Krkükün geosiyasi vziyyti

Geosiyasətin obyekti və predmeti:

RF iqtisadi coğrafi mövqeyi və təbii ehtiyatları

tutur (Çin, Hindistan, ABŞ, İndoneziya, Brazilya, Pakistan).

RF federativ dövlətdir. 83 subyekti vardır. Parlamenti 2 palatalıdır. Duma və

nümayəndələr palatası. Parlamenti partisa sistemi ilə seçilir. Onun 21 respublikası,

9diyarı (Perm yenidir), 4 milli mahalı, 46 vilayəti, 2 iri federativ şəhəri vardır

Son illər mərkəzdənqaçmanın qarşısını almaq üçün 7 federal dairə-Mərkəz,

Şimal-Qərb, Cənub, Volqayanı, Uralı, Sibir, Uzaq Şərq və 2 federal şəhər-Moskva

ÜDM həcminə görə dünyada15-ci yeri tutur, xarici ticarətin həcminə görə 20-

ci yeri, MDB-nin yaradıcısıdır. Onun ən böyük təsir dairəsi məhz MDB

məkanıdır.

Bu ölkələri öz ətrafında birləşdirir. Müxtəlif birliklər yaradıb. Azərbaycanla

əlaqələri yaxşı səviyyədədir. MDB-nin ÜDM 77% ni, sənaye məhsullarının 70%-i,

k/t 53% verir. Ümumi Dünya Ticarət Təşkilatının özvüdür.

Avrasiyanın şimalı-şərqində yerləşir . İCM hər yerdə eyni dərəcədə

əlverişli deyildir. Avropa hissəsinin və uzaq şərqinin cənubu əlverişlidir. Qərbdən

şərqə 9 min, şimaldan cənuba 4 min km uzanır. Ən cənub nöqtəsi Bazardüzüdür.

Ərazisinin böyüklüyü onun mənimsənilməsinə çoxlu kapital tələb edir,

nəqliyyatın inkişafına böyük ehtiyac yaradır. Təbii sərvətlərlə çox zəngindir. RF ən

uzun quru və dəniz sərhədlərinə malikdir. Qərbdə, şərqdə və cənubda bir çox

ölkələrlə həmsərhəddir. Şimal-şərqdən isə ABŞ-ın Alyaska şm. ilə qonşudur.

Hazırda Arktikanın bölüşdürülməsi uğrunda ABŞ, Kanada və Norveçlə rəqabət

Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

Son illər geosiyasi mövqeyi zəifləmişdir. ABŞ-ın və NATO-nun təsirinin

genişləndirilməsi, Yaponiya və Çinin güclənməsi, cənubda islam ölkələrinin onun

mövqeyinə güclü təsir göstərir. Yenə də qonşularla və Avropa ölkələri ilə dərin

ziddiyyətləri qalmaqdadır. 2008-ci ilin avqustunda Gürcüstana hücum etməsi, ona

daxil olan Abxazya MR və cənubi Osetiyanı müstəqil dövlət kimi tanıması bu

ölkənin geosiyasi mövqeyinə mənfi təsir göstərir.

Hərbi potensialı güclüdür, (2-ci yer) Ermənistanı silahlandırır və onun

ərazisində hərbi baza saxlayır. Qırğızıstan və Tacikistanda da hərbi bazalar vardır.

Təbii şəraiti və ehtiyatları. Sərt iqlim şəraiti olan ərazilər geniş yer tutur.

Daim donuşluq xüsusilə şərqində çox böyük sahəni əhatə edir və ekstermal şərait

yaradır. Dağlıq ərazilər onun kənarlarında yerləşir Qərb hissəsi əhalinin

məskunlaşması, k/t-nın inkişafı üçün əlverişlidir. Şimaldan cənuba doğru

yağıntının miqdarı azalır, istilik isə artır. Geniş ərazisi k/t inkişafı üçün o qədər də

Təbii ehtiyatlarla çox zəngindir, xüsusilə meşə, kömür, neft-qaz, filiz, qızıl,

almaz və s. Bu ehtiyatlar ölkə ərazisində qeyri bərabər paylanıb. Onun şərq

rayonları Qərb rayonlarına nisbətən təbii sərvətlərlə çox zəngindir. Kömür, neft-

qaz ehtiyatları, filiz sərvətlərinin iri yataqları vardır. (Hansılardı, xəritə üzrə

öyrənin). Ural da daxil olmaqla Qərb rayonlarının, xüsusilə Mərkəz və

Volqaboyunun, Şərqində isə iri kömür hasilatı rayonlarında ekoloji vəziyyət

Meşə, su, balıq, xəzdərili heyvanlar ilə zəngindir. Hidroenerji ehtiyatları onun

şərq rayonlarda daha geniş yayılmışdır.RF yanacaq, filiz, qiymətli metallar, kimya,

duzlar zəngindir. RF-nin təbii ehtiyatları çox zəif mənimsənilmişdir, sadəcə

olaraq onları istifadəyə cəlb etmək üçün məaliyyə imkanları çatmır.

Gələcəkdə RF təbii sərvətləri bütün dünya üçün böyük əhmiyyət kəsb edə

bilər. Elə indinin özündə Avropanı qazla təmin etməkdə hökümran rol oynayır.

RF təbii şəraitində, ixtisaslaşmasında və s. olan fərqlərə görə 11 iqtisadi

rayona ayrılır. Mərkəz, Mərkəzi Qaratorpaq, Şimal-Qərb, Şimal, Volqa-Vyatka,

Volqaboyu, Şimali Qafqaz, Ural, Qərbi Sibir, Şərqi Sibir və Uzaq Şərq.

RF-nin əhali coğrafiyası – Rusiya əhalisi qocalır. Belə ki, orta yaş kişilərdə

60, qadınlarda 72-dir. 2012-ci ilin əvvəlinə RF əhalisi 143.0 mln. təşkil etmişdir.

Dünya əhalisinin 3%-ə qədərini MDB-nin əhalisinin 51%-i əhatə edir.

Təbii artım yox dərəcəsindədir. 2006-cı ildə onun əhalisi 533 min nəfər

azalmış, 2006-cı ildə miqrasiya hesabına onun əhalisi 678 min nəfər artmışdır,

2011-ci ildə cəmi 129 min nəfər artmışdır. Əhalinin təbii atrımı ölkə üzrə qeyri-

bərabərdir. Ən az artım Rusiyanın Mərkəz, şimal-şərq vilayətlərində və

şəhərlərində, ən çox artım isə şimali Qafqazın və Volqaboyunun milli

respublikalarında müşahidə olunmuşdur.

Əhalinin demoqrafik vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün dövlət müxtəlif

tədbirlər həyata keçirir.

mək ehtiyatları çatmır və buraya kənar respublikalardan kütləvi miqrasiya

edir. Əhali əsasən Orta Asiya dövlətləri, Qafqaz ölkələrindən gəlir, o cümlədən

Azərbaycandan gəlir. Təxmini hesablamalara görə onların sayı 1,5-2 mln. nəfərə

çatır, çoxu orada daimi qeydiyyata düşür. Əhalinin 60%-i əmək qabiliyyətlidir.

Son illər işsizlər qrupu yaranmışdır.

Əhalinin təbii atrımı yüksək olan yerlərdə işsizlik çox (Şm. Qafqaz,

Volqaboyu) aşağı olan rayonlarda isə aşağı səviyyədədir. Şimali Qafqazda etnik

ziddiyyətlərin elə bir səbəbi də işsizlik problemidir. Dağ mədən rayonlarında

işsizlik aşağıdır. Ölkə əhalisi hazırda ən çox sənaye, sosial-xidmət və ticarətlə

məşğul olur. K/t məşğul olan əhalinin kəskin sürətdə azalıbdır. Bir sıra sənaye

müəssisələri fəaliyyətini dayandrıb (Novqorodda “Volqa” avtomobil zavodu).

Məskunlaşma. Ölkədə əhali seyrəkdir, 1km

8,3 nəfər əhali düşür. Avropa

hissəsində orta sıxlıq 27 nəfər/km

, Asiya hissəsində isə cəmi 2 nəfər/km

sıx məskunlaşan ərazi Mərkəzi Rusiya, Moskva vilayətidir. Əhalinin 80%-i ölkənin

Qərb, 20% Şərq zonasında yerləşir. Onun qərb sərhədlərindən başlayaraq

Vladivostoka qədər dəmir yolu boyu nisbətən sıx məskunlaşan Baş Məskunlaşma

zolağı yerləşir. Ondan şimala və cənuba əhali seyrəkləşir.

