Lüğət fondu və lüğət tərkibi

1) выпуск в свет, опубликование. Kitabın nəşri издание книги, lüğətin nəşri издание словаря, Səməd Vurğunun seçilmiş əsərlərinin nəşri издание избранных произведений Самеда Вургуна, nəşrə icazə разрешение на издание, nəşrə hazırlamaq подготовить к изданию

Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsi yolları müzakirə edilib

Dekabrın 25-də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu “Müstəqillik illərində üslubların inkişafı və dilin lüğət tərkibinin zənginləşmə istiqamətləri” mövzusunda respublika elmi konfransı keçirib.

AZƏRTAC xəbər verir ki, konfransı giriş sözü ilə açan institutun direktoru, akademik Möhsün Nağısoylu dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsi yollarından danışıb. Akademik bildirib ki, lüğət tərkibinin inkişafı konkret dil materialı əsasında hər bir dövrün səciyyəvi əlamətləri üzrə nəzərdən keçirilir. Müstəqillik illərində cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklər dilə də öz təsirini göstərib. Bu dəyişikliklər elmi-texniki tərəqqi ilə bağlıdır və publisistik üslubun inkişafında daha çox nəzərə çarpır. Publisistik üslub kütləvi nitq forması olduğu üçün bütün dil göstəricilərinə görə adi danışıq dilinə yaxın olur. Mətbuat dilində gedən proseslər xalq danışıq dilinə də təsirini göstərir.

M.Nağısoylu müasir dövrdə lüğət tərkibinin zənginləşməsinin Türkiyə türkcəsindən qaynaqlandığını bildirib. Akademik qeyd edib ki, dilin saflığının qorunması ilə bağlı imzalanan sərəncamlar rəsmi üslubun göstəriciləridir.

“Qloballaşma dövründə dilə beynəlmiləl sözlərin daxil olması normaldır. Hər gün olmasa da, hər ay dilə yeni sözlər daxil olur. Amma istənilən yeni sözü dilə daxil etmək olmaz. Bu məsələdə həssas davranmalıyıq. Həmin sözlərin Azərbaycan dilində qarşılığı varsa, istifadə etməliyik”, -deyə akademik bildirib.

Sonra Dilçilik İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, dosent Baba Məhərrəmli “ Müstəqillik illərində poeziya dilinin inkişaf xüsusiyyətləri”, professor Sayalı Sadıqova “Elmi dilin spesifik xüsusiyyətləri”, professor İsmayıl Kazımov “Üslubi novatorluq”, dosent Aynel Məşədiyeva “Müstəqillik illərində nəsr əsərlərinin mövzu və problematikası”, dosent Həbib Mirzəyev “Müstəqillik illərində bədii üslubun inkişafı”, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin baş müəllimi İlkin Əsgər “Publisistik üslubda yazılmış mətnlərdə qrammatik normanın pozulması”, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Elçin İbrahimov “Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında publisistik üslubun rolu” mövzularında məruzələrlə çıxış ediblər.

lüğət

1) сборник слов (обычно в алфавитном порядке) с пояснениями, толкованиями или с переводом на другой язык. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti толковый словарь азербайджанского языка, rusca-azərbaycanca lüğət русско-азербайджанский словарь, frazeoloji lüğət фразеологический словарь

2) совокупность всех слов какого-л. языка, а также слов, употреблённых в каком-л. одном произведении или в произведениях одного писателя. Puşkinin lüğəti словарь Пушкина, Nəsiminin lüğəti словарь Насими

прил. словарный:

1. относящийся к составлению или изданию словарей. Lüğət işi словарное дело, lüğət şöbəsi (mərkəzi) словарный сектор (центр)

2. относящийся к словарному составу, лексический. Lüğət tərkibi словарный состав
прил. лексический. Lüğəti məna лексическое значение
1) словарь; 2) словарный.
сущ. словарик (словарь небольшого формата)
прил. лексический (относящийся к лексике)
лексикограф, составитель словарей.
лексикография, составление словарей.
сущ. словарник, лексикограф
сущ. лексикография, словарное дело
сущ. лексикограф
сущ. лексикография

