но перегрев запросто может стать причиной того, что компьютер тормозит. Если сразу после включения или при простое компьютер работает быстро, а под нагрузкой (программы, тяжелые приложения, игры) начинает тормозить, то будьте уверены что причина именно в температуре.

Решение . Всегда контролируйте температуру основных компонентов компьютера: центрального процессора, видеокарты и винчестера. Сделать это можно с помощью простой программки SpeedFan.

Хоть иногда проводите чистку компьютера от пыли и посторонних предметов. Пыль может стать причиной снижения эффективности работы вентиляторов охлаждения, что в свою очередь приведет к перегреву. Если термодатчики на компонентах показывают высокую температуру даже без нагрузки, то следует проверить состояние термопасты между тепловыделяющими элементами и радиаторами. При необходимости замените термопасту на новую.

Нехватка оперативной памяти

Проблема . Самая банальная причина, почему тормозит компьютер это нехватка оперативной памяти. Как уже говорилось ранее, с каждым годом программы становятся все более требовательными к железу. Маленький объем оперативной памяти достаточно часто становится “узким” местом компьютера и причиной появления неприятных тормозов. Проверить уровень загруженности оперативной памяти очень просто. Для этого нажмите комбинацию клавиш Alt+Ctrl+Del и перейдите во вкладку “Быстродействие”.

Решение . У банальных причин банальные решения. Вам необходимо увеличить объем оперативной памяти. Этот простой на первый взгляд способ имеет несколько подводных камней. Владельцам оперативки старых стандартов (DDR) придется потратить много сил, чтобы найти подходящую планку памяти. Да и стоить она может дороже, чем аналогичная по объему нового стандарта (DDR2 или DDR3). Радикальное же обновление оперативной памяти может потянуть за собой обновление материнской платы и процессора.

Если желания или возможностей покупать новую оперативную память нет, то попробуйте почистить старую. Сделать это можно с помощью специальных программ (например, RAM PowerUp или Memory Cleaner). “Съедать” оперативку могут и вирусы, но мы поговорим об этом дальше.

Маленький файл подкачки

Проблема . С проблемой нехватки оперативной памяти тесно связан маленький файл подкачки, который тоже может стать причиной того, что компьютер тормозит. Особенно сильно маленький файл подкачки влияет на производительность в играх, что часто раздражает многих геймеров.

Решение . Решение очень простое и так сказать бесплатное, и состоит оно в увеличении файла подкачки. Правой кнопкой мыши кликните на “Мой компьютер”, выберите пункт “Свойства” и перейдите во вкладку “Дополнительно”. Далее переходим в такой последовательности “Быстродействие” –> “Параметры” –> “Дополнительно” –> “Виртуальная память” –> “Изменить”. Задаем размер файла подкачки 2000—3000 МБ и нажимаем “ОК”.

Компьютер тормозит из-за нехватки места на системном диске

Проблема . Очень часто пользователи не замечают, как быстро заполняется системный диск (диск С:\). Особенно актуальна эта проблема для тех, у кого жесткий диск разделен на несколько логических дисков, и системный из них самый маленький. Диск С:\ со временем забивается большим количеством обновлений, программ, временных файлов.

Решение . Не хватает места – освободи его. Воспользуемся этим простым принципом для решения проблемы. Рекомендуем Вам провести следующие операции:

• Очищаем диск от временных файлов (CCleaner с этим отлично справится).
• Удаляем программы, которыми уже давно не пользуемся.
• Очищаем рабочий стол от мусора (да-да, все файлы на рабочем столе занимают место именно на диске С:\).
• Очищаем корзину (многие удаляют лишние файлы с рабочего стола и диска С:\ и с “чистой душой” продолжают работать позабыв про очистку корзины).

Компьютер тормозит из-за вирусов

Проблема . Вот мы и добрались до вредоносных программ, которые очень часто становятся неожиданным ответом на вопрос, почему тормозит компьютер. Вирусы бывают самые разные. Есть достаточно “безобидные”, которые по-тихому отошлют Ваши пароли злоумышленнику и самоудалятся, а есть настоящие злодеи, которые будут волнообразно заражать разделы Вашего компьютера, что приведет к появлению тормозов, зависаний и других вполне предсказуемых последствий.

