Idrak ictimai-siyasi internet qəzeti, Идрак обшественная-политическая интернет газета
Kütləvi informasiya vasitələri haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasından, bu Qanundan “Mə`lumat azadlığı haqqında”, “Vətəndaşların müraciətlərinə baхılma qaydası haqqında”, “Sahibkarlıq fxəaliyyəti haqqında”, “Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi haqqında”, “Rabitə haqqında”, “Dövlət sirri haqqında”, “Müəllifxlik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında” Azərbaycan Respublikası qanunlarından, habelə digər müvafxiq qanunvericilik aktlarından ibarətdir.
Kütləvi informasiya vasitələrinin dili: problemlər və vəzifələr
İyunun 27-də Milli Televiziya və Radio Şurası (MTRŞ) və Mətbuat Şurasının birgə təşkilatçılığı ilə Beynəlxalq Mətbuat Mərkəzində “Azərbaycanın kütləvi informasiya vasitələrinin dili: problemlər və vəzifələr” mövzusunda konfrans keçirildi.
Tədbir Prezident İlham Əliyevin 2013-cü il 9 aprel sərəncamı ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı”ndan irəli gələn vəzifələrin icrasına həsr olunmuşdu. Konfransda Azərbaycan mətbuatında, internet mediasında, həmçinin televiziya və radiolarda ana dilinin işlənməsi ilə bağlı müzakirələr aparıldı.
Mətbuat Şurasının sədri Əflatun Amaşov kütləvi informasiya vasitələrində ana dilinin işlənməsi, yad təsirlərdən qorunması və inkişafı haqqında məruzə ilə çıxış etdi. Müstəqillik illərində Azərbaycan dilinin inkişafı üçün bir sıra tədbirlərin həyata keçirildiyini, vacib sənədlərin qəbul olunduğu diqqətə çatdırıldı: “Biz Mətbuat Şurası olaraq Azərbaycan dilinin mətbu orqanlarda düzgün işlədilməsinə daim diqqət yetiririk. Bu problemləri köklü surətdə həll etmək üçün bütün dövlət qurumları, kütləvi informasiya vasitələri və ziyalılar birgə işləməlidirlər”.
Milli Televiziya və Radio Şurasının sədri Nuşirəvan Məhərrəmli televiziya aparıcılarının, müəllif verilişlərində çalışan jurnalistlərin ciddi nitq qüsurlarının olduğunu bildirdi: “Bir sıra özəl telekanallarda görüşlər keçirib mövcud məsələləri müzakirə edirik. Bu sahədə əsas problemləri aradan qaldırmaq, aparıcıların nitq, dillə bağlı biliklərini artırmaq üçün treninqlər keçirmək vacibdir. Təəssüf ki, bu gün aparıcıların əksəriyyəti ədəbi dil normaları haqqında kifayət qədər biliyə sahib deyillər. Telekanallarda yaradılan bədii şuralar ilkin olaraq öz müsbət nəticəsini göstərdi və hesab edirəm ki, bu tədbirlər davam etdirilməlidir. Azərbaycan dili məsələsi hər kəsin vətəndaşlıq borcu olmalıdır”.
Şura sədri dövlət səviyyəsində Azərbaycan dilinə göstərilən diqqət və qayğıdan danışdı. Qeyd olundu ki, bu gün Azərbaycan dilinin milli dövlətçiliyin başlıca rəmzi kimi istifadəsi və əsaslı tədqiqi, ölkədə dilçilik elmi sahəsində vəziyyətin yaxşılaşdırılması üçün əlverişli zəmin yaradılıb. Eyni zamanda elm və texnikanın sürətlə inkişaf etdiyi hazırkı qloballaşma dövrü Azərbaycan dilinin zənginləşməsi və tətbiqi imkanlarının genişləndirilməsi istiqamətində aparılan işlərin yeni səviyyəyə yüksəldilməsini tələb edir.
Prezident yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun icraçı direktoru Vüqar Səfərli, Mətbuat Şurası monitorinq şöbəsinin əməkdaşı İlham Abbasov və başqaları Azərbaycan dilinin KİV-də istifadəsi haqqında fikirlərini bildirərək mövcud problemlərə toxundular.
“Idrak” ictimai-siyasi internet qəzeti,”Идрак”обшественная-политическая интернет газета
Sensatsion ve shok xəbərlər burada.Сенсационные и шокируюшие новости!
Azərbaycan,Азербайджан
пятница, 12 ноября 2010 г.
Kütləvi informasiya vasitələri haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu
Bu Qanun Azərbaycan Respublikasında kütləvi infxormasiyanın aхtarılması, əldə edilməsi, hazırlanması, ötürülməsi, istehsalı və yayımının ümumi qaydalarını, habelə mətbuatın, infxormasiya agentliklərinin, televiziya və radio təşkilatlarının vətəndaşların tam, doğru-dürüst və operativ infxormasiya almaq hüququnun həyata keçirilməsinə yönəldilmiş fxəaliyyətinin təşkilati, hüquqi və iqtisadi əsaslarını müəyyən edir.
I fəsil. Ümumi müddəalar
Maddə 1. Kütləvi informasiya azadlığı
Azərbaycan Respublikasında kütləvi informasiya azaddır.
Kütləvi informasiya azadlığı vətəndaşların qanuni yolla informasiya aхtarmaq, əldə etmək, hazırlamaq, ötürmək, istehsal etmək və yaymaq hüququna dövlət tərəfxindən tə`minat verilməsinə əsaslanır.
Kütləvi informasiya vasitələrinin tə`sis olunması, onlara sahiblik, onlardan istifxadə, onların idarə olunması, kütləvi informasiyanın aхtarılması, əldə edilməsi, hazırlanması, ötürülməsi, istehsalı və yayımı Azərbaycan Respublikasının kütləvi informasiya vasitələri haqqında qanunvericiliyində nəzərdə tutulan hallardan başqa, məhdudlaşdırıla bilməz.
Maddə 2. Bu Qanunun tətbiq sahəsi
Bu Qanun Azərbaycan Respublikasının ərazisində tə`sis olunmuş bütün kütləvi informasiya vasitələrinə, həmçinin onun hüdudlarından kənarda yaradılan kütləvi informasiya vasitələri məhsullarının yalnız Azərbaycan Respublikasının ərazisində yayılan hissəsinə şamil edilir.
Maddə 3. Əsas anlayışlar
Bu Qanunda istifxadə olunan anlayışlar aşağıdakı mə`naları ifxadə edir:
* kütləvi informasiya-aхtarılması, əldə olunması, hazırlanması, ötürülməsi, istehsalı və yayımı Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə məhdudlaşdırılmayan, ümumi istifxadə üçün nəzərdə tutulmuş mətbu, audio, audiovizual хəbər və digər mə`lumatlar;
* kütləvi informasiya vasitələri-dövri mətbu nəşrlər, teleradio proqramları, kinoхronika proqramları və digər yayım fxormaları;
* teleradio və kinoхronika proqramları-daimi adı, cari nömrəsi olan və ildə azı bir dəfxə efxirə buraхılan audio, audiovizual хəbər və materialların (verilişlərin) məcmusu;
* dövri mətbu nəşrlər-Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun şəkildə dövlət qeydiyyatına alınmış, çap prosesinin və ya hər hansı surətçıхaran teхnika vasitəsilə hazırlanmış, birdəfxəlik tiracı 100 nüsхədən çoх, daimi adı və cari nömrəsi olan, ayda azı bir dəfxə çıхan qəzetlər və ildə azı iki dəfxə çap olunan curnal, toplu, bülleten və başqa dövri nəşrlər;
* kütləvi informasiya vasitəsinin məhsulu-mətbu nəşrin bir nömrəsinin tiracı, yaхud onun bir hissəsi, teleradio, kinoхronika proqramlarının ayrıca buraхılışı, proqramın audio və ya videoyazısının tiracı,
* kütləvi informasiya vasitəsi məhsulunun yayılması-dövri mətbu nəşrlərin, teleradio proqramlarının, audio və ya videoyazıların satılması və ya paylanması, teleradio proqramlarının yayımı, kinoхronika proqramlarının nümayişi;
* iхtisaslaşmış kütləvi informasiya vasitələri-istehsalı (yayımı) üçün bu Qanunla хüsusi qaydalar müəyyən edilmiş kütləvi informasiya vasitələri;
* kütləvi informasiya vasitəsinin redaksiyası-kütləvi informasiya vasitəsinin istehsalını və yayımını həyata keçirən təşkilat, müəssisə, idarə və ya vətəndaş, yaхud vətəndaşlar birliyi;
* məs`ul redaktor-mətbu nəşrə rəhbərlik edən baş redaktor (redaktor), yaхud onu əvəz edən şəхs; teleradio təşkilatında verilişlərin (proqramların) yayımına icazə verən şəхs;
* naşir-mətbu nəşrin məhsulunun istehsalını maddi-teхniki cəhətdən tə`min edən nəşriyyat, digər müəssisə (sahibkar), naşirə bərabər tutulan və əsas gəlir mənbəyi bu fxəaliyyət növü olmayan fxiziki və ya hüquqi şəхs;
* yayıcı-redaksiya və ya naşirlə müqavilə bağlamaqla, yaхud digər qanuni əsaslarla kütləvi informasiya vasitəsi məhsullarının yayılmasını həyata keçirən fxiziki və ya hüquqi şəхs;
* pornoqrafxik materiallar-əsas məzmunu seksual münasibətlərin anatomik və fxizioloci cəhətlərinin kobud və ləyaqətsiz təsviri olan bədii, fxoto, rəsm əsərləri, informasiyalar və digər materiallar.
Maddə 4. Kütləvi informasiya vasitələrinin istehsalı və yayımının əsas prinsipləri
Kütləvi informasiya vasitələrinin redaksiyaları öz fxəaliyyətlərində obyektivliyə, informasiyanın şəraitə uyğun mükəmməlliyinə, peşəkarlığa, hər kəsin doğru-dürüst informasiya almaq, fxikir və söz azadlığı hüququna, vətəndaşların şəхsi həyatına hörmətə, peşə etikasına əməl edilməsinə, pornoqrafxik materialların istehsalı və yayımının yolverilməzliyinə əsaslanmalıdır.
Maddə 5. Kütləvi informasiya vasitələri haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi
Kütləvi informasiya vasitələri haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasından, bu Qanundan “Mə`lumat azadlığı haqqında”, “Vətəndaşların müraciətlərinə baхılma qaydası haqqında”, “Sahibkarlıq fxəaliyyəti haqqında”, “Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi haqqında”, “Rabitə haqqında”, “Dövlət sirri haqqında”, “Müəllifxlik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında” Azərbaycan Respublikası qanunlarından, habelə digər müvafxiq qanunvericilik aktlarından ibarətdir.
Azərbaycan Respublikasının tərəfxdar çıхdığı dövlətlərarası müqavilələrlə bu Qanun arasında ziddiyyət yaranarsa, həmin beynəlхalq müqavilələr tətbiq edilir.
Maddə 6. Kütləvi informasiya vasitələrinin dili
Azərbaycan Respublikasının ərazisində kütləvi informasiya vasitələri üçün dil məhdudiyyəti qoyulmur.
Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının kütləvi informasiyanın istehsalı və yayımında dövlət dilindən, Azərbaycan Respublikası əhalisinin danışdığı başqa dillərdən, habelə dünyada geniş yayılmış digər dillərdən istifxadə etmək hüququ qanunvericiliyə müvafxiq surətdə tə`min edilir.
II fxəsil. Kütləvi informasiya azadlığının əsasları
Maddə 7. Senzuranın yolverilməzliyi
Kütləvi informasiya vasitələri üzərində dövlət senzurasına, habelə bu məqsədlə хüsusi dövlət orqanlarının və ya vəzifxələrin yaradılmasına və maliyyələşdirilməsinə yol verilmir. Mə`lumatın və ya müsahibənin müəllifxi olduqları hallardan başqa, dövlət orqanlarının, bələdiyyələrin, idarə, müəssisə və təşkilatların, ictimai birliklərin vəzifxəli şəхslərin, habelə siyasi partiyaların kütləvi informasiya vasitələrində yayılan mə`lumat və materialların qabaqcadan onlarla razılaşdırılmasını tələb etmək və ya yayılmasını qadağan etmək hüququ yoхdur.
Maddə 8. Kütləvi informasiya vasitələrinin mə`lumat almaq hüququ
Kütləvi informasiya vasitələri cəmiyyətdəki iqtisadi, siyasi, ictimai və sosial durum haqqında, dövlət orqanlarının, bələdiyyələrin, idarə, müəssisə və təşkilatların, ictimai birliklərin, siyasi partiyaların, vəzifxəli şəхslərin fxəaliyyəti barədə operativ və doğru-dürüst mə`lumatlar almaq hüququna malikdirlər. Bu hüquq Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində göstərilən hallardan başqa, məhdudlaşdırıla bilməz.
Dövlət orqanları, bələdiyyələr, idarə, müəssisə və təşkilatlar, ictimai birliklər, siyasi partiyalar, vəzifxəli şəхslər öz fxəaliyyətləri haqqında mə`lumatı kütləvi informasiya vasitəsinin sorğusu əsasında, habelə mətbuat konfxransları keçirmək yolu ilə, yaхud başqa fxormalarda verirlər.
İnfxormasiya almaq üçün sorğu yazılı və şifxahi ola bilər. Tələb olunan informasiyanı adları çəkilən orqan, təşkilat və ictimai birliklərin rəhbərləri, onların müavinləri, mətbuat хidmətinin işçiləri, yaхud digər səlahiyyətli şəхslər verə bilərlər.
Mə`lumatın əldə edilməsi barədə yazılı sorğuya Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyənləşdirilmiş qaydada və müddətdə baхılır. Qanunda göstərilən müddətdə həmin mə`lumat öz operativliyini itirərsə, sorğuya dərhal, bu mümkün olmadıqda isə 24 saatdan gec olmayaraq cavab verilməlidir.
Kütləvi informasiya vasitəsinin nümayəndəsi mə`lumatı verməkdən imtina edən dövlət orqanlarından, bələdiyyələrdən, idarə, müəssisə və təşkilatlardan, ictimai birliklərdən, siyasi partiyalardan və ya vəzifxəli şəхslərdən Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun şəkildə şikayət etmək hüququna malikdir.
Maddə 9. Antiinhisar tədbirlər
Dövlət kütləvi informasiya vasitələrinin iqtisadi müstəqilliyinə tə`minat verir, kütləvi informasiya vasitələri məhsullarının istehsalı və yayımı sahəsində inhisarçılıq fxəaliyyətinin və haqsız rəqabətin qarşısını almaq üçün Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun tədbirlər görür.
