Konstitusiya hüququnun əsasları

XIX əsrin sony – XX əsrin əvvəllərində konstitusiya hüququnun inkişafını fransızlar L.Dügi (solidariz konsepsiyası) və M.Oriu (institusionalizm), italiyalılar – V.Orlando (ministerializm), V.Pareto və Q.Moska (elitar nəzəriyyəsi, korporativizm), amerikalılar – C.Brays və S.Lou (demokratikləşmə nəzəriyyələri), almanlar – H.Ellinek (hüquq məktəbi), M.Veber (hakimiyyətin legitimləşməsi) xeyli zənginləşdirmişlər.

AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İqtisad universiteti «İQTİsadi HÜquq»

Məlum olduğu kimi hər bir cəmiyyətin sistemli idarə olunmağa ehtiyacı vardır. Belə ki, cəmiyyət və dövlət məhz ictimai münasibətlərin nizamlandığı, ictimai qaydalara riayət olunduğu şəraitdə normal fəaliyyət göstərə bilir. İctimai həyatın təşkilində, o cümlədən insanların davranışının və onların fəaliyyətinin nizamlanmasında hüquq mühüm rol oynayır. Çünki insanlar həyatın bütün hallarında müxtəlif xarakterli ictimai münasibətlərə daxil olurlar ki, bu münasibətlərin də əksər hissəsini hüquq normaları ilə tənzim edilən hüquq münasibətləri təşkil edir. Müvafiq münasibətlərin yalnız hüquqla tənzmlənməsi isə hüquqi dövlətə xarakterik əsas əlamətdir.

“Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və hüququnun əsasları” fənni onun pred­meti, obyekti, metodikası ilə yanaşı, kursun proqramına uyğun olaraq hüququn əsas anlayışları, kateqoriyaları, hüququn ayrı-ayrı sahələri, xüsusilə mülki hüquq sahəsinin əsas yarım sahələri – mülkiyyət hüququ və öhdəlik hüququnun ətraflı öyrənilməsi, habelə əmək hüququ, mülki prosessual hüquq və cinayət hüququnun əsaslarının tədris edilməsini əks nəzərdə tutur.

“Azərbaycan Respublikasının konstitusiyası və hüququn əsasları” kursunun məqsədi tələbələrə ümumilikdə konstitusion hüquqlar və iqtisadi fəaliyyət reallaşdırılan zaman bu və ya digər formada istinad edilən hüquq sahələri haqqında bilgilərin aşılanmasıdır. Bununla belə, tələbələrdə ümumilikdə hüquq sistemi və hüquq institutları, o cümlədən dövlət və siyasi hakimiyyət, hüquq sisteminin konstitusiya əsasları, Azərbaycan Respublikasında qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti, mülki hüquq münasibətləri, mülkiyyət hüququ, onun əldə edilməsi, itirilməsi və müdafiəsi, əmək hüququnun əsasları, cinayət hüququ və s. haqqında təsəvvürün yaradılması kursun tədrisinin mühüm məqsədlərin­dən hesab edilir.

“Azərbaycan Respublikasının konstitusiyası və hüququnun əsasları” kursu ümumilikdə, hüquq haq­qında təsəvvürə malik olmaqla yanaşı, hüquq sistemi və hüququ institutlarının təsnifatı, dövlət və siyasi hakimiyyət, hüquq sisteminin konstitusiya əsasları, Azərbaycan Respublikasında qanunvericilik prosesi, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanları, mülki hüquq münasibətləri, mülkiyyət hüququ, əmək hüququ, cinayət hüququ haqqında mülahizə yürütmək imkanı yaradır.

«Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və hüququnun əsasları»

kursunun saatlarının
B Ö L G Ü S Ü

Konstitusiya hüququnun əsasları.

Plan:
1. Konstitusuya hüququnun anlayışı.
2. Dövlətin əsas qanunu kimi Konstitusiyanın anlayışı və mahiyyəti.
3. AR vətəndaşlığı.
4. İnsan və vətəndaşın əsas hüquq, azadlıq və vəzifələri.
5. Dövlət hakimiyyətinin anlayışı.
6. Yerli özünüidarəetmə.