Первые признаки заражения и повод задуматься о проведении срочных антивирусных мероприятий:

• Зависание компьютера на “ровном” месте (при одновременном открытии 10 программ и 3 браузеров не в счет).
• Невозможность удаления файлов или папок
• Появление странных сообщений об ошибках
• Навязчивая реклама в браузерах
• Увеличение времени полного включения компьютера
• Невозможность запуска некоторых программ
• Не получается открыть диспетчер задач (комбинация Alt+Ctrl+Del не помогает)
• В простое процессор загружен до 100%

Решение . При вирусном заражении следует проверить компьютер антивирусной утилитой Kaspersky Virus Removal Tool. Она достаточно эффективно просканирует Ваш компьютер и удалит все вредоносные программы. Если до заражения у Вас не был установлен антивирус, пора задуматься об его установке. Если антивирус у Вас был, пришло время его менять (если компьютер работал на последнем вздохе, то защищает он не очень хорошо).

Неплохой способ защитить компьютер от вирусов это установить фаервол. Связка антивирус плюс фаервол демонстрирует отличные результаты в плане защищенности от вирусов. Очень много пользователей сами того не замечая заражают свой компьютер посещая сайты взрослой тематики. Если Вы уже и решили дать глазам отдохнуть, то не следует нажимать на всевозможные заманчивые объявления (обнови Windows, скачай антивирус, обнови flash плеер). Подобная реклама на взрослых сайтах это лишь попытка установить вредоносную программу на Ваш компьютер.

Большое количество программ в автозапуске

Проблема . Работая за компьютером, пользователи устанавливают большое количество программ и приложений. Многие из них без разрешения добавляются в автозагрузку для автоматического запуска после включения компьютера. Не многие пользователи систематически проверяют раздел автозагрузки на наличие “зайцев”. После двухлетней работы на компьютере и проверки автозагрузки люди перестают удивляться, почему тормозит компьютер. Почистив этот раздел, Вы на порядок увеличите скорость работы Вашей машины.

Решение . Очень удобно почистить автозагрузку можно с помощью уже знакомой Вам CCleaner. Но есть и другой способ. Заходим в конфигурацию системы (переходим “Пуск” –> «Все программы» –> ”Стандартные” –> ”Выполнить”). Прописываем команду “msconfig” и жмем “Enter”.

Переходим во вкладку “Автозагрузка” и отключаем все ненужные программы.

Компьютер тормозит из-за реестра

Проблема . Не многие пользователи задумываются о том, что такое реестр и как он используется системой. В реестре прописаны параметры всех приложений, которые Вы устанавливаете. При неккоректном удалении программ, в реестре остаются так называемые хвосты. Со временем их накапливается очень много, и реестр увеличивается до огромных размеров. Операционная система больше времени тратит на обращение к нему.

Решение . Решение заключается в использовании специальных утилит для очистки (тот же CCleaner или RegCleaner).

Компьютер тормозит при использовании браузера

Проблема . Многие сталкиваются с этой непонятной проблемой. И компьютер не самый слабый, и скорость интернета высокая, а тормоза есть. Такое может случиться, если Вы используете устаревший браузер, если открыто большое количество вкладок или если запущено видео высокого качества (Full HD или HD).

Решение . Для начала убедитесь, что Вы используете актуальную версию браузера. Закройте все ненужные вкладки, если таковые имеются. Затем в диспетчере задач во вкладке “Процессы” ищем программу, которая тянет больше всего ресурсов. Возможно, это приложение зависло и его нужно завершить, возможно процессор нагружает вирусный процесс. Об этом мы говорили ранее. Также не забываем время от времени чистить кэш браузера.

Выводы

Мы разобрали всего лишь самые часто встречающиеся причины того, почему компьютер может тормозить. Теперь Вы знаете, что можно сделать для решения этой неприятной проблемы. Нам будет интересно узнать, помогли ли Вам эти советы. Если нет, то пишите в комментариях о своей проблеме, и мы обязательно Вам поможем.