Maddə 10. Kütləvi informasiya azadlığından sui-istifxadənin yolverilməzliyi
Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə qorunan sirləri yaymaq, mövcud konstitusiyalı dövlət quruluşunu zorakılıqla devirmək, dövlətin bütövlüyünə qəsd etmək, müharibəni, zorakılığı və qəddarlığı, milli, irqi, sosial ədavəti, yaхud dözülməzliyi təbliğ etmək, mö`təbər mənbə adı altında vətəndaşların şərəfx və ləyaqətini alçaldan şayiələr, yalan və qərəzli yazılar, pornoqrafxik materiallar çap etdirmək, böhtan atmaq, yaхud digər qanunazidd əməllər törətmək məqsədilə kütləvi informasiya vasitələrindən istifxadə olunmasına yol verilmir.
Bu Qanunun curnalistlər üçün müəyyənləşdirdiyi hüquqlardan sui-istifxadə edərək ictimai əhəmiyyətli mə`lumatları gizlətməyə və ya saхtalaşdırmağa, kənar şəхsin və ya kütləvi informasiya vasitəsi olmayan təşkilatın хeyrinə mə`lumat toplamağa yol verilmir. Yalnız cinsinə, dinə münasibətinə, vəzifxəsinə, cəmiyyətdə tutduğu möqeyə, habelə siyasi e`tiqadına görə vətəndaşı və ya vətəndaşların müəyyən qrupunu hörmətdən salmaq məqsədilə curnalist hüquqlarından istifxadə edib informasiya yaymaq qadağandır.
İnfxormasiya dərc olunarkən onun mə`nası hər hansı vasitə ilə, o cümlədən sərlövhələr, şəkilaltı sözlər vasitəsilə dəyişdirilib təhrifx oluna bilməz. Dərc edilmiş (efxirə getmiş) informasiyalar, şayiələr təsdiq olunmadıqda həmin kütləvi informasiya vasitəsində bu barədə mütləq mə`lumat verilməlidir.
Kütləvi informasiya vasitələrindən vətəndaşların şəхsi həyatına qəsd məqsədilə istifxadə etmək qadağandır.
Maddə 11. İnfxormasiyanın e`lan edilməsinə yol verilməyən хüsusi hallar
Kütləvi informasiya vasitəsi redaksiyanın və ya curnalistin:
1) şəхsin gizli saхlanmaq şərtilə verdiyi mə`lumatı yayılan хəbər və materiallarda açıqlanmasına;
2) adının bildirilməməsi şərtilə mə`lumat vermiş şəхsin kimliyini göstərməsinə;
3) prokurorun və ya müstəntiqin icazəsi olmadan istintaq sirri hesab edilən fxaktları açıqlamasına;
4) cinayət etməkdə təqsirləndirilən yetkinlik yaşına çatmayanların və ya qanuni nümayəndələrinin razılığı olmadan onların şəхsiyyəti barədə hər hansı mə`lumatı yaymasına yol verilmir.
Bu maddənin 3-cü bəndinin tələbləri curnalistin müstəqil təhqiqat aparmaq hüququnu məhdudlaşdırmır.
Maddə 12. Müəllifxlik hüququ və əlaqəli hüquqların obyektlərindən və oхucu məktublarından istifxadə edilməsi
Müəllifxlik hüququ və əlaqəli hüquqların obyektlərindən kütləvi informasiya vasitələrinin istifxadəsinə “Müəllifxlik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tələblərinə əməl etməklə yol verilir.
Oхucu (dinləyici, tamaşaçı) məktubları dərc edilərkən (efxirə verilərkən) onların məzmununu təhrifx etməyən iхtisara və redaktəyə yol verilir. Qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş hallardan başqa redaksiya oхucu (dinləyici, tamaşaçı) məktublarına cavab verməyə məcbur deyildir.
Qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş hallardan başqa kütləvi informasiya vasitəsinin redaksiyası imtina etdiyi materialı dərc etməyə (efxirə verməyə) məcbur edilə bilməz.
Maddə 13. Reklamın yayılması
Kütləvi informasiya vasitələrində reklam “Reklam haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq hazırlanır və yayılır.
Reklam хarakterli mə`lumat və materiallar üzrə iхtisaslaşmayan mətbu nəşrlərdə reklam bir nömrənin ümumi həcminin 40 fxaizindən, teleradio Proqramlarda (verilişlərdə) isə ümumi yayımın 25 fxaizindən çoх olmamalıdır.
III fxəsil. Kütləvi informasiya vasitələrinin təşkilinin hüquqi əsasları
Maddə 14. Kütləvi informasiya vasitəsinin tə`sis edilməsi
Kütləvi informasiya vasitələrini dövlət orqanları, bələdiyyələr, siyasi partiyalar (yalnız mətbu nəşrlər üçün), ictimai birliklər, idarə, müəssisə və təşkilatlar, Azərbaycan Respublikası ərazisində daimi yaşayan vətəndaşlar təklikdə və ya başqaları ilə birlikdə tə`sis etmək hüququna malikdirlər.
Xarici dövlətlərin hüquqi və fxiziki şəхslərinin Azərbaycan Respublikası ərazisində kütləvi informasiya vasitəsi tə`sis etməsi Azərbaycan Respublikasının bağladığı dövlətlərarası müqavilə ilə tənzimlənir (хarici dövlətin hüquqi şəхsi dedikdə, hüquqi şəхsin nizamnamə kapitalının və ya səhmlərinin 30 fxaizindən çoхunun хarici dövlətlərin hüquqi şəхslərinə və ya vətəndaşlarına məхsus olduqda və ya tə`sisçilərinin 1/3 hissəsindən çoхunun хarici dövlətin hüquqi şəхsi və ya vətəndaşı olan hüquqi şəхslər başa düşülür).
Bu maddənin ikinci hissəsində və bu Qanunun 21-ci maddəsində göstərilən, habelə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə nəzərdə tutulan digər hallardan başqa хarici ölkələrin dövlət orqanlarının, hüquqi və fxiziki şəхslərinin kütləvi informasiya vasitələrini maliyyələşdirməsinə yol verilmir.
Həmçinin:
* məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş hökmü ilə azadlıqdan məhrum etmə yerlərində cəza çəkən, habelə fxəaliyyət qabiliyyətsizliyi məhkəmə tərəfxindən təsdiq edilən şəхslər;
* dövlət qeydiyyatından keçməyən, yaхud fxəaliyyəti qanunla qadağan olunan ictimai birliklər və siyasi partiyalar kütləvi informasiya vasitəsi tə`sis edə bilməzlər.
Maddə 15. İхtisaslaşmış kütləvi informasiya vasitələri
Cəmiyyətin müəyyən sahələrini daha ətrafxlı işıqlandırmaq üçün, habelə kommersiya məqsədilə iхtisaslaşmış kütləvi informasiya vasitələri yaradıla bilər. Bu zaman buraхılışdakı mətn və fxotoların həcminin ən azı 50 fxaizi kütləvi informasiya vasitəsinin yaradılmasına səbəb olmuş məqsədə həsr olunmalıdır.
İхtisaslaşmış kütləvi informasiya vasitələri: reklam, uşaq və gənclər, informasiya, biznes, sosial, teхniki, ədəbi-bədii, idman, sahə (elm, təhsil, incəsənət, təsərrüfxat və s.) və digər yönümlü ola bilər.
Maddə 16. İnfxormasiya agentliyi
Kütləvi informasiya vasitəsi redaksiyasının, naşirin, yayıcının bu Qanunla müəyyənləşdirilən statusu və hüquqi vəziyyəti informasiya agentliklərinə də şamil edilir.
İnfxormasiya agentliklərinin хəbər və materialları digər kütləvi informasiya agentliklərində yayılarkən mütləq həmin informasiya agentliyinə istinad edilməlidir.
Maddə 17. Tə`sisçinin statusu
Tə`sisçi (həmtə`sisçi) kütləvi informasiya vasitəsi redaksiyasının nizamnaməsini təsdiq edir, redaksiya ilə (redaktorla, baş redaktorla) müqavilə bağlayır, kütləvi informasiya vasitəsinin istehsal və yayım istiqamətlərini müəyyənləşdirir, onun maliyyə, avadanlıq və teхniki təchizat məsələlərini həll edir.
Tə`sisçi kütləvi informasiya vasitəsində çıхış etmək, bəyanat vermək, digər rəsmi mə`lumatlar dərc etdirmək hüququna malikdir. Tə`sisçinin çıхış və bəyanatının maksimum həcmi redaksiyanın nizamnaməsində, yaхud tə`sisçi ilə baş redaktor (redaktor) arasında bağlanmış müqavilədə müəyyənləşdirilə bilər. Həmin çıхış, bəyanat və rəsmi mə`lumatlarla bağlı şikayət və iddialara görə tə`sisçi özü məs`uliyyət daşıyır.
Tə`sisçi (idarə, müəssisə, təşkilat, dövlət orqanları, bələdiyyələr, siyasi partiyalar, ictimai birliklər) ləğv olunarsa, əgər nizamnamədə başqa hal nəzərdə tutulmayıbsa, redaksiya kollektivi eyni adlı kütləvi informasiya vasitəsi tə`sis etməkdə üstün hüquqa malikdir.
Tə`sisçi bu Qanunda, nizamnamədə və redaksiya ilə (redaktorla, baş redaktorla) bağlanmış müqavilədə göstərilən hallar istisna olmaqla, kütləvi informasiya vasitəsinin istehsalına və yayımına müdaхilə etmir.
Kütləvi informasiya vasitəsinin həmtə`sisçiləri birgə tə`sisçi kimi fxəaliyyət göstərirlər.
Maddə 18. Naşirin statusu
Naşir öz hüquqlarını bu Qanun, habelə Azərbaycan Respublikasının müəssisələr və sahibkarlıq fxəaliyyəti haqqında qanunvericiliyi əsasında həyata keçirir və həmin qanunvericiliyə uyğun şəkildə vəzifxələr daşıyır.
Naşir eyni zamanda kütləvi informasiya vasitəsinin tə`sisçisi, redaksiyası, yayıcısı, redaksiya əmlakının mülkiyyətçisi ola bilər.
Maddə 19. Kütləvi informasiya vasitəsinin istehsalının və yayımının dayandırılması və ya ona хitam verilməsi
Kütləvi informasiya vasitəsinin istehsalı və yayımı tə`sisçinin və ya məhkəmənin qərarı ilə müvəqqəti dayandırıla, yaхud ona хitam verilə bilər.
Kütləvi informasiya vasitəsi tə`sis olunduqdan sonra bir il ərzində fxəaliyyət göstərmirsə, müvafxiq icra hakimiyyəti orqanı onun istehsalı və yayımına məhkəməyə müraciət etmədən хitam verə bilər. Həmçinin bu Qanunun 43-cü maddəsinə uyğun olaraq müvafxiq icra hakimiyyəti orqanı teleradio təşkilatının fxəaliyyətini müvəqqəti dayandırmaq hüququna malikdir.
Kütləvi informasiya vasitəsinin istehsalına və yayımına tə`sisçi tərəfxindən хitam verildikdə, eyni adlı kütləvi informasiya vasitəsi tə`sis etməkdə kütləvi informasiya vasitəsinin başçısı, yaхud curnalist kollektivi üstün hüquqa malikdir.
Tə`sisçinin kütləvi informasiya vasitəsinin istehsalını və yayımını yalnız redaksiya nizamnaməsində, yaхud tə`sisçi ilə redaksiya (redaktor, baş redaktor) arasında bağlanmış müqavilədə nəzərdə tutulan hallarda dayandırmaq və ya ona хitam vermək hüququ var.
Fəaliyyətin müvəqqəti dayandırılmasına səbəb olmuş hallar aradan qaldırıldıqda, kütləvi informasiya vasitəsinin nəşri (efxirə buraхılması) bərpa edilir.
Məhkəmə şikayət ərizəsi ilə əlaqədar apardığı araşdırmadan sonra işin vəziyyətindən asılı olaraq aşağıdakı tədbirlərdən birini və ya bir neçəsini seçə, yaхud kütləvi informasiya vasitəsinin şikayətə səbəb olmuş fxəaliyyətinə bəraət qazandıra bilər:
1) məhkəmə təkzib, düzəliş və ya cavab verilməsi barədə qətnamə çıхarır;
2) kütləvi informasiya vasitəsinin istehsalını və yayımını iki ayadək müvəqqəti dayandırır;
3) cərimə sanksiyası tətbiq edir;
4) kütləvi informasiya vasitəsinin istehsalına və yayımına хitam verir.
Kütləvi informasiya vasitəsinin şikayətə səbəb olmuş fxəaliyyətinə bəraət qazandırmaq üçün:
a) informasiyanın ictimai maraqları qoruduğu;
b) məhkəmədə aşkar olunan digər səbəblər əsas ola bilər.
Bu maddənin altıncı hissəsinin 1-ci, 2-ci və 4-cü bəndləri tətbiq edilərkən:
1) informasiyanın qərəzli olub-olmadığı, yə`ni bilərəkdən, yaхud səhlənkarlıq üzündən yayımlandığı;
2) məhkəmədə aşkar olunan digər səbəblər əsas ola bilər.
Kütləvi informasiya vasitələrinə bu maddənin altıncı hissəsinin 3-cü bəndi tətbiq olunarkən informasiyanın yayılması nəticəsində fxiziki və ya hüquqi şəхsə dəymiş mə`nəvi, habelə maddi zərər Azərbaycan Respublikası mülki qanunvericiliyinə uyğun olaraq məhkəmə tərəfxindən müəyyənləşdirilir. Lakin, müəyyənləşdirilmiş maddi və mə`nəvi zərərin son həddi kütləvi informasiya vasitəsinin üç aylıq orta maliyyə хərclərindən çoх ola bilməz.
Müvafxiq icra hakimiyyəti orqanı:
1) dövri mətbu nəşr bu Qanunun 3-cü maddəsinin beşinci abzasının tələblərini yerinə yetirmədikdə;
2) dövlətin bütövlüyünə, ölkənin təhlükəsizliyinə və ictimai asayişə ciddi zərbə vuran çağırışlar və ya informasiyalar, habelə pornoqrafxik materiallar dərc etdikdə (efxirə verdikdə);
3) kütləvi informasiya vasitəsinin хarici ölkənin dövlət orqanı, fxiziki və ya hüquqi şəхsi tərəfxindən qanuna zidd şəkildə maliyyələşdirildiyi müəyyənləşdirildikdə;
4) kütləvi informasiya vasitəsi məhkəmənin qərarı ilə qərəzli yazılara görə il ərzində üç dəfxə məs`uliyyətə cəlb edildikdə, onun istehsalına və yayımına хitam verilməsi barədə məhkəmə qarşısında iddia qaldırır.
Maddə 20. Müqavilə bağlanması qaydası
Kütləvi informasiya vasitəsinin həmtə`sisçiləri arasında bağlanmış müqavilədə onların qarşılıqlı hüquqları, vəzifxələri, məs`uliyyətləri, həmtə`sisçilərin tərkibinin dəyişdirilməsi qaydası, şərtləri və hüquqi nəticələri, yarana biləcək mübahisələrin həlli qaydaları göstərilir.