Urbanizasiya prosesi burada yüksəkdir, bu həm də təbii şəraitlə bağlıdır.

Əhalisinin 73% şəhərlərdə yaşayır. Qərb hissəsində iri şəhərlər daha çoxdur. İri

Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2023
rəhbərliyinə müraciət

Geosiyasət

Elmi ədəbiyyatda “geosiyasət” anlayışı dəqiq və tam formalaşdırılmamışdır. Bu, bütün formalaşan elm sahələrinin xarakterik cəhətidir.Geosiyasət elminin obyekti və subyekti haqqında mübahisələr 100 ilə yaxındır ki, davam edir. Bir çox tədqiqatçılar geosiyasət elmini bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan və dövlətin strateji potensialına böyük təsir göstərən coğrafi, tarixi, siyasi və digər faktorların kompleksi kimi görürlər. SSRİ-də uzun müddət geosiyasət elmi imperialist dövlətlərin ərazi ekspansiyasına bəraət qazandıran burjuaziyanın yalançı elm sahəsi kimi nəzərdən keçirilirdi.XX əsrin 80-ci illərində elmə dair baxışlarda böyük dəyişikliklər yarandı.Belə ki, 1989-cu ildə nəşr olunmuş sovet fəlsəfi ensiklopediyasında geosiyasət elminə negativ münasibət bəslənilmirdi.Bununla belə, geosiyasət qərbi politoloji konsepsiya kimi göstərilərək bildirilirdi ki, “dövlətlərin siyasəti, xüsusən də xarici siyasət müxtəlif coğrafi faktorlar vasitəsilə müəyyən olunur: məkan faktoru, təbii resursların mövcudluğu və ya çatışmazlığı iqlim faktoru və s.”

Isveç alimi ‘Rudolf Çellen’ elmə “geosiyasət” anlayışını gətirmişdir.Bu ad altında çıxış edən elmi o, “dövləti coğrafi orqanizm və ya məkan fenomeni kimi nəzərdən keçirən doktrina” kimi qiymətləndirir.Geosiyasət dövləti daimi, dəyişməz təşkil forması deyil, canlı varlıq kimi nəzərdən keçirir.Bu cür yanaşmanı alman nəzəriyyəçisi ‘Fridrix Ratsel’ irəli sürmüşdür.Geosiyasət dövləti xarici aləmlə münasibətdə öyrənmək və bu münasibətlərdən doğan problemləri həll etmək məqsədini daşıyır.F.Ratselin fikrincə,siyasi coğrafiyadan fərqli olaraq, geosiyasət elmini dövlətin vəziyyəti, forması, sərhədləri və ya ölçüləri, iqtisadiyyatı, ticarəti və mədəniyyəti maraqlandırmır.Bütün bu məsələlər əsas etibarı ilə,dövlətin strateji vəziyyətinin təsviri ilə məhdudlaşan siyasi coğrafiya elminə aiddir. Politoloq E.A.Pozdnyakov təsdiqləyir ki, geosiyasət əsas diqqətini fiziki əhatə, dövlətin hərbi-siyasi, iqtisadi, və ekoloji təhlükəsizliyi faktorlarına və bu faktorların siyasətdə istifadə edilməsinin real imkanlarının açılmasına və öyrənilməsinə diqqətini yönəldir.Praktik geosiyasət dövlətin ərazi problemlərinin, sərhədlərinin, insan resursları da daxil olmaqla, resursların müəyyən edilməsi və səmərəli istifadə olunmasını öyrənir.

Geosiyasət elmi 3 elmi yanaşmanın əsasında meydana gəlmişdir:

• Sivilizasiya nəzəriyyələri
• Hərbi strateji nəzəriyyələr
• Coğrafi determinizm nəzəriyyələri

Mədəni yanaşmanın banisi rus alimi ‘N.Y.Danilevski’ hesab edilir.Onun fikrincə, tarixin teatr səhnəsində əsas fəaliyyət göstərən subyektlər kimi dövlətlər və ya ayrı-ayrı millətlər deyil, böyük mədəni-dini birliklər çıxış edir.Danilevski onları “mədəni-tarixi tiplər” adlandırır. Rus tədqiqatçılarından ilk olaraq, Danilevski “Avropanın Rusiyaya qarşı soyuqluğu” tezisini ifadə etmiş və bunu elmi surətdə əsaslandırmışdır.Onun fikrincə, bu soyuqluğun səbəbi 2 dünya gücü arasında olan prinsipial mədəni fərqlərdir: “Avropa bizi ozününkü kimi qəbul etmir.Avropalılar Rusiya və slavyanları yalnız yad deyil, eyni zamanda düşmən kimi görür.”XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində Danilevskinin konsepsiyası rus filosofu ‘K.N.Leontyevin’, alman filosofu ‘O.Şpenqlerin’, rus alimi ‘ Bu konsepsiyanı ingilis alimi Arnold Toynbi’ də inkişaf etdirmişdir.Öz əsərlərində o, “pravoslav –rus” sivilizasiya tipini ayırmışdır. Sivilizasiya nəzəriyyəsi XX əsrin sonlarında da alim-geosiyasətçilərin diqqətini cəlb etmişdir.Harvard Universitetinin professoru Samuel Hantinqtonun “Sivilizasiyaların toqquşması” adlı kitabı çox mübahisələrə səbəb oldu.Müəllif təsdiqləyir ki, XXI əsrdə konfliktlərin əsas mənbəyi kimi iqtisadiyyat və ya ideologiya deyil, mədəni fərqlər çıxış edəcək.O hesab edir ki, “sivilizasiyaların toqquşması dünya siyasətinin əsas faktoruna çevriləcək.Sivilizasiyalar arasında olan ayırma xətləri isə gələcəkdə cəbhə xətləri olacaq”.XXI əsrin mənzərəsi müəllifə 7-8 böyük sivilizasiyanın qarşılıqlı fəaliyyət və rəqabətinin nəticəsi kimi görünür.O, bu sivilizasiyalar arasında qərbləşməyə qarşı çıxan “pravoslav-slavyan” sivilizasiyasının da olacağını göstərir.

‘Aristotel’,“Siyasət” əsərində Krit adasının geosiyasi vəziyyətinin xüsusilikləri barədə qeyd edir: “Krit adası sanki Yunanıstan üzərində ağalıq etmək üçün nəzərdə tutulub.Onun coğrafi vəziyyəti isə çox əlverişlidir: o, demək olar ki, bütün yunanların ətrafında məskunlaşdığı dənizlə əhatələnir.O, bir tərəfdən Peloponnes, digər tərəfdən isə, Asiya ilə yaxın məsafədə yerləşir”.

Geosiyasətin obyekti və predmeti:

“Geosiyasət” termini artıq 100 ildən artıqdır ki, mövcuddur.Uzun müddət elm sahəsi kimi geosiyasətin mahiyyəti, sərhədləri və obyekti haqqında suallar cavabını tapmamışdır. Geosiyasətin obyekti barədə belə söyləmək olar ki, geosiyasət- dəniz və qurunun, hava və yer qabığının milyon illər boyu qarşıdurması baş verdiyi planetar məkan- quru səthi, su səthi ,hava qatı, yer kürəsidir.Geosiyasətin predmeti qlobal və regional problemlərin həlli zamanı geosiyasi subyektlər arasındakı qarşılıqlı əlaqədir.İlk növbədə, geosiyasətin predmeti planetar məkan üzərində nəzarətdir.Lakin buradan suallar doğur: bu nəzarət hansı yollarla həyata keçirilir?, onun mexanizmi necədir?, hansı faktorlar bu mexanizmdə daha önəmlidir?, bu mexanizmi hərəkətə gətirən subyektlərin rolu nədən ibarətdir? və s. Qeyd etmək lazımdır ki, bu və ya digər faktorların rolu tarixən dəyişmişdir.Məsələn, hələ iki yüz il bundan əvvəl ön sırada coğrafi, təbii-iqlim, məkan və iqtisadi faktorlar, istehsalçı qüvvələrin inkişaf dərəcəsi və s. olmuşdur.XXI əsrin əvvəllərində biz dünya düzəninin bir modelindən digərinə- qlobal modelə keçidinin şahidi oluruq.Bu dövrdən etibarən geosiyasi vəziyyət daha az davamlılıq kəsb etməyə başladı ki, bunun da əsas səbəbi 150-200 il əvvəl olduğundan sayca daha çox faktorun əhəmiyyətli təsirə malik olmasıdır.