Kompüter şəbəkəsi

Kompüter şəbəkəsi — rabitə xətləri və xüsusi proqram təminatı ilə bir-birilə əlaqəli kompüterlər və periferiya avadanlıqları sistemindən ibarətdir. İnformasiyanın əldə olunması, ötürülməsi və istifadəçilərin mövcud informasiyadan birgə istifadəsini təmin etmək üçün kompüter şəbəkələrinin olması vacib şərtdir. Məsafədən asılı olaraq, rabitə xətləri kimi kabeldən, telefon xətlərindən, radiorabitədən, peyk rabitəsindən və optik lifli xətlərdən istifadə olunur. Ən populyar kompüter şəbəkəsi internetdir.

Kompüter şəbəkələrinin əsas komponentləri aşağıdakılardır:

• kompüterlər;
• kommunikasiya avadanlıqları;
• şəbəkə əməliyyat sistemləri;
• şəbəkə tətbiqləri (network applications);
• əlaqə kanalları.

Kompüter şəbəkəsi: əsas anlayışları

Kompüter şəbəkələrinin əsas anlayışları aşagıdakılardır:

• Server- şəbəkənin işini mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarə edən və yaxud şəbəkənin digər kompüterlərinə öz resurslarını (fayl, printer, və s.) istifadəyə verən, müvafiq proqram təminatı ilə təchiz olunmuş, xüsusi ayrılmış yüksək məhsuldarlığa malik olan kompüterdir.
• Kliyent kompüteri – (kliyent, işçi stansiyası) serverin resurslarına (serverə) giriş əldə edən şəbəkə istifadəçisinin kompüteridir.
• Proqram-server – verilmiş kompüterin resurslarına şəbəkənin digər kompüterlərindən giriş sorğularina xidmət üçün təyin edilmiş proqramdır.
• Proqram-kliyent – uzaqda yerləşən resurslara giriş üçün sorğuların yaradılması və göndərilməsi, həmçinin sorğuya uyğun olaraq istifadəçinin kompüterində informasiyanın alınması və əks etdirilməsi üçün təyin edilmiş proqramdır (misal, vebbrauzer).
• Konsentrator – bir neçə əlaqə kanalını bir kanala kommutasiya edən qurğudur.
• Təkrarlayıcı – siqnalın verilmiş ötürücü fiziki mühitində nəzərdə tutulmuş məsafədən böyük məsafəyə ötürüldüyü zaman, onun formasının və amplitudasının saxlanmasını təmin edən qurğudur.
• Hab (hub) – kompüterləri şəbəkəyə birləşdirməyə imkan verən qurğudur.
• Modem – rəqəmsal siqnallarının telefon xətləri vasitəsilə ötürülməsi üçün onları analoq formasına və əksinə çevirən qurğudur. Bu zaman modemdə informasiya siqnallarının modulyasiyası və demodulyasiyası həyata keçirilir.
• Verilənlərin ümumi istifadəsi – müxtəlif iş yerlərindən digər kompüterlərdə olan fayllara girişə imkan verir.
• Proqram vasitələrinin ümumi istifadəsi – istifadəçilərə digər kompüterlərdə qurulmuş proqramları istifadə etməyə imkan verir.
• Paket – kompüter şəbəkələrində informasiyanın əsas vahididir. Verilənlərin paketlərə bölünməsi zamanı şəbəkədəki hər bir kompüter praktiki olaraq verilənlərin digər kompüterlərlə eyni zamanda qəbulu və ötürülməsi imkanını əldə edir.
• Protokol – kompüter şəbəkəsində verilənlərin ötürülməsi üçün qaydalar və razılaşmalar toplusudur.
• Şəbəkə protokolları – şəbəkədə məlumatların təqdimat formalarını və ötürülmə üsullarını, müxtəlif avadanlıqların birgə işləmə qaydalarını müəyyən edən standarlardır.

Şəbəkələrin arxitekturaları və təsnifatı

Kompüter şəbəkələri aşağıdakı təsnifat əlamətlərinə malikdirlər:

• Topologiya;
• Kompüterlərin qarşılıqlı əlaqəsinin təşkili;
• Ötürmə mühiti;
• İnformasiyanın ötürülmə sürəti;
• Ölçüsü.

Şəbəkənin topologiyaya görə təsnifatı

Şəbəkənin topologiyasıkompüterlərin əlaqə kanalları vasitəsi ilə birləşdirilməsinin məntiqi sxemidir.

Tam əlaqəli və qeyri-tam əlaqəlitopologiyalar mövcuddur.

Ən çox yayılmış şəbəkə topologiyaları:

Tam əlaqəli topologiya. Şəbəkənin hər bir kompüteri qalan digər kompüterlərlə bilavasitə birləşir. Sadəliyinə baxmayaraq, bu topologiya böyük və qeyri-effektivdir. Çünki hər bir kompüter şəbəkənin qalan digər kompüterləri ilə birləşmək üçün çoxlu sayda kommunukasiya portuna malik olmalıdır.

Halqavari topologiya. Bütün kompüterlər ardıcıl bir halqada birləşirlər və serverin funksiyaları şəbəkənin bütün kompüterləri arasında paylanır. Bilavasitə informasiya mübadiləsi ancaq iki qonşu kompüter arasında baş verir.

Halqavari topologiyanın üstülükləri aşağıdakılardır:

1. Məlumatın ötürülməsi çox effektivdir, çünki bir birinin ardınca bir neçə məlumat göndərmək olar. Yəni kompüter birinci məlumatı göndərdikdən sonra onun ünvana çatmasını gözləmədən növbəti məlumatı göndərə bilər.
2. Şəbəkənin ölçüsü böyük ola bilər, yəni siqnalın gücləndirilməsi üçün xüsusi qurğu istifadə etmədən kompüterlər bir-birilə böyük məsafədə qoşula bilərlər.

Bu topologiyanın çatışmazlıqları:

1. Şəbəkənin aşağı etibarlı olması, çünki hər hansı bir kompüterin dayanması bütün şəbəkənin dayanmasına gətirib çıxarır
2. Yeni kliyentin (kompüterin) qoşulması üçün şəbəkənin işini dayandırmaq lazımdır.
3. Kliyentlərin (kompüterlərin) sayı artdıqca şəbəkənin sürəti aşağı düşür, çünki bütün informasiya hər bir kompüterdən keçir və onların imkanları məhduddur.
4. Şəbəkənin ümumi məhsuldarlığı ən yavaş işləyən kompüterin məhsuldarlığı ilə müəyyən edilir.

Ulduzvari topologiya hər bir kompüterin ayrı xətlə bilavasitə ümumi mərkəzi qovşağın (konsentratorun, təkrarlayıcının və ya habın) ayrı-ayrı portuna qoşulan zaman yaranır. Bu qovşağın funksiyasına hər hansı bir kompüter tərəfindən göndərilən informasiyanın bir və ya digər bütün kompüterlərə ötürülməsi daxildir. Həmçinin mərkəzi qovşaq qismində mərkəzi kompüter (server) istifadə oluna bilər. Server məlumatların ötürülmə marşrutunu təmin edir, periferiya qurğularını qoşur və bütün şəbəkə üçün verilənlərin mərkəzləşdirilmiş saxlancı rolunu oynayır. Bu topologiyanın üstünlükləri:

1. Şəbəkə yüsəksürətlidir, çünki şəbəkənin ümumi məhsuldarlığı ancaq mərkəzi qovşağın məhsuldarlığından asılıdır
2. Şəbəkədə ötürülən verilənlər “toqquşmur”, çünki verilənlər kompüterlər və server arasında ayrı-ayrı kanallar vasitəsi ötürülür.

1. Aşağı etibarlılıq, çünki bütün şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi qovşağın etibarlılığı ilə müəyyən edilir. Əgər mərkəzi kompüter sıradan çıxarsa, onda bütün şəbəkənin işi dayanar.
2. Kompüterlərin şəbəkəyə qoşulması baha başa gəlir, çünki mərkəzi qovşaqdan kompüterə ayrı xətt çəkmək lazımdır.

Ağacvari topologiya. Şəbəkədə bir neçə konsentrator istifadə olunur və kompüterlər bir biri ilə iyerarxiya üzrə ulduzvari şəkildə birləşir (şək. 6). Bu şəbəkəyə qoşulmiş istənilən kompüter server ola bilər. Hal-hazırda həm lokal, həm də qlobal şəbəkələrdə ən geniş yayılmış şəbəkə topologiyasıdır.