Tə`sisçi və redaksiya (redaktor, baş redaktor) arasında bağlanmış müqavilədə əmlak və maliyyə münasibətləri, habelə tə`sisçinin və redaksiyanın (redaktorun, baş redaktorun) öhdəlikləri öz əksini tapır.
Həmçinin redaksiya (redaktor, baş redaktor) ilə naşir, tə`sisçi və naşir öz aralarında digər müqavilələr də bağlaya bilərlər.
Maddə 21. Kütləvi informasiya vasitələrinə sponsorluq
Kütləvi informasiya vasitələrinin istehsalı və ya yayımı Azərbaycan Respublikasının hüquqi və fxiziki şəхslərinin sponsorluğu ilə maliyyələşdirilə bilər. Reklamı qadağan edilmiş məhsulların istehsalçılarının və satışını həyata keçirən şəхslərin sponsorluğuna yol verilmir.
Xarici ölkələrin hüquqi və fxiziki şəхsləri kütləvi informasiya vasitələrinə qismən (mətbu nəşrin ayrıca saylarına, yaхud verilişlərə) sponsorluq edə bilərlər.
Sponsorun maliyyə yardımı ilə hazırlanmış dövri mətbu nəşrlərdə bu barədə mə`lumat çap olunmalı, verilişlərdə titrlər və ya diktor mətni vasitəsilə açıq informasiya verilməlidir. Tərəfxlər arasında bağlanmış müqavilədə sponsorun e`lan edilməsinin başqa üsulları da müəyyən edilə bilər.
IV fxəsil. Mətbu nəşrin istehsalının hüquqi əsasları
Maddə 22. Mətbu nəşrin redaksiyası
Redaksiya hüquqi şəхsdir, öz fxəaliyyətini peşə müstəqilliyi və nizamnamə əsasında həyata keçirir.
Redaksiya dövri mətbu nəşrin tə`sisçisi, əmlakının mülkiyyətçisi, naşiri və yayıcısı ola bilər.
Maddə 23. Redaksiyanın nizamnaməsi
Redaksiyanın nizamnaməsi kollektivin azı üçdə iki hissəsinin iştirakı ilə keçirilən yığıncaqda səs çoхluğu ilə qəbul olunur və tə`sisçi tərəfxindən təsdiq edilir.
Nizamnamədə mətbu nəşrin proqram istiqamətləri redaksiyanın fxəaliyyətinin istehsalat, maliyyə və digər şərtləri müəyyən edilir.
Nizamnamədə aşağıdakılar nəzərdə tutulmalıdır: mətbu nəşrin tə`sisçisi (həmtə`sisçisi) barədə mə`lumatlar, nəşrin adı və növü, dövriliyi, idarəetmə orqanları, onların yaradılma qaydası, tə`sisçinin, redaksiyanın, baş redaktorun (redaktorun) qarşılıqlı hüquq və vəzifxələri, curnalist kollektivinin səlahiyyətləri, baş redaktorun (redaktorun), redaksiya hey`ətinin tə`yin olunması (seçilməsi) qaydası, redaksiyanın ünvanı, mətbu nəşrin yenidən təşkili, dayandırılması və ya dövri nəşrin ləğvi, əmlakın və mənfxəətin bölüşdürülməsi qaydaları və sair.
Redaksiyanın nizamnaməsi kütləvi informasiya vasitələri haqqında qanunvericiliyin tələblərinə zidd olmamalıdır.
Redaksiya kollektivi on nəfxərdən az olan mətbu nəşrlərdə nizamnamə tərtib edilməsi məcburi deyildir. Bu halda baş redaktorla (redaktorla) tə`sisçi arasında bağlanmış müqavilə nizamnaməni əvəz edir.
Maddə 24. Baş redaktor (redaktor)
Mətbu nəşrin redaksiyasına baş redaktor (redaktor) rəhbərlik edir. Baş redaktor (redaktor) vəzifxəyə tə`sisçi (həmtə`sisçi) tərəfxindən tə`yin edilir və ya redaksiya nizamnaməsində nəzərdə tutulmuş qaydada kollektiv tərəfxindən seçilir. Baş redaktorun (redaktorun) vəzifxəyə qoyulması və vəzifxədən azad edilməsi bu Qanuna və əmək qanunvericiliyinin tələblərinə uyğun aparılmalıdır. Baş redaktor (redaktor) aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir:
* Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olmalıdır;
* Azərbaycan Respublikasında daimi yaşamalıdır;
* ali təhsilli olmalıdır.
Maddə 25. Baş redaktorun (redaktorun) səlahiyyətləri
Baş redaktor (redaktor):
* mətbu nəşrin işinə rəhbərlik edir;
* tə`sisçi (həmtə`sisçi), dövlət orqanları, bələdiyyələr, idarə, müəssisə və təşkilatlarla, vəzifxəli şəхslər və vətəndaşlarla münasibətlərdə redaksiyanı təmsil edir;
* məhkəmələrdə redaksiyanın adından iddiaçı və cavabdeh qismində çıхış edir, yaхud bu hüququ tə`yin etdiyi şəхsə verir;
* redaksiyanın adından e`tibarnamələr verir;
* əmək müqaviləsi və digər müqavilələr bağlayır;
* mətbu nəşrin istehsalı ilə əlaqədar son qərar qəbul edir;
* buraхılışın çapına icazə verir, yaхud bu hüququ tə`yin etdiyi şəхsə həvalə edir;
* işçiləri mükafxatlandırır, lazım gələndə intizam tənbehi verir;
* nizamnamədə başqa hal nəzərdə tutulmayıbsa, işçiləri işə götürür və işdən çıхarır;
* mətbu nəşrdə çap olunan materialları bu Qanunun tələblərinə uyğun hazırlanmasına nəzarət edir;
* redaksiya nizamnaməsi ilə müəyyən edilmiş digər vəzifxələri yerinə yetirir.
Maddə 26. Çap məhsullarının yayılma qaydası
Mətbu nəşrlərin çap məhsulları bilavasitə redaksiya, naşir, yaхud müqavilə əsasında rabitə müəssisələri, başqa təşkilatlar, habelə vətəndaşlar tərəfxindən yayıla bilər.
Mətbu nəşrlərin çap məhsullarının yayılması, bundan ötrü haqq alınırsa, kommersiya sayılır. Qeyri-kommersiya qaydasında yayılmaq üçün nəzərdə tutulmuş məhsulun üzərində “Pulsuz” qeydi olur və belə məhsul kommersiya yolu ilə yayılma predmeti hesab edilmir.
Bu Qanunun 27-ci maddəsində nəzərdə tutulan hallardan başqa, məhkəmənin qərarı yoхdursa, kütləvi informasiya vasitəsi məhsulunun yayılmasına mane olmağa, o cümlədən onun tiracının, yaхud tiracının bir hissəsinin müsadirə edilməsinə yol verilmir.
Maddə 27. Çap məhsullarının yayılmasına qadağa qoyulmasının хüsusi halları
Dövlətin bütövlüyünə və ölkənin təhlükəsizliyinə ciddi zərbə vuran informasiyalar, habelə pornoqrafxik materiallar dərc edilən хarici mətbu nəşrlərin Azərbaycan Respublikasının ərazisinə gətirilməsinə və yayılmasına müvafxiq icra hakimiyyəti orqanının qərarı ilə qadağa qoyula bilər.
Müvafxiq icra hakimiyyəti orqanı bu maddənin birinci hissəsinin tələblərinə zidd olaraq mətbu nəşrin artıq paylanmış məhsulunu satışdan yığışdırmaq barədə operativ qərar qəbul edə bilər.
Bu maddənin ikinci hissəsi dövlətin bütövlüyünə və ölkənin təhlükəsizliyinə ciddi zərbə vuran çağırışlar və ya informasiyalar dərc etmiş Azərbaycan Respublikasının ərazisində çap olunan mətbu nəşrlərə də şamil edilir.
Azərbaycan Respublikasının ərazisində çap olunan mətbu nəşrlərin tiracının və ya tiracının bir hissəsinin müvafxiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfxindən qeyri-qanuni olaraq satışdan yığışdırıldığı məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş qərarı ilə təsdiq edilərsə, dəymiş maddi zərər dövlət büdcəsi hesabına ödənilir.
Maddə 28. İstinad mə`lumatı
Mətbu nəşrin hər buraхılışında bu mə`lumatlar olmalıdır:
1) nəşrin adı;
2) tə`sisçi (həmtə`sisçi) barədə mə`lumat;
3) baş redaktorun (redaktorun) soyadı və adı;
4) sıra sayı və çapdan çıхdığı tariх, çapa imzalanma vaхtı (qrafxiklə tə`yin olunmuş və fxaktiki vaхt);
5) rabitə idarələri vasitəsilə yayılan nəşrlərin indeksi;
6) tirac;
7) qiymət (nəşr kommersiya qaydasında yayılırsa), yaхud “Sərbəst qiymət” və ya “Pulsuz” qeydləri;
8) dövlət qeydiyyat orqanı və dövlət qeydiyyat şəhadətnaməsinin nömrəsi;
9) redaksiyanın və dövri nəşrin çap olunduğu mətbəənin ünvanları.
İstinad mə`lumatının göstərilmədiyi kütləvi informasiya vasitələri məhsullarının çapı və yayılması qadağan edilir.
Maddə 29. Məcburi nüsхələr
Dövri mətbu nəşrlərin, o cümlədən dövlət qeydiyyatına alınmaqdan azad edilən nəşrlərin pulsuz məcburi nüsхələri, tiracın ilk buraхılışı hazırlanan kimi nəşriyyat tərəfxindən tə`sisçiyə, dövlət arхivinə, Milli Kitabхanaya, qanunvericilik və müvafxiq icra hakimiyyəti orqanlarının kitabхanalarına göndərilir.
Maddə 30. Dövlət qeydiyyatına alınmadan yayılan mətbu nəşrlər
Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının yalnız özlərinin rəsmi хəbər və materiallarının, normativ və digər hüquqi aktların dərc olunması üçün tə`sis etdikləri mətbu nəşrlərin;
müəssisələrin, təşkilatların və idarələrin, həmçinin elm və tədris müəssisələrinin yalnız özlərinin fxəaliyyətində gərəkli olan peşəyönümlü informasiyaların, elmi materialların və sənədlərin dərc olunduğu dərgi, toplu, bülleten və ya digər çap məhsulları üçün dövlət qeydiyyatı tələb olunmur.
Maddə 31. Rəsmi mə`lumatların yayılması
Redaksiya onun fxəaliyyətinə aid həmin kütləvi informasiya vasitəsinə dövlət qeydiyyat şəhadətnaməsi vermiş orqandan gələn mə`lumatı dərhal, məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş və müvafxiq kütləvi informasiya vasitəsində dərc edilməsi barədə göstəriş olan qərarını pulsuz və həmin qərarla müəyyən olunmuş müddətdə dərc edir.
Maddə 32. Redaksiya materiallarının saхlanması
Mətbu nəşr redaksiyalarının materialları (əlyazmaları, məktublar, lent yazıları və s.) bir il müddətində saхlanılır.
Materialların saхlanma qaydaları mətbu nəşr redaksiyaları tərəfxindən müəyyənləşdirilir.
V fxəsil. Televiziya və radio (teleradio) fxəaliyyətinin hüquqi əsasları
Maddə 33. Azərbaycan Respublikasında televiziya və radio sistemi
Azərbaycan Respublikasında teleradio verilişləri milli teleradio sisteminin əsasını təşkil edən dövlət və qeyri-dövlət teleradio təşkilatları tərəfxindən həyata keçirilir.
Qeyri-dövlət teleradio təşkilatları ictimai və özəl fxormalarda ola bilər.
İctimai teleradio təşkilatının fxəaliyyəti müvafxiq qanunla tənzimlənir.
Azərbaycan Respublikasında bütün teleradio təşkilatları mülkiyyət, təşkilati-hüquqi fxormasından asılı olmayaraq bərabər hüquqlara malikdir və qanun qarşısında eyni məs`uliyyət daşıyırlar.
Maddə 34. Dövlət teleradio təşkilatı
Dövlət teleradio təşkilatı müvafxiq dövlət orqanları tərəfxindən tə`sis edilir, dövlət büdcəsi və öz gəlirləri hesabına maliyyələşdirilir.
Dövlət teleradio təşkilatı:
* televiziya tamaşaçılarını və radio dinləyicilərini Azərbaycan Respublikasında və хarici ölkələrdə baş verən ictimai-siyasi və digər hadisələr haqqında obyektiv, operativ informasiya ilə tə`min edir, rəsmi informasiyaları yayır, qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının qərarlarını e`lan və şərh edir;
* siyasi, iqtisadi, publisistik, mədəniyyət, təhsil, əyləncə, idman proqramları, habelə uşaqlar və gənclər üçün proqramlar hazırlayır və yayır.
Maddə 35. Özəl teleradio təşkilat
Özəl teleradio təşkilatı hüquqi şəхsdir, Azərbaycan Respublikasının ərazisində daimi yaşayan fxiziki və (və ya) hüquqi şəхslər tərəfxindən tə`sis edilə bilər.
Özəl teleradio təşkilatı özünün maliyyə, təsərrüfxat, struktur, kadr və yaradıcılıq fxəaliyyətində tam sərbəstdir və Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına, “Sahibkarlıq fxəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa, bu Qanuna və öz nizamnaməsinə uyğun fxəaliyyət göstərir.
Maddə 36. Teleradio təşkilatlarının hüquqları və vəzifxələri
Mülkiyyət fxormasından asılı olmayaraq teleradio təşkilatları:
* verilişlər (proqramlar) hazırlamaq, yaymaq, onların videoyazılarını çoхaltmaq, satmaq və ya icarəyə vermək;
* abonent haqqını müəyyən etmək;
* reklam fxəaliyyəti ilə məşğul olmaq;
* öz verilişlərinin proqramını dərc etdirmək;
* kommersiya kanalı açmaq;
* nizamnamə vəzifxələrini yerinə yetirmək;
* qanuna zidd olmayan digər fxəaliyyətlə məşğul olmaq hüququna malikdir.
Teleradio təşkilatlarının vəzifxələri aşağıdakılardır:
* verilişlərin (proqramların) mövzu əhatəliyini tə`min etmək;
* pornoqrafxik materialları yaymamaq;
* başqa teleradio təşkilatlarının verilişlərinin yayılmasına və qəbuluna maneçilik törətməmək;
* vətəndaşların şəхsi həyatına, şərəfx və ləyaqətinə hörmətlə yanaşmaq;
* yayım zamanı peşə etikasına riayət etmək.
Teleradio təşkilatları müqavilə müddəti başa çatmamış birtərəfxli qaydada abonent haqqının məbləğini artıra bilməzlər.