1) выпуск в свет, опубликование. Kitabın nəşri издание книги, lüğətin nəşri издание словаря, Səməd Vurğunun seçilmiş əsərlərinin nəşri издание избранных произведений Самеда Вургуна, nəşrə icazə разрешение на издание, nəşrə hazırlamaq подготовить к изданию

2) произведение печати с точки зрения оформления. Bədii nəşr художественное издание, kütləvi nəşr массовое издание

3) совокупность экземпляров какой-л. книги, произведений какого-л. автора, отпечатанных с одного набора. Lüğətin birinci nəşri первое издание словаря

2. публикация (печатание в различных изданиях отдельных произведений, работ; опубликование). Tarixi sənədlərin nəşri публикация исторических документов

3. печать. Monoxrom (birrəngli) nəşr монохромная печать, çoxboyalı nəşr многокрасочная печать; yenidən (təkrar) nəşr переиздание, nəşr etmək издавать, издать, публиковать, опубликовать

… томный (вторая составная часть некоторых сложных прилагательных). Dördcildli lüğət четырехтомный словарь, üçcildli roman трехтомный роман

1
сущ. академик:
1. звание учёного, художника, скульптора и т.п. , избранного в соответствующую академию
2. действительный член академии наук
2
прил. академический:

1. относящийся к академии (учреждению). Akademik nəşr академическое издание, akademik lüğətlər академические словари

2. следующий принципам академизма. Akademik üslub академический стиль
3. учебный. Akademik saat академический час, akademik il академический год

4. почётное звание, присваимое образцовым государственным театрам. Akademik teatr академический театр

1

прил. активный. Aktiv fəaliyyət активная деятельность, aktiv iştirak активное участие, aktiv yoldaş активный товарищ; экон. aktiv balans активный баланс, aktiv saldo активное сальдо; горн. , тех. aktiv atım активный заряд, aktiv təzyiq активное давление, aktiv yanğın söndürmə активное тушение пожара, физ. , эл.-тех. aktiv keçiricilik активная проводимость, aktiv müqavimət активное сопротивление, aktiv gərginlik активное напряжение, aktiv kütlə активная масса, aktiv ikiqütblü активный двухполюсник, автом. aktiv nizamlama активное регулирование, лингв. aktiv söz ehtiyatı запас активной лексики, aktiv lüğət активный словарь, aktiv konstruksiya активная конструкция

нареч. активно. Aktiv işləmək активно работать

сущ. актив (наиболее деятельная часть организации, коллектива). Partiya aktivi партийный актив, təsərrüfat aktivi хозяйственный актив

2
сущ. фин. актив:
1. совокупность принадлежащих предприятию (учреждению) ценностей, средств, долговых требований
2. часть бухгалтерского баланса

◊ aktivə yazmaq вносить, внести, занести в актив, вписывать, вписать, записывать, записать в актив, aktivdə var имеется в активе

сущ. библиография:
1. научное систематизированное перечисление и описание книг и других изданий
2. наука, изучающая методы составления библиографических описаний

3. библиографические указатели, списки и обзоры литературы. Tənqid və biblioqrafiya şöbəsi отдел критики и библиографии, qəzet məkələləri biblioqrafiyası библиография газетных статей

прил. библиографический. Biblioqrafiya lüğəti библиографический словарь, biblioqrafiya vahidi библиографическая единица, biblioqrafiya tərtibi библиографирование, biblioqrafiyasını tərtib etmək nəyin библиографировать ч то

прил. биографический. Bioqrafik oçerk биографический очерк, bioqrafik material биографический материал, bioqrafik metod лит. биографический метод, bioqrafik lüğət библ. биографический словарь

прил. однотомный. Bircildli lügət однотомный словарь
прил. лингв. одноязычный. Birdilli izahlı lüğətlər одноязычные толковые словари