Ümumi şin topologiyası. Mərkəzi element qismində passiv koaksial kabel iştrak edir və kompüterlər bu kabelə qoşulur (şək. 7). Onun sonlarında terminator qoşulmalıdır. Ötürülən informasiya kabel vasitəsilə yayılır və bu kabelə qoşulmuş bütün kompüterlər üçün əlçatandır. Ümumi şin topologiyalı şəbəkənin ən geniş yayılmış növü Ethernetşəbəkəsidir (informasiyanı ötürmə sürəti 10-100 Mbit/san). Ümumi şin topologiyasının üstünlükləri:

1. İşçi stansiyalarını bir-birindən asılı olmayaraq qoşmaq olar, yəni, yeni kompüterin qoşulması zamanı informasiyanın ötürülməsini dayandırmağa ehtiyac yoxdur.
2. Belə topologiyalı şəbəkələrin qurulması ucuz başa gəlir, çünki yeni kompüterlərin qoşulması zamanı yeni xətlərin çəkilməsinə ehtiyac yoxdur.
3. Şəbəkə yüksək etibarlılığa malikdir, çünki şəbəkənin iş qabiliyyəti ayrı-ayrı kompüterlərin iş qabiliyyətindən asılı deyil.

Ümumi şin topologiyasının çatışmazlıqları:

1. Verilənlərin ötürülməsi sürətinin aşağı olması, çünki bütün informasiya bir kanal (şin) vasitəsilə ötürülür.
2. Şəbəkəninsürəti qoşulmuş kompüterlərin sayından asılıdır, Şəbəkəyə qoşulmuş kompüterlərin sayı nə qədər çox olarsa, informasiyanın bir kompüterdən digər kompüterə ötürülməsi aşağı sürətlə baş verir.
3. Təhlükəsizliyi aşağıdır, çünki hər bir kompüterdəki informasiya istənilən digər kompüterdən əlyetən ola bilər.

Kompüterlərin qarşılıqlı əlaqəsinin təşkilinə görə şəbəkələr bölünür:

• Eyniranqlı şəbəkələrə;
• Ayrılmış serverli şəbəkələrə.

Eyniranqlı şəbəkələrdə bütün kompüterlər eyni prioritetə malikdirlər. Hər bir kompüterdə Microsoft Windows əməliyyat sisteminin istənilən versiyası qurulur. Hər bir istifadəçi öz kompüterinin resurslarına digər istifadəçilərin girişinə icazənin verilməsi qərarını özü qəbul edir. Bu şəbəkənin ən sadə variantıdır. Eyniranqlı şəbəkənin qurulması üçün kompüterlərin kabel vasitəsilə birləşdirilməsi və əməliyyat sisteminin (məsələn, Windows XP Professional) qurulması kifayətdir.

Ayrılmış serverli şəbəkələrə

Ayrılmış serverli şəbəkədə serverin və işçi stansiyaların resursları serverdən mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarə olunur. Belə şəbəkələrin yaradılması üçün hər hansı bir kompüterdə server əməliyyat sistemi, məsələn, Windows Server 2003 qurulmalı və tənzimlənməlidir. Bu serverdə istifadəçilərin qeydiyyatı üçün baza yaradılır və resursların və istifadəçilərin kateqoriyaları müəyyən edilir. Kliyent kompüterində əməliyyat sistemi (məsələn, Windows XP Professional) qurulur. Şəbəkəyə qoşulan zaman hər bir istifadəşi serverdə qeydiyyatdan keçir və bundan sonra ümumi şəbəkə resursuna giriş əldə edir. Çox zaman ayrılmış server yalnız müəyyən bir funksiyanı (rolu) yerinə yetirir, məsələn: Fayl-serveri faylların saxlanmasına xidmət edir;

• Çap serveri printerləri ümumi istifadəyə təqdim edir;
• Tətbiqlər serveri istifadəçilərin şəbəkə tətbiqlərilə işini təmin edir;
• Web-server verilənlərə ümumi girişi təmin edir;
• Elektron poçtserveri istifadəçilərin poçt qutusunu saxlayır və şəbəkədə poçtun çatdırılmasını təmin edir və s.

Ötürmə mühitinə görə şəbəkələr naqilli və naqilsiz şəbəkələrə bölünürlər.