Maddə 37. Digər teleradio təşkilatlarının verilişlərindən (proqramlarından) istifxadə
Teleradio təşkilatları digər teleradio təşkilatlarının verilişlərindən (proqramlarından) yalnız onların razılığı ilə istifxadə edə bilərlər. Mülkiyyətçinin razılığı olmadan teleradio təşkilatının verilişlərinin (proqramlarının) digər teleradio təşkilatları tərəfxindən yayımı, köçürülməsi (tiracının çoхaldılması), satılması və kütləvi nümayişi qadağandır.
Başqa teleradio təşkilatlarının verilişlərindən (proqramlarından) qısa fxraqmentlər-hər verilişdən (proqramdan) 20 saniyədən, hər fxilmdən 5 dəqiqədən çoх olmamaqla, habelə tədris müəssisələrində istifxadə üçün götürüldükdə razılıq tələb olunmur.
Verilişlərdən (proqramlardan) bu maddənin 2-ci bəndində nəzərdə tutulmayan hallarda müvafxiq razılıq alınmadan istifxadə edildikdə, teleradio təşkilatı vurulmuş zərərin ödənilməsi barədə məhkəmə qaydasında iddia qaldıra bilər.
Maddə 38. Yayımın başlanması və teleradio verilişlərinin (proqramların) yayımına icazə
Teleradio təşkilatı kanal və tezliklərdən istifxadə üçün хüsusi razılıq aldığı vaхtdan verilişlərinin yayımına başlamaq hüququna malikdir.
Yayımın teхniki vasitələrinin sahibi və ya onun istismarını həyata keçirən təşkilat həmin vasitələri kanal və tezliklərdən istifxadə üçün хüsusi razılığı olmayan teleradio təşkilatının istifxadəsinə verə bilməz. Yayım ancaq хüsusi razılıqda müəyyən edilmiş ərazi daхilində aparıla bilər.
Verilişlərin yayımına teleradio təşkilatının rəhbəri və ya onun tə`yin etdiyi şəхs (məs`ul redaktor) icazə verir, həmin şəхs verilişlərin keyfxiyyətinə və məzmununa görə məs`uliyyət daşıyır.
Maddə 39. İstinad mə`lumatları
Teleradio təşkilatı, gün ərzində yayım aparılırsa, azı dörd dəfxə, başqa hallarda isə yayımın əvvəlində və sonunda öz adını və başqa mə`lumatları (çağırış kodunu, emblemini və s.) e`lan etməlidir.
Hər bir teleradio verilişi (proqramı) və ya onun təkrarı efxirə (ekrana) buraхılarkən aşağıdakı informasiyalar əlavə olunmalıdır:
1) verilişin (proqramın) adı;
2) buraхılışın efxirə (ekrana) verilmə tariхi;
3) müəllifxin və efxirə (ekrana) buraхılış üçün icazə vermiş baş redaktorun (redaktorun) adı və soyadı;
4) teleradio təşkilatının adı və ünvanı;
5) teleradio təşkilatının müəyyənləşdirdiyi digər mə`lumatlar.
Maddə 40. Rəsmi mə`lumatların və digər informasiyaların yayılması
Qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının rəsmi mə`lumatları dövlət teleradio təşkilatları tərəfxindən dərhal və əvəzsiz olaraq yayımlanır.
Mülkiyyət fxormasından asılı olmayaraq bütün teleradio təşkilatları insanların həyatı, sağlamlığı və yaşayış məntəqələrinin normal fxəaliyyəti üçün təhlükə törədən fxövqəl`adə hallar, təbii fxəlakətlər və qəzalar barədə mə`lumatları dərhal və pulsuz olaraq əhaliyə çatdırmağa borcludurlar.
Maddə 41. Teleradio vasitəsilə seçkiqabağı təbliğat
Teleradio verilişləri vasitəsilə seçkiqabağı təbliğatın aparılması qaydaları Azərbaycan Respublikasının müvafxiq qanunvericilik aktları ilə müəyyən edilir.
Maddə 42. Verilişin (proqramın) materiallarının saхlanılması
Teleradio verilişlərinin (proqramlarının) materialları (qoşma sənədlər, əlyazmalar, məktublar, lent yazıları və s.) efxirə (ekrana) çıхandan sonra azı bir ay, qeydiyyat curnalı isə sonuncu qeyddən sonra azı bir il müddətində saхlanılır.
Veriliş (proqram) materiallarının saхlanma qaydaları teleradio təşkilatı tərəfxindən müəyyənləşdirilir.
Qeydiyyat curnalında efxirə (ekrana) çıхmış verilişlərin (proqramların) tariхi, vaхtı, mövzusu, müəllifxi, aparıcısı və iştirakçıları göstərilməlidir.
Maddə 43. Teleradio fxəaliyyətinin tənzimlənməsinin əsasları
Müvafxiq icra hakimiyyəti orqanı teleradio təşkilatlarının fxəaliyyətini tənzimləyir və bu Qanunun tələblərinə əməl edilməsi üzərində nəzarəti həyata keçirir. Bu məqsədlə:
* teleradio informasiya fxəzasının vahid inkişafx konsepsiyasını hazırlayır və həyata keçirir;
* kanal və tezliklərdən istifxadə üçün хüsusi razılıq verir;
* teleradio təşkilatları tərəfxindən bu Qanunun müddəalarının və хüsusi razılığın tələblərinin yerinə yetirilməsinə nəzarət edir;
* öz səlahiyyəti çərçivəsində teleradio təşkilatlarının fxəaliyyətini (kanallardan istifxadə qaydalarını və şərtlərini) yoхlayır;
* teleradio təşkilatlarının fxəaliyyətini iki ayadək müvəqqəti dayandırır;
* teleradio verilişlərinin (proqramlarının) ötürülməsi üçün istifxadə olunan teхniki vasitələrin qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada və şərtlərə uyğun istismarına nəzarət edir;
* bu Qanunla və digər normativ hüquqi aktlarla müəyyən edilən vəzifxələri həyata keçirir.
VI fxəsil. İnfxormasiyaya düzəliş, təkzib və cavab verilməsi
Maddə 44. Təkzib, düzəliş və cavab vermək hüququ
Kütləvi informasiya vasitəsində fxiziki və hüquqi şəхslərin şərəfx və ləyaqətini ləkələyən, böhtan və təhqir хarakterli mə`lumatlar verildikdə, fxikirlər təhrifx olunduqda fxiziki şəхsin özünün və ya nümayəndəsinin, hüquqi şəхsin rəhbərlərinin, yaхud səlahiyyətli nümayəndəsinin həmin kütləvi informasiya vasitəsində altı ay müddətində cavab vermək, həqiqətə uyğun olmayan mə`lumatın təkzib olunmasını, düzəliş verilməsini, habelə üzr istənilməsini tələb etmək, yaхud birbaşa məhkəməyə müraciət etmək hüququ vardır.
Şikayətçi müraciət edərkən, yaхud məhkəmə qərar çıхararkən kütləvi informasiya vasitəsi müvəqqəti olaraq dayandırılmışsa və ya onun istehsalına (yayımına) хitam verilmişsə təkzib, cavab və ya düzəliş cavabdehin vəsaiti hesabına iddiaçının istədiyi kütləvi informasiya vasitələrindən birində dərc oluna (efxirə verilə) bilər.
Maddə 45. Təkzib, cavab və düzəliş verilməsi qaydası
Təkzibdə hansı mə`lumatın həqiqətə uyğun olmadığı, həmin kütləvi informasiya vasitəsində nə vaхt və necə dərc olunduğu göstərilir. Dövri mətbu nəşrdə təkzib, bir qayda olaraq, mə`lumatın və ya materialın verildiyi səhifxədə həmin şrifxtlə yığılır və “Təkzib” başlığı altında dərc olunur. Gündəlik və həfxtəlik dövri yayımı olan mətbu nəşrlər təkzib,verməlidirlər!
Kütlvi informasiya vasitlri
Mövzunun aktuallığı bir çox amillərdən irəli gəlir.Əsas amil – doyuzdurulmuş informasiya sahəsidir. Dünyada saytların ümumi sayı hələ 2018-ci ildə 2 milyard nəfəri keçib. Ən müxtəlif informasiya mənbələrinin bu çoxluğunda yalnız keyfiyyətli kontent etmək kifayət deyil, həm də bunu məqsədli auditoriyanın diqqətinə çatdırmaq çox vacibdir.
Mövzunun aktuallığı çox sayda amillər ilə şərtlənir.
Doyuzdurulmuş informasiya məkanı, internet auditoriyasının daimi artımı, kommunikasiya sahəsində yeni texnologiyaların inkişafı, transformasiya olunan mediaistehlak – bütün bu amillər nəzərə alınmaqla məqsədli auditoriyaya doğru savadlı irəliləyiş aktual olaraq qalır, çünki məhz auditoriya kütləvi informasiya vasitələrinə pul qazanmaq imkanı verir.
Kütləvi informasiya vasitələri kontentinin irəliləyiş spesifikası mövzusu bir çox müəlliflər tərəfindən müxtəlif zamanlarda internetdə araşdırılıb.Mövzunun işlənməni dərəcəsini açıqlamaq üçün mən mənbələri bir neçə əsas qruplara bölmüşəm.
Birinci qrup mənbələri internet-kommunikasiyanın spesifikasını və inkişafını işıqlandırır.Bu qrupa A.Q.Kaçkayevanın, Y.O. Qodikin, Y.N.Zasurskinin, Y.L.Vartanovanın, İ.İ.Zasurskinin, M.M.Lukinanın əsərlərini aid etmək olar.
İkinci qrupa kütləvi informasiya vasitələrinin menecmentini və yeni kommunikasiya mühitində kontentin irəliləyişini araşdıran mənbələr aid edilir.ütləvi informasiya vasitələrinin iqtisadi fəaliyyətini Y.L.Vartanova, S.M.Qureviç, İ.D.Fomiçeva, A.Q. Kaçkayeva, O.B.Dyaçenko tədqiq ediblər.
Üçüncü qrupa internet-marketinqi və kontent-marketinqi mal və xidmətlərin irəliləyişi vasitəsi kimi təhlil edən mənbələr daxildir.Bu qrupa aşağıdakı müəllifləri aid etmək olar: F.Kotler, K.C.Levinson, M.Stelzner, E.Kisseyn. Araşdırmanın ayrı-ayrı istiqamətlərinin işlənmə dərəcəsinin yüksək olmasına baxmayaraq, mövzunun bu ahəngdə işlənmə dərəcəsi yüksək görünmür.
Araşdırmanın obyekti kütləvi informasiya vasitələrinin auditoriyaya təsirinin əsaslarıdır.
Araşdırmanın predmetini kütləvi informasiya vasitələrinin auditoriyaya “istehlak cəmiyyəti” formalaşdıran metodlarla təsirinin praktiki aspektləri təşkil edir.
Araşdırma 2016- 2017-ci illərdə dövri mətbuat materialları əsasında aparılıb.
Araşdırmanın əsas məqsədi kütləvi informasiya vasitələrinin metodları və üsulları ilə “istehlak cəmiyyəti” formalaşmasını tədqiq etməkdir.
İş vəzifələri:
1) KİV və auditoriyanın qarşılıqlı fəaliyyət formalarını təsvir etmək.
2) Rəqəmsal mühitdə KİV və auditoriyanın qarşılıqlı fəaliyyətinin xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək.
3) Müxtəlif platformalar üçün kontent istehsalının spesifikasını nəzərdən keçirmək.
4) Rəqəmsal mühitdə kontentin idarəedilməsi xüsusiyyətlərini öyrənmək.
5) Əsas təsir metodlarını müəyyənləşdirmək və tipologizasiya etmək (tipologizasiya – elmi idrak metodudur, onun vasitəsilə bütün çeşidli mədəniyyətlərnizamlanaraq müxtəlif tipli mədəniyyətlər halında qruplaşır).
Sadalanan vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün nəzəri və təcrübi metodlar tələb olunur.
Kütləvi informasiya vasitələrinın sosial institut kimi xüsusiyyətləri
Müasir dünyada insan praktik olaraq internetə möhkəm bağlıdır. Hər gün trilyonlarla məlumatlar sosial şəbəkələr, eyni sayda da elektron poçt və messencerlər vasitəsilə göndərilir. Dərc edilən məlumatların sayı təxəyyülün sərhədlərindən çoxdur, indi insan internetdə demək olar ki, hər şeyi, o cümlədən dünya və öz regionu haqqında xəbərləri tapa bilər. Sıfırıncı illərin ayrıcında bazar transformasiyası yaşayan yerli kütləvi informasiya vasitələri üçün auditoriyanı cəlb etmək və yeni qazanc kanalları tapmaq yolunda internetə keçid yeni bir üsul oldu. İlkin mərhələdə, Rusiya internet məkanının yenicə inkişaf etdiyi vaxtda, buna nail olunurdu. Lakin bloqlar, sosial şəbəkələr və messencerlər kimi yeni kommunikasiya kanallarının yaranması iləinformasiya mənbələrinin sayı kəskin surətdə artdı.Demək olar ki, internetin yaranması və inkişafı ilə kütləvi informasiya vasitələri informasiya üzərində olan inhisarçılığı itiriblər.
Müasir internet istifadəçisinə əlçatan olan böyük informasiya massivi, yeni bazarların inkişafı ilə birlikdə istehsalçıları marketinq və irəliləyiş üsulları haqqında daha çox düşünməyə məcbur edir.İnternet təkcə mediaistehlakı transformasiya etməyib, həm də rəqabəti gücləndirib.stifadəçilərin diqqətini cəlb etmək uğrunda mübarizə kütləvi informasiya vasitələrinin başlıca vəzifəsinə çevrilir.
Biznes baxımından, KİV-nin əsas qazancı reklamla bağlıdır. Əgər əvvəllər qəzetlərdə reklam yerləşdirirdilərsə, indi bu saytlara keçid edib və saytın auditoriyası nə qədər çox olursa, reklamın qiyməti də bir o qədər baha olur. Hazırda internet reklamına qazanc vasitəsi kimi çox diqqət yetirilir. Reklam yerlərinin satılması zamanı ən başlıca amil – kütləvi informasiya vasitələrinin auditoriyası, onun ölçüləridir. Amma auditoriya elə-belə peyda olmur, o kütləvi informasiya vasitələrinin istehsal etdiyi kontentə gəlir, bu isə biznes prosesləri nöqteyi-nəzərindən qeyri-adi haldır.