İqtisadi prosseslər, elmi-texniki inqilab coğrafi mühitə, ekoloji vəziyyətə və insanlara daha çox təsir etməyə başlayıb.Bütün növ beynəlxalq əlaqələrin qurulmasında iqtisadi maraqlar ön plana çıxır.Nəzərə alsaq ki, planetimizdə baş verən iqtisadi prosseslər yüksək dinamikliyi ilə seçilir, onda deyə bilərik ki, bu faktorlar müasir geosiyasi vəziyyətin qeyri-stabilliyini şərtləndirir.

• Elmi-texniki inqilab nəticəsində ən müasir texniki vasitələr meydana gəldi: kütləvi qırğın silahları və onların çatdırılma vasitələri, düşmən silahının aşkar edilməsi və onun məhvi, ordular və onların manevrlərinin idarə edilməsi və s.Hərbi sferadakı müasir vəziyyət geosiyasət atalarının Şimali Atlantika(“xarici aypara” və ya “Heartland”) ölkələrinin möhkəmliyi və davamlılığı haqda fikirlərini şübhə altına alır.
• Elmi texniki inqilab elektron rabitə vasitələrinin inkişafında da böyük rol oynadı.Bunun nəticəsində “kommunikativ” dünya birliyi- İnternet şəbəkəsi yaradıldı.Elektorn ünsiyyət vasitəsilə əvvəllər böyük məsafələrlə bir-birində ayrılmış dövlətlər və xalqlar yaxın qonşulara çevriliblər.
• Yeni texnika və texnologiyaların işlənib hazırlanması ilə məşğul olan elm sahələri, eləcə də beynəlxalq münasibətlərdə ümumi strategiyanın və geosiyasi vəziyyətin müəyyən edilməsi ilə məşğul olan ictimai-siyasi elmlər yüksək inkişaf tempi almışlar.
• Yuxarıdakı faktora uyğun olaraq əhalinin təhsil və mədəniyyət səviyyəsinin yüksəlməsi.Zərif texnologiyaların praktikada tətbiqi, iqtisadi sferanın və elmin, hərbi işin inkişafı bu keyfiyyətlərdən daha çox asılıdır.
• Mədəniyyət səviyyəsi XX əsrin son onilliklərində geosiyasi qüvvələr tarazlığına təsir edən dünya dinlərinə təsir göstərir.
• Dövlətin siyasi rejiminin fəaliyyətinin effektivliyi, hakim elitanın təfəkkür və səriştə səviyyəsi, ölkə əhalisinə, cəmiyyətin qanun və qaydalarına hörmətlə yanaşılması da əhəmiyyətli rol oynayır.

Elmi-texniki tərəqqi nəticəsində ayrı-ayrı cöğrafi elementlərin: böyük ərazilərin, okeanların, dənizlərin, dağlar, çaylar, meşələr və çöllərin rolu azalmışdır.Bununla yanaşı, bir çox rabitə növlərinin də əhəmiyyəti azalmışdır:dəmir yolları, dəniz yolları.Lakin boru kəmərləri, avtonəqliyyat və hava daşımalarının rolu daha da artmışdır; elmi potensiala, texnologiya və maliyyəyə malik nisbətən kiçik dövlətlər daha çox əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır.

Geosiyasi epoxalar

Geosiyasət nöqteyi nəzərindən bəşər tarixinə geosiyasi epoxaların və ya güc mərkəzlərinin bir-birini ardıcıl əvəzləməsi kimi baxmaq olar.Hər bir geosiyasi epoxa öz qüvvələr balansına, təsir dairəsinə, sərhədlərinə malikdir.Qədim sivlilizasiyalar tarixi, “kontinental Roma”ilə “dəniz” Karfageni arasındakı qarşıdurmalar XX əsrdə bir çox geosiaysi reallıqları şərtləndirmişdir.Müasir dünya siyasətinin əsas prinsipləri “30 illik” müharibənin başa çatmasından sonra Beynəlxalq münasibətlərin Vestfal sistemi(1648) tərəfindən təsdiq edilmişdir.Bu dövrdə Avropada əsas etibarı ilə milli dövlətlər formalaşmışdı.Dünya sənaye inkişafı və mərkəzləşmiş dövlətlərin yaranması mərhələsinə qədəm qoydu.Bu dövrdən etibarən Avropa tarixi dünya tarixinə çevrilməyə başlayır.İspaniya, Portuqaliya, Hollandiya Avropada əsas güc mərkəzlərinə çevrilir.Daha sonra isə dünyanın bölüşdürülməsi uğrunda mübarizəyə İngiltərə, Fransa, İsveç qoşulur.Yaranmış milli dövlətlər öz sərhədlərini dil əlamətləri və təbii-coğrafi hüdudları nəzərə almaqla formalaşdırırdılar.Bu cür dünya düzəni və geosiyasi vəziyyət təqribən 150 il- Fransa inqilabına qədər davam etdi.XVII əsin sonu- XVIII əsrin əvvəllərində İspaniya, Portuqaliya, Hollandiya, İsveç, XVIII əsrin sonunda isə Polşa əvvəlki qüdrətini itirdi.Fransa və İngiltərənin mövqeləri möhkəmləndi, Prussiya qüvvətləndi.XIX əsrin sonu üçün Rusiya çox mühüm dünya dövlətinə çevrildi.

Geosiyasətin əsas qanunları

Cəmiyyət və təbiət haqqında olan digər elmlər kimi geosiyasət də sosial-iqtisadi, coğrafi, siyasi, hərbi və digər sistemlərin yaranma, fəaliyyət və inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənir.Tədqiqatçıların fikrincə, geosiyasətin əsas qanunu fundamental dualizm qanunudur.Bu qanun özünü planetin geosiyasi düzənində və sivilizasiyaların tarixi tiplologiyasında göstərir.Qərb alimləri Çellen və Mexenin, Makinder və Haushoferin, rus tədqiqatçıları Danilevski, Semenov-Tyan-Şanski və başqalarının fikrincə, bu dualizm quru(tellurokratiya) və dəniz(talassokratiya) qarşıdurmasında əks olunur.Geosiyasət banilərinin, xüsusilə Alfred Tayer Mexen və Helford Makinderin fikrincə bu dualizm özü ilə düşmənçilik toxumları daşıyır ki, bu da əlverişli şərait yaranan kimi iki ünsür arasında barışmaz düşmənçiliyin yaranmasına səbəb olur.Tellurokratiya üçün dəqiq müəyyən edilmiş sərhədlər, təsdiq edilmiş ərazi, oturaq həyat fəaliyyəti, konservatizm, insan qrupları, tayfalar, xalqlar, ölkələr, imperiyaların riayət etdiyi əxlaqi və hüquqi norma və qanunlar xarakterikdir.Qurunun özünün davamlılığı, möhkəmliyi əxlaq normalarının, qanunların və ənənələrin də davamlığını təmin edir.Əxlaq normaları ictimai fikirdə möhkəmlənir, irsən ötürülür, etik norma və prinsiplər məcəlləsi formalaşır.Bu da onunla izah olunur ki, oturaq xalqlara individualizm deyil, kollektivizm hissləri daha yaxındır.Böyük və kiçik qrupların idarə olunmasında ierarxizm əsas prinsipdir.

Geosiyasətin kateqoriyaları

Geosiyasət haqqında olan bütün nəzəriyyələr bu elmin əsas kateqoriyasını- məkan üzərində nəzarət kateqoriyasını formalaşdırır.Geosiyasət siyasi institutlar, ilk növbədə dövlətlər və dövlətlərin ittifaqı tərəfindən məkanın idarə olunmasının əsaslarını, imkanlarını, mexanizm və formalarını öyrənir.Dövlətin nəzarət etdiyi və ya nəzarət etməyə can atdığı ərazi mərkəz tərəfindən mənimsənmə və mərkəzlə əlaqələrin inkişafı səviyyəsi ilə xarakterizə olunur.Dövlətlər və ya onların ittifaqları tərəfindən idarə olunan məkan geosiyasi sahə adlanır. K.V.Pleşakov geosiyasi sahələrin təsnifatını bu cür verir:

• Endemik sahə (yunanca”endemos”-yerli) – dövlət tərəfindən uzun müddət nəzarət olunan məkan.Bu ərazinin müəyyən bir milli cəmiyyətə məxsusluğu qonşular tərəfindən tanınır.””’
• Sərhədyanı sahə – müəyyən bir dövlətin nəzarəti atında olan, lakin demoqrafik, iqtisadi, siyasi baxımdan kifayət qədər mənimsənilməmiş ərazi.Əksər hallarda belə ərazilər milli azlıqların məskunlaşdığı ərazilərdir.Dövlətlər bəzən, bu ərazilərin özlərinə məxsus olduğunu iddia etsələr də, onları özlərininki kimi nəzərdən keçirmirlər.Rusiyanın Asiya, Şimal-şərq, Danilevski regionları, eləcə də Qafqaz, Kalininqrad vilayəti buna misaldır.””’
• Çarpazlaşma sahəsi– bir neçə dövlətin iddia etdiyi ərazidir.Buraya ruslar və rusdilli xalqlar tərəfindən məskunlaşdırılmış keçmiş SSRİ-nin böyük əraziləri (hazırda MDB-nin tərkibində olan)aiddir.””’
• Ümumi sahə – milli cəmiyyətin nəzarəti altında olan ərazidir.Buraya müasir Rusiyanın ərazisinin böyük hissəsi aiddir(Çeçenistan istisna olmaqla).Belorusiya ilə olan ittifaq bu məkanın genişləndirilməsi üçün tarixi perspektivlər yaradır.””’
• Geosiyasi dayaq nöqtəsi– Ümumi sahə daxilində olmayan, hər hansı dövlət tərəfindən idarə olunan ərazi.Lakin bu ərazi ilə olan rabitə əlaqələri digər dövlət və ya dövlətlər tərəfindən idarə olunur. Rusiyanın Kalininqrad vilayəti buna misaldır.””’
• Metasahə– yeni zamanda bir neçə dövlətin nəzarəti altında olan ərazi.Əksər hallarda bu cür nəzarət xaricdən geosiyasi təzyiq şəraitində baş verir.””’

Qədimdən bəri geosiyasi məkan üzərində nəzarətin müxtəlif formaları məlumdur: iqtisadi, demoqrafik, kommunikasion, hərbi, siyasi, dini və s. XX əsrin sonlarından etibarən informasiyon-ideoloji, texnoloji və mədəni-sivilizasiyon nəzarət böyük rol oynamağa başlayıb.Geosiyasi münasibət müxtəlif dünya güclərinin nisbi birliyi və mübarizəsidir.Əksər hallarda bu, ziddiyyətlərin mübarizəsidir: quru və dənizin, mərkəz və periferiyanın. Dünya tarixi inkişafında birlik müvəqqəti mövcud olan anlayışdır.Böyük Britaniyanın görkəmli siyasi xadimi Vinston Çörçil(1874-1965) qeyd edir ki, İngiltərənin daimi dostları, müttəfiqləri yoxdur, onun yalnız daimi siyasi(geosiyasi) maraqları vardır.Buna görə də əksliklərin mübarizəsi mütləqdir.Buradan görünür ki, geosiyasətin başlıca kateqoriyalarından biri qüvvələr tarazlığıdır. SSRİ dağıldıqdan sonra dünyadakı qüvvələr tarazlığı əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmişdir.Dünya artıq, ikiqütblü xarakterini itirmiş oldu.Bundan istifadə edən Qərb Rusiyaya dünya arenasında öz şərtlərini diktə etməyə başlayır, Rusiyanın hesabına yeni dünya düzəni yaratmağa çalışır.Bu isə bütün Yer kürəsinə Qərb təsiri güclənməsi faktorunun göstəricisidir.

• Мэхэн, Альфред Тайер. Влияние морской силы на историю 1660—1783, СПб.: Типография морского министерства — 1896
• Переслегин С. Б. Самоучитель игры на мировой шахматной доске. — М.: АСТ, Terra Fantastica, 2005. ISBN 5-17-027583-8.
• Данилевский Н. Россия и Европа. // Классика геополитики, XIX век. — М.: АСТ, 2003. ISBN 5-17-017281-8
• Макиндер Х. Географическая ось истории // Полис. — 1995. — № 4.
• Бжезинский З. Великая шахматная доска. — М.: Международные отношения, 2005. ISBN 5-7133-0967-3.
• Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. — М.: АСТ, 2003. ISBN 5-17-007923-0.
• Дугин А. Основы геополитики. — М.: Арктогея, 2000. ISBN 5-8186-0004-1.
• Колосов В. А., Мироненко Н. С. Геополитика и политическая география: учебник для студентов вузов. — М.: Аспект-Пресс, 2001. ISBN 5-7567-0143-5.
• Василенко И. А. Геополитика. — М.: Гардарики, 2003. ISBN 5-8297-0254-1.
• Миньяр-Белоручев К. В. Мировая геополитика. — М.: Проспект-АП, 2006. ISBN 5-98398-018-1.
• Krejčí, Oskar. Geopolitics of the Central European Region. The view from Prague and Bratislava. — Bratislava: Veda, 2005. ISBN 80-224-0852-2.
• Елацков А. Б. О понятии «геополитика» в современной России // Вестник Санкт-Петербургского университета. Серия 7: геология, география. — 2000. — Вып. 3
• Клавихо Р. Г. де. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура. — М.: Наука, 1990. — 211 с. ISBN 5-02-016766-5.
• Браун Л. А. История географических карт. — М.: Центрполиграф, 2006. — 479 с. ISBN 5-9524-2339-6.

Avqust 07, 2021
Ən son məqalələr

Abbasabadrain (Zəncan)

Abbasağa Azərtürk

Abbasağa Quliyev

Abbasbulağı (Marağa)

Abbasbəyli

Abbasbəyli (Qazax)

Abbasbəyli (Saatlı)

Abbasgölü

Abbasilər

Abbasilər xilafəti

Ən çox oxunan

Musa Musayev (II)

Musa Musayev (iqdisadçı)

Musa Musayev (parazitoloq)

Musa Musayev (siyasətçi)

Musa Məmmədov

geosiyasət, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, mündəricat, anlayışı, geosiyasi, epoxalar, əsas, qanunları, kateqoriyaları, mənbə, anlayışı, redaktəelmi, ədəbiyyatda, geosiyas. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Mundericat 1 Geosiyaset anlayisi 1 1 Geosiyasi epoxalar 1 2 Geosiyasetin esas qanunlari 1 3 Geosiyasetin kateqoriyalari 2 MenbeGeosiyaset anlayisi RedakteElmi edebiyyatda geosiyaset anlayisi deqiq ve tam formalasdirilmamisdir Bu butun formalasan elm sahelerinin xarakterik cehetidir Geosiyaset elminin obyekti ve subyekti haqqinda mubahiseler 100 ile yaxindir ki davam edir Bir cox tedqiqatcilar geosiyaset elmini bir biri ile qarsiliqli elaqede olan ve dovletin strateji potensialina boyuk tesir gosteren cografi tarixi siyasi ve diger faktorlarin kompleksi kimi gorurler SSRI de uzun muddet geosiyaset elmi imperialist dovletlerin erazi ekspansiyasina beraet qazandiran burjuaziyanin yalanci elm sahesi kimi nezerden kecirilirdi XX esrin 80 ci illerinde elme dair baxislarda boyuk deyisiklikler yarandi Bele ki 1989 cu ilde nesr olunmus sovet felsefi ensiklopediyasinda geosiyaset elmine negativ munasibet beslenilmirdi Bununla bele geosiyaset qerbi politoloji konsepsiya kimi gosterilerek bildirilirdi ki dovletlerin siyaseti xususen de xarici siyaset muxtelif cografi faktorlar vasitesile mueyyen olunur mekan faktoru tebii resurslarin movcudlugu ve ya catismazligi iqlim faktoru ve s Isvec alimi Rudolf Cellen elme geosiyaset anlayisini getirmisdir Bu ad altinda cixis eden elmi o dovleti cografi orqanizm ve ya mekan fenomeni kimi nezerden keciren doktrina kimi qiymetlendirir Geosiyaset dovleti daimi deyismez teskil formasi deyil canli varliq kimi nezerden kecirir Bu cur yanasmani alman nezeriyyecisi Fridrix Ratsel ireli surmusdur Geosiyaset dovleti xarici alemle munasibetde oyrenmek ve bu munasibetlerden dogan problemleri hell etmek meqsedini dasiyir F Ratselin fikrince siyasi cografiyadan ferqli olaraq geosiyaset elmini dovletin veziyyeti formasi serhedleri ve ya olculeri iqtisadiyyati ticareti ve medeniyyeti maraqlandirmir Butun bu meseleler esas etibari ile dovletin strateji veziyyetinin tesviri ile mehdudlasan siyasi cografiya elmine aiddir Politoloq E A Pozdnyakov tesdiqleyir ki geosiyaset esas diqqetini fiziki ehate dovletin herbi siyasi iqtisadi ve ekoloji tehlukesizliyi faktorlarina ve bu faktorlarin siyasetde istifade edilmesinin real imkanlarinin acilmasina ve oyrenilmesine diqqetini yoneldir Praktik geosiyaset dovletin erazi problemlerinin serhedlerinin insan resurslari da daxil olmaqla resurslarin mueyyen edilmesi ve semereli istifade olunmasini oyrenir Geosiyaset elmi 3 elmi yanasmanin esasinda meydana gelmisdir Sivilizasiya nezeriyyeleri Herbi strateji nezeriyyeler Cografi determinizm nezeriyyeleriMedeni yanasmanin banisi rus alimi N Y Danilevski hesab edilir Onun fikrince tarixin teatr sehnesinde esas fealiyyet gosteren subyektler kimi dovletler ve ya ayri ayri milletler deyil boyuk medeni dini birlikler cixis edir Danilevski onlari medeni tarixi tipler adlandirir Rus tedqiqatcilarindan ilk olaraq Danilevski Avropanin Rusiyaya qarsi soyuqlugu tezisini ifade etmis ve bunu elmi suretde esaslandirmisdir Onun fikrince bu soyuqlugun sebebi 2 dunya gucu arasinda olan prinsipial medeni ferqlerdir Avropa bizi ozununku kimi qebul etmir Avropalilar Rusiya ve slavyanlari yalniz yad deyil eyni zamanda dusmen kimi gorur XIX esrin sonu XX esrin evvellerinde Danilevskinin konsepsiyasi rus filosofu K N Leontyevin alman filosofu O Spenqlerin rus alimi Bu konsepsiyani ingilis alimi Arnold Toynbi de inkisaf etdirmisdir Oz eserlerinde o pravoslav rus sivilizasiya tipini ayirmisdir Sivilizasiya nezeriyyesi XX esrin sonlarinda da alim geosiyasetcilerin diqqetini celb etmisdir Harvard Universitetinin professoru Samuel Hantinqtonun Sivilizasiyalarin toqqusmasi adli kitabi cox mubahiselere sebeb oldu Muellif tesdiqleyir ki XXI esrde konfliktlerin esas menbeyi kimi iqtisadiyyat ve ya ideologiya deyil medeni ferqler cixis edecek O hesab edir ki sivilizasiyalarin toqqusmasi dunya siyasetinin esas faktoruna cevrilecek Sivilizasiyalar arasinda olan ayirma xetleri ise gelecekde cebhe xetleri olacaq XXI esrin menzeresi muellife 7 8 boyuk sivilizasiyanin qarsiliqli fealiyyet ve reqabetinin neticesi kimi gorunur O bu sivilizasiyalar arasinda qerblesmeye qarsi cixan pravoslav slavyan sivilizasiyasinin da olacagini gosterir Aristotel Siyaset eserinde Krit adasinin geosiyasi veziyyetinin xususilikleri barede qeyd edir Krit adasi sanki Yunanistan uzerinde agaliq etmek ucun nezerde tutulub Onun cografi veziyyeti ise cox elverislidir o demek olar ki butun yunanlarin etrafinda meskunlasdigi denizle ehatelenir O bir terefden Peloponnes diger terefden ise Asiya ile yaxin mesafede yerlesir Geosiyasetin obyekti ve predmeti Geosiyaset termini artiq 100 ilden artiqdir ki movcuddur Uzun muddet elm sahesi kimi geosiyasetin mahiyyeti serhedleri ve obyekti haqqinda suallar cavabini tapmamisdir Geosiyasetin obyekti barede bele soylemek olar ki geosiyaset deniz ve qurunun hava ve yer qabiginin milyon iller boyu qarsidurmasi bas verdiyi planetar mekan quru sethi su sethi hava qati yer kuresidir Geosiyasetin predmeti qlobal ve regional problemlerin helli zamani geosiyasi subyektler arasindaki qarsiliqli elaqedir Ilk novbede geosiyasetin predmeti planetar mekan uzerinde nezaretdir Lakin buradan suallar dogur bu nezaret hansi yollarla heyata kecirilir onun mexanizmi necedir hansi faktorlar bu mexanizmde daha onemlidir bu mexanizmi herekete getiren subyektlerin rolu neden ibaretdir ve s Qeyd etmek lazimdir ki bu ve ya diger faktorlarin rolu tarixen deyismisdir Meselen hele iki yuz il bundan evvel on sirada cografi tebii iqlim mekan ve iqtisadi faktorlar istehsalci quvvelerin inkisaf derecesi ve s olmusdur XXI esrin evvellerinde biz dunya duzeninin bir modelinden digerine qlobal modele kecidinin sahidi oluruq Bu dovrden etibaren geosiyasi veziyyet daha az davamliliq kesb etmeye basladi ki bunun da esas sebebi 150 200 il evvel oldugundan sayca daha cox faktorun ehemiyyetli tesire malik olmasidir Iqtisadi prossesler elmi texniki inqilab cografi muhite ekoloji veziyyete ve insanlara daha cox tesir etmeye baslayib Butun nov beynelxalq elaqelerin qurulmasinda iqtisadi maraqlar on plana cixir Nezere alsaq ki planetimizde bas veren iqtisadi prossesler yuksek dinamikliyi ile secilir onda deye bilerik ki bu faktorlar muasir geosiyasi veziyyetin qeyri stabilliyini sertlendirir Elmi texniki inqilab neticesinde en muasir texniki vasiteler meydana geldi kutlevi qirgin silahlari ve onlarin catdirilma vasiteleri dusmen silahinin askar edilmesi ve onun mehvi ordular ve onlarin manevrlerinin idare edilmesi ve s Herbi sferadaki muasir veziyyet geosiyaset atalarinin Simali Atlantika xarici aypara ve ya Heartland olkelerinin mohkemliyi ve davamliligi haqda fikirlerini subhe altina alir Elmi texniki inqilab elektron rabite vasitelerinin inkisafinda da boyuk rol oynadi Bunun neticesinde kommunikativ dunya birliyi Internet sebekesi yaradildi Elektorn unsiyyet vasitesile evveller boyuk mesafelerle bir birinde ayrilmis dovletler ve xalqlar yaxin qonsulara cevrilibler Yeni texnika ve texnologiyalarin islenib hazirlanmasi ile mesgul olan elm saheleri elece de beynelxalq munasibetlerde umumi strategiyanin ve geosiyasi veziyyetin mueyyen edilmesi ile mesgul olan ictimai siyasi elmler yuksek inkisaf tempi almislar Yuxaridaki faktora uygun olaraq ehalinin tehsil ve medeniyyet seviyyesinin yukselmesi Zerif texnologiyalarin praktikada tetbiqi iqtisadi sferanin ve elmin herbi isin inkisafi bu keyfiyyetlerden daha cox asilidir Medeniyyet seviyyesi XX esrin son onilliklerinde geosiyasi quvveler tarazligina tesir eden dunya dinlerine tesir gosterir Dovletin siyasi rejiminin fealiyyetinin effektivliyi hakim elitanin tefekkur ve seriste seviyyesi olke ehalisine cemiyyetin qanun ve qaydalarina hormetle yanasilmasi da ehemiyyetli rol oynayir Elmi texniki tereqqi neticesinde ayri ayri cografi elementlerin boyuk erazilerin okeanlarin denizlerin daglar caylar meseler ve collerin rolu azalmisdir Bununla yanasi bir cox rabite novlerinin de ehemiyyeti azalmisdir demir yollari deniz yollari Lakin boru kemerleri avtoneqliyyat ve hava dasimalarinin rolu daha da artmisdir elmi potensiala texnologiya ve maliyyeye malik nisbeten kicik dovletler daha cox ehemiyyet kesb etmeye baslamisdir Geosiyasi epoxalar Redakte Geosiyaset noqteyi nezerinden beser tarixine geosiyasi epoxalarin ve ya guc merkezlerinin bir birini ardicil evezlemesi kimi baxmaq olar Her bir geosiyasi epoxa oz quvveler balansina tesir dairesine serhedlerine malikdir Qedim sivlilizasiyalar tarixi kontinental Roma ile deniz Karfageni arasindaki qarsidurmalar XX esrde bir cox geosiaysi realliqlari sertlendirmisdir Muasir dunya siyasetinin esas prinsipleri 30 illik muharibenin basa catmasindan sonra Beynelxalq munasibetlerin Vestfal sistemi 1648 terefinden tesdiq edilmisdir Bu dovrde Avropada esas etibari ile milli dovletler formalasmisdi Dunya senaye inkisafi ve merkezlesmis dovletlerin yaranmasi merhelesine qedem qoydu Bu dovrden etibaren Avropa tarixi dunya tarixine cevrilmeye baslayir Ispaniya Portuqaliya Hollandiya Avropada esas guc merkezlerine cevrilir Daha sonra ise dunyanin bolusdurulmesi ugrunda mubarizeye Ingiltere Fransa Isvec qosulur Yaranmis milli dovletler oz serhedlerini dil elametleri ve tebii cografi hududlari nezere almaqla formalasdirirdilar Bu cur dunya duzeni ve geosiyasi veziyyet teqriben 150 il Fransa inqilabina qeder davam etdi XVII esin sonu XVIII esrin evvellerinde Ispaniya Portuqaliya Hollandiya Isvec XVIII esrin sonunda ise Polsa evvelki qudretini itirdi Fransa ve Ingilterenin movqeleri mohkemlendi Prussiya quvvetlendi XIX esrin sonu ucun Rusiya cox muhum dunya dovletine cevrildi Geosiyasetin esas qanunlari Redakte Cemiyyet ve tebiet haqqinda olan diger elmler kimi geosiyaset de sosial iqtisadi cografi siyasi herbi ve diger sistemlerin yaranma fealiyyet ve inkisaf qanunauygunluqlarini oyrenir Tedqiqatcilarin fikrince geosiyasetin esas qanunu fundamental dualizm qanunudur Bu qanun ozunu planetin geosiyasi duzeninde ve sivilizasiyalarin tarixi tiplologiyasinda gosterir Qerb alimleri Cellen ve Mexenin Makinder ve Haushoferin rus tedqiqatcilari Danilevski Semenov Tyan Sanski ve basqalarinin fikrince bu dualizm quru tellurokratiya ve deniz talassokratiya qarsidurmasinda eks olunur Geosiyaset banilerinin xususile Alfred Tayer Mexen ve Helford Makinderin fikrince bu dualizm ozu ile dusmencilik toxumlari dasiyir ki bu da elverisli serait yaranan kimi iki unsur arasinda barismaz dusmenciliyin yaranmasina sebeb olur Tellurokratiya ucun deqiq mueyyen edilmis serhedler tesdiq edilmis erazi oturaq heyat fealiyyeti konservatizm insan qruplari tayfalar xalqlar olkeler imperiyalarin riayet etdiyi exlaqi ve huquqi norma ve qanunlar xarakterikdir Qurunun ozunun davamliligi mohkemliyi exlaq normalarinin qanunlarin ve enenelerin de davamligini temin edir Exlaq normalari ictimai fikirde mohkemlenir irsen oturulur etik norma ve prinsipler mecellesi formalasir Bu da onunla izah olunur ki oturaq xalqlara individualizm deyil kollektivizm hissleri daha yaxindir Boyuk ve kicik qruplarin idare olunmasinda ierarxizm esas prinsipdir Geosiyasetin kateqoriyalari Redakte Geosiyaset haqqinda olan butun nezeriyyeler bu elmin esas kateqoriyasini mekan uzerinde nezaret kateqoriyasini formalasdirir Geosiyaset siyasi institutlar ilk novbede dovletler ve dovletlerin ittifaqi terefinden mekanin idare olunmasinin esaslarini imkanlarini mexanizm ve formalarini oyrenir Dovletin nezaret etdiyi ve ya nezaret etmeye can atdigi erazi merkez terefinden menimsenme ve merkezle elaqelerin inkisafi seviyyesi ile xarakterize olunur Dovletler ve ya onlarin ittifaqlari terefinden idare olunan mekan geosiyasi sahe adlanir K V Plesakov geosiyasi sahelerin tesnifatini bu cur verir Endemik sahe yunanca endemos yerli dovlet terefinden uzun muddet nezaret olunan mekan Bu erazinin mueyyen bir milli cemiyyete mexsuslugu qonsular terefinden taninir Serhedyani sahe mueyyen bir dovletin nezareti atinda olan lakin demoqrafik iqtisadi siyasi baximdan kifayet qeder menimsenilmemis erazi Ekser hallarda bele eraziler milli azliqlarin meskunlasdigi erazilerdir Dovletler bezen bu erazilerin ozlerine mexsus oldugunu iddia etseler de onlari ozlerininki kimi nezerden kecirmirler Rusiyanin Asiya Simal serq Danilevski regionlari elece de Qafqaz Kalininqrad vilayeti buna misaldir Carpazlasma sahesi bir nece dovletin iddia etdiyi erazidir Buraya ruslar ve rusdilli xalqlar terefinden meskunlasdirilmis kecmis SSRI nin boyuk erazileri hazirda MDB nin terkibinde olan aiddir Umumi sahe milli cemiyyetin nezareti altinda olan erazidir Buraya muasir Rusiyanin erazisinin boyuk hissesi aiddir Cecenistan istisna olmaqla Belorusiya ile olan ittifaq bu mekanin genislendirilmesi ucun tarixi perspektivler yaradir Geosiyasi dayaq noqtesi Umumi sahe daxilinde olmayan her hansi dovlet terefinden idare olunan erazi Lakin bu erazi ile olan rabite elaqeleri diger dovlet ve ya dovletler terefinden idare olunur Rusiyanin Kalininqrad vilayeti buna misaldir Metasahe yeni zamanda bir nece dovletin nezareti altinda olan erazi Ekser hallarda bu cur nezaret xaricden geosiyasi tezyiq seraitinde bas verir Qedimden beri geosiyasi mekan uzerinde nezaretin muxtelif formalari melumdur iqtisadi demoqrafik kommunikasion herbi siyasi dini ve s XX esrin sonlarindan etibaren informasiyon ideoloji texnoloji ve medeni sivilizasiyon nezaret boyuk rol oynamaga baslayib Geosiyasi munasibet muxtelif dunya guclerinin nisbi birliyi ve mubarizesidir Ekser hallarda bu ziddiyyetlerin mubarizesidir quru ve denizin merkez ve periferiyanin Dunya tarixi inkisafinda birlik muveqqeti movcud olan anlayisdir Boyuk Britaniyanin gorkemli siyasi xadimi Vinston Corcil 1874 1965 qeyd edir ki Ingilterenin daimi dostlari muttefiqleri yoxdur onun yalniz daimi siyasi geosiyasi maraqlari vardir Buna gore de eksliklerin mubarizesi mutleqdir Buradan gorunur ki geosiyasetin baslica kateqoriyalarindan biri quvveler tarazligidir SSRI dagildiqdan sonra dunyadaki quvveler tarazligi ehemiyyetli derecede deyismisdir Dunya artiq ikiqutblu xarakterini itirmis oldu Bundan istifade eden Qerb Rusiyaya dunya arenasinda oz sertlerini dikte etmeye baslayir Rusiyanin hesabina yeni dunya duzeni yaratmaga calisir Bu ise butun Yer kuresine Qerb tesiri guclenmesi faktorunun gostericisidir Menbe RedakteMehen Alfred Tajer Vliyanie morskoj sily na istoriyu 1660 1783 SPb Tipografiya morskogo ministerstva 1896 Pereslegin S B Samouchitel igry na mirovoj shahmatnoj doske M AST Terra Fantastica 2005 ISBN 5 17 027583 8 Danilevskij N Rossiya i Evropa Klassika geopolitiki XIX vek M AST 2003 ISBN 5 17 017281 8 Makinder H Geograficheskaya os istorii Polis 1995 4 Bzhezinskij Z Velikaya shahmatnaya doska M Mezhdunarodnye otnosheniya 2005 ISBN 5 7133 0967 3 Hantington S Stolknovenie civilizacij M AST 2003 ISBN 5 17 007923 0 Dugin A Osnovy geopolitiki M Arktogeya 2000 ISBN 5 8186 0004 1 Kolosov V A Mironenko N S Geopolitika i politicheskaya geografiya uchebnik dlya studentov vuzov M Aspekt Press 2001 ISBN 5 7567 0143 5 Vasilenko I A Geopolitika M Gardariki 2003 ISBN 5 8297 0254 1 Minyar Beloruchev K V Mirovaya geopolitika M Prospekt AP 2006 ISBN 5 98398 018 1 Krejci Oskar Geopolitics of the Central European Region The view from Prague and Bratislava Bratislava Veda 2005 ISBN 80 224 0852 2 Elackov A B O ponyatii geopolitika v sovremennoj Rossii Vestnik Sankt Peterburgskogo universiteta Seriya 7 geologiya geografiya 2000 Vyp 3 Klaviho R G de Dnevnik puteshestviya v Samarkand ko dvoru Timura M Nauka 1990 211 s ISBN 5 02 016766 5 Braun L A Istoriya geograficheskih kart M Centrpoligraf 2006 479 s ISBN 5 9524 2339 6 Menbe https az wikipedia org w index php title Geosiyaset amp oldid 5965307, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

Krkükün geosiyasi vziyyti

Daha çox (30) Gizlə

Daha çox (137) Gizlə

KORONAVİRUSA YOLUXANLARIN SAYI – CANLI STATİSTİKA

20:55 09.04.2021

• Şikayət et

Mərkəzi Asiya və Xəzərin güclənən geosiyasi mövqeyi

Ankaranın regionda güclənməsi Tehran və Pekini hərəkətə keçirib SSRİ-nin süqutu ilə Mərkəzi Asiya uğrunda böyük dövlətlərin başladığı nüfuz mübarizəsi bu gün də səngimir və görünür ki, proses sonsuzluğa kimi davam edəcək. Belə baxanda, region dövlətləri siyasi cəhətdən mövqelərini müəyyənləşdirmiş kimi görünür. Lakin vəziyyət hər an dəyişə, indiyə qədər sabit görünən münasibətlər fərqli hal ala bilər. Ortada praktika da var – Özbəkistan. Bu ölkə bir neçə ildir ki, çoxvektorlu siyasəti ilə diqqət mərkəzindədir. ABŞ-dan tutmuş Rusiyaya kimi bütün dövlətlərlə balanslı siyasət yürüdür. Nə vaxtsa Türkmənistanı da belə bir tale gözləyir. Mövcud durum isə belədir ki, bölgə uğrunda iri oyunçu hesab edilən dövlətlərin mübarizəsi güclənir. Rusiya, Çin, İran və Türkiyə bu sırada liderdir. Düzdür, Rusiya və Çin artıq bölgədə möhkəmlənmiş durumdadır. Birincisi siyasi, ikincisi isə daha çox iqtisadi baxımdan. Lakin digər dövlətlər də tədricən öz mövqelərini ortaya qoymağa çalışır. Qardaş Türkiyə də bu sıradadır və aktiv siyasət yürüdür. Bu yaxınlarda Türkiyə xarici işlər naziri Mövlud Çavuşoğlu region dövlətlərinə ayrı-ayrılıqda səfər etdi və ikitərəfli əməkdaşlığı genişləndirmək barədə razılaşmalara imza atıldı. Dərhal da, Türkiyənin ardınca, qonşu İran da bölgədə itirdiyi mövqelərini bərpa etmək qərarına gəlib.
İran nüfuzunu bərpa edə biləcəkmi?
İran xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərif in Mərkəzi Asiya respublikalarına səfərinin yekunlarına nəzər salaq. Tehran üçün Çinlə hərtərəfli saziş imzaladıqdan sonra regionda özünün itirilmiş geosiyasi, geoiqtisadi mövqelərini bərpa etmək və möhkəmləndirmək, eləcə də, layihələrini reallaşdırmaq zəruridir. İran XİN rəhbərinin səfəri prezident Həsən Ruhani administrasiyasının getməsi fonunda baş verir. Çinlə 25 illik bütün sahələri əhatə edən saziş imzalandıqdan sonra bəlli olub ki, Pekin İran iqtisadiyyatına 400 mlrd. dollar investisiya yatırmaq niyyətindədir. Çin pulları neft nəqlinə, faydalı qazıntılara, İran sənayesinin inkişafı, kənd təsərrüfatı və nəqliyyat infrastrukturunun inşasına sərf olunacaq. Çin də əvəzində İran neftini və qazını alacaq. Bir faktı da qeyd edək ki, Çin və İran arasında saziş 2019-cu ildə imzalansa da, o zaman Pekin geri çəkildi. Yalnız Ankoridcedə keçirilən və uğursuz nəticələnən ABŞ-Çin sammitindən sonra çinlilər başa düşdü ki, ABŞ-la normal münasibətlər qurmaq alınmayacaq. Bu səbəbdən də Tehranla müvafiq saziş imzalandı. Mano tədqiqat təşəbbüsləri mərkəzinin direktoru Bəxtiyar Erqaşev hesab edir ki, yeni sazişlə İran ciddi və uzunmüddətli investisiyalar mənbəyi əldə etmiş olur. Çin isə karbohidrogen ehtiyatları. Qiymətə gəldikdə, bu, artıq başqa bir mövzudur. Bəllidir ki, Çin hər zaman tərəfdaşlarının ağır vəziyyətindən yararlanıb. Və bundan qazanc əldə etməyə çalışır. Əgər bu saziş işləyərsə, o zaman Amerikanın İrana qarşı tətbiq etdiyi sanksiyalar səddi çat vermiş olacaq. Əgər İran Rusiyanın yaratdığı Avrasiya İqtisadi İttifaqına üzv olarsa, bu sədd tamamilə dağıla bilər. Erqaşev bildirir ki, İran ABŞ və onun müttəfiqlərinin sanksiyalarının total xarakter daşıdığını göstərən ilk ölkə ola bilər. İran təcrübəsini digər ölkələrə də ixrac etmək mümkün olar. Məsələn, Venesuelaya. İran-Çin razılaşması Tehran üçün maraqlı geosiyasi və geoiqtisadi gedişdir. Zərifin də səfəri regional layihələrin inkişaf etdirilməsi ilə bağlıdır. Özbək ekspert də hesab edir ki, nəqliyyat-logistika layihələri məsələləri İran xarici işlər nazirinin səfərində əsas yeri tutub.