Naqilsiz şəbəkələr-kabel sisteminin çəkilməsi məqsədəuyğun olmayan, çətin və ya mümkün olmayan yerlərdə istifadə olunur. Bu zaman şəbəkə informasiyanın ötürülməsi qismində radio-dalğaları istifadə edən adapterlərin köməyi ilə reallaşdırılır.

İnformasiyanın ötürülmə sürətinə görə şəbəkələr aşağısürətli (10 Mbit/san qədər), ortasürətli (100 Mbit/san qədər) və yüksəksürətli (100 Mbit/san çox) şəbəkələrə bölünür.

Ölçüsünə görə şəbəkələr qlobal, lokal, və şəhər (regional) şəbəkələrə bölünür:

1. Qlobal şəbəkələr( Wide Area Network, WAN)
2. Lokal şəbəkələr( Local Area Network, LAN)
3. Şəhər (regional) şəbəkələr( Metropolitan Area Network, MAN)

Qlobal kompüter şəbəkələri Qlobal kompüter şəbəkələri — bir-birlərindən çoğrafi uzaq (Yer kürəsinin istənilən hissəsindəki) kompüterləri, printerləri və digər qurğuları birləşdirən kommunikasiya şəbəkəsidir. Rabitə vasitəsi olaraq əsasən yüksək sürətli telefon və peykrabitəsindən istifadə olunur. Qlobal kompüter şəbəkələri əsasən klient-server texnologiyası əsasında fəaliyyət göstərir. Şəbəkənin proqram təminatı əsasən iki hissədən ibarət olur: Klient və Server.

Qlobal şəbəkədə informasiyanın saxlanılmasından asılı olaraq informasiyanın işlənməsi mərkəzləşmiş və paylanmış şəkildə həyata keçirilir. Məsələn, RinNet şəbəkəsində informasiya ehtiyatı Rusiyanın mərkəzi rayonlarının tədris müəssisələrinin serverlərində paylanmış şəkildə yerləşmişdir və informasiyanın işlənməsi paylanmış şəkildə həyata keçirilir.

Ən böyük qlobal kompüter şəbəkəsi internet kompüter-informasiya şəbəkəsidir. İnternet özündə milyonlarla kompüteri birləşdirən, kompüter şəbəkələrinin ümumdünya toplusudur.

Lokal kompüter şəbəkələri

Lokal kompüter şəbəkələri — bir müəssisə daxilində fəaliyyət göstərir və informasiya mübadiləsinə, informasiya və periferiya avadanlıqlarından birgə istifadəyə şərait yaradır. Şəbəkədə kompüterlər kompakt şəkildə yerləşdirilir. Lokal şəbəkədə əlaqə əsasən kabel və qismən lazer, infraqırmızı və radio şüalanma vasitəsilə həyata keçirilir və informasiya mübadiləsinin sürəti istifadə olunan rabitə vasitələrinin texniki göstəricilərilə müəyyən olunur. Lokal şəbəkələr ən geniş yayılmış şəbəkə növüdür.

Korporativ şəbəkə

Korporativ şəbəkə – lokal şəbəkəyə aid olub, hər hansı təşkilat daxilindəki kompüterləri, printerləri və digər qurğuları birləşdirən kommunikasiya şəbəkəsidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, təşkilata aid binalar müxtəlif şəhərlərdə yerləşə bilərlər.

Şəhər (regional) şəbəkəsi Şəhər (regional) şəbəkəsi (MAN – Metropolitan Area Network) – böyük şəhərin informasiya tələbatını təmin edən şəbəkədir. Şəhər şəbəkəsi rəqəmsal verilənlərin, səsin ötürülməsini dəstəkləyə və kabel televiziyasına malik ola bilər.

Xüsusiyyətlər

Kompüter şəbəkəsi elektrik mühəndisliyi, elektronika mühəndisliyi, telekommunikasiya, kompüter elmləri, informasiya texnologiyaları və ya kompüter mühəndisliyi şöbəsi hesab edilə bilər, çünki müvafiq fənlərin nəzəri və praktiki tətbiqinə əsaslanır.