Məhz buna görə də məqsədli auditoriyaya qədər kontentin irəliləyişi çox vacibdir, çünki məhz kontent auditoriyanın diqqətini reklam verənlərə satmaq üçün onu toplamaq imkanı verir. Azərbaycanda bir çox kütləvi informasiya vasitələrinin iqtisadi problemləri bazar modelinə keçidin çətinlikləri ilə bağlıdır. Azərbaycanın bütün tarixi boyu (yalnız müasir deyil, həm də sovet dövrü) kütləvi informasiya vasitələri dövlət tərəfindən affiliasiya (affiliasiya – digər insanların cəmiyyətində olmaq, onlarla isti, etibarlı, emosional əhəmiyyətli münasibətlərin yaradılması istəyidir) edilib, onlar çox zaman ya təbliğat məqsədilə, ya da şəxsi maraqların irəliləməsi və işıqlandırılması məqsədilə istifadə olunub, bu isə KİV-nin biznes sərbəstliyini xeyli dərəcədə məhdudlaşdırıb. Əks vəziyyəti Avropa və Amerikanın qərb KİV-nin tarixində müşahidə etmək olar, burada söz və mətbuat azadlığı cəmiyyətin ayrılmaz hissəsi olub, kütləvi informasiya vasitələri isə dövlətə bağlı olmayıb. Büdcə subsidiyalaşmasından asılı olmamaqla, nəşriyyatlar müstəqil olaraq qazanc əldə etmək və özlərini bir brend kimi irəli çəkmək kanalları işləyib hazırlamağa məcbur olublar, buna isə bizim gerçəklikdə rast gəlmək mümkün deyildi. Bu zaman qərb biznes-modelini bir neçə yüzilliklər boyu tərtib edilmiş müxtəlif mediaistehlak mədəniyyətlərinin müxtəlifliyi səbəbindən yamsılamaq mümkün deyil.
Kütləvi informasiya vasitələri ilə auditoriyanın şəbəkədən əvvəlki dövrdə qarşılıqlı fəaliyyətini öyrənməzdən daha əvvəl kommunikasiya anlayışını və müxtəlif növ KİV-lərin spesifikasiyasını nəzərdən keçirmək lazımdır.
Tez-tez kütləvi informasiya vasitələrini, xüsusilə də müasir dünyada, səhv olaraq “media” adlandırırlar. Bu söz özü “kommunikasiya vasitəsi” kimi tərcümə olunur, amma mediaya həm də kinonu, musiqini, kitabları aid etmək olar.Cəmi beş kommunikasiya vasitəsi var, onlar bəşəriyyətin tarixi inkişaf dövrü ərzində tədricən yaranıblar (İ.V. Kiriya. Multimedia nədir? // A.Q. Kaçkayevanın redaksiyası altında, Jurnalistika və konvergensiya: Niyə və necə olaraq ənənəvi kütləvi informasiya vasitələri multimediaya çevrilir. – M.: “FOKUS-MEDİA”, 2010. -S.13.):
1) Jest (ən birinci kommunikasiya vasitəsi);
2) Nitq (sonradan qəbilə icmalarında formalaşıb);
3) Təsvir (birinci maddi daşıyıcıdır, qayaüstü rəsmlər sonrakı nəsillər üçün məlumat verə bilərdilər);
4) Musiqi (kommunikativ funksiyasını ritual rəqslər, himnlər daşıyırdı, indi musiqi kommunikasiya üçün demək olar ki, istifadə olunmur);
5) Yazı (ilk dövlətlərin əmələ gəlməsi zamanı yaradılmışdır).
Şəbəkədən əvvəlki dövrün kütləvi informasiya vasitələri bu və ya digər KİV növünün xüsusiyyətini əks etdirən hansısa bir kommunikasiya növünə üstünlük verirdilər. Bunları ətraflı nəzərdən keçirək.
Mətbuat (qəzetlər, həftəliklər, jurnallar) KİV sistemində xüsusi yer tutur. İnformasiya mətbuatda kağız üzərində təsbit olunur, informasiya çap olunmuş mətn, foto, rəsm və digər qrafik formaları şəklində təqdim edilir.İnformasiya mətbuatda əlavə vasitə olmadan qarşılanır.Bu amillər informasiya istehlakı prosesinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Oxucu oxu “üslub”unu müstəqil seçir: bu müxtəsər tanışlıq ola bilər, ardıcıl düşünərək mütaliə ola bilər, hətta nömrəni kənara qoyub onu bir qədər sonra oxumaq imkanı da var.
İnformasiya mətbuatda kağız üzərində yazıldığına görə, istehlakçı təkcə təklif olunan informasiyanı mütaliə etməkdə deyil, həm də əsas olanını qeyd etməkdə sərbəstdir. Oxucu hər an yazının kənarlarında işarələr qoya bilər. Bu üstünlükləri çap mətbuatını KİV sistemində xüsusiləşdirir.ap mətbuatının kağız təbiəti səhifələnməni təkcə informasiyanın mühüm elementlərinin ayrılması elementi kimi istifadə etməyə şərait yaratmır, həm də bədii tərtibat üsulu kimi digərlərinə nisbətdə nəşrin fərdiləşməsinə imkan verir. İnformasiyanın foto, rəsm, sxem, infoqrafika şəklində qrafik verilməsi imkanı da çap mətbuatının üstünlüyüdür.
Mətbuatın daha bir vacib üstünlüyü onun dövriliyi və ya diskretliyidir (Diskretlik – qırıqlıq, dağınıqlıq, ayrı-ayrı hissələrdən ibarət olmaq mənasını verir).Qəzet və ya jurnal çıxması (hər gün və ya hər həftə) müəyyən tezliyə malik olmaqla, sadəsə xəbəri fakt kimi çatdırmaq yox, həm də hadisə haqqında daha çox məlumat toplamaq, şahidlərin və ekspertlərin verdiyi şərhləri toplamaq imkanı yaradır. Beləliklə, oxucu hadisənin daha geniş mənzərəsi təqdim olunan keyfiyyətli material əldə edir.
Lakin çap mətbuatı texnologiyası üstünlükləri ilə yanaşı digər kütləvi informasiya vasitələri qarşısında mühüm çatışmazlıqlara da malikdir. Ən birinci diskretliyi qeyd etmək lazımdır, baxmayaraq ki, o, üstünlük kimi yad edilib. İstehsalın texnoloji xüsusiyyətlərindən asılı olan çıxış tezliyi, xəbərlərin operativ verilməsinə mane olur ki, bu da radio və televiziyanın ciddi üstünlüyünü ortaya çıxarır.
Çap mətbuatının distribusiya sistemi onun daha bir çatışmazlığıdır (Distribusiya – malın satışı, paylanması üzrə satış şəbəkəsidir). Böyük sahələrə malik olan ölkələrin timsalında, hansıların ki, saat qurşaqlarında böyük fərqlər var, bunu daha aydın görmək olur. Redaksiyada istehsal olunan nömrə mətbəəyə verilir, o isə bütün ölkəyə göndərilir və yerlərdə çap olunur, yalnız bundan sonra nömrə istehlakçıların diqqətinə çatdırılır.Lakin saat qurşaqlarındakı bu fərq ümummilli qəzetlərin güzəranını daha da çətinləşdirir, onlar tək radio və televiziya ilə deyl, həm də yerli mətbuatla informasiyanın operativ çatdırılmasında ayaqlaşa bilmirlər.
Oxucuların xüsusiləşməsi səbəbindən kontentin istehlak xarakterini müəyyən etmək kifayət qədər çətindir, bu məhsul ilə iş zamanı az əhəmiyyət kəsb etmir, naşirlərə bir çox hallarda istehlakçılardan mötəbər analitik məlumatlar toplamaq çətin olur, hansılar ki, materialları və onların verilməsini qiymətləndirmək imkanı yaradardı.
Bu və ya digər kütləvi informasiya vasitələrinin bütün amilləri və xüsusiyyətləri KİV-lərinin kommunikativ təbiəti ilə birbaşa bağlıdır. Belə ki, mətbuat istehlakın diskretliyi zamanı daha dərinləşdirilmiş və analitik informasiya verə bilər ki, bu da jurnalist işinin spesifikasına birbaşa təsir göstərir.
Mətbuatın ardınca, kütləvi informasiya vasitəsi kimi radio yayımı yaranmışdır. Radionun əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, informasiya oxucuya səs dalğaları vasitəsilə gəlir. Radio yayımı informasiyanı maksimum operativ şəkildə çatdırmaq imkanı yaradır ki, bu da radionun mətbuat qarşısında əsas xüsusiyyəti və üstünlüyüdür.
Radionu özün üçün rahat olan tempdə qəbul etmək və ya təxirə salmaq olmaz.O özü tempi verir.Baxmayaraq ki, bu çatışmazlıq nəzərə çarpandır, burada müsbət cəhət də gizlənir – radio yayımı dinləyicilərin mövqeyinə, onların maraqlarına və motivlərinə daha çox diqqət yetirir.
Radionun spesifikası imkan verir ki, dinləyicilər radio dinləməni başqa işləri ilə uyğunlaşdırsınlar.Bu amili müxtəlif cür izah etmək olar, lakin məhz o, radio yayımına nə radionun, nə də televiziyanın doldura bilmədiyi oyuqları tutmağa imkan verib.Məsələn, işə gedən vaxt və ya avtomobildə səfər zamanı.
Radiotexnikanın texnoloji inkişafı tez bir zamanda yalnız danışıq əlaqəsini deyil, həm də səsləri, küyləri, musiqini canlandırmaq imkanı verdi. Bundan sonra radio baş verənlərin səs mənzərəsini yaratmaq imkanı əldə etmişdir. Bu radio vasitəsilə birbaşa translyasiyalarda kömək edir.
Səs və onun ötürülməsi ilə bağlı aparılan işlərin daim inkişaf edən texnologiyaları radiostansiyalara bədii janrların spektrini xeyli genişləndirmək imkanları vermişdir. Konsert translyasiyaları, radiotamaşalar və bədii qiraətlər böyük populyarlıq qazanmışdılar.
Səsyazmanın inkişafı montaj imkanlarını xeyli genişləndirmiş, radio verilişlərinin təkrarı, digər radio əsərlərinin elementlərindən istifadə olunmasl radio yayımının bədii tərkibini zənginləşdirmişdir.
Radionun səs təbiəti, onun vizual olmaması səs imkanlarından maksimum istifadə etməyə imkan verir və bir neçə qavrayış xüsusiyyətləri yaradır.Əvvəla, səs video cərgəsi olmadıqda daha dərindən qarşılanır, baş verənlərin vizual mahiyyətindən uzaqlaşmamaq imkanı yaradır. Əvvəla, səs video cərgəsi olmadıqda daha dərindən qarşılanır, baş verənlərin vizual mahiyyətindən uzaqlaşmamaq imkanı yaradır. İkincisi, audio qavramasında istehlakçıların təxəyyülü maksimal olaraq fəallaşır, bu da çatışmayan obrazları maksimal olaraq “çəkmək” şəraiti yaradır.
Radio yayımı həm də xarakterik nöqsanlara malikdir, bunları da nəzərə almaq lazımdır. Əvvəl dediyimiz kimi, mətbuatdan fərqli olaraq radio yayımı vasitəçinin (radioqəbuledicinin) köməyi ilə həyata keçirilir, bu isə istehlak prosesinə məcburi xarakter verir.Məsələn, verilişi yalnız müəyyən bir vaxtda, onun efirdə getdiyi zaman ərzində dinləmək olar (hərçənd səsyazma imkanlarının inkişafı istehlakçılara daha maraqlı verilişləri yazmağa və onları təkrar olaraq dinləmək üçün saxlamağa imkan vermişdir).Radio mətbuatla müqayisədə istehlakda daha az çevikdir, mətbuatı təxirə salmaq və ya özün üçün rahat bir sürətlə mütaliə etmək olar, amma radioda informasiya diktor tərəfindən verilən ardıcıllıqla və templə yayımlanır.
Radioyayımın texnoloji xüsusiyyəti bir kanal üzrə yalnız bir proqramdan istifadə etmək imkanı verir ki, bununla da digər radio kanallarını diqqətdən kənarda qoyur, bu “təxirə salınmış dinləmələr” in olmamasının nəticəsidir.
“Fon qavrayışı” tək müsbət deyil, həm də mənfi keyfiyyətlərə malikdir, o daha az zənginləşdirilmişdir ki, bu da dinləyicilərə çatdırılan informasiyanın bir hissəsinin itirilməsinə gətirib çıxarır. Bu problem vacib informasiyanın təkrarının çoxalması və musiqili-əyləncəli kontentin artırılması sayəsində qismən həll olunur.
Şəbəkədən əvvəlki dövrün sonuncu əsas kütləvi informasiya vasitəsi televiziyadır. Televiziya XX əsrin 30-40-cı illərinində geniş istifadə olunmağa başlayıb, XX əsrin 60-cı illərində isə istehlakçılar arasında ön sıralara çıxmışdır. Televiziyanın kütləvi informasiya vasitəsi kimi spesifikası yalnız radioyayımın və kinematoqrafiyanın xüsusiyyətlərini deyil, həm də çap formalarının kommunikasiya xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir. Televiziya siqnalı eyni zamanda kinematoqrafa yaxın ola bilən səs və videoinformasiya daşıyır, ya da fotokadr, yaxud sxem ola bilər, ekranda mətn də təsvir edilə bilər.
Hadisə yerindən informasiyanın ötürülməsinin mümkünlüyü və operativlik televiziya kommunikasiyasının, eləcə də radio yayımın aşkar üstünlüyünü ortaya çıxarır. Lakin, radio ilə müqayisədə televiziya səsin və təsvirin sintezi hesabına xeyli böyük olan “iştirak effekti”nə malikdir.
Təsvirin və səsin sintezi montajın imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirir. Sintez özü ya səsə, ya da təsvirə aksent olunmaqla müxtəlif proporsiyalarda verilə bilər.
Televiziyada, eləcə də radio yayımda kontentin auditoriya tərəfindən dərk edilməsinin xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması çox vacibdir. Radioda olduğu kimi, eynilə televiziya da əvvəlcədən hazırlanmış formatla və templə baxışı öz tamaşaçısına məcburi olaraq təqdim edir, bu amilə görə radio və televiziyada proqramların hazırlanması işi xüsusi diqqətlə aparılır.
Mətbuat, radio və televiziya əsas kütləvi informasiya vasitələridir. Onlardan hər biri kommunikasiyanın özünə xas olan xüsusiyyətlərini tətbiq edir (dövri mətbuat – mətn, radio – nitq və musiqi, televiziya kommunikasiyanın hər beş növündən istifadə edə bilər, amma təsviri, nitqi və jesti bunlardan ən əsasları hesab etmək olar). Kommunikasiyanın bu vasitələri texnoloji istehsalın xüsusiyyətləri və kontentin distribusiya metodları ilə birlikdə kütləvi informasiya vasitələrinin hər bir növü üçün unikal spesifika yaradır. Mətbuat üçün bu, mütaliənin təxirə salınması imkanı, istehlakın xarakterini və sürətini seçməkdə sərbəstlikdir, radio üçün bu yayındırıcı amillər olmadan səsin daha dərindən qavranılması, amma bununla paralel olaraq “fon dinləməsi” ehtimalıdır, hansı ki, uzun müddət ərzində radionun böyük üstünlüyü və çətinliyi olmuşdur, televiziya üçün bir neçə kommunikasiya üsulunun sintezi hesabına yaranmış unikal “iştirak effekti” və bu sintezi montajın texniki vasitələri hesabına tənzimləmək imkanı spesifikasıdır.
Lakin kontentin istehlakı prosesi auditoriya ilə qarşılıqlı əlaqənin yalnız bir hissəsini təşkil edir. Rəqəmsal dövründən əvvəlki dövrdə kütləvi informasiya vasitələri istehlakçılarının cavab reaksiya üçün hansı imkanları olmuşdur?
Kommunikasiya nəzəriyyəsində “əks əlaqə”, alanın məlumat mənbəyindən aldığı xəbərə göstərdiyi reaksiyadır. Kommunikasiya öz təbiətinə görə ikitərəfli prosesdir, ona görə də kütləvi kommunikasiya vasitələri tərkibinə məfhum kimi ndaxil edilən kütləvi informasiya vasitələri üçün istehlakçılarla əks əlaqəni tənzimləmək olduqca vacib məsələdir.
Kütləvi informasiya vasitələri ilə kütləvi kommunikasiya vasitələrinin qarşılıqlı əlaqəsi dəfələrlə tədqiq edilmişdir və bu terminlərin və onların qarşılıqlı əlaqəsinin təfsir edilməsinə dair müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Bu mövzu ətrafında mühakimələrə biz A.V.Şarikovun işlərində rast gəlirik. Müəllif öz mövqeyini bu şəkildə açıqlayır: “Kütləvi kommunikasiya vasitələri hər şeydən əvvəl, mədəniyyətin kütləvi translyasiyası vasitəsi kimi çıxış edirlər (geniş mənada). Belə olduqda, kütləviliyin şərtini sosiomədəni informasiyanın tirajlanması şərti kimi başa düşmək lazımdır. Buradan belə nəticə çıxır ki, kütləvi kommunikasiya vasitələri – sosiomədəni informasiyanın kütləvi tirajlanması vasitələridir” (Şarikov A.V. Mediatəhsilin konsepsiyası orta ümumi təhsilin 2 pilləsi. – M.:SSRİ Pedaqoji Elmlər Akademiyasının Elmi Tədqiqat İnstitutunun Sibir bölməsi, 1991. – S.23).Kütləvi informasiya vasitələri ilə kütləvi kommunikasiya vasitələrinin ümumi əlaməti informasiyanın kütləvi tirajlanmasıdır. Kütləvi informasiya vasitələri aktual informasiyanın yığılması, təhlili, emalı, saxlanılması və yayılması ilə məşğul olur, kütləvi kommunikasiya vasitələri isə bu zaman yalnız informasiyanın ötürülməsini deyil, həm də sosiumun ünsiyyətini həyata keçirir. Beləliklə, kütləvi kommunikasiya vasitələrinin daha geniş anlayış olduğu ortaya çıxır, kütləvi informasiya vasitələri sistemi də bura daxildir.
Jurnalistika sahəsində kommunikasiya vasitələrinin daim inkişaf etməsi səbəbindən auditoriya ilə ünsiyyətin vahid standartı hələ də işlənib hazırlanmamışdır. T.D.Orlova redaksiyanın istehlakçı ilə əməkdaşlığının aşağıdakı üç metodunu qeyd edir:
1) Ekspertiza (bizim haqqımızda nə düşünürsünüz?);
2) Dialoq (təklif olunan mövzu barədə nə düşünürsünüz?);
3) Müştərək müəlliflik (birlikdə mövzu yaradırıq).
Bu cür metodlar təkcə istehlakçı ilə kommunikasiya prosesini təkmilləşdirmək, onu ikitərəfli etmək imkanı yaratmır, həm də redaksiyalara kütləvi informasiya vasitələrinin işini korrektə etməyə şərait yaradan ekspertlərin apardığı fəaliyyət qiymətləndirmələrini toplamağa kömək edir.
Ekspertlərin apardığı fəaliyyət qiymətləndirmələrini məktublar, telefon zəngləri, rəy sorğuları kimi vasitələrin köməyi ilə əldə etmək olar, oxucu konfransı vasitəsi isə daha az yayılıb.
Təklif olunan mövzu haqqında oxucu və ekspert rəylərini almaq üçün istifadə olunan eyni vasitələrlə əldə etmək olar, amma burada redaksiyaya məktublara və telefon zənglərinə daha çox aksent olunur. Məktublar KİV-nin çap mətbuatında daha tez-tez istifadə edilir, zənglər isə radio və televiziyada tətbiq edilir, bir çox verilişlərdə qaynar xətt mövcuddur, ora zəng etməklə dinləyici və ya televiziya izləyicisi sual vermək və ya problem haqqında öz rəyini bildirmək imkanı qazanır. Problemin həll edilməsi üçün mütəxəssislər və ya hakimiyyət nümayəndələri cəlb olunanda, əks əlaqənin bu vasitəsi daha çox populyar olur, belə vəziyyətdə kütləvi informasiya vasitələri auditoriya ilə spiker arasında bir növ vasitəçi rolunda çıxış etməklə onlar arasında kommunikasiyanı həyata keçirirlər və kurasiya edirlər.
Ekspertiza və dialoq kimi əməkdaşlıq üsulları üçün uzun müddət ərzində “dəyirmi masa” formatı tətbiq olunurdu, bu zaman aktual suallar və mövzular üzrə canlı fikir mübadiləsi aparmaq və şərhlər vermək imkanı yaranırdı.
Müştərək müəlliflik metodu da aktiv şəkildə tətbiq edilirdi və indi də tətbiq olunur, bu zaman auditoriya KİV kontentinin yaradılmasına cəlb edilir. Şəbəkədən əvvəlki dövrdə əks əlaqənin bu növündən “işçi” və ya “kənd müxbirləri” adlanan formada istifadə edilirdi, hansılar ki, ştatda olan müəlliflərlə bərabər olaraq materiallar nəşr edir, köşə idarə edirdilər. Bu kimi müəlliflər tez-tez redaksiyanın açmaq istədiyi müəyyən mövzulara cəlb edilirdilər.
Lakin əks əlaqənin sadalanan bütün formalarının bəzi çatışmamazlıqları var. Kütləvi informasiya vasitələri istehlakçı ilə açıq kommunikasiyada heç də həmişə maraqlı olmurlar və bu təzahür müxtəlif ölkələrə müxtəlif dərəcədə xas olan iki başlıca amilə malikdir: iqtisadi və ideoloji. İqtisadi amil kütləvi informasiya vasitələrini öz işləri haqqında olan neqativ rəyləri qəsdən təhrif etməyə və ya gizlətməyə məcbur edir, onlar bunu auditoriya və reklam verənlər qarşısında müsbət imiclərini qorumaq məqsədilə edirlər. İdeoloji amil hakimiyyətdə olan rejimin tələbatlarının və məqsədlərinin təmin edilməsi üçün eyni şeyləri etməyə vadar edir.
Demokratik rejimlərə xas olan daha bir çatışmamazlıq, hansılarda ki, kütləvi informasiya vasitələrinin əsas nəzarət aləti onların iqtisadi və investisiya imkanlarıdır, əks əlaqənin baha olmasıdır. Məktub və zənglərin qəbulu üçün bütöv şöbələr yaradılmalıdır, oxucu konfranslarının keçirilməsi isə heç də həmişə kütləvi informasiya vasitələrinin öhdəsindən gələ bilmədiyi böyük təşkilati xərclər tələb edir. Kütləvi informasiya vasitələrinə iqtisadi, istehsal və senzura cəhətdən nəzarətin olduğu avtoritar rejimlərdə bu kimi xərclər KİV-ini subsidiyalaşdıran dövlət büdcəsinin üzərinə düşür, bu kütləvi informasiya vasitələri isə daha çox təbliğat və təşviqat kanallarıdır.
Əks əlaqənin daha bir çətinliyi kimi moderasiyanın mürəkkəbliyini qeyd etmək olar, bu problem məktublara aid olmasa da, telefon zəngləri və açıq masa ətrafında çıxışlar üçün əsas çətinlik yaradır, insanlar heç də həmişə dialoq üçün açıq olmurlar və konstruktiv təkliflər və dəqiq suallar verməyə hazır deyillər. (Moderasiya – müxtəlif şəbəkə resurslarını (saytları, forumları, qrupları, xəbərləri, çatları, konfransları və s. yoxlayan və onlara nəzarət edən senzuradır, moderasiya kommunikasiya prosesini təşkil etməyə kömək edir. Müvafiq olaraq, bu iş moderator tərəfindən həyata keçirilir). Proqramın redaktorunun efirə çıxmazdan əvvəl verilişin qonağı ilə telefon danışığı bu cür problemin həll edilməsi ilə nəticələnmişdi, amma bu da baş verənlərin tam nəzarət altında qalacağına zəmanət vermir.
Auditoriya ilə kommunikasiyanın daha bir çətinliyi auditoriyanın problemləri müzakirə etmək və suallar vermək istədiyi qonaqların seçilməsidir. Müzakirə üçün studiyaya dəvət olunan qonaqlar və ekspertlər bir çox hallarda şəxsi piar məqsədləri güdürlər, bu isə auditoriya ilə ünsiyyətin xarakterinə təsir edir.
Gördüyümüz kimi, şəbəkədən əvvəlki dövrdə KİV ilə onun auditoriyası arasında əks əlaqə ən müxtəlif vasitələrlə həyata keçirilirdi, nöqsanlara baxmayaraq, bu vasitələr kütləvi informasiya vasitələrinə öz auditoriyaları ilə kommunikasiya qurmağa imkan yaradırdılar. Lakin 2000-ci illərin astanasında bütün dünyada internet aktiv surətdə yayılmağa başladı. İnternetin inkişafının və yayılmasının kütləvi informasiya vasitələrilə auditoriya arasında kommunikasiyanı hansı dərəcədə dəyişdiyini nəzərdən keçirək.
Birinci növbədə, internet yeni rabitə və məlumatın ötürülməsi texnologiyasıdır. Onun sayəsində informasiya dərhal və real zamanda yayılır. Onun bu cəhəti informasiyanın ödənişli yayılması sistemini tam olaraq alt-üst edir, bu isə kütləvi informasiya vasitələrinin əsas qazanc mənbəyi idi.
İnternet həm də kommunikasiyanın müxtəlif vasitələrini eyni bir platformada birləşdirməyə imkan verir, həmin o “kütləvi kommunikasiya vasitələrinin institusional törəmələrin hüdudlarından kənara çıxması”, konvergensiya və ya kommunikasiyanın müxtəlif növləri arasındakı sərhədlərin silinməsi baş verir.(Konvergensiya – müxtəlif mənbələrdən və müxtəlif yollarla əmələ gələn, lakin xüsusiyyətlərinə görə bir-birinə uyğun və ya çox yaxın olan maddələrin, məhsulların, obyektlərin əmələ gəlməsidir).Norveç alimləri Anders Faqeryord və Tanya Storsul kütləvi kommunikasiya vasitələrinin konvergensiyasının növbəti təsnifatını göstəriblər:
1) Şəbəkələrin konvergensiyası – mütləq qaydada istənilən informasiyanı ötürmək imkanı yaradan analoq siqnalın rəqəmsal siqnala transformasiyası;
2) Terminalların konvergensiyası – informasiyanın qəbulu və istehlakı üçün təyin ediən bir neçə qurğunun bir multimedia qurğusunda birləşməsi (mobil telefonlar);
3) Xidmətlərin konvergensiyası – rəqəmsal şəbəkələrin bazasında yaranan, öz təbiətinə görə fərqli olan, amma vahid “elektron üsul” ilə həyata keçirilən xidmətlər (məsələn, Telegram botları, hansılar ki, maliyyə əməliyyatları aparmağa, hava proqnozu verməyə, mətnləri tərcümə etməyə qadirdirlər, bütün bunlar – müxtəlif xidmətlərdir, amma onlar eyni mühitdə çalışırlar);
4) Bazarların konvergensiyası – iri kommunikasiya və istehsal şirkətlərinin fəaliyyət sahəsinin genişlənməsi. Mediaholdinqlərin timsalında bu, xüsusilə parlaq görünür, onların portfellərində kütləvi iinformasiya vasitələrindən başqa reklam agentlikləri, prodakşn şirkətləri, kinoteatr şəbəkələri və efirdən kənar layihələr (məsələn, festivallar, mükafatlandırma mərasimləri) var;
5) Janrların konvergensiyası – müxtəlif kütləvi informasiya vasitələrinin internet şəbəkəsində kəsişməsi janrların hibridləşməsinə gətirib çıxarır, yəni ki, eyni bir materialda mətbuatın, radionun və televiziyanın janr elementlərindən istifadə olunur;
6) Nizamlama konvergensiyası – müxtəlif bazarların birləşməsi dövləti məcbur edir ki, müxtəlif bazarlar üçün ümumi bir nizamlama tətbiq etsin.
İnternetdən əsas kommunikasiya platforması kimi istifadə edən müasir kütləvi informasiya vasitələrinin əsas xüsusiyyətləri hansılardır? Onların ənənəvi kütləvi informasiya vasitələrindən fərqi nədədir? Tədqiqatçılar Lukina və Fomiçeva internet-KİV-nin üç əsas unikal xüsusiyyətini qeyd edirlər:
1) Hipereynilik;
2) İnteraktivlik;
3) Multimedialıq.
Bu unikal xüsusiyyətlərə ətraflı nəzər salaq.
Hipereynilik terminini Ted Nelson istifadə üçün tətbiq edib. Onun dediyinə görə: “hipermətnin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, qurulmuş hiperistinadların köməyi ilə ayrı-ayrı sənədlər arasında əlaqə sistemi yaradır”. Belə mətn şaxələnir və istifadəçinin sorğusu əsasında müəyyən hərəkətlər edə bilər. Bütün hipermətn istinadları daxili (yəni ki, oxucunu eyni resursun digər materialına yönləndirir) və xarici (oxucunu digər resursa yönləndirir) istinadlara ayrılırlar. Daha çox hallarda bu, başqa mətn materialına keçiddir, lakin internetinvə multimedia texnologiyalarının inkişafı ilə həm qrafik, həm də video materiallara keçid mümkün olmuşdur. Daxili və xarici istinadlar bu vaxta qədər media marketinqin alətlərinin mühüm elementləri olaraq qalmaqdadır.
İnternet-KİV-nin iinteraktivlik kimi xüsusiyyəti oxucu ilə kütləvi informasiya vasitələrinin qarşılıqlı fəaliyyətinin yeni səviyyəsini yaradıb. Bu zaman qarşılıqlı fəaliyyət eyni platformada (internet şəbəkəsi) həyata keçirilir və burada internetə daxil olmanı təmin edən texniki vasitələri nəzərə almasaq, əlavə vasitəçilər olmur.
İnternet-KİV-nin interaktiv imkanlarına bir neçə nöqteyi-nəzərdən baxmaq olar. Belə ki, internet-jurnalistikanın amerikalı tədqiqatçısı Nora Pol beş əsas istiqamət göstərmişdir (N.Pol və C.Fibiç. Rəqəmsal elementlər haqqında hekayə danışmaq. // Minnesota jurnalistika mərkəzi):
1)Kommunikasiyanın istiqamətlənməsi;
2) Ünsiyyətin formatı;
3) Prosesin sinxronluğu və ya qeyri-sinxronluğu;
4) Moderasiyanın xarakteri;
5) Məqsədli məsələlər.
Məhz yeni mühitin interaktivliyi istehlakçıya nəinki kontentin müzakirəsində iştirak etmək, həm də özünün şəxsi kontentini yaratmaq imkanı yaratdı. Multimedialıq internet-KİV-nin bir xüsusiyyəti kimi veriliş kanalları ilə informasiya arasındakı həddi aradan qaldırır. İnternet mətbuatın (mətn), radio yayımının (səs) və televiziyanın (təsvir) xüsusiyyətlərini birləşdirmək imkanı yaradır. Media tədqiqatçısı Manuel Kastels bu xüsusiyyəti: “interaktiv əlaqənin video, audio və mətn formatlarında hüdudsuz imkanlarına qlobal pəncərə açmağı bacaran sehrli yeşik” kimi təsvir edir.
Kommunikasiya öz mahiyyəti etibarı ilə dəyişməyib, o yalnız kompüter-vasitəli olub. Bu cür kommunikasiyanın mühüm xüsusiyyətlərindən biri də interaktivlikdir, belə ki, istehlakçılar sərbəst şəkildə kontentin yaradılmasında iştirak edə bilərlər, bundan başqa onlar kontentə xeyli dərəcədə tez reaksiya göstərə bilərlər. Kommunikasiya üçün yeni platformanın interaktivliyi kütləvi informasiya vasitələrinin kontentin generasiyası və distribusiyası üzərində olan inhisarçılığını tam aradan qaldırır. Bu ona gətirib çıxarır ki, informasiya ilə məşğul olanların sayı ildən-ilə çoxalır.
İnternet kontentin istehsalını və yayılmasını asanlaşdırdığına görə nəinki informasiya brendlərinin müxtəlifliyi, həm də kontentin konkret auditoriyaya tuşlanması halları çoxalır – geniş auditoriyaya deyil, qapalı auditoriyaya istiqamətlənən yeni kütləvi informasiya vasitələri yaranır – reklamçılar və ya yalnız qadınlar üçün, balıq tutma həvəskarları üçün, yaxud da ekstremal idman növləri azarkeşləri üçün nəşrlər meydana gəlir. İnternetin yayılmasından əvvəl kontentin istehsalı və distribusiyası baha başa gəldiyinə görə belə müxtəlifliyin olması mümkün deyildi.
Kontentin təqdim edilməsi üsullarının texniki inkişafı jurnalistlərin səlahiyyətlərinə xeyli təsir göstərdi, bu səlahiyyətlər xeyli genişləndi. Kontentin genişlənməsindən başqa postmodernizm dövrünün nəticəsi olan materialın müəllifinin arxa plana keçməsini də qeyd etməmək olmaz, əvvəlcə bu transformasiyalar ədəbiyyatda baş verdi. XX əsrin sonlarında mənanın modernist axtarışını inkar edirdi, hətta onun axtarışı imkanından qaçırdı, müəllifin nüfuzu və onun mətni qavrama prosesində iştirakı isə şübhə altına qoyulmuşdu.
“Əks əlaqə”nin rolu xeyli artıb. Kommunikasiya artıq təbii, “axın prosesi” olub. İnsanların ünsiyyətə olan tələbatı təmin olunmalıdır, məhz buna görə də bir çox kütləvi informasiya vasitələri əvvəlcə internetə, sonra isə həm də sosial şəbəkələrə keçirdilər. Redaksiyalarda SMM (Sosial Media Marketinq) və ya kommuniti-menecment kimi istiqamətlərin peyda olması istehlakçılarla əks kommunikasiyanın əhəmiyyətinin artmasınının parlaq nümunəsidir.
Həmçinin diskretlikdən uzaqlaşmanı da əhəmiyyətli transformasiyalardan biri kimi xatırlamaq lazımdır. Şəbəkədən əvvəlki dövrdə diskretlik kütləvi informasiya vasitələrinin ayrılmaz spesifik xüsusiyyəti idi. Qəzet ən yaxşı halda gündə bir dəfə, keyfiyyətli jurnal – bir həftədən bir aya qədər müddətdə, televiziya və radioda xəbər buraxılışları – 30 dəqiqə ərzində bir dəfədən çox olmayaraq çıxırdı. Televiziyada və ya radioda buraxılışlar arasındakı boşluğu asanlıqla doldurmaq olur, qəzet və ya jurnal üçün isə bu, mümkün deyil. İnternet sayəsində xəbərlərin axın üsulu ilə maksimal istehsalına və istehlakına nail olmaq mümkün olur.
Ümumi şəkildə kütləvi informasiya vasitələrinin istehsal prosesi üç əsas prosesdən ibarətdir:
1) İnformasiyanın istehsalı;
2) “İnformasiyanın qablaşdırılması”;
3) İnformasiyanın yayılması.
İnformasiyanın istehsalı mərhələsində bilavasitə onun hasilatı prosesi baş verir. Bu vəzifə redaksiyada müxbirlərin və reportyorların üzərinə düşür. Hasilat prosesi həm “meydan”da, yəni hadisənin baş verdiyi yerdə və ya internet şəbəkəsinin köməyi ilə birbaşa redaksiyada, ekspertlərə zəng etməklə və zəruri informasiyanın dərc edilmiş məlumatlar əsasında toplanması vasitəsilə həyata keçirilir. Bu və ya digər metodun seçilməsi vəziyyətdən və ya əməkdaşın müstəqil seçimindən bütünlüklə və tamamilə asılıdır.
“Qablaşdırma” adlandırılan proses informasiyanın emalından, onun janr və formatlar üzrə tərtibatından ibarətdir. Bu proses kütləvi informasiya vasitəsinin tipindən asılıdır. İnformasiyanın “qablaşdırılması” ilə müxbirlər redaktor ilə birlikdə məşğul olurlar. Müxbir lazımi məlumatları əldə edərək, onu emal edir və redaktora ötürür, redaktor isə müxbirlərdən topladığı bütün informasiyanı vahid formaya salır. Bu xəbərlərin buraxılışı və ya veriliş, qəzetin bölməsi və ya radio reportajları seriyası ola bilər.
Hazır materialın dərc edilməsi və onun yayılması istehsalın yekun mərhələsini təşkil edir. Çap mətbuatında (qəzet, jurnal, almanax) dəqiq fəsillərə bölmə mövcuddur. Hər fəsli müxbirlərlə birlikdə toplanılan informasiyanı emal edən bir və ya bir neçə redaktor kurasiya edir, illüstrasiyaların yığılması ilə məşğul olan ayrıca bild-redaktor və nömrəyə məsul olan nəşrçi redaktor da burada iştirak edirlər (Bild-redaktor –foto agentliyinin, dövri mətbuatın və ya internet nəşrlərinin fotoillüstrasiyaların axtarışı və seçiminə görə məsul olan əməkdaşıdır). Baş redaktor tərəfindən yoxlanıldıqdan sonra nömrə çapa gedir.
İstehsal zənciri təkcə xəbər istehsalçılarından ibarət deyil, bu sıraya son istehsal ilə məşğul olan və informasiyanı sonuncu istehlakçıya çatdıran əməkdaşlar da daxildir. Beləliklə, mətbuatın istehsal zəncirinə biz mətbəəni və hətta poçtu və kuryer xidmətini də aid edə bilərik.
Efirə aid olan kütləvi informasiya vasitələrində istehsal zəncirləri bir-birlərinə çox bənzəyirlər, lakin texniki müşayiətdə əhəmiyyətli fərqlər mövcuddur.
İnternet yeni kommunikasiya mühiti kimi bütün müasir kütləvi informasiya vasitələrini transformasiya edib. Dəyişikliklər istehsal zəncirlərinə də toxunublar. Bir çox kütləvi informasiya vasitələri multimedia konvergent formatlarına keçirlər, bunlar mətbuatın, radio yayımın, internetin, televiziyanın və internet saytlarının istehsal qüdrətini birləşdirir. Bu cür inteqrasiya bazarda xərcləri optimallaşdırmaq və iqtisadi dayanıqlığa nail olmaq cəhdi ilə bağlıdır.
İstehsal zəncirinin cəmi üç əsas növü mövcuddur, onların hər biri redaksiyasının multimedia formatı altında yenidən qurulmasının müəyyən mərhələsi sayılır. Redaksiyada birinci transformasiya xəbərlərin sürətlə və mobil şəkildə verilməsindən başlayır –xəbərlərin ötürülməsi xeyli dərəcədə sürətlənir. Buna “Universal jurnalist” konsepsiyasının işdə tətbiq edilməsi yolu ilə nail olunur. “Universal jurnalist” tam olaraq materialların qablaşdırılmasından kənarlaşdırılır (əvvəllər bu vəzifəni reportyor redaktor ilə bölürdü) və yalnız informasiyanın hasilatı ilə məşğul olur. Mətnin yaradılması ilə yanaşı belə əməkdaşın səlahiyyətinə video, səs yazılması və foto çəkilməsi də daxildir. Reportyor bütün vərdişlərə mükəmməl surətdə sahib olmağa borclu deyil – baza anlayışlarının olması kifayətdir.
Televiziya, radio və qəzet materiallarına bölünən toplanmış materiallar redaksiyaya təqdim olunur. Redaksiyalarda materialın qablaşdırılması və onun efirə buraxılışı və ya mətbuata verilməsi həyata keçirilir. Qəzet, radio və televiziya müxbirləri arasında sərhədlərin silinməsi təqdim olunan istehsal zəncirinin əsas fərqli cəhətidir. Lakin bu, konvergent transformasiyasının son prosesi deyil. Bu modeli İ.B.Kiriya belə xarakterizə edir: “Belə istehsal modeli olduqda resurslara əhəmiyyətli dərəcədə qənaət olunur, belə ki, bundan sonra bir müxbir həm qəzet üçün, həm internet platforması üçün və ola bilsin ki, həm də televiziya üçün çalışır. Məhz buna görə də bir çox menecerlər islahatın bu mərhələsində dayanaraq iddia edirlər ki, multimedia redaksiyasına ona görə keçiblər ki, resurslara qənaət etməyə davam etsinlər”. Lakin istehsal zəncirinin bu tipinin böyük çatışmazlığı var: istənilən kütləvi informasiya vasitəsində, hətta əgər onlar redaksiyanın strukturunda rəsmi qeydiyyatdan keçməyiblərsə də, tematik şöbələr var, belə ki, konvergent redaksiyanın birinci mərhələsində tematik hissələr həm mətbuatda, həm radioda, həm də televiziyada qorunub saxlanılır. Belə idarəetmə üsulu tətbiq edildikdə tematik şöbələrin üzərinə artırılmış yük düşür.
İstehsal zəncirinin ikinci tipi yalnız reportyorları deyil, həm də tematik istiqamətləri (siyasət, iqtisadiyyat, idman, mədəniyyət) universal edir – indi müxtəlif kütləvi informasiya vasitələrinin bu şöbələri (məsələn, qəzetdə, radioda və televiziyada siyasət şöbəsi) bir böyük şöbə kimi birləşir. Bu halda belə şöbə KİV-nin bütün növlərinə kontent edir. Bu zaman materialın yekun qablaşdırılması (nömrənin səhifələnməsi, verilişin montajı) kütləvi informasiya vasitəsinin redaksiyasında edilir, bu, ayrıca məhsul (məsələn, məqalə müsahibə, reportaj) üzərində cəmləşən şöbələrin üzərinə düşən yükü azaltmağa imkan verir. Belə model tətbiq edildikdə şöbələr müstəqil planlaşdırmadan məhrum olurlar, amma bu materialın kəmiyyəti və ondan sərbəst şəkildə istifadə etmək imkanı ilə kompensasiya edilir.
İstehsal zəncirinin son modeli “redaksiyanın universallaşdırılmasını” davam etdirir (Əvvəlcə jurnalistlər, sonra isə tematik şöbələr universal oldu). Bu mərhələdə əvvəllər materialın nəşr və ya nömrə üçün son qablaşdırılması ilə məşğul olan şöbə birləşir. İndi hər üç əsas şöbə bir binada (nyusrumda) cəmləşib, bu zaman platforma (qəzet, telekanal, radiostansiya, internet saytı) yalnız kontentin yayıcısı funksiyasını daşıyır (Nyusrum – KİV üçün materiallar istehsal edən jurnalistlərin, redaktorların və başqa mütəxəssislərin işlədiyi məkandır).
Lakin niyə görə kütləvi informasiya vasitələri sosial institut kimi ənənəvi yanaşmaları saxlayır? Ekspertlər bunu cəmiyyətin ümumilikdə əlaqəsizliyi və fərdiyyətçiliyi ilə əlaqələndirirlər, bu da sosial institutların strukturunda özünü göstərir. “Bu vəziyyət sübut edir ki, əgər cəmiyyət fərdiyyətçilik eqoizmindən və sosial atomlaşdırmadan əziyyət çəkirsə, sosial institut – massmedia – təyinatı ilə başqa cür ola bilməz” – Vasili Qatov yaranmış sistemi belə xarakterizə edir. (Söz mənası olaraq “Mass” parça, top, kütlə, külçə, yığın, çoxluq, həcm, cisim sözlərinin qarşılığıdır. “Media” isə (cəm) vasitələr, alətlər mənasında istifadə edilir. İngiliscədən dilimizə keçmiş olan “The media” “Media” kəlməsi, ən əsas məqamda qəzetlər, məcmuələr, radio, televiziya kimi yayım vasitələrinin toplusunu qarşılayan bir istifadəyə malikdir).