Onu da qeyd edək ki, İran Mərkəzi Asiya ölkələri ilə quru yolla yalnız Çin vasitəsilə münasibətlər yarada bilər. Daşkənddə keçirilən danışıqlar da İran üçün zəruri olan Çin-Qırğızıstan-Özbəkistan dəmir yolunun inşası məsələsi müzakirə olunub. İran bu layihəyə maraq göstərir, çünki bu magistral Özbəkistan-Əfqanıstan-İran nəqliyyat dəhlizi (Məzari-Şərif-Herat- Çobahar limanı) arasında bağlayıcı magistral ola bilər. Tehran bu yolun işləməsində maraqlıdır. 2020-ci ildə pandemiyanın qızğın vaxtında bu marşrut üzrə avtomobil əlaqəsi start götürmüşdü. İndi isə bu avtomobil yolunun dəmir yolu vasitəsilə gücləndirilməsi gərəkdir. Türkiyənin mövqeyi çoxlarını narahat edir Diqqət çəkən məqam odur ki, Rusiya mediasında dərc olunan məqalələrdə Mərkəzi Asiyada Türkiyənin aktiv siyasət yürütməsinin Çin və Rusiya ilə yanaşı, İran tərəfindən də müəyyən suallar doğurduğu vurğulanır. Ruspərəst ekspertlər daha çox Türkdilli dövlət başçılarının iştirakı ilə keçirilən son sammitin üzərində xüsusi dayanırlar. Etiraf edirlər ki, Türkiyənin Mərkəzi Asiyada mövqeyi güclüdür. Lakin İranın Mərkəzi Asiya istiqaməti üzrə aktivləşəcəyi bildirilir. Xüsusən də söhbət Avrasiya İqtisadi İttifaqından gedir. İran, təşkilatın daimi üzvünə çevrilməsə belə, Tehranla Avrasiya İqtisadi İttifaqı arasında azad ticarət zonasının yaradılması ideyasının reallaşacağını bildirirlər. Onların qənaətincə, prezident Həsən Ruhaninin prezidentliyi müddətində Mərkəzi Asiya vektoru uğursuz olub. Onun yerinə kimin gəlməsindən, hansı düşərgəni təmsil etməsindən asılı olmayaraq, mütləq Mərkəzi Asiya keysini bərpa etməli olacaq. Cavad Zərif “axsaq ördək” olsa da, hər halda, bu səfər önəm kəsb edir. Bu, sadəcə vida səfəri deyil, həm də ikitərəfli münasibətlərin təftişidir. Belə ki, qəfildən aydın olur ki, İranın Mərkəzi Asiyaya təsiri, ümumiyyətlə mövcud deyil. İran Mərkəzi Asiya respublikaları üçün bir növ toksik vasitəyə çevrilib – bütün layihələr ləğv edilib, ticarət sövdələşməsi minimuma endirilib. Ən iri ticarət dövriyyəsi Qazaxıstanla olsa da, ötən il bu həcm bir milyard dollara da çatmayıb. Bu da regionda İranın siyasi təsirinin də itirilməsinə gətirib çıxarıb. Və bütün bu proseslər də məhz Zərifin İran xarici siyasətinə rəhbərlik etdiyi dövrdə baş verib. Bu səbəbdə də iflas siyasətinə görə cavabdeh daşıyır. Tehran üçün əsas məsələ Çin layihələrinə qoşulmaq, köklənməkdir. Xəzər geosiyasi qarşıdurmanın yeni mərkəzi ola bilərmi? Yeri gəlmişkən, ekspert dairələrində Xəzər dənizinin geosiyasi qarşıdurmanın yeni mərkəzi olaraq nəzərdən keçirildiyi barədə fikirlər kök salıb. Və bu qarşıdurmada tək sahilyanı dövlətlər iştirak etmir. Bu sırada isə daha çox Xəzərə çıxışı olmayan Çin və Türkiyənin adı çəkilir. İri təbii resurslara malik olmaq uğrunda ölkələrin mübarizəsi kəskin xarakter alır. Söhbət ilk növbədə karbohidrogen ehtiyatlardan gedir. Tək bir faktı qeyd etmək olar ki, məsələn Azərbaycan bu yaxınlarda “Şəfəq-Asiman” yeni yatağında iri qaz ehtiyatı kəşf edib. Qardaş ölkə mətbuatında dərc olunan məqalələrə nəzər saldıqda görmək olur ki, yaxın onilliklər ərzində Xəzərin nəqliyyat baxımdan əhəmiyyəti artacaq. Anadolu agentliyi yazır ki, Xəzər dənizi bu yaxınlarda öz tarixində ən iri kollaps yaşayan Süveyş kanalına rəqabət yarada bilər. Təbii ki, Türkiyə də özünü Xəzərdəki iri nəqliyyat layihələrində başlıca oyunçulardan biri kimi görür. Rəsmi Ankara artıq çoxdandır ki, irəli sürdüyü və Çin, Türkmənistan, Qazaxıstan və Azərbaycanı birləşdirəcək “Orta dəhliz” meqalayihəsini reallaşdırmağa çalışır. Layihə “Şimal dəhlizi”nə alternativ olmalıdır. Burada birinci skripka rolunu İran oynasa da, adından göründüyü kimi, əsas rol Rusiyaya məxsusdur. Və yeni nəqliyyat dəhlizinin reallaşması üçün 8 trilyon dollar gərəkdir. Təbii ki, buna tək Türkiyə deyil, digər dövlətlər də investisiya yatırmalı olacaq. Türkiyə yalnız “Orta dəhliz”in bir hissəsi olacaq “İstanbul” gəmi kanalının inşasını öz üzərinə götürəcəyini bildirir. Elə prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan da bir neçə gün əvvəl bu məsələyə toxunub. Bildirib ki, “İstanbul kanalı” layihəsi ilə bağlı hazırlıqları böyük ölçüdə tamamladılar və istəsələr də, istəməsələr də, bu layihəyə başlayacaqlar. O, 56 qurum və 200-dən artıq elm adamı tərəfindən layihə ilə bağlı araşdırma aparıldığını diqqətə çatdırıb. Qeyd edək ki, “İstanbul kanalı” layihəsi Qara və Mərmərə dənizlərini bir-birinə bağlayacaq. Avropa və Asiyanı bir-birinə bağlayan Bosfor kanalına alternativ olacaq bu kanal pullu olacaq və perspektivdə ona yatırılan vəsaiti doğruldacaq. Başqa bir nəşr – “Yeni Şafak” isə Asiya liderlərinin Xəzərin gələcəyi ilə bağlı söylədikləri fikirləri xatırladır. Və bu liderlər sırasında tək Ərdoğan deyil, məsələn Böyük İpək yolu və Turan dəhlizinin bərpası barədə danşan Qazaxıstanın birinci prezidenti Nursultan Nazarbayev də var. Nəşr qeyd edib ki, bu dəhliz Avropa və Asiyanı birləşdirəcək yeni, təhlükəsiz və qısa ticarət marşrutu ola bilər. “Anadolu” xüsusi vurğulayır ki, “Orta dəhliz”in reallaşmasında əsas “problem”li sahə Azərbaycanın Naxçıvan anklavı idi. Faktiki olaraq o, uzun illər Ermənistan, Azərbaycan və İranı birləşdirən və Naxçıvandan keçən dəmir yolunun fəaliyyətini dayandırması səbəbindən nəqliyyat blokadası vəziyyətinə salınmışdı. Məhz bu səbəbdən də Türkiyə və Azərbaycan İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Cənubi Qafqazda nəqliyyat dəhlizlərinin bərpasının zəruriliyi ideyasını ortaya atırdılar.
Çin Cənubi Qafqaza doğru gedir Öz növbəsində “Modern Diplomacy” analitik nəşri proqnoz edir ki, Türkiyənin ardınca Xəzər istiqamətində qeyri-adi fəallığı Çin nümayiş etdirir. Və xüsusi qeyd edir ki, onların maraqları üst-üstə düşür. Bununla yanaşı, nəşr vurğulayır ki, geoiqtisadi mənada Çin Türkiyədən geri qalır. Belə ki, Türkiyə aktiv şəkildə və uzun müddətdir ki, Cənubi Qafqazdadır. Ondan fərqli olaraq Çinin Cənubi Qafqazda yalnız bir sənaye parkı – “Xualinq Kutaisi” var. Müqayisə üçün bildirək ki, məsələn, Şimali Afrikada və Qərbi Asiyada ən azı səkkiz Çin sənaye parkı fəaliyyət göstərir. Mərkəzi Asiyada isə altı. Bu da hər iki regionun uzunmüddətli geosiyasi əhəmiyyət daşıdığını göstərir. “Bu, Çin tərəfinə münasibətləri “sıfır”dan başlamağa imkan verir”, – deyə “Modern Diplomacy” bu qənaətə gəlir. Onu da qeyd edək ki, Çin 2015-ci ildə Azərbaycanla dost əməkdaşlıq münasibətlərini möhkəmləndirib, 2019-cu ildə isə Azərbaycan prezidentinin Çinə səfəri baş tutub. Pekində keçirilən beynəlxalq “Dəhlizlər və yollar” sammitində bir çox ikitərəfli layihələrin reallaşması istiqamətində addımlar atılıb.
Bir faktı da qeyd edə ki, Vaşinqton tərəfindən təzyiqlərin artması Çinin üzünü Mərkəz Asiyaya tutmağa məcbur edib. “Kəskin rəqabət” artıq bütün dünya boyu güclənir. Pekin, hələ ki, Vaşinqtonun ona rəqabət vəziyyətində olmadığı bu regionda öz mövcudluğunu və nüfuzunu genişləndirməyə çalışacaq. Yaxın aylarda dünya izolyasiyadan çıxacağı müddətdə isə Pekin Mərkəzi Asiyada özünü etibarlı ticarət tərəfdaşı kimi göstərməyə çalışacaq. Bütün bunlardan da bu nəticəyə gəlmək olar ki, yaxın perspektivdə tək Mərkəzi Asiya deyil, bütövlükdə postsovet məkanında güclü dəyişikliklərin, əsasən də iqtisadi dəyişikliklərin baş verəcəyinin şahidi ola bilərik. Azər NURİYEV

Mövzuları qaçırmayın!

OXUYUN, PAYLAŞIN, QAZANIN!
Azərforum oxuduqca paylaşdığınız, paylaşdıqca qazandığınız tətbiqdir.