См. также в других словарях:

• Lug — or LUG (see also LUG) can refer to:Places* Lug (Beočin), a village in Serbia * Lug, Germany, a municipality in Germany * Lug (Tomislavgrad), a Croatian village in HerzegovinaMythology* Lug (deity), later spelled Lugh , an ancient god in Irish… … Wikipedia
• Lug — ist der Name folgender Orte: Lug (Pfalz), Ortsgemeinde Lug im Landkreis Südwestpfalz in Rheinland Pfalz Lug (Niederlausitz), Ortsteil der Gemeinde Bronkow, Landkreis Oberspreewald Lausitz, Brandenburg Lug (Eggenfelden), Ortsteil der Stadt… … Deutsch Wikipedia
• lug — lug·ba·ra; lug; lug·gage; lug·gage·less; lug·gar; lug·gie; lug·sail; chug·a·lug; lug·ger; lug·er; … English syllables
• LUG — ist der Name folgender Orte: die Ortsgemeinde Lug im Landkreis Südwestpfalz in Rheinland Pfalz, siehe: Lug (Pfalz) einen Ortsteil der Gemeinde Bronkow im Landkreis Oberspreewald Lausitz in Brandenburg Ortsteile in Bayern der Gemeinden… … Deutsch Wikipedia
• Lug — (l[u^]g), n. [Sw. lugg the forelock.] 1. The ear, or its lobe. [Scot. & Prov. Eng.] [1913 Webster] 2. That which projects like an ear, esp. that by which anything is supported, carried, or grasped, or to which a support is fastened; an ear; as,… … The Collaborative International Dictionary of English
• Lug — 〈m.; (e)s; unz.〉 Lüge, Betrug, Täuschung ● 〈nur in der Wendung〉 Lug und Trug Lügen u. Betrügen, betrügerisches Reden u. Handeln [<ahd. lug; → lügen] * * * Lug [mhd. luc, ahd. lug, zu ↑ lügen]: in der Fügung L. und Trug (geh.; Betrug, Täuschung … Universal-Lexikon
• lug — lug1 [lug] vt. lugged, lugging [ME luggen, prob. < Scand, as in Swed lugga, to pull, lit., pull by the hair < lugg, forelock] 1. to carry or drag (something heavy) 2. to introduce (a topic, story, etc.) without good reason into a… … English World dictionary
• Lug — Lug, n. [Etymol. uncertain.] 1. A rod or pole. [Prov. Eng.] Wright. [1913 Webster] 2. A measure of length, being 161/2 feet; a rod, pole, or perch. [Obs.] Eight lugs of ground. Spenser. [1913 Webster] , or , a pole on which … The Collaborative International Dictionary of English
• Lug — Lug, n. 1. The act of lugging; as, a hard lug; that which is lugged; as, the pack is a heavy lug. [Colloq.] [1913 Webster] 2. Anything which moves slowly. [Obs.] Ascham. [1913 Webster] … The Collaborative International Dictionary of English
• Lug — Lȗg m DEFINICIJA naselje (u blizini Belog Manastira), 1036 stan. SINTAGMA Lug Poznanovečki naselje (u blizini Zaboka), 663 stan.; Lug Samoborski naselje (u blizini Samobora), 660 stan.; Lug Subotički naselje u I Slavoniji, 581 stan. ONOMASTIKA v … Hrvatski jezični portal
• Lug — Lug, v. i. [imp. & p. p. (l[u^]gd); p. pr. & vb. n. (l[u^]g g[i^]ng).] [OE. luggen, Sw. lugga to pull by the hair, fr. lugg the forelock.] To pull with force; to haul; to drag along; to carry with difficulty, as something heavy … The Collaborative International Dictionary of English

Lüğət fondu və lüğət tərkibi

Dilin lüğət fondu, leksik tərkibi ilə cəmiyyətdə baş verən ictimai-tarixi proseslər, milli inkişaf və tərəqqi arasında sıx asılılıq vardır. Çünki hər bir xalqın maddi və mənəvi varlığı, onun sosial səviyyəsi, milli dünyagörüşü ilk növbədə öz ifadəsini sözdə – leksik vahiddə tapır.