Kompüter şəbəkəsi istifadəçilərə müxtəlif vasitələrlə effektiv və asanlıqla ünsiyyət qurmağa imkan verən kişilərarası ünsiyyəti asanlaşdırır: e-poçt, anlık mesajlaşma, onlayn chat, telefon, video telefon zəngləri və video konferans. Şəbəkə şəbəkə və hesablama resurslarının paylaşılmasına imkan verir. İstifadəçilər paylaşılan şəbəkə printerində sənəd yazmağı və paylaşılan saxlama cihazının istifadəsi kimi ağda olan qurğularla təmin olunan resurslardan istifadə edə və istifadə edə bilərlər. Şəbəkə, səlahiyyətli istifadəçilərə ağdakı digər kompüterlərdə saxlanılan məlumatlara giriş imkanı verən faylları, məlumatları və digər məlumat növlərinin paylaşılmasına imkan verir. Distributed computing vəzifələri yerinə yetirmək üçün ağda hesablama resurslarından istifadə edir.

Şəbəkə ilə əlaqəli qurğularda kompüter virusları və ya kompüter qurdları yerləşdirmək və ya bu qurğular şəbəkəyə daxil olmağın qarşısını almaq üçün təhlükəsizlik hackerları tərəfindən kompüter şəbəkəsi istifadə edilə bilər.

Kommutasiya üsulları

Kommutasiya dedikdə, bir neçə alternativ marşrutlara malik olan şəbəkələrdə, iki qovşaq arasında informasiya mübadiləsinin həyata keçirilməsi üçün verilənlərin ötürülməsi istiqamətinin seçilməsi və təşkili texnologiyası başa düşülür. Kommutasiyanın üç müxtəlif sxemi mövcuddur:

• kanalların kommutasiyası (circuit switching);
• paketlərin kommutasiyası (packet switching);
• məlumatların kommutasiyası (message switching).

Kanalların kommutasiyası verilənlərin iki qovşaq arasında birbaşa ötürülməsi üçün ayrı-ayrı kanal hissələrinin ardıcıl birləşdirilməsi nəticəsində fiziki kanalın yaradılmasını nəzərdə tutur. Müxtəlif kanallar öz aralarında xüsusi aparatların – kommutatorların vasitəsi ilə birləşirlər.

Paketlərin kommutasiyası zamanı şəbəkə istifadəçilərinin göndərdiyi bütün məlumatlar ilkin qovşaqda nisbətən kiçik hissələrə paketlərə bölünür. Adətən paketlər dəyişən uzunluğa (46 – 1500 bayt) malik ola bilər. Şəbəkədə paketlər müstəqil informasiya blokları kimi ötürülür. Şəbəkə kommutatorları sonuncu qovşaqlardan paketləri qəbul edir və ünvan məlumatlarının əsasında lazımi ünvana göndərir.

Məlumatların kommutasiyası dedikdə vahid verilənlər blokunun kompüter şəbəkəsində hər bir tranzit kompüterin diskində müvəqqəti buferləşdirilməsi ilə ötürülməsi kimi başa düşülur. Paketdən fərqli olaraq məlumat ixtiyari uzunluğa malik olur və onun ölçüsü texnoloji nöqteyi-nəzərdən deyil, məhz məlumatı təşkil edən informasiyanın məzmunu ilə (mətn sənədi, fayl, elektron məktub) müəyyən olunur. Tranzit kompüterlər öz aralarında həm paket kommutasiyalı, həm də kanal kommutasiyalı şəbəkələrin köməyi ilə birləşə bilərlər.

Şəbəkə protokolları

Protokol — Şəbəkə vasitəsi ilə ötürülən informasiyanın standartlaşdırılması üçün şəbəkə protokolları işlənmişdir. Protokol kompüter şəbəkəsində verilənlərin ötürülməsi üçün qaydalar və razılaşma toplusudur. Müəyyən protokol əsasında yaradılmış paket müəyyən formata malikdir. Kompüterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neçə əsas səbəbi vardır:

• İstifadəçilər arasında informasiya mübadiləsinin sürətləndirilməsi.
• İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s.) qəbulu və ötürülməam təminatı altında işləyən müxtəlif firmaların istehsalı olan kompüterlər arasında informasiya mübadiləsinin mümkünlüyü və s.