Konstitusiya termini latın mənşəli olub təsis etmək , qurmaq deməkdir.
Konstitusiyanın dövlətin əsas qanunu kimi meydana gəlməsi burjua dövlətinin yaranması ilə bağlıdır.Konstitusiya tipli ilk aktlar ilk dəfə İngiltərədə qəbul edilmişdir.Ancaq B.Britaniya özü dünyada yeganə ölkədir ki,yazılı konstitusiyaya maliki deyildir.
İlk yazılı konstitusiya ABŞ-da 1787-ci ildə qəbul edilmişdir. Avropada isə ilk yazılı konstitusiya Polşa və Fransanın 1791-ci il Konstitusiya hesab edilir.
Konstitusiya – xüsusi hüququ xassələrə malik olan hüquqi aktdır.Konstitusiyada aşağıdakı əsas məsələlər öz əksini tapır:
– cəmiyyət və dövlət quruculuğunun əsas prinsipləri təsbit olunur.
– Dövlət hakimiyyətinin məxsusluğu və onu həyata keçirilməsi mexanizmi müəyyən olunur.
– Insan və vətəndaşın dövlət tərəfindən etiraf və mühafizə olunan hüquqları, azadlıqları və vəzifələri təsbit olunur.
Konstitusiya əsas qanun kimi təsbitedici xarakterə malikdir. Bu özünü konstitusiyanın tənzimetmə predmetində göstərir. O dövlətin konstitusiya quruluşunun əsaslarını, ərazi quruluşunu , insan və vətəndaşın əsas hüququ , azadlıqları və vəzifələrini, dövlət hakimiyyətinin və yerli özünüidarəetmənin təşkili və sistemini təsbit edərək ictimai həyatın bütün sahələrinə hüquqi təsir göstərir.Ona görə də konstitusiya normaları bütün dövlət idarəçili və hakimiyyət orqanları , siyasi və ictimai təşkilatlar, vəzifəli şəxslər və vətəndaşlar üçün əsas hesab olunur.Konstitusiya normaları bütün digər hüquq normalarına münasibətdə ilkin hesab olunur.
AR Konstitusiyası 12.11.1995-ci ildə referendum yolu ilə qəbul edilmiş və 27.11.1995-ci ildə qüvvəyə minmişdir.2002-ci ilin 24 avqustunda və 19 mart 2009-cu il tarixdə keçirilən referendum nəticəsində ona bəzi əlavə və dəyişikliklər edilmişdir. O 5 bölmədən , 12 fəsildən və 158 maddədən ibarətdir.
AR Konstitusiyanın hüquqi xassələrinə aşağıdakılar aiddir:
– alilik
– ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik olması
– hüquqi sistemin əsasını təşkil etməsi
– xüsusi hüquqi mühafizəsi
– qəbul edilməsi, əlavə və dəyişikliklər edilməsinin xüsusi qaydası.
AR Konstitusiyanın ilk bölməsi dövlət və cəmiyyətlə bağlı münasibətlərin tənzimlənməsinə həsr olunub. Dövlət və xalq konstitusiya hüququnun əsas subyektləridir. Konstitusiyanın 1-ci maddəsinə görə AR-da dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyi azərb.xalqıdır. Xalq dedikdə AR ərazisində və ondan kənarda yaşayan , AR dövlətinə və onun qanunlarına tabe olan AR vətəndaşları başa düşülür. Xalq anlayışı ilə vətəndaşların məcmusu üst-üstə düşür.
Dövlət siyasi sistemin əsas ünsürü hesab olunur. Konstitusiyanın 7-ci maddəsinə əsasən Azərb.dövləti demokratik, hüquqi, dünyəvi, unitar respublikadır.
Dövlətin konstitusion əsasları bütün digər normalara münasibətdə ilkindir, çünki 3 əsas subyektin- şəxsiyyətin, cəmiyyətin, dövlətin qarşılıqlı münasibətlərinin ən əsas istiqamətlərini müəyyən edir.
Dövlətin hüquqi- siyasi əsaslarına dövlətin ərazi və quruluşunu, dövlət başçısı kimi prezidenti, silahlı qüvvələri, dövlət dilini, paytaxt və rəmzləri, demokratiyanı göstərmək olar.
– Dövlətin iqtisadi əsaslarına mülkiyyəti, pul vahidini, təbii ehtiyatları, borclara qoyulan məhdudiyyətləri aid etmək olar.
Dövlətin sosial əsasları kimi ailəni, dini, sosial inkişafı göstərmək olar.
Hər bir dövlət onun sosial –siyasi və hüquqi mahiyyətini müəyyən edən əlamətlərdən əlavə, həm də onun bir növ simasını müəyyən edən formal əsaslara, əlamətlərə malikdir. Bu cür əlamətlərə dövlətin inzibati mərkəzi, dövlətin dili və rəmzləri aiddir.