Bu mənada kino dilində dil vahidi kimi sözə həssaslıq, sözlə professional rəftar, onun emosional və məntiqi, forma və məzmun cəhətlərini bir toplu halında qavramaq bacarığı mühüm şərtlərdəndir.

Gizlin deyildir ki, bəzən bütöv bir kinossenari içərisində öz məqamını tapmayan, yerində işlənməyən hər hansı bir söz bütövlükdə mühakimə axınını pozur, fikir anlaşılmazlığı yaradır. Verilən biliyin, məlumat və informasiyanın kino tamaşaçısı tərəfindən qavranılmasını da çətinləşdirir.

Söz dilin ən çevik və ən plastik vahidlərindəndir. Şəraitə uyğunlaşma, dövrün, vaxtın və həyatın yeniliklərini operativcəsinə ifadə və əksetdirmə sözdə daha sürətlə baş verir. Bu da, təbii ki, leksik normaların da rəngarəngliyinə, çoxvariantlılığına gətirib çıxarır.

Dünya dilləri, xüsusilə söz yaradıcılığı, lüğət tərkibi baxımından daimi təmas və qarşılıqlı əlaqədədir. Bütün bunlar leksik normaların müəyyənləşdirilməsi işinin, bu əsasda dilin sistemini zədələmədən, onun qanun-qaydalarına obyektiv şəkildə əməl etmək vəzifəsinin nə qədər çətin olduğunu bir daha nümayiş etdirir. Lakin bununla belə, kinoaktyorlarımızın öz dil-təhkiyə sistemlərini qurarkən sözdən istifadə zamanı yadda saxlamalı olduqları bəzi prinsipləri burada qeyd etməyə ehtiyac vardır.

Bunlardan birincisi sözlərdən düzgün istifadə normasıdır. Dilimizin lüğət tərkibi zəngin olduğu kimi, fikrin məna çalarlarını, məzmun incəliklərini bütün xətləri ilə ifadə etməyə də qadir bir dildir.

Sözdən düzgün istifadə leksik normalardan ən mühümü kimi onun işlənmə məqamının dürüst tapılmasında üzə çıxır. Söz yerindədirmi, o, kinossenarinin tamamlayıcı elementi ola bilirmi, fikir axınını izafi yüklə yükləmir ki? Bütün bu suallara doğru cavab sözdən düzgün istifadənin əsas şərtlərindəndir.

Sözün kinossenari daxilində işlənmə məqamı dəqiqləşdirilməyəndə və ya ssenariyə gəlişi gözəllik xatirinə, yaxud da sadəcə olaraq lüğət ehtiyatının qıtlığı gətiriləndə o zaman, təbii ki, nitq qüsurlu olur, bu, xüsusilə kinoaktyorun şifahi nitqində eybəcər bir şəkil alır. Kinoda, xüsusilə “Yüz ilin astanasında” (1992), “777 nömrəli iş” (1992), “Yüz min manat” (2009), “Ac həriflər” (1993), “Adam ol!” (2005), “Adi əhvalatlar” (2000), “Ağ atlı oğlan” (1995), “Ağ dünya” (1995), “Ağanatiq” (2017), “Axırıncı aşırım” (1971), “Axırıncı yol” (2016), “Ailə” (1998) və bir sıra başqa filmlərdə çox tez-tez deməli, məhz, baxımından, bu mənada, nöqteyi-nəzər, tərəf-müqabil, şey, haradasa, hansı ki, necə deyərlər, belə deyək kimi deyim və ifadələr fikrimizə səciyyəvi nümunələrdir.