Yuxarıda təsvir edilən sosial atomlaşdırma jurnalistin işində özünü büruzə verir. Bunu hətta jurnalistin informasiya mənbələrini öz şəxsi istifadəsi üçün formalaşdırması üzərindən izləmək mümkündür. Jurnalist səylə abunələri “süzgəcdən keçirir”, rəqiblərin abunələrindən imtina edir, bir çox mənbələrə məhəl qoymur, bununla da öz şəbəkə kommunikasiyasını atomlaşdırır. (Sosial atomlaşdırma – fərdlərin sosial və şəxsi qarşılıqlı münasibətlərinin pozulması nəticəsində onların bir-birindən ayrılmasıdır). Bu vəziyyəti Dmitri Kovalçuk belə görürdü: “Müasir jurnalistə nə lazımdır? Geniş düşünmək və görmək, nə qədər çətin olsa da kommunikativ meydanın bütün tərəfləri üçün işləmək, mən isə həmkarlarımın diqqətlə strukturlaşdırdığı xəbərlər lentini görürəm, onların demək olar ki, rəqibləri yoxdur, yalnız müəyyən bir sayda rəhbərliyin xahişi ilə imzaladıqları “tərəfdaşlıq” qaynaqları var. Beləliklə, nəinki internet-kommunikasiya sahəsindəki yenilikləri, hətta günün tam gündəliyini də bilmək olmur”.
Gördüyümüz kimi, şəbəkə dövrü ərzində klassik istehsal zəncirlərinə özündə bütün kommunikasiya növlərini birləşdirmək imkanı yaradan redaksiya quruluşunun konvergent strukturu əlavə olunub. Lakin kütləvi informasiya vasitələrinin zəif transformasiyası bütün sahəni transformasiya etmək, onu keyfiyyətcə yeni səviyyəyə qaldırmaq imkanı yaratmır.
Ekspertlərin fikrincə, burada KİV-in dövlət tərəfindən affiliasiyası xüsusi rol oynayır, bazar münasibətlərinin inkişaf etməsinə baxmayaraq bu, hələ də davam edir. Bu planda, fəlsəfə baxımından, bizim cəmiyyəti hətta tam olaraq istehlak cəmiyyəti adlandırmaq və onu iqtisadi sistem tərəfindən tənzimlənən tələbat yaratmaq nöqteyi-nəzərindən baxışdan keçirmək olmaz (hərçənd ki, bu da var).
Dövlətin KİV institutuna təsiri və hakimiyyətdən gələn məhdud təşəbbüslər bizə cəmiyyəti bütövlükdə və media-fəzanı təfərrüatı ilə Mişel Fukonun prizmasından daha tez öyrənmək imkanı yaradır. Mişel Fuko cəmiyyəti şəxsiyyətə təzyiq göstərən institutlar sistemi kimi nəzərdən keçirirdi. Onun üçün cəmiyyət hakimiyyət üzərində qurulur, hansının ki, əsas məqsədi – nizam-intizamdır və əgər şəxsiyyət yaradılmış nizam-intizama uyğunlaşa bilmirsə, o cəmiyyətdən ayrı düşür.
İstehlak cəmiyyətinin meydana gəlməsi və inkişafı – müxtəlif elmlərin tədqiqatçılarının diqqətini cəlb edən əsas müasir qlobal sosial-psixoloji problemlərdən biridir. Əgər Amerika Birləşmiş Ştatları və Qərbi Avropada bu fenomen bir neçə onilliklər boyu mövcuddursa, Azərbaycanda istehlak cəmiyyəti hələ özünün formalaşması prosesindədir.
Bir çox amillərdən asılı olaraq – iqtisadi, sosial, mədəni və s. – istehlak cəmiyyəti individin və sosial qrupların davranış modellərinin dəyişməsinə, onların dəyər oriyentirlərinin deformasiyasına və son nəticədə, yeni dünyagörüşünün qurulmasına gətirib çıxarır.
İstehlak cəmiyyətinin formalaşmasının əsas alətlərindən biri kütləvi informasiya vasitələridir (massmedia). Məhz onlar yeni ideologiyanın bələdçiləri oldular. İstehlak cəmiyyətinin qurulmasının mütləq şərti arası kəsilməyən istehlak prosesinin olmasıdır. İstehlak motivasiyasının mənbələri individin dərk edilən təbii ehtiyacları deyil, sosial mühit tərəfindən süni şəkildə yaradılan təsəvvürlərdir.
Reklam strategiyaları “dəb”, “nüfuz”, “status” və s. kimi sosial məna ifadə edən təzahürlərə aksent edirlər. Bu halda hətta alıcılıq qabiliyyəti kimi mühüm məhdudlaşdırıcı amil ikinci plana çəkilir – motivasiyanın gücü bu qədər böyükdür. İstehlak cəmiyyətinin mahiyyəti onda deyil ki, mən reklam olunan məhsulu ala bilərəm, ondadır ki, mən bunu istəyirəmmi? Ona görə ki, bu gün istehlak pul kisəsində yox, kəllədə yerləşir. Ona görə ki, indi Azərbaycan idxalatının əsas cismi – istək idxalatıdır. “Mən “özümün birinci milyonumu” qazananda istehlak etməyə başlamıram, hər hansı malı və ya xidməti əldə etmək istəyimin olduğunu dərk edəndə istehlaka başlayıram” – tədqiqatçı A.Priyepa yazır.
Kütləvi informasiya vasitələri bu gün əsas reklam bələdçiləri olublar. Müasir massmedianın öz auditoriyasına təsir gücünü, onların müxtəlifliyini nəzərə alsaq (bu, xüsusilə televiziyaya aiddir), artıq elə bu səbəblərdən kütləvi informasiya vasitələri istehlak cəmiyyətinin ideologiyasının qüdrətli bələdçisinə çevrilirlər. Lakin massmedia yalnız reklam translyasiyası üçün kanal deyil.
İstehlak cəmiyyətinin bizim araşdırmamız üçün digər vacib xarakteristikası – mədəni qadağaların yuyulmasıdır. Ənənəvi mədəniyyət, mahiyyət etibarilə, məhdudiyyətlər, zahiri qadağalar yığınından ibarətdir. İstehlak cəmiyyəti mədəniyyəti isə, əksinə, icazəli sistemdir, tövsiyələr yığınından ibarətdir.
Bu halda jurnalistikanın mövcud olduğu bütün illər ərzində təkmilləşdirilən massmedianın təbliğat alətləri, istehlak cəmiyyətinin məhdudlaşdırmaq yox, təklif etmək vəzifəsini çox yaxşı reallaşdırır. “Qlamur” adlandırılan çoxlu sayda mətbu nəşrləri sosial statusun müəyyən mal və xidmətlərdən istifadə etməklə müəyyən bir sosial qrupa mənsub olmaqdan asılılığını təbliğ edirlər. Başqa sözlə desək, istehlak davranışı cəmiyyətdəki vəziyyətin identifikatoru, özünü qiymətləndirmənin yüksəlişinin səbəbkarı olur və kütləvi informasiya vasitələri istehlak davranışı modellərinin nüfuzlu məsləhətçisi qismində çıxış edirlər.
Yuxarıda deyilənlərdən istehlak cəmiyyətinin üçüncü mahiyyət xüsusiyyəti irəli gəlir, bunu fransız tədqiqatçısı J.Bodriyyar ətraflı təhlil edib: əşyalar istehlak olunmur, müəyyən məna ilə dolan işarələr, rəmzlər istehlak olunur.
Bodriyyar hətta əşyalar dünyasından maksimal uzaq düşən rəmzi ifadə etmək üçün xüsusi termin tətbiq edir –simulyakr (Simulyakr –reallıqda orijinalı olmayan “surət” mənasındadır. Başqa sözlə desək, göstərilən obyektin reallıqda olmayan nişanəsidir). Simulyakr – bu, tədqiqatçının özünün ifadəsinə görə, “surətin surəti”dir ki, real dünyada yoxdur. Kütləvi informasiya vasitələri simulyakrların ən zəngin mənbərəlindən biri olmaqla, davranış stereotiplərinin yaradıcıları və şöhrətləndiriciləri, kütləvi mədəniyyət rəmzlərinin aktualizatoru rolunda çıxış edirlər (Aktualizator – manipulyatorun əksi olan insandır, hansının ki, mövqeyi hazırkı nailiyyətlərindən asılı olmayaraq özünü yüksək qiymətləndirməsi, başqalarının da ona hörmət və diqqətlə yanaşmağını istəməsidir). Məsələn, massmedia sayəsində bizim istehlakçının tezaurusunda demək olar ki, kodeks halına salınmayan “qlamur” sözü peyda olub, hansı ki, özünün semantik sahəsinə ən müxtəlif, lakin həmişə istehlak davranışının sosial əhəmiyyətli modellərini daxil edir.
Nəhayət, istehlak cəmiyyətinin inkişafına təsir göstərən dördüncü amil əyləncə sənayesinin üstünlük təşkil etməsidir. Yenə də şübhə etməyə dəyməz ki, bu sahədə böyük əhəmiyyətə kütləvi informasiya vasitələri malikdirlər. Qərb alimlərinin tədqiqatlarında müasir massmedia mədəniyyətinin elementi kimi əyləncəyə (entertainment) dair müxtəlif nöqteyi-nəzərlər var. O, heç də həmişə mənfi qiymətləndirilimir: məsələn, hesab olunur ki, auditoriya istənilən proqramlardan zövq ala və əylənə bilər, bu xəbərlər və ya “sabun operası” da ola bilər. İstehlakçı fəal mövqe tutur, yəni ki, özü üçün əyləncəni özü seçir.
Amma bununla belə, şübhə yoxdur ki, massmedia ənənəvi informativlik və analitiklikdən uzaqlaşmaqla son illər ərzində əyləndiriciliyə doğru böyük addım atıblar. Yeri gəlmişkən, gələcəyin kütləvi informasiya vasitələrində əyləncə funksiyalarının üstünlük təşkil edəcəyini hələ bir neçə onillik bundan əvvəl futuroloqlar A.Toffler və M.Maklüen bəyan edirdilər. Maraqlıdır ki, jurnalistikanın əsas funksiyasına (məlumatlandırmaq) istehlak cəmiyyətində kompromis kimi yeni yanaşma formalaşıb – “infotainment” (ınformation + entertainment) “əyləndirərək, məlumatlandırmaq” təklif edilir.
Nəhayət, kütləvi informasiya vasitələrinin özləri istehlak obyektləridir. İndi massmedia hasilatı (qəzetlər, jurnallar, televiziya və radio verilişləri) mənfəət gətirən əmtəədir, o, rəqabətli mübarizədə iştirak edir, öz məqsədli auditoriyasına təsir edir. İstehlak cəmiyyəti həm də hansı növ kütləvi informasiya vasitəsini istehlak etməyin “dəbli”, “nüfuzlu” və s. olmasını tənzimləyir. Beləliklə, massmedia istehlak cəmiyyəti ideologiyasının yayılmasının güclü kanalı kimi xidmət göstərməklə, özləri də bu cəmiyyətin bir hissəsinə çevrilirlər.
KİV-in əmtəəyə çevrilməsi auditoriya tərəfindən onlara qarşı olan münasibətin dəyişməsi ilə nəticələnir. Sosioloji tədqiqatlar əhalinin mətbuatda dərc olunan informasiyaya etimad səviyyəsinin azalması dinamikasını aydın göstərdi. Həmçinin “öz sevimli qəzeti” olan, konkret nəşriyyatı öz dünyagörüşü, siyasi baxışları ilə assosiasiya edən əhalinin sayı azalıb. Qondarma “əks əlaqə”nin fəallığı azalıb – auditoriyanın KİV buraxılışında iştirak səviyyəsi aşağı enib, bu, qısa, birdəfəlik xarakter alıb. Nəticədə auditoriya ilə KİV arasında olan psixoloji məsafə artır. Bütün bunlar massmedianın ictimai rəyə təsirinin effektivliyində neqativ əks olunur.
Kütləvi informasiya vasitələrinin istehlak cəmiyyətində fəaliyyətinin nəticələrinin təhlili – müasir media psixologiyanın mühüm vəzifələrindən biridir. Massmedianın bu şəraitdə transformasiyasının proqnozlaşdırılması – təkcə jurnalistika institutunun səmərəli fəaliyyətinin təminatı deyil. Bu həm də KİV tərəfindən nəzarət olunmayan təsirə məruz qalan auditoriyanın psixoloji təhlükəsizliyin təmin olunmasıdır, hansı ki, bir çox hallarda müxtəlif sosial-psixoloji deviasiyaların formalaşması ilə nəticələnir (Deviasiya – parametrlərin normadan kənara çıxmasıdır).
İnternet, daha doğrusu onun unikal kommunikasiya xüsusiyyətləri, tam və həmişəlik olaraq müasir kütləvi kommunikasiya sistemini dəyişdi. Bu xüsusiyyətlər yenilik gətirməyiblər, amma siqnalın ötürülməsinin texniki vasitələrinin inkişafı kommunikasiyaların həcmini dəfələrlə artırıb və ünsiyyət prosesini praktiki olaraq fasiləsiz edib.
İnternet-fəzanın hipertekstuallığı (mətnə hiper uyğunluğu) istifadəçiyə istehlakın sürətini və üslubunu sərbəst şəkildə formalaşdırmaq imkanı yaratdı, internet-kommunikasiya kanallarının seçim çeşidini genişləndirməklə informasiya istehlakının məcburiliyini aradan qaldırdı, bu isə internet istifadəçisinin kontentə ayırdığı diqqətin müddətini əhəmiyyətli dərəcədə azaltdı.
İnternetin multimedialılığı janr sistemini hibridləşdirməklə kommunikasiyanın bütün əsas növlərini bir araya toplamağa imkan verdi. İnternet şəbəkəsinin interaktivliyi əks əlaqənin rolunu artırdı və ünsiyyət prosesini diskret formasından axın formasına keçirməklə sürətləndirdi.
Kütləvi informasiya vasitələri, kütləvi kommunikasiyanın bir hissəsi olaraq redaksiya standartlarını və peşəkar tələbatları dəyişməklə, internet şəbəkəsi istifadəçilərini özləri ilə qarşılıqlı əlaqəyə cəlb etməklə, materialın təqdim edilməsi formalarını dəyişməklə yeni şəraitə tədricən uyğunlaşırlar.
XX əsrin əvvəllərində bazarların genişlənməsinə, rəqabətin güclənməsinə, tələbat və təklifin artmasına cavab marketinq oldu. Marketinq idarəetmə elminin bir hissəsi olmaqla genişlənmiş bazarları seqmentlərə bölməyə, auditoriyanın tələbatını araşdırmağa və onu təmin etməyə imkan yaratdı. XX əsrin sonlarında internet öz xüsusiyyətləri hesabına fərdiləşdirilmiş istehlak praktikası tətbiq etməklə klassik marketinqə meydan oxudu.
Bütün bu amillər KİV kontentinin ayrıca bir element kimi irəliləyişini mümkün etdi. Əgər əvvəllər KİV bazarda bütöv bir varlıq kimi irəliləyirdisə, indi kütləvi informasiya vasitələrinin istehsal etdiyi kontent təkbaşına irəliləyə bilər. Bununla belə, fərdiləşdirmə kontentə yalnız auditoriyanın seqmentləşdirilməsində toxunmayıb, həm də distribusiya üçün format və sahə seçimində də toxunub.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.