Hər bir dövlətin atributlarından biri onun öz dövlət orqanlarına malik olmasıdır. D/ orqanları dövlətin öz funksiyalarını həyata keçirmək üçün yaratdığı xüsusi təşkilatdır. Dövlət orqanı hakimiyyəti realizasiya etdiyindən dövlət adından çıxış edir.
AR-da dövlət hakimiyyəti orqanları müəyyən sistem təşkil edir və hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında qurulur. Konstitusiyanın 7-ci mad-nin 3-cü hissəsinə əsasən
1) qanunvericilik hakimiyyətini Milli Məclis həyata keçirir;
2) icra hakimiyyəti AR prezidentinə mənsubdur;
3) məhkəmə hakimiyyətini AR məhkəmələri həyata keçirir.
Bu cür bölgü onunla əsaslandırılır ki, dövlət 3 əsas funksiyanı yerinə yetirməlidir;
1) qanunların qəbul edilməsi.
2) Qanunların icra edilməsi.
3) ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi.
Ancaq bu işin siyasi tərəfi də vardır. Belə ki, demokratiyanın saxlanması, hakimiyyət səlahiyyətlərinin bir şəxsin və ya orqanın əlində cəmləşməsinin qarşısını almaq məqsədilə bu prinsip son dərəcə vacibdir.Belə olduqda hakimiyyətin bu 3 qolu bir-birinə nəzarət etmək, qanun pozuntularınıın qarşısını almaq imkanına malik olurlar.
Konstitusiyanın 81-ci maddəsinə əsasən qanunvericilik hakimiyyətini AR Milli Məclisi həyata keçirir. Bu dövlət hakimiyyətinin nümayəndəli orqanıdır, yəni xalqın seçdiyi nümayəndələrdən – deputatlardan ibarətdir.Onların sayı 125-dir. MM-in deputatları majoritar seçki sistemi, ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququ əsasında seçilir.
MM-in hər bir çağırışının səlahiyyət müddəti 5 ildir. Hər çağırışın seçkiləri hər 5 ildən bir noyabr ayının birinci bazar günü keçirlir. Deputatlığa passiv seçki hüququ 25 yaşdan əmələ gəlir.
MM yalnız 83 deputat seçildikdən sonra səlahiyyətli hesab olunur və ilk iclasını çağıra bilər.
MM-in əsas funksiyası qanunvericilik fəaliyyətidir. Qəbul olunmuş qanunlar 14 gün müddətində imzalanmaq üçün AR prezidentinə təqdim olunmalıdır.
MM- in səlahiyyətlərinə aşağıdakılar aiddir:
– inzibati ərazi bölgüsü
– dövlətlərarası müqavilələrin təsdiq və ləğv edilməsi
– prezidentin təqdimatına əsasən dövlət büdcəsinin təsdiq edilməsi və onun icrasına nəzarət.
– AR hərbi doktrinasının təsdiqi
– AR Prezidentinin təqdimatına əsasən Konstitusiya Məhkəməsi , AR Ali Məhkəməsi və AR Apellyasiya məhkəməsi hakimlərinin təyin edilməsi
– Amnistiya elan edilməsi və s.
Konstitusiyanın 99-cu maddəsinə əsasən AR-da icra hakimiyyəti AR Prezidentinə mənsubdur.Prezidentin səlahiyyət müddəti 5 ildir. O səsvermədə iştirak edənlərin yarısından çoxunun səs çoxluğu ilə seçilir. Bir şəxs iki dəfədən artıq AR Prezidenti seçilə bilməz.
Azərbaycan prezidentli respublika olunduğundan dövlətin də əsas vəzifəli şəxsi prezident hesab olunur. O, ölkənin daxilində və xarici münasibətlərdə Azərb.dövlətini təmsil edir. Prezident Azərb.dövlətinin müstəqilliyinin və ərazi bütövlüyünün , AR-nın tərəfdar olduğu beynəlxalq müqavilələrə riayət olunmasının təminatçısıdır.
Prezident AR MM-nə seçkiləri təyin edir, qanunları imzalayır və dərc etdirir; nisbi veto hüququna malikdir və s. AR Prezidenti qanunları ona təqdim olunduğu gündən başlayaraq 56 gün ərzində imzalayır.
Prezident səlahiyyətinə vətəndaşlıq məsələləsinin həlli, siyasi sığınacaqlar verilməsi, dövlət təltifləri ilə təltif etmə, fəxri adların verilməsi, əfv etmə məsələləri də aid edilmişdir.
Prezident müəyyən hüquqi aktlar verir. Bunlar fərman və sərəncam adlanır.
Prezident öz səlahiyyətlərini həyata keçirmək məqsədilə AR Nazirlər Kabinetini yaradır. NK Prezidentin yuxarı icra orqanıdır. NK Prezidentə tabedir və onun qarşısında məsuliyyət daşıyır.