Kino dilində milli dilin öz daxili imkanları hesabına yaradılmış yeni sözlərdən fəal istifadəni müsbət hal kimi qiymətləndirmək lazımdır. Məsələn, ayrı-ayrı telefilmlərdə və sənədli filmlərdə kvorum əvəzinə yetərsay, parlament əvəzinə Milli Məclis, privatizasiya əvəzinə özəlləşdirmə və sair söz və ifadələrin ədəbi dilimizin lüğət fonduna daxil edilməsində və kütləviləşdirilməsində kinoaktyorlarımızın da layiqli əməkləri vardır.

Dilə yeni söz, adətən, lüğəvi variantın tərəflərindən biri kimi daxil olur. Yəni leksik duplet yaranır və burada həmin variantlardan hansının yaşamaq hüququna malik olduğunu məhz dilin özü müəyyənləşdirir.

Kino dilində terminlərin işlədilməsi baxımından başqa bir qüsur da paralellikdə təzahür edir. Bu da, öz növbəsində, leksik normanın pozulmasına gətirib çıxarır. Ümumiyyətlə, birvariantlılıq, qeyri-sinonimlik terminlərin yaranmasında əsas məntiq – dil prinsipi kimi çıxış edir.

Kino dilində termin bir filmdə bir cür, digər filmdə başqa cür işlənir. Bəzən kinoaktyor eyni ssenari daxilində bir filmdə eyni məfhumu müxtəlif terminlərlə ifadə edir, termin müxtəlifliyinə yol verir. Sözün bu mənasında terminlərə müraciət edərkən kinoaktyor birinci növbədə terminin işləklik dairəsindən, anlaşma hüdudlarından çıxış etməli, onun nisbi kütləviliyinə əsaslanmalıdır.

Digər tərəfdən, ümumtürk sözlərinin dilimizə gətirilməsi istər leksikamızın zənginliyi, istər dilimizin sistemi ilə uzlaşmayan başqa əcnəbi sözlərdən uzaqlaşmaq baxımından müsbət hal kimi dəyərləndirilməlidir. Burada kinoaktyorların və ssenari müəlliflərinin rolu və xidmətləri isə ayrıca qiymətləndirilməlidir. Lakin bununla belə, nəzərə alınmalıdır ki, digər türk dilləri kimi, Azərbaycan dilinin də öz xüsusiyyətləri, müstəqilliyi, sistem bütövlüyü vardır. Yəni burada dilimizin leksik səciyyəsi ilə hesablaşmadan, onun fonetik ahəngini, semantik tutumunu, səslənmə – tələffüz bənzərsizliyini yaddan çıxararaq təqlid və təkrar yolunu tutmaq əsla özünü doğrultmur. Elə bu səbəbdən də kinoaktyorlarımızın dilində son illər çəkilmiş “müasir” kinofilmlərdə ara-sıra rast gəldiyimiz mutlu, iyi, nasıl, kutlu, ödül, kız kardeşi, kıyı, okul, öyrətmən kimi sözlər fikrin dolğun və dürüst ifadəsinə xidmət etmək əvəzinə süni orijinallıq və əllaməlik təsiri bağışlayır.

Məlumdur ki, bazar iqtisadiyyatına keçidlə, yeni iqtisadi münasibətlərin təşəkkül tapması ilə əlaqədar olaraq dilimizə son zamanlar Avropa dillərindən, xüsusilə ingilis dilindən xeyli yeni söz daxil olmuşdur. Bu, əslində, zəruri bir prosesdir. Çünki belə əcnəbi sözlərin ifadə etdikləri, daşıdıqları mənaları çatdırmaq üçün sadəcə olaraq dilimizdə elə sözlər mövcud deyildir. Supermarket, marketinq, biznesmen, kommersiya, fermer, kommersant və s. əcnəbi sözləri kinoaktyor leksikonuna və kinossenariyə daxil etməkdən çəkinmək lazım deyildir. Burada yalnız bir şey tələb olunur: həmin sözlərin daşıdığı mənalar kinoaktyorun və kinorejissorun özünə dəqiq, aydın olsun, kinoaktyor bu qisim sözləri harada və nə zaman işlətməyi dəqiq bilsin.