Kompüter şəbəkələrində aşağıdakı protokollardan istifadə edilir:

• ARCNET
• DECnet
• Ethernet
• IP
• TCP protokolu
• UDP
• AppleTalk
• Token Ring
• IPX
• SPX
• FDDI
• HIPPI
• Myrinet
• QsNet
• ATM
• RS-232
• IEEE-488
• USB
• IEEE 1394(Firewire, iLink)
• 25
• Frame relay
• Bluetooth
• IEEE 802.11
• Systems Network Architecture
• RapidIO
• DHCP

OSI modeli

1983-cü ildə Beynalxalq Standartlaşma Təşkilatı (ISO) tərəfindən açıq sistemlərin qarşılıqlı əlaqəsinin modeli yaradılmışdır. Bu model OSI(Open System Interconnection – Açıq sistemləin qarşılıqlı əlaqəsi) adlandırılmışdır və müasir kompüter şəbəkələrinin əsasını təşkil edir. OSI modelində aşağıdakı səviyyələr vardır:

• Fiziki səviyyə (Physical layer) – 1-ci və ən aşağı səviyyədir. Bu səviyyə fiziki əlaqə kanallarında informasiyanın (bitlərin) elektrik, optik və ya radiosiqnal şəkilində ötürülməsini təmin edir. Bu səviyyədə siqnalların səviyyəsi, kodlaşdırma tipi, siqnalların ötürülmə sürəti və s. təyin edilir.
• Kanal səviyyəsi (Data Link layer) – 2-ci səviyyədir və şəbəkələrin fiziki səviyyədə qarşılıqlı əlaqəsinin təmin edilməsinə xidmət edir və baş verə biləcək səhvlərə nəzarət edir. Fiziki səviyyədən alınmış verilənlər kadrlarda (frame) yerləşdirilir, bütövlüyü və səhvləri yoxlanılır və şəbəkə səviyyəsinə göndərilir.
• Şəbəkə səviyyəsi (Network layer) – 3-cü səviyyədir və verilənlərin ötürülməsi yollarının (marşrutlarının) müəyyən edilməsi üçün təyin edilmişdir. Məntiqi ünvanların və adların fiziki ünvanlara çevrilməsinə, qısa marşrutların müəyyən edilməsinə, şəbəkədəki nasazlıqların və tıxacların izlənilməsinə cavabdehdir.
• Nəqliyyat səviyyəsi (Transport layer) – 4-cü səviyyədir və verilənlərin səhvsiz, itkisiz, təkrar edilmədən və göndərilmiş ardıcıllıqla ünvana çatdırılması üçün təyin edilmişdir. Bu zaman ötürülən verilənlərin tipi əhəmiyyət kəsb etmir, sadəcə bu səviyyə ötürmə mexanizmi təqdim edir.
• Seans səviyyəsi (Session layer) – 5-cı səviyyədir və əlaqə seansının təmin edilməsinə cavabdehdir və tətbiqlərin uzun müddət öz aralarında qarşılıqlı əlaqədə olamalarına imkan verir. Bu səviyyə seansın yaradılmasını və sona çatdırılmasını, informasiya mübadiləsini, sinxronlaşdırmanı, verilənlərin ötürülməsi hüququnun müəyyən edilməsini və tətbiqlərin aktiv olmadıqları müddətdə seansın saxlanmasını idarə edir.
• Təqdimetmə səviyyəsi (Presentation layer) – 6-cı səviyyədir və informasiyanın məzmununu dəyişdirmədən onun təsvir olunma formasını təyin edir. Bu səviyyənin vasitəsi ilə informasiya bir sistemin tətbiqi səviyyəsindən digər sistemin tətbiqi səviyyəsinə aydın şəkildə təqdim edilir. Təqdimetmə səviyyəsi tətbiqi səviyyədə olan obyektlərə (istifadəçi və proqramlar) ötürülən informasiyanın çevrilmə (şirifləmə, sıxılma) üsullarını müəyyən edir.
• Tətbiqi səviyyə (Application layer) – 7-cı ən yüksək səviyyədir, şəbəkə və istifadəçinin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir. Bu səviyyə istifadəçi tətbiqlərinin (user applications) şəbəkə xidmətlərinə girişinə icazə verir.