Məhkəmə hakimiyyəti AR Konstitusiya Məhkəməsi, Ali Məhkəməsi , Apellyasiya
Məhkəməsi, AR ümumi məhkəmələri və digər ixtisaslaşdırılmış məhkəmələri həyata keçirilir.
Ədalət mühakiməsi yalnız məhkəmələr tərəfindən həyata keçirilir.
Məhkəmə hakimiyyətinin konstitusion prinsipləri aşağıdakılardır:
– məhkəmələrin( hakimlərin) müstəqilliyi.
– Işlərə obyektiv baxılması
– Məhkəmələrin fəaliyyətinə təsir edilməsinin yol verilməzliyi.
– Vətəndaşların qanun və məhkəmə qarşısında bərabərliyi.
– Aşkarlıq
– Məhkəmə icraatının bilavasitəliyi
– Çəkişmə prinsipi və s.
“ Məhkəmə və hakimlər haqqında” 10 iyun 1997-ci il tarixli qanuna əsasən AR məhkəmə sisteminə aşağıdakılar daxildir.
1) rayon( şəhər ) məhkəmələri.
2) Ağır cinayətlərə dair işlər üzrə AR məhkəməsi
3) Hərbi məhkəmələr
4) Ağır cinayətlərə dair işlər üzrə AR Hərbi Məhkəməsi
5) Yerli iqtisad məhkəmələri
6) Beynəlxalq müqavilələrdən irəli gələn mübahisələrə dair AR İqtisad Məhkəməsi
7) NMR-nın Ali Məhkəməsi
8) AR Apellyasiya Məhkəməsi
9) AR Ali Məhləməsi.
Konstitusiyada səlahiyyəti, fəaliyyət istiqamətləri daha ətraflı şəkildə təsbit olunmuş yeganə məhkəmə hakimiyyəti orqanı Konstitusiya Məhkəməsidir.Konstitusiya Məhkəməsi vasitəsilə Konstitusiya nəzarəti tənzimlənir.
Konstitusiyada insan və vətəndaşların hüquq və azadlıqları da təsbit olunmuşdur. Bu hüquq və azadlıqlar aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir.
1) şəxsi hüquq və azadlıqlar:
a) yaşamaq hüququ
b) bərabərlik hüququ
c) azadlıq hüququ
d) toxunulmazlıq hüququ
e) nigah hüququ və s.
2) siyasi hüquq və azadlıqlar
a) sərbəst toplaşmaq azadlığı
b) məlumat azadlığı
c) seçki hüququ
d) birləşmək hüququ və s.
3) iqtisadi , sosial mədəni hüquq və azadlıqlar.
a) mülkiyyət və əqli mülkiyyət hüququ
b) əmək hüququ,
c) tətil hüququ
d) sosial təminat hüququ
e) təhsil hüququ
f) azad sahibkarlıq hüququ və s.
Konstitusiya ilə tənzimlənən məsələlərdən biri də vətəndaşlıq hüququdur.( maddə 53). Vətəndaşlıq dövlət ilə insan arasında davamlı hüquqi əlaqədir. 52-ci maddəyə əsasən Azərb.dövlətinə mənsub olan , onunla siyasi və hüquqi bağlılığı , habelə qarşılıqlı hüquq və vəzifələri olan şəxs AR vətəndaşıdır.
Vətəndaşlıq müəyyən prinsiplərə əsaslanır. Vətəndaşlıq prinsipləri dövlətin vətəndaşlığa münasibətini əks etdirir. Bu prinsiplər aşağıdakılardır:
1) ayrılmaz vətəndaşlıq 2) bərabər vətəndaşlıq 3) vahid vətəndaşlıq 4) vətəndaşın müdafiəsi.
Vətəndaşlıq fərd doğulduğu anda yaransa da onun dəyişdirilməsi mümkündür. Odur ki, qanunvericilikdə vətəndaşlığın yaranması və xitam mexanizmini işə salan hüquqi faktlar əks olunur və vətəndaşlığın əldə edilmə üsulları müəyyənləşdirilir. Bu üsullar aşağədakılardır:
1) filiasiya – fərdin doğulduğu andan dərhal vətəndaşlıq əldə etməsi.
2) Naturalizasiya – fərdin könüllü olaraq bir dövlətin vətəndaşlığını əldə etməsi
3) Optasiya – fərdin bir neçə dövlətin vətəndaşlığından birini seçməsi.
4) Transfert – dövlətlər arasında ərazi dəyişməsi zamanı və ya yeni dövlət yarandıqda müvafiq ərazidə olan əhalinin bütövlükdə yeni dövlətin vətəndaşlığını qəbul etməsi.
Vətəndaşlığı təsdiq edən sənədlər aşağıdakılardır:
1) doğum haqqında şəhadətnamə; 2) AR vətəndaşının şəxsiyyət vəsiqəsi ; 3) pasport.
– Doğum haqqında şəhadətnamə vətəndaş doğulduqda müəyyən yaşa qədər müvəqqqəti verilən sənəddir.
– Şəxsiyyət vəsiqəsi yalnız dövlət daxilində tətbiq edilir.
– Pasport AR hüdudlarından kənara çıxdıqda istifadə olunur və 3 kateqoriyaya bölünür:
1) ümumvətəndaş; 2) xidməti ; 3) diplomatik.

Konstitusiya hüququnun anlayışı və predmeti

Bəzən bu terminlər sinonim sözlər kimi qəbul olunsa da, nəzəriyyədə bu ifadələrə münasibət birmənalı deyil. Məsələn, almaniyalı konstitusionalist Konrad Hessenin fikrincə, konstitusiya dövlət quruluşunun müəyyən edilməsi ilə məhdudlaşmayıb, qeyri-dövlət həyat quruluşunun əsaslarını (nikah, mülkiyyət və s.) da əhatə etdiyi üçün «Konstitusiya hüququ» «Dövlət hüququ»ndan daha geniş məfhumdur. Digər tərəfdən «Konstitusiya hüququ» «Dövlət hüququ» ilə müqayisədə məhduddur, çünki «Dövlət hüququ» inzibati hüquq və prosessual hüququ da əhatə edir. Başqa sözlə, konstitusiya normalarının hüdudlarından kənara çıxan, dövlət idarəçiliyinin, inzibati və maliyyə hüququnun bir çox məsələlərinin daxil olduğu dövlət hüququnun obyekt dairəsi daha genişdir.

«Konstitusiya hüququ» və «Dövlət hüququ» terminlərindən hansının işlədilməsi doğrudur?

Bu terminlərdən hansının doğru olması məsələsinə konkret cavab vermək olmur. Həmin terminlərdən hansının seçilməsi məsələsi adətən onların işlədilməsində milli ənənə ilə bağlıdır. Məsələn, Anqlo-saks və Roma hüquq sistemlərində ənənəyə görə «konstitusiya hüququ» terminindən istifadə edildiyi halda, german sistemi üçün «dövlət hüququ» termininin işlədilməsi səciyyəvidir.

Keçmiş SSRİ-də «Dövlət hüququ» terminindən istifadə olunurdu.
Müasir dövrdə «Dövlət hüququ» terminindən istifadə edən ölkələr çox azdır.
Ø Konstitusiya hüququnun predmeti konstitusiya hüquq münasibətləridir.

Ø Bu elm konstitusiya qanunvericiliyinin inkişaf meylləri və çatışmazlıqlarını araşdırır; qanun- vericiliyin təkmilləşdirilməsinə xidmət edən elmi tədqiqatlar, şərhlər, tövsiyyələr işləyib hazırlayır; konstitusion kollizasiyaları və kazusları tədqiq edir; konstitusion mübahisələri və onların həlli qaydalarını təhlil edir.

Ø Bu elmdə dövlət və şəxsiyyət, cəmiyyətin inkişafının hüquqi aspetləri tədqiq olunur, hər birinin optimal inkişafı üçün yeni üsul və vasitələr hazırlanır və tətbiq olunur.

Ø Bu elm təcrübədə tətbiq olunmuş nəzəriyyə və fikirləri tənqidi qiymətləndirərək onların başqa ölkələrdəki müvafiq norma və institutlarla müqayisəli təhlilini aparmaqla hüququn tətbiqi praktikasını təkmilləşdirməyə xidmət edir.

Ø Ümumiləşdirsək, bu elm kitablarda, məqalələrdə, elmi məruzlərdə təhlil olunmuş konstitusiya hüququna dair müxtəlif nəzəriyyələrin, təlimlərin, baxış və görüşlərin məcmuyudur.

Bəzi terminlərin izahı
Ø Konstitusiya – latınca «qurma», «təsis etmə», «bərqərart etmə», «meydana gətirmə» demədir.
Ø Konstitusionalistika – konstitusiya hüququ elmi;
Ø Konstitusionalist – konstitusiya elmi üzrə ixtisaslaşan mütəxəssis, alim.
Konstitusiya hüququ elmində istifadə edilən metodlar:

Analiz – Obyekt şərti olaraq bir-birindən təcrid edilmiş hissələrə ayrılır və onların hər biri ayrılıqda tədqiq edilir. Hissələr arasındakı əlaqələrin səbəbləri araşdırılır. Nümunə: Prezidentlik institutu hissələrə ayrılır: Prezident – Prezident seçkiləri – Prezidentin səlahiyyətləri – Prezidentin digər orqanlarla əlaqəsi və s.

Sintez – Analizin əksidir. Sintez zamanı öyrənilən predmetin, materialın oxşar əlamətləri ümumiləş- dirilir. Məsələn, dövlət orqanı anlayışı hər bir dövlət orqanına ayrı-ayrılıqda xas olan əlamətlərin ümu- miləşdirilməsi əsasında yaranmışdır.

Deduksiya – Bu metod ümumidən xüsusiyə getməyi nəzərdə tutur. Məsələn, bütün hüquq pozuntuları (inzibati xəta, cinayət və s.) müəyyən ümumi əlamətlərə malikdir. Bu metodu tətbiq edərək ümumidən xüsusiyə gedərək belə nəticəyə gəlirik ki, konstitusiya hüquq pozuntusu da hüquq pozuntusunun bir növü olduğundan ümumi hüquq pozun- tusunun strukturu onda da vardır.

İnduksiya – Deduksiyanın əksidir. Bu metod xüsusidən ümumiyə getməyi nəzərdə tutur. Bu zaman müxtəlif növ xüsusi faktların əsasında gəldiyimiz nəticəni həmin növdən olan bütün hadisə və predmetlərə şamil edirik. Məsələn, bir neçə konstitusion hüquq və azadlığın tədqiqindən belə nəticəyə gəlirik ki, bütün hüquq və azadlıqlar əsasdır və ümumidir.

Analogiya – Oxşarlığa əsaslanır. Analogiya zamanı məlum olanın əsasında məlum olmayan barədə müəyyən nəticə əldə olunur. Məsələn, ABŞ-da prezidenti xalq seçir və o, qanunverici orqana hesabat vermir. Buna görə də ABŞ prezidentli respublikadır. Azərbaycanda da prezidenti xalq seçir və o da qanunverici orqana hesabat vermir. Deməli, Azərbaycan da prezidentli respublikadır.

Müqayisə – Bu metod müxtəlif konstitusion reallıqların, normaların oxşar və fərqli cəhət- lərinin müəyyənləşdirilməsinə əsaslanır. Məsələn, Türkiyə Cumhuriyyətinin Nazirlər Kabineti ilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin səlahiyyətlərinin və döv- lət orqanları sistemindəki yerinin müqayi- səsi bu iki ölkənin yuxarı icra hakimiyyəti orqanları barədə konkret nəticələrə gəlməyə kömək edir.

Tarixi yanaşma – Bu metod baş verən hadisələrin xronoloji ardıcıllığını izləməyə və onların baş vermə səbəbindəki qanunauyğun- luqları aşkara çıxarmağa əsaslanır. Məsələn, bu metodun tətbiqi nəticəsində müəyyənləş- dirilmişdir ki, məhz qeyri-demokratik, totali- tar dövlətlərin konstitusiyaları diktator və ya despot hakimiyyətin ideologiyası əsasında hazırlanıb qəbul edilir.

Konstitusiya hüquq elmi uzun inkişaf yolu keçmişdir. Meydana gəldiyi vaxtlar o, fəlsəfə, sosiologiya, politologiya və digər elmlərlə əlaqədə olmuşdur (indi də əlaqədədir). Onun müstəqil elm sahəsinə çevrilməsi bəzi digər hüquq elmlərindən (məsələn, mülki və cinayət hüququ) sonra baş vermişdir.

Konstitusiya əhəmiyyətli bəzi ideyalar (cəmiyyət və dövlət haqqında) ilkin olaraq qədim dünya mütəfəkkirlərinin (Platon, Aristotel, Siseron və s.) əsərlərində söylənilmişdir.

Konstitusiya hüququnun əsas ideyalarının təşəkkülü Spinoza, Monteskyo, Lokk, Russo, Hrotski və digər maarifçilərin adı ilə bağlıdır.

XIX əsrin sony – XX əsrin əvvəllərində konstitusiya hüququnun inkişafını fransızlar L.Dügi (solidariz konsepsiyası) və M.Oriu (institusionalizm), italiyalılar – V.Orlando (ministerializm), V.Pareto və Q.Moska (elitar nəzəriyyəsi, korporativizm), amerikalılar – C.Brays və S.Lou (demokratikləşmə nəzəriyyələri), almanlar – H.Ellinek (hüquq məktəbi), M.Veber (hakimiyyətin legitimləşməsi) xeyli zənginləşdirmişlər.

Müasir dövrün məşhur konstitusionalistləri bunlardır:

Fransada J.Bürdo, M.Dyuverje, B.Şantebu, D.Lavroff, J.Konak; Böyük Britaniyada D.Makintoş, D.Marşall, P.Bromxed, A.Cenninqs; ABŞ-da L.Trayb, D.Epter, Ş.X.Nax- mod, C.Xantinqton; Kanadada F.Snayder; İtaliyada C.di. Verqotti; Almaniyada G.Xesse, K.Ştayn, K.fon. Boyme, F.İyenzee, P.Kirx-xof, T.Maunts, Türkiyədə Ş.Gözübüyük, K.Gözler və başqaları.

Şərqi Avropa ölkələrində konstitusionalist tədqiqatçılar sırasında Polşada Voyçex Sokoleviç, Yanuş Tşinski, Zdzislav Yaroş, Martu Kruk, Adam Lopatkanın; Macarıstanda Antal Adam, Andraş Bradyov, Martu Dejenin; Çexiyada İrji Qrospiç Karel Svoboda, Karel Klimanın; Yuqoslaviyada Pavle Nikoliç və Ratko Markoviçin adlarını çəkmək olar.

Bu elmin inkişafında müsəlman alimlərinin (Məvərdi, İbn Xaldun və s.) rolu böyük olmuşdur.

Konstitusiya hüquq elmi sahəsində livanlı Zuhdi Yakanın, misirli Məhəmməd Kamal Leylanın, Möhsin Xəlilin, Usman Xəlilin, iraqlı Nimət əs-Səidin əsərləri məlumdur.

Konstitusiya hüquq elmi sahəsində Latın Amerikası ölkələrində aparılmış tədqiqatlar da diqqəti cəlb edir. Buraya Meksika alimi F.Ten Ramiresin, Aregentina alimi C.B.Linares Kintananın, Kolumbiya alimi L.K.Saçikin əsərlərini misal göstərmək olar.

Rusiya konstitusionalistlərinə isə V.Y.Çirkin, V.A.Straşun, İ.P.İlinski, A.X.Maxnenko və başqalarını aid etmək olar.

Hazırda Azərbaycan konstitusionalistləri sırasına M.Ələsgərovu, Z.Əsgərovu, F.Nağıyevi, E.Nəsirovu və başqalarını nümunə göstərə bilərik.

Hüququn mənbəyi dedikdə, hüquq normalarının ifadə formaları başa düşülür. Konstitusiya hüquq elminin mənbələri aşağıdakılardır:

1. Konstitusiya və qanunlar; 2. Beynəlxalq və dövlətdaxili müqavilələr; 3. Parlament reqlament- ləri; 4. Dövlət başçısının və hökumətin aktları (fərman və sərəncamlar); 5. Məhkəmə presedent- ləri (məhkəmələr tərəfindən qəbul edilən oxşar işlər üzrə analoji qərarlar); 6. Konstitusiya adəti; 7. Dini mənbələr; 8. Hüquqi doktrina (hüquqşünas alimlərin əsərləri).

Müasir konstitusiya hüququ elmində əsas istiqamətlər

Radikal istiqamət əsasən marksist alimlərinin işləri, inkişaf etməkdə olan ölkələrin sosialist təmayülünü müdafiə edən inqilabçi demokratların və sol radikalların əsərləri ilə təmsil olunmuşdur. Bu istiqamətə məxsus müəlliflər konsti- tusiya hüququnu sinfi mübarizə mövqeyindən və ya siniflər blokunun diktaturası mövqeyindən nəzərdən keçirirlər. Düzdür, həmin istiqamətin müxtəlif qruplarının anlamında bu siniflər eyni deyildir. Marksist-leninçilərdə bu, fəhlə sinfidir. İnqilabçı demokratlar zəhmətkeşlərlə elə qeyri-zəhmətkeşlərin «məcmu» hakimiyyətini müdafiə edirlər ki, onların fikrincə, həmin qeyri-zəhmətkeşlərlə son nəticədə sosializmə gətirib çıxara biləcək köklü demokratik islahatlar mərhələsində əməkdaşlıq etmək olar. Sol radikallar isə inqilabi dəyişikliklər amilini daha çox ziyalıların müəyyən dəstələrində, bəzən isə sinifsizləşmiş «qabaqcıl mübarizlər» qrupunda görürlər.

Liberal istiqamət tərəfdarları hesab edirlər ki, konstitusiya, eləcə də bütövlükdə konstitusiya hüququ diktatura silahı deyil, əhalinin müxtəlif qruplarını, idarə edənlər və idarə olunanlar arasında sosial əlaqələrin ifadəsi və öz normalarında ümumbəşəri dəyərləri (azadlıq, demokratiya, insan hüquqları, sosial ədalət və s.) əks etdirməli olan sənəddir. Onlar hüquqi, demokratik dövlət qurulmasının, hakimiyyətin bölgü prinsipinin tanınmasının, vəzifəli şəxslərin və dövlət orqanlarının xalq qarşısında hesabat verməsinin, ölkədə çoxpartiyalılığın, münaqişlərin həllində dinç vasitələrin tətbiqinin tərəfdarıdırlar. Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan, Özbəkistan və digər dövlətlərin yeni konstitusiyaları bu istiqamətin tərəfdarlarının fikirləri əsasında hazırlanmışdır.

Müasir konstitusiya hüququ elmində əsas məktəblər

Hüquqi məktəb əvvəlcə müəyyənedici, sonra isə – XX əsrin 20-ci illərinədək əhəmiyyətli nüfuza malik olmuşdur. Onun tərəfdarları başlıca olaraq dövlətin, onun orqanlarının və insan hüquqlarının öyrənilməsi istiqamətini götürmüşlər, özü də məsələyə müstəsna olaraq hüquqi mövqedən yanaşmışdırlar. Onun tərəfdarları dövlətin sosial xarakterini qəbul edirdilər. Hazırda bu məktəb öz əhəmiyyətini itirmişdir. Lakin onun işlənib hazırladığı tədqiqat metodları konstitusiya hüquq elmində geniş istifadə olunur.

Politoloji məktəb XX əsrin ortalarında qəti qələbə qazanmışdır. Onun tərəfdarları konsti- tusiya hüquq normalarını daha çox öyrənməyə deyil (onlar bəzən hətta bu normalara əhəmiy- yət belə vermirlər), bu və ya digər dövlətçilik institutlarının, siyasi institutların real rolunu öyrənməyə çağırırlar. Təsadüfi deyil ki, hazırda bir sıra fransızdilli ölkələrdə tədris predmeti «Konstitusiya hüququ və siyasi institutlar» adlanır.

Teoloji məktəb tərədarlarının baxışlarının rənga- rəngliyi ilə seçilir. Onun sağ qanadının liberalizmlə heç bir ümumi əlaməti yoxdur. O, radikal istiqamətlə qovuşur, lakin onun tərəfdarlarının qərb ideyalarının təsirinə məruz qalmış müəyyən bir hissəsi dini pər- dələrlə ört-basdır edilən liberal fikirlər söyləyirlər.

Liberal məktəb başlıca olaraq müsəlman hüquqşünasların tədqiqatları ilə təmsil olunurlar. Onun tərəfdarlarının əsərləri Məhəmməd peyğmbər və ondan sonra gələn dörd xəlifənin zamanında mövcud olmuş ədalətli idarəçilik ideyaları ilə zəngindir.

Tədris fənninin vəzifəsi tələbələrə konkret elm sahəsinin artıq formalaşmış, sabit elmi anlayışları ilə bağlı zəruri mini- mum informasiyanı verməkdir. Tədris fənnində, bir qayda olaraq, mübahisəli məsələlər araşdırılmır. Belə məsələlər yalnız zərurət olduqda tədqiq edilir.

Konstitusiya hüququ təhsil müəssisələrində hüquq fənləri içərisində fundamental profilli fənlərdən biri kimi tədris olunur. Bu fənnin tədris olunmasında əsas məqsəd tələbələr- də dövlətin hüquqi əsasları, şəxsiyyət, cəmiyyət və dövlətin qarşılıqlı əlaqələri haqqında təsəvvürlərin formalaşdırılmasından ibarətdir. Dövlət quruculuğu və ali hakimiyyətin təşkili ilə birbaşa bağlı olan konstitusiya hüququ tədris fənni kimi tələbələrdə dövlət, demokratiya, insan hüquq və azadlıqları kimi dövlətçiliklə birbaşa bağlı olan müasir elmi təsəvvürləri inkişaf etdirir.

Beləliklə: konstitusiya hüquq elmi ən fundamental elm sahələrindən biridir. Bu elm digər hüquq elmlərinin bazisi hesab olunur. Konstitusiya hüququ digər hüquq elmlərinin əsas prinsiplərini ehtiva edən «nüvə» rolunu oynayır.