Unutmamalıyıq ki, sözlərin başqa dildən alınmasının müəyyən zəruri əsası olmalıdır. İstənilən vaxt istənilən sözü alıb işlətmək, belə təşəbbüslərdə subyektivizmə yol vermək düzgün deyildir. Hər cür əcnəbi sözü dilə daxil etmək, bu sahədə xüsusi bir canfəşanlıq göstərmək çox zaman mənfi nəticə verir, dili qəlizləşdirir və onu başadüşülməz edir.

Ayrı-ayrı bədii filmlərin ssenariləri müxtəlif janrlarda, mövzularda yazıldığından hər bir janrın tələbinə, mahiyyətinə uyğun leksik vahidlər, sintaktik quruluşlar seçilib işlənir. Dilə xas olan və daha çox bədii üslubu səciyyələndirən, kinossenarilərin əsas əlamətləri sayılan obrazlılıq, emosionallıq, ekspressivlik yeri gəldikcə publisistik əsərlərə də sirayət edir. Elmi və bədii təfəkkürün sintezi sayılan publisistikada, şübhəsiz ki, müxtəlif leksik-semantik söz qrupları, morfoloji-sintaktik kateqoriyalar zəngin üslubi çalarlarla, publisist üslubunu fərqləndirən cəhətlərə xidmət edəcəkdir.

Kino dilini dilimizin sintaktik normaları işığında nəzərdən keçirərkən, hər şeydən əvvəl, mübtəda ilə xəbərin şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşması prinsipinə əməl olunmasının vacibliyini qeyd etmək lazımdır. Çünki fikir bitkinliyini, informasiya, məlumat dəqiqliyini və bütövlüyünü, məntiqi tamlığı və məzmun dolğunluğunu bu prinsipdən kənarda düşünmək qeyri-mümkündür. Təəssüf ki, “Əjdahanın çıxışı” (1973), “Əsgər atası” (1964), “Əvəz qatilləri” (1998), “Fransız öpüşü” (1995), “Hörümcək adam” (2002), “İtləri sevməli” (2005), “Quşlar” (1963), “Qırmızı səhra” (1964), “Müharibə” (2007), “Pəltək” (2015), “Sonuncu qarış” (1958) və başqa filmlərdə bu prinsip heç də həmişə gözlənilmir. Mübtəda ilə xəbər arasında qrammatik dissonans baş verir; mübtəda xəbərin subyektinə, xəbər mübtədanın predikativinə çevrilə bilmir. Beləliklə, verilən bilik və ya məlumat məzmunca havadan asılı qalmış olur.

Kino dili nəticə etibarilə şifahi ünsiyyət forması olduğu üçün burada adlıq və yarımçıq cümlələrin, sintaktik fiqurların sıx-sıx işlənilməsi təbii haldır. Məsələn, danışanda hər hansı bir sintaktik birləşmədə ikinci tərəfin mənsubluğu üzdə olduğu üçün və ya uzunçuluqdan qaçmaq naminə, adətən, birinci tərəf deyilmir. Lakin şifahi aktyor nitqində belə sərbəstliyə o zaman yol verilir ki, mənsubiyyət, doğrudan da, birinci tərəfin funksiyasını icra etməyə qadir olsun, məna dolaşıqlığına, subyektlərin üst-üstə düşməsinə gətirib çıxarmasın.

Ədəbi dil normaları, ümumiyyətlə, universal normalardır. O, dil ünsiyyətində bərpaedici, tənzimləyici amil kimi çıxış edir. Ona görə də bu normalardan düzgün istifadə etmək, bunları qorumaq və təbliğ etmək hər bir ziyalının, xüsusilə də kino işçilərinin müqəddəs vəzifəsi və borcudur.

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru