Maliyyə hesabatının tərtib olunmasının keyfiyyət göstəriciləri
5.1.3. Münasiblik: Keçmiş, indiki və gələcək hadisələri qiymətləndirməklə istifadəçilərin iqtisadi qərarlar qəbul etmələrinə təsir edən informasiya münasib hesab olunur. İnformasiyanın münasibliyi onun mahiyyəti və əhəmiyyətliliyindən asılıdır.
MALİYYƏ HESABATLARININ MƏQSƏDİ
MALİYYƏ HESABATLARININ ƏDALƏTLİ TƏQDİM VƏ MİLLİ MÜHASİBAT UÇOTU STANDARTLARINA UYĞUNLUĞUNUN TƏMIN EDILMƏSI
Standartın 11-ci maddəsinə əsasən, maliyyə hesabatları müəssisənin maliyyə vəziyyətini, maliyyə nəticələrini və pul vəsaitlərinin hərəkətini ədalətli olaraq əks etdirməlidir.
Məlumatın ədalətli təqdim edilməsi birinci növbədə maliyyə hesabatlarını hazırlayan şəxslərin mülahizələrinə əsaslanır.
- yalnız müəyyən Milli Mühasibat Uçotu Standartının konkret elementi inkar edildikdə, ədalətli təqdimatın mümkün olması haqqında müəssisə rəhbərliyinin gümanı;
- konkret Milli Mühasibat Uçotu Standartı tələbləri yerinə yetirildikdə yanlış təqdimatın səbəbi və ona riayət etməmə nəticəsində daha dürüst təqdimatın səbəbi haqqında məlumat;
- təqdim edilən hər bir dövr üzrə standartın tələblərindən kənarlaşma nəticəsində müəssisənin xalis mənfəətinə və ya zərərinə, aktivlərinə, öhdəliklərinə, kapitalına və nağd vəsaitlərinin axınına olan maliyyə təsiri haqqında məlumat.
“Müəssisə rəhbərliyinin rəyinə əsasən 10.000 manat məbləğində əldə olunmuş gəlir yalnız “sair əməliyyat gəliri” kimi təsnifləşdirildiyi halda ədalətli təqdimata nail olmaq mümkündür. Standartın tələblərinə əsasən isə bu məbləğ əsas əməliyyat gəliri kimi təsnifləşdirilməlidir. Əks təqdirdə hesabatların Standarta uyğunluğu təmin edilməyəcəkdir.
UÇOT SIYASƏTI
Uçot siyasətinin seçilməsi müəssisənin maliyyə hesabatlarında təqdim edilən maliyyə vəziyyətinin, maliyyə göstəricilərinin və pul vəsaitləri hərəkətinin ədalətli açıqlanmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bilər. Standartın 17, 18, və 19-cu maddələrində müəssisənin uçot siyasəti seçilərkən rəhbərlikdən müəssisənin xüsusiyyətlərinə uyğun olan və onun maliyyə vəziyyətinin ədalətli təqdimatına gətirib çıxaran uçot siyasətinin seçilməsi tələb olunur.
- Təqdim edilən məlumatın münasib, etibarlı, müqayisəli və anlaşıqlı olması zərurəti.
- Məlumatın təmin edilməsinə çəkilən məsrəflərlə maliyyə hesabatları istifadəçilərinin həmin məlumatdan əldə ediləcək səmərə arasında tarazlıq zərurəti.
Maliyyə hesabatının tərtib olunmasının keyfiyyət göstəriciləri
Maliyyə hesabatlarının tərtib olunması və təqdimatı üzrə konseptual əsasla faktiki olaraq, bütün BMUS (Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartları) və BMHS (Beynəlxalq Maliyyə Hesabatı Standartları) –ın təməlini təşkil edir və bununla da, maliyyə hesabatının neceə tərtib olunması və hansı məlumatları özündə əks etdirməli olduğunu müəyyənləşdirilir. Konseptual əsaslarda qeyd olunur ki, maliyyə
hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətləri hesabatlardakı məlumatların istifadəçilər üçün faydalı olmasını təmin edən əsas atributlardır. Dörd əsas keyfiyyət göstəricisi mövcuddur: anlaşıqlılıq, münasiblik, etibarlılıq, müqayisəllik. Anlaşıqlılıq. İstifadəçilər maliyyə hesabatlarını anlaya bilməlidirlər. Onların müəyyən kommersiya, iqtisadi və mühasibat biliklərinə malik olmaqları və məlumatları düzgün öyrənmək üçün bu bilikləri tətbiq edə bilməkləri fərz olunur. Mürəkkəb məsələlər faydalı informasiyanı əks etdirərlərsə sadəcə olaraq, mürəkkəb olduqlarına görə maliyyə hesabatlarından kənarlaşdırılmalıdır. Münasiblilik. Yalnız münasib məlumat faydalı ola bilər. Məlumat istifadəçiilərə keçmiş, indiki, gələcək hadisələri qiymətləndirməyə və ya keçmiş qiymətləndirməni
təsdiq və ya inkar etməyə kömək etdikdə münasib sayıla bilər. məlumatların təsdiqedici və inkaredici funksiyaları bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir. Maliyyə vəziyyəti və nəticələri haqqında məlumatlar çox vaxt gələcək maliyyə vəziyyəti və fəaliyyəti haqqında məlumatlar və istifadəçiyə maraqlı olan digər amilləri dividendlər, maaşlar və s. qabaqcadan deməyə imkan verir. Məlumatların necə
göstərilməsi barədə düzgün seçimin edilməsi, proqnoz vere bilmə bacarığını artırmış olur.
Məlumatların münasibliyi onun xarakteri və əhəmiyyətliliyindən asılıdır. Əhəmiyyətlilik özlüyündə keyfiyyət göstəricisi deyil, çünki o daha çox hədd nöqtəsidir.
Etibarlılıq. Məlumatların faydalı olması üçün o həm də etibarlı olmalıdır, başqa sözlə, əhəmiyyətli səhvlər müşahidə edilməməli və qərəzsiz olmalıdır, istifadəçi onun həqiqi təsvir edildiyindən əmin olmalıdır. Məlumat etibarlı olmadıqda, münasib olarsa belə, bu, aldadıcı ola bilər (məsələn, dəymiş zərərə dair məhkəmə mübahisələri). Doğru təqdimat. Məlumatın etibarlı hesab edilə bilməsi üçün, o, əməliyyatları doğru təsvir etməlidir. Bunun bele olmaması riski də var. bu, heç də məlumatların qərəzli olmasından deyil, sadəcə əməliyyatların müəyyən edilməsi və ya onların ölçülməsi və təqdimatı üçün düzgün metod seçmək çətin olmasından baş verir. Maddənin maliyyə təsiri və nəticəsinin ölçmək tamamilə qeyri-mümkün olduqda müəssisələr bu cür maddələri tanımamalıdır. Məsələn daxili olaraq yaranmış qudvil. Mahiyyətin formadan üstünlüyü. əməliyyatın həqiqi təsviri, bu təsvirin hüquqi formaya deyil, mahiyyətə və iqtisadi reallığa əsaslandığı halda mümkündür.
Neytrallıq. Məlumatın etibarlı hesab edilməsi üçün o, qərəzsiz olmalıdır. Əgər maliyyə hesabatları, istifadəçilərə təsir edərək, onları əvvəlcədən düşünülmüş qərarlar vermək məqsədi ilə hazırlanarsa, hesabatların neytrallığı itirilmiş olur.
Ehtiyatlılıq. Maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında həmişə qeyri-müəyyənliklər mövcud olur. Buna missal kimi, şübhəli debitor borclarının ödənilməsinin göstərmək olar. Bu qeyri-müəyyənliklər açıqlanmalr və ehtiyatlılıq konsepsiyasının tətbiqi ilə
tanınırlar. Ehtiyatlılıq (konservatizm) konsepsiyasına əsasən, heç bir halda gizli rezervlərin və ya artıq məbləğdə ehtiyatların yaradılmasına, aktivlərin və gəlirlərin azaldılmasına və ya öhdəliklərin və xərclərin şişirdilməsinə yol verilmir.
Tamlıq. Maliyyə məlumatlarının etibarlı hesab edilməsi üçün, dəyər və əhəmiyyətlilik cəhətindən tam olamlıdır. Hər hansı bir maddənin nəzərə alınmaması məlumatın aldadıcı olamsı ilə nəticələnə bilər.
Müqyisəlilik. Istifadəçi müəssisənin maliyyə hesabatlarının aşağıdakı məqsədlər baxımından müqayisə edə bilməlidir:
– Dövrlər arası, dəyişiklikləri müəyyənləşdirə bilmək üçün;
– Digər müəssisələrin hesabatları ilə, onların nisbi maliyyə vəziyyətlərini, nəticələrini və maliyyə vəziyyətlərində dəyişiklikləri qiymətləndirə bilmək üçün.
Bu səbəbdən, oxşar maddələrin uçotunun dövrlər üzrə və ya müəssisələr arasında eyni üsulla aparılması çox vacibdir.
Burada uçot siyasətinin açıqlanması xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Istifadəçi müxtəlif müəssisələrin müvafiq maddələrini müqayisə edə bilmək üçün istifadə edilmiş müxtəlif metodları aydın fərqləndirə və dərk edə bilər. Müqayisəlilik yeknəsəklik ilə
eyni məna kəsb etmir. Uçot siyasətləri uyğun olmadıqda müəssisələr onları dəyişməlidirlər.
Dövrlər üzrə müqayisəliliyi təmin etmək üçün, keçmiş dövlər üzrə müvafiq məlumatlar göstərilməlidir. Maliyyə hesabatları demək olar ki, hər bir müəssisənin maraqlı tərəflərini lazımi məlumat ilə təmin edir. “Maraqlı tərəflər” müəssisədə marağı olan hər bir kəs ola bilər
(məsələn, səhmdarlar- müəssisnin sahibləri, investorlar, işçilər, müştərilər və başqaları). Onlar iqtisadi qərarlar qəbul etmək üçün maliyyə hesabatlarında verilən məlumatlardan istifadə edirlər. Maliyyə hesabatı istifadəçiləri, yəni maraqlı tərəflərin növləri və onların məlumat ehtiyacları aşağıda verilmişdir.
1. Müəssisə sahibləri, səhmdarlar və potensial investorlar: Müəssisənin maliyyə hesabatlarının əsas istifadəçiləri onun sahibləri, səhmdarlardır. Faktiki olaraq maliyyə hesabatları xüsusi olaraq bu böyük qrupa
ünvanlanıb. Bu onunla əlaqədardır ki, müəssisə sahibləri müəssisənin işə başlaması üçün onu ilkin kapitalla təmin edən qrupdur. Müəssisə iflasa uğradığı zaman səhmdarların vəsaiti risk altında qalır. Onlar investisiyalarının sadəcə təhlükəsiz
olmasına yox, həm də artmasına əmin olmaq üçün müəssisə haqqında mümkün olduqca dolğun və dəqiq məlumat istəyirlər. standart qayda olaraq, əgər səhmdarlar müəssisənin maliyyə hesabatlarındakı məlumatlarla razıdırlarsa, onda digər istifadəçi qrup da arxayın ola bilərlər.
Sahibkarların (səhmdarların) maliyyə hesabatlarında görmək istədikləri məlumatlar aşağıdakılardır:
• Onların kapitalından necə istifadə edilir;
• Müəssisənin malik olduğu aktivlərin sayı və növləri;
• Müəssisənin götürdüyü borcun miqdarı;
• Müəssisənin əməliyyatlarının nə dərəcədə gəlirli olması;
• Vaxt keçdikcə maliyyə vəziyyəti və nəticələrinin inkişaf etməsi və yaxud
zəifləməsi;
Potensial investorlar da yuxarıda qeyd olunan məlumatları görmək istəyirlər, çünki onlar da şirkətin yeni sahibkarları/səhmdarları ola bilərlər. Onlar maliyyə hesabatlarını müəssisənin davamlı investisiya etmək üçün yararlı olub-olmamasını dəyərləndirmək üçün istifadə edirlər (yəni müəssisə genişlənməyə meyillidirmi, və səhmdar investisiyalarının dəyərini artırırmı).
2. Rəhbərlik. Rəhbərlik şirkətin maliyyə hesabatlarını öz qərarlarında, fəliyyətlərində ilboyu “əsas mənbə” kimi götürülər. Bu ona görədir ki, hesabatlar bu qərarların və fəaliyyətlərin müəssisə üçün nə dərəcədə gəlirl (ya zərərli) olduğunu əks etdirir.
3. Maliyyə vəsaitini təmin edən qurumlar (məsələn banklar və digər maliyyə institutları). Banklar və digər maliyyə institutları kimi kreditorlar şirkəti öz fəaliyyəti davam etdirmək və ya biznesini genişləndirmək üçün maliyyə vəsaitləri ilə təmin edirlər. Bu qurumların müəssisələrin hesabatlarında görmək istədikləri məlumatlar aşağıdakılardır:
• Müəssisənin gəlirliliyi
• Gələcək illərdə müəssisə fəaliyyətinin davam etdirəcək yoxsa biznesdən
çıxacaq?
• Müəssisənin fəaliyyəti nəticəsində əldə edilən nağd pul onun borc öhdəliklərini
ödəməyə kifayət edirmi?
• Müəssisənin girov kimi qoya biləcək aktivlərinin dəyəri nə qədərdir?
4.Ticari əlaqələri olan qurumlar. Müəssisə ilə ticari əlaqələri olan qurumlar dedikdə, müəssisənin təchizatçıları və müştəriləri başa düşülür. Onlar bu hesabatlardan müəssisənin onlaradan sifariş etdiyi əmtəə və xidmətlətin dəyərini ödəmək qabiliyyətinin aşkar etmək üçün maliyyə vəziyyətini və nəticələrini təhlil etmək üçün istifadə edirlər. Müştərilər adətən əməkdaş olduqları müəssisələrin maliyyə hesabatları ilə daha az maraqlanırlar. Bu ona görədir ki, adətən onların müəssisə ilə əlaqələri əmtəə və xidmətlərin satışı baş verdikdə tamamlanır. Lakin müəssisə ilə davamlı əlaqədə olan müştərilər gələcək illərdə müəssisənin öz fəliyyətini davam etdirəcəyini müəyyən etmək məqsədilə onun maliyyə hesabatları ilə maraqlanırlar.
5. İşçilər. Müəssisənin işçiləri həmin müəssisənin maliyyə vəziyyəti və nəticələri ilə yaxından maraqlanırlar, çünki işçilərin əmək haqqlarının yeganə mənbəyidir. Əlavə olaraq, zəif fəaliyyət göstərən və ya zəif maliyyə nəticələrinə malik bir müəssisə adətən iş həyatında irəliləmək, karyera və s. kimi imkanlar təklif etmək iqtidarında olmur. İşçilər şirkətin perespektivini maliyyə hesabatlarından görə bilərlər.
6. Dövlət və aidiyyatı orqanlar. Dövlət milli iqtisadi statistikanı, məsələn ölkənin ÜDM (ümumi daxili məhsul) tərtib edərkən müəssisələrin maliyyə hesabatlarında mənbə kimi istifadə edir. Bu dövlətə müxtəlif siyasi qərarların qəbulunda köməklik göstərir.
7. Maliyyə analitikləri, birja dəllaları, maliyyə müxbirləri. Bu qrup istifadəçilər müəssisələrin maliyyə vəziyyətini və nəticələri haqqında təsəvvür əldə etmək üçün onların maliyyə hesabatlarını təhlil edirlər. Onlar bu hesabatlardan həmçinin, müəssisənin gələcək maliyyə vəziyyəti və nəticələrini proqnozlaşdırmaq üçün də istifadə edirlər. Bu proqnozlardan asılı olaraq, onlar öz müştərilərinə(potensial
investorlara) hər hansı bir müəssisəyə investisiya etmək barədə məsləhət verə bilərlər.
Vergi orqanları. Vergi orqanları maliyyə hesabatlarından verginin məbləğini təyin etmək üçün istifadə edirlər. Mənfəət və zərər haqqında hesabatda göstərilən gəlir vergiyə cəlb olunan gəliri hesablamaq üçün bir başlanğıc nöqtəsidir. Gəlir və satınalma göstəricilərindən ƏDV öhdəliyini hesablamaq üçün istifadə edilir.
Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlarda mühasibat uçotunun təşkili və aparılması barədə
“Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tələblərinə əsasən büdcə təşkilatlarının bu qanunla tələb olunan maliyyə hesabatlarını Büdcə Təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun tərtib etdiklərini nəzərə alaraq, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 9 fevral 2009-cu il tarixli 48 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi haqqında Əsasnamə”nin 7.7-ci və 8.48-ci bəndlərini rəhbər tutaraq Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi QƏRARA ALIR:
1. “Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlarda Büdcə təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq mühasibat uçotunun təşkili və aparılmasına dair Təlimat” təsdiq edilsin (əlavə olunur).
2. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 15 iyul 1998-ci il tarixli İ-62 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmiş və Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən 1998-ci il 28 avqust tarixdə dövlət qeydiyyatına alınmış (Şəhadətnamə № 126) “Büdcədən maliyyələşən idarə, müəssisə və təşkilatlarda mühasibat uçotunun Hesablar Planı və onun tətbiqinə dair Təlimat” və 16 mart 2011-ci il tarixli İ‑45 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmiş “Büdcədən maliyyələşən təşkilatlarda Büdcə təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq mühasibat uçotunun təşkili və aparılmasına dair Tövsiyələr” ləğv edilsin.
3. Uçot siyasəti şöbəsinin müdiri E.Cəfərova və Hüquq şöbəsinin müdiri X.Rəhmanova tapşırılsın ki, bu Qərarın qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada Azərbaycan Respublikasının Hüquqi Aktların Dövlət Reyestrinə daxil edilməsi üçün Ədliyyə Nazirliyinə təqdim edilməsini təmin etsin;
4. Uçot siyasəti şöbəsinin müdiri E.Cəfərova tapşırılsın:
4.1. Nazirliyin aidiyyəti struktur bölmələrinin, mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının və büdcədən maliyyələşən digər təşkilatların bu Qərarla tanış olmalarını təmin etsin.
4. 2. Bu Qərardan irəli gələn digər məsələləri həll etsin.
5. Bu Qərarın icrasına nəzarət nazirin birinci müavini İ.Fəti-zadəyə həvalə edilsin.
Nazir Samir Şərifov
“Təsdiq edilmişdir”
Azərbaycan Respublikasının
Maliyyə Nazirliyi
Qərar № Q-02
«09» fevral 2012-сi il
Nazir ____________
Samir Şərifov
DÖVLƏT BÜDCƏSİNDƏN MALİYYƏLƏŞƏN TƏŞKİLATLARDA BÜDCƏ TƏŞKİLATLARI ÜÇÜN MİLLİ MÜHASİBAT UÇOTU STANDARTLARINA UYĞUN OLARAQ MÜHASİBAT UÇOTUNUN TƏŞKİLİ VƏ APARILMASINA DAİR
TƏLİMAT
I Bölmə. Ümumi müddəalar
Fəsil 1. Əsas müddəalar
1. Qanunvericilik
Bu Təlimat “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu və “Büdcə Təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartları” (bundan sonra Milli Standartlar və ya Milli Standart adlandırılacaqdır) əsasında hazırlanmışdır. Bu Təlimat dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlar tərəfindən mühasibat uçotunun təşkili, aparılması və maliyyə hesabatlarının hazırlanması qaydalarını tənzimləyir. Milli Standartlar İctimai Sektor üçün Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartlarına (bundan sonra Beynəlxalq Standartlar adlandırılacaqdır) uyğun hazırlanaraq, Beynəlxalq Standartlarla nizamlanan bütün məsələləri əhatə edir. Beynəlxalq Standartların hər hansı müddəasını Milli Standartlara daxil etməmək və ya daxil etməzdən əvvəl dəyişiklik etmək zəruriyyəti yaranarsa, Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən Beynəlxalq Standartların ilkin formasının tətbiq edilməməsinin səbəbi və Milli Standartlarla Beynəlxalq Standartlar arasında mövcud olan hər hansı digər fərq müvafiq Milli Standartın əlavəsində açıqlanmalıdır. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatların Milli Standartlara uyğun tərtib etdikləri maliyyə hesabatlarının məqsədi müxtəlif istifadəçilər tərəfindən resursların bölüşdürülməsi ilə bağlı qərarların qəbul edilməsi və qiymətləndirilməsi zamanı təşkilatın maliyyə vəziyyəti, maliyyə nəticələri, kapitalda dəyişikliklər və pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında informasiyanın təmin edilməsindən ibarətdir. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlar tərəfindən maliyyə hesabatlarında təqdim olunan informasiya bu hesabatlara əlavə edilən əhəmiyyətli uçot siyasətləri və izahlı qeydlərdə açıqlanmalıdır.
2. Əsas anlayışlar
2.1. Bu Təlimatda istifadə edilmiş əsas anlayışlar aşağıdakı mənaları ifadə edir:
2.1.1. Uçot siyasəti – maliyyə hesabatlarının tərtib və təqdim edilməsi üçün təşkilat tərəfindən qəbul edilmiş onun iş xüsusiyyətlərinə uyğun olan prinsiplərin, əsasların, şərtlərin, qaydaların və təcrübələrin məcmusudur;
2.1.2. Maliyyə hesabatları – istifadəçinin konkret məlumat ehtiyaclarına cаvаb vеrən hеsаbаt tələb etmək hüququ оlmаdıqdа, onun bu tələbatını ödəmək məqsədi ilə dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın maliyyə vəziyyəti və maliyyə fəaliyyətinin nəticələrinin strukturlaşdırılmış təqdimatıdır;
2.1.3. Maliyyə hesabatlarına qeydlər – dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatında, maliyyə fəaliyyətinin nəticələri haqqında hesabatında, xalis aktivlər/kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabatında və pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatında təqdim edilmiş maddələrin açıqlanmasını və ya təhlilini və bu hesabatlarda yer almayan maddələr haqqında əlavə informasiyanın təqdimatını təmin edir;
2.1.4. Aktivlər – keçmiş hadisələrin nəticəsi olaraq dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın nəzarətində olan və gələcəkdə bu təşkilat üçün iqtisadi fayda və xidmət potensialı vəd edən resurslardır;
2.1.5. Öhdəliklər – dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın keçmiş hadisələr nəticəsində yaranan cari öhdəlikləridir və onların həll edilməsi iqtisadi fayda və ya xidmət potensialını təcəssüm etdirən resursların bu təşkilatdan kənara çıxması ilə nəticələnir;
2.1.6. Xalis aktivlər (kapital) – bütün öhdəliklər çıxıldıqdan sonra təsərrüfat subyektinin aktivləri üzrə qalan dəyəridir;
2.1.7. Gəlir – mülkiyyətçilər tərəfindən ayırmalarda artım istisna olmaqla xalis aktivlərdə/kapitalda artım ilə nəticələnən və hesabat dövrü ərzində dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilata daxil olan (olacaq) iqtisadi fayda və ya xidmət potensialıdır;
2.1.8. Xərclər – aktivlərin xaric olması və ya istehlak edilməsi iqtisadi mənfəətin, mülkiyyətçilər üçün bölüşdürmələrə aid olmayan xalis aktivlərin (kapitalın) azalması ilə nəticələnən və ya öhdəliklərin yaranması ilə müşahidə edilən məsrəflərdir;
2.1.9. Qiymətləndirmə – maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda və ya maliyyə fəaliyyətinin nəticələri haqqında hesabatda təqdim edilən obyektin pul ifadəsinin müəyyənləşdirilməsidir;
2.1.10. Likvidlik – dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın aktivin nominal dəyərinin dəyişilməz saxlanılmaqla, onların qısa müddət ərzində nağd pul vəsaitlərinə çevrilməsi yolu ilə yaranmış öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi qabiliyyətidir.
3. Milli Mühasibat uçotu Standartlarına əsaslanan ehtimallar (prinsiplər) və maliyyə hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətlərinin zəruriliyi
Mühasibat uçotunun aparılması zamanı Büdcə Təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına əsaslanan ehtimallara (prinsiplərə), maliyyə hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətləri və maliyyə hesabatları elementlərinin qiymətləndirmə metodlarına üstünlük verilir. Mühasibat uçotunu tənzimləyən qanunvericilik aktlarında əks olunan tələblərin və ya təşkilatın iş xüsusiyyətinin dəyişdirilməsi ilə əlaqədar, dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın uçot siyasətinin müvafiq müddəalarında da düzəlişlər aparılmalı və istifadəçilərin diqqətinə çatdırılmalıdır.
4. Milli Mühasibat uçotu Standartlarına əsaslanan ehtimallar (prinsiplər).
Mühasibat uçotunun hesablama metodu dedikdə əməliyyatların, digər hadisə və şərtlərin onların baş verdiyi zaman (və yalnız pul vəsaitinin və ya onun ekvivalentinin alınması və ya ödənilməsi zamanı deyil) uçota alınması başa düşülür. Mühasibat uçotunun hesablama prinsipi əsasında uçota alınan maliyyə hesabatlarının elementləri (aktivlər, öhdəliklər, xalis aktiv/kapital, gəlirlər və xərclər) onların baş verdiyi zaman aid olduğu dövrlər üzrə maliyyə hesabatlarında tanınır. Təşkilatın fəaliyyətinin fasiləsizliyi konsepsiyası dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın fəaliyyətinin davam edəcəyini və onun fəaliyyətinin dayandırılması və ya fəaliyyətinin, həcminin əhəmiyyətli dərəcədə ixtisara salınması zərurətinin və ya niyyətinin olmadığını nəzərdə tutur. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın fəaliyyətinin fasiləsizliyi barədə ehtimal aktivlərin və öhdəliklərin ilkin dəyəri ilə qiymətləndirilməsinin tətbiq edilməsinə zəmin yaradır. Əgər təşkilatın ləğv olunacağı ehtimal olunarsa, aktivlərin qiymətləndirilmə əsası kimi bu aktivlərin alınması üçün çəkilmiş məsrəflər deyil, onların ehtimal olunan satış dəyərindən (yəni, satış üzrə xərclər çıxılmaqla, satış qiyməti) istifadə olunmalıdır. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın yaxın gələcəkdə ləğv olunacağı gözlənildiyi halda, təşkilat tərəfindən onun öhdəliklərinin ödənilməsi üçün tələb olunan pul vəsaitlərinin gözlənilən mədaxili barədə daha etibarlı məlumatı aktivlərin ehtimal olunan satış dəyəri təmin edəcəkdir. Təşkilatın ləğv olunması labüddürsə, aktivlər qısamüddətli (dövriyyə) və uzunmüddətli (dövriyyədənkənar) kimi təsnifləşdirilmir. Bu zaman, bütün aktivlər ləğv olunması gözlənilən qısamüddətli aktivlər hesab olunur. Öhdəliklər üzrə kreditorlarla hesablaşmalara gəldikdə isə, bu öhdəliklər uçotda ənənəvi olaraq, qısamüddətli və ya uzunmüddətli öhdəliklər kimi deyil, prioritetlər əsasında daha əhəmiyyətli öhdəliklər meyarına uyğun olaraq təsnifləşdirilərək əks etdirilməlidir.
5. Maliyyə hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətləri.
5.1. Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan informasiyanı istifadəçilər üçün daha yararlı edən keyfiyyət xüsusiyyətləri ayrı-ayrılıqda müvafiq amillə təcəssüm olunur:
5.1.1. Anlaşıqlılıq: Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan informasiyanın mahiyyəti istifadəçilər tərəfindən anlaşılmalıdır. Eyni zamanda, istifadəçilər Büdcə Təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartları haqqında zəruri biliklərə malik olmalı və informasiyanı kifayət qədər dərindən öyrənməyə hazır olmalıdırlar. Münasib informasiya, onun mürəkkəbliyinə görə istifadəçilər tərəfindən anlaşılmaması səbəbindən maliyyə hesabatlarından çıxarılmamalıdır.
5.1.2. Müqayisəlilik: İstifadəçilər üçün maliyyə hesabatları arasında müvafiqliyi və fərqliliyi müəyyən etmək və qiymətləndirmək imkanını yaradan informasiya müqayisəli hesab olunur. İstifadəçilər tərəfindən dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın müxtəlif dövrlərə aid olan maliyyə hesabatlarının və ayrı-ayrı təşkilatların maliyyə hesabatlarının müqayisə edilə bilməsi üçün təşkilatların maliyyə vəziyyətindəki və fəaliyyətlərinin maliyyə nəticələrindəki meylləri müəyyən etmək imkanı yaradır:
5.1.2.1. Ardıcıllıq: Ardıcıllıq müqayisə olunan informasiyanın ən mühüm xüsusiyyətlərindən hesab olunur. Müqayisəlilik prinsipi maliyyə hesabatlarında əks olunan informasiyanın dövrdən dövrə ardıcıl olaraq tanınmasını, qiymətləndirilməsini və təqdim edilməsini tələb edir. İnformasiyanın ardıcıllığı təşkilat tərəfindən bütün dövrlər ərzində oxşar hadisələr üçün eyni uçot metodunun tətbiq edildiyini bildirir. Ardıcıllıq prinsipinin tətbiq edilməsi maliyyə hesabatlarının etibarlılığını, münasibliyini və anlaşılmasını təkmilləşdirmək üçün uçot siyasətində dəyişikliklərin edilməsinə maneə yaratmamalıdır. İnformasiyanın müqayisəliliyi və ardıcıllığı maliyyə hesabatlarının hazırlanması zamanı istifadə olunmuş uçot siyasəti haqqında istifadəçilərin məlumatlandırılmasını təmin etməlidir. Tətbiq olunan uçot siyasətində hər hansı dəyişikliklər edildikdə, bu dəyişikliklər onların nəticələri ilə birlikdə aydın şəkildə açıqlanmalıdır.
5.1.3. Münasiblik: Keçmiş, indiki və gələcək hadisələri qiymətləndirməklə istifadəçilərin iqtisadi qərarlar qəbul etmələrinə təsir edən informasiya münasib hesab olunur. İnformasiyanın münasibliyi onun mahiyyəti və əhəmiyyətliliyindən asılıdır.
5.1.3.1. Əhəmiyyətlilik: Maliyyə hesabatlarını təqdim edənlər tərəfindən nəzərə alınmaması və ya təhrif olunması səbəbindən istifadəçilərin bu hesabatlar əsasında iqtisadi qərarların qəbul edilməsinə təsir edə bilən informasiya əhəmiyyətli hesab olunur. Əhəmiyyətlilik konkret şəraitlərdə maliyyə hesabatlarında diqqətsizlikdən göstərilməmiş məlumatın və ya yol verilmiş səhvin həcminin dəyərindən asılıdır. Əhəmiyyətlilik informasiyanın keyfiyyət xüsusiyyətləri ilə deyil, bu informasiyanın münasibliyini müəyyən edən kəmiyyətlər ilə ölçülür. Əhəmiyyətlilik maddənin ümumiyyətlə göstərilməməsi və ya səhv göstərilməsi fərdi olaraq və ya qrup şəklində istifadəçilərin maliyyə hesabatları əsasında qəbul etdikləri iqtisadi qərarlara təsir göstərə bildikdə əhəmiyyətli hesab olunur. Əhəmiyyətlilik, mövcud olan şərtlər daxilində buraxılmış və ya səhv göstərilmiş maddənin həcmi və xarakterindən asılıdır. Maddənin həcmi və ya xarakteri və ya hər ikisi müəyyənləşdirici amil kimi çıxış edə bilər.
5.1.4. Etibarlılıq: Tərkibində əhəmiyyətli səhvlər və qabaqcadan əmələ gəlmiş yanlış (qərəzli) fikirlər mövcud olmayan informasiya etibarlı hesab olunur. Etibarlı informasiya neytrallıq, ehtiyatlılıq, düzgün təqdimat və tamlıq kimi keyfiyyətlərə malik olmalıdır:
5.1.4.1. Düzgün təqdimat: Təşkilatın maliyyə hesabatlarında informasiyanın düzgün təqdimatı onun maliyyə vəziyyətini və fəaliyyətinin maliyyə nəticələrini qərəzsiz, təhrifsiz, manipulyasiyasız və ya əhəmiyyətli faktları gizlətmədən, mahiyyətin formadan üstünlüyü konsepsiyası əsasında, mümkün qədər obyektiv əks etdirməsini nəzərdə tutur. Konseptual Əsasların və ya müvafiq Milli Mühasibat Uçotu Standartının tanınma meyarlarına uyğun gələn və hesabat tarixinə və ya hesabat dövründə mövcud olan aktivlərə, öhdəliklərə, kapitala, gəlirlərə və xərclərə təsir göstərmiş bütün təsərrüfat əməliyyatları və digər hadisələr maliyyə hesabatlarında düzgün əks etdirilməlidir;
5.1.4.2. Mahiyyətin formadan üstünlüyü: Maliyyə hesabatlarında əks etdirilən əməliyyatların və digər hadisələrin düzgün olması üçün həmin əməliyyatlar və hadisələr onların iqtisadi mahiyyətinin hüquqi formasından üstünlüyü prinsipi əsasında təqdim olunmalıdır;
5.1.4.3. Neytrallıq: Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan informasiyanın etibarlı olması üçün məlumatlar neytral, yəni, qərəzsiz olmalıdır. Maliyyə hesabatlarını hazırlayanlar tərəfindən təqdim olunan informasiya, onların öncədən müəyyən olunmuş nəticənin əldə edilməsi üçün istifadəçinin qərarına təsir etdikdə, maliyyə hesabatları neytral hesab oluna bilməz;
5.1.4.4. Ehtiyatlılıq: Ehtiyatlılıq – qeyri-müəyyən şəraitdə qiymətləndirmə zamanı aktiv və ya gəlirlərin artırılmamasının, öhdəlik və xərclərin azaldılmamasının təmin olunması məqsədilə diqqətli yanaşmanın tətbiqidir. Əksər hallarda bu o deməkdir ki, qeyri-müəyyən şəraitdə aktiv və gəlirin mümkün dəyərlərindən ən aşağı, öhdəlik və xərcin isə ən yüksək qiyməti istifadə edilməlidir. Ehtiyatlılıq prinsipinə riayət olunması gizli kapital ehtiyatlarının və həddən artıq həcmdə hesablanmış qiymətləndirilmiş öhdəliklərin yaradılmasını, habelə aktivlərin və gəlirlərin qəsdən azaldılmasına və ya öhdəliklərin və xərclərin qəsdən artırılmasına əsas vermir.
5.1.4.5. Tamlıq: Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan informasiyanın etibarlı olması üçün bu informasiya, onun əhəmiyyətliliyi və ona çəkilən xərclər nəzərə alınmaqla, dolğun olmalıdır.
Fəsil 2. Maliyyə hesabatları elementlərinin qiymətləndirilməsi
6. Qiymətləndirmə
6.1. Qiymətləndirmə üçün aşağıdakı qiymətləndirmə əsaslarından istifadə olunur:
6.1.1. İlkin dəyər:
6.1.1.1. Aktivin ilkin dəyər əsasında qiymətləndirilməsi onun əldə edilməsi zamanı pul vəsaitlərinin və ya pul vəsaitlərinin ekvivalentlərinin ödənilmiş məbləği, yaxud verilmiş əvəzləşdirmənin (mübadiləyə verilmiş qeyri-monetar aktivlərin, qəbul edilmiş öhdəliklərin, buraxılmış kapital alətlərinin) ədalətli dəyəri ilə qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur;
6.1.1.2. Öhdəliyin ilkin dəyər əsasında qiymətləndirilməsi təşkilatın adi iş şəraitində bu öhdəliyin yerinə yetirilməsi məqsədilə ödənilməsi gözlənilən pul vəsaitlərinin və ya onların ekvivalentlərinin məbləği, yaxud borc öhdəliyi əvəzinə alınmış pul vəsaitlərinin və ya onların ekvivalentlərinin məbləği, yaxud alınmış digər vəsaitlərin ədalətli dəyəri ilə qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur.
6.1.2. Cari dəyər:
6.1.2.1. Aktivin cari dəyəri əsasında qiymətləndirilməsi hal-hazırda analoji aktivlərin əldə edilməsi üçün ödənilməli olan pul vəsaitlərinin və ya onların ekvivalentlərinin məbləği ilə qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur;
6.1.2.2. Öhdəliyin cari dəyəri əsasında qiymətləndirilməsi onların hal-hazırda yerinə yetirilməsi məqsədilə ödənilməli olan pul vəsaitlərinin və ya onların ekvivalentlərinin nominal (diskontlaşdırılmamış) məbləği ilə qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur .
6.1.3. Mümkün satış dəyəri:
6.1.3.1. Aktivin mümkün satış dəyəri əsasında qiymətləndirilməsi təşkilatın adi iş şəraitində bu aktivin satılması nəticəsində əldə edilə biləcək pul vəsaitlərinin və ya onların ekvivalentlərinin məbləği ilə qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur;
6.1.3.2. Öhdəliyin mümkün ödəniş dəyəri əsasında qiymətləndirilməsi təşkilatın adi iş şəraitində bu öhdəliyin yerinə yetirilməsi məqsədilə pul vəsaitlərinin və ya onların ekvivalentlərinin ödənilməli olan nominal (diskontlaşdırılmamış) məbləği ilə qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur.
6.1.4. Ədalətli dəyər:
6.1.4.1. Aktivin ədalətli dəyər əsasında qiymətləndirilməsi onun müstəqil, yaxşı məlumatlandırılmış və bu cür əməliyyatı həyata keçirməkdə maraqlı olan tərəflər arasında mübadilə nəticəsində əldə edilə biləcək məbləğlə qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur;
6.1.4.2. Öhdəliyin ədalətli dəyər əsasında qiymətləndirilməsi müstəqil, yaxşı məlumatlandırılmış və bu cür əməliyyatı həyata keçirməkdə maraqlı olan tərəflər arasında əməliyyatın icrası zamanı bu öhdəliyin yerinə yetirilməsi üçün tələb olunan məbləğlə qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur.
Fəsil 3. İlkin uçot sənədlərinin və mühasibat uçotu registrlərinin tərtibi
7. İlkin uçot sənədlərinin və mühasibat uçotu registrlərinin tərtibi qaydası
7.1. Büdcə Təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq maliyyə hesabatlarını tərtib edən dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlar Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilmiş ilkin sənədlərin və uçot registrlərinin formalarından istifadə edir. Təsərrüfat əməliyyatlarının baş verməsi faktını əks etdirən ilkin uçot sənədləri mühasibat uçotu registrlərində yazılışlar üçün əsas hesab olunur.
7.2. İlkin sənədlər özündə aşağıdakı zəruri rekvizitləri əks etdirməlidir:
7.2.1. Sənədin (formanın) adı, nömrəsi, kodu, tərtib edilmə yeri və tarixi, sənəd tərtib edilən təşkilatın adı, təsərrüfat əməliyyatlarının məzmunu, təsərrüfat əməliyyatlarının rəsmiləşdirilməsinin düzgünlüyü üçün məsul şəxslərin vəzifələri, soyadı, adı, atasının adı, şəxsi imzaları və qanunvericiliklə tələb olunan digər rekvizitlər;
7.2.2. Əməliyyatların xarakterindən və uçot məlumatlarının işlənməsi texnologiyasından asılı olaraq ilkin sənədlərə əlavə rekvizitlər daxil edilə bilər:
7.2.2.1. İlkin sənədlər əməliyyatların baş verdiyi anda, bu mümkün olmadıqda isə əməliyyatlar bilavasitə qurtardıqdan sonra tərtib edilməlidir.
7.3. Sənədlərin keyfiyyətli tərtibatına, onların vaxtında mühasibat uçotunda əks etdirilməsi üçün müəyyən edilmiş müddətlərdə təqdim edilməsinə, sənədlərdəki məlumatların doğruluğuna məsuliyyəti həmin sənədləri hazırlamış və imza etmiş şəxslər daşıyırlar.
7.4. İlkin sənədlərə əsasən məlumatları işləyib qaydaya salmaq və onlara nəzarət etmək üçün icmal uçot sənədləri hazırlanmalıdır.
7.5. Uçot registrlərində qeydlər üçün əsas sayılan sənədlər qrafiklə müəyyən edilmiş vaxtlarda mühasibatlığa təhvil verilməlidir.
7.6. Pul vəsaitlərinin, material qiymətlərinin və başqa əmlakların qəbul-təhvili ilə əlaqədar əməliyyatlar ilkin sənədlər əsasında həyata keçirilən zaman iştirak edən hüquqi şəxsin nümayəndələrinə və ya fiziki şəxslərə sənədləşmənin bir nüsxəsi verilir. Əməliyyatda iştirak edənləri sənədlərin surəti ilə təmin etmək dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatda bu əməliyyatı rəsmiləşdirənin öhdəsinə düşür.
7.7. Mühasibat uçotunda əks etdirilməsi zəruri olan uçota qəbul edilmiş ilkin sənədlərdəki məlumatlar dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın mərkəzi aparatı tərəfindən yığılır və sistemləşdirilir. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlar tərəfindən müəyyən dövr ərzində aparılmış təsərrüfat əməliyyatları haqqında məlumatlar uçot registrlərindən qruplaşdırılmış şəkildə mühasibat uçotu hesablarına köçürülür.
7.8. İlkin sənədlərdə (ciddi hesabat blankları, kassa və bank sənədləri istisna olmaqla) və uçot registrlərində qeydsiz düzəlişlərə yol verilmir. Səhvlərin düzəlişi həmin sənədi imza etmiş şəxslərin imzası ilə düzəlişin tarixi göstərilməklə təsdiq edilməlidir. Ciddi hesabat blanklarında, kassa və bank sənədlərində heç bir düzəlişə yol verilmir. İlkin sənədlər, uçot registrləri, maliyyə hesabatları müəyyən edilmiş qaydaya və müddətə müvafiq olaraq saxlanılmalıdır. İlkin uçot sənədlərinə nəzarət Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir.
7.9. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlar tərəfindən mühasibat uçotunun aparılması memorial-order forması üzrə həyata keçirilir.
7.10. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə icra hakimiyyəti orqanları //çıxarılıb// mühasibat uçotunun aparılması ilə əlaqədar digər uçot registrlərini tətbiq edə bilər. [1]
7.11. Memorial orderlər əməliyyat həyata keçirilən günün növbəti günündən gec olmayaraq (ilkin sənədlərin alınması üzrə) həm ayrı-ayrı sənədlərin, həm də eyniadlı sənədlərin əsasında tərtib edilir. Memorial orderlərdə subhesabların müxabirləşdirilməsi əməliyyatın xarakterindən asılı olaraq, bir subhesabın debeti və digər subhesabın krediti üzrə yazılır. Hər hesabat ayı bitdikdə bütün memorial orderlər, yığım cədvəlləri onlara aid olan sənədlərlə birlikdə xronoloji qaydada yığılmalı və tikilməlidir. Sənədlər az olduqda sənədləri üç ay ərzində bir qovluğa tikmək olar. Qovluğun üz qabığında dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın və ya mərkəzi mühasibatlığın adı, işin adı və sıra nömrəsi, hesabat dövrü – il və ay, memorial orderlərin başlanğıc və son nömrələri, işdəki vərəqlərin sayı yazılır.
7.12. Məzmunu ilkin uçot sənədlərində qəbul edilmiş informasiyaların mühasibat hesabatlarında əks etdirilməsi üçün onların hökmən mühasibat registrlərində cəmləşdirilməsi və sistemləşdirilməsi zəruridir. Registrlər sətir və sütunlardan ibarət olan xüsusi qrafalara bölünmüş kitablarda (jurnallarda), ayrı-ayrı vərəqlərdə, kartlarda, hesablama texnikasından istifadə edilən zaman elektron məlumat daşıyıcılarında başdan-başa, fasiləsiz, xronoloji, sistemli və digər qaydalarda qeydiyyatdan keçirmə yolu ilə yerinə yetirilir.
7.13. Elektron məlumat daşıyıcıları vasitəsi ilə mühasibat uçotu registrlərini tərtib edən dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlar, onların lazımi qaydada istifadəsi üçün mühasibatlığı müasir uçot texnikası və texniki vasitələrlə təmin etməlidir.
7.14. Azərbaycan Respublikası ərazisində fəaliyyət göstərən dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlar mühasibat uçotu registrlərini Azərbaycan dilində aparmalıdır. Xaricdə fəaliyyət göstərən dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın Azərbaycan dilindəki mühasibat uçotu registrləri bu xarici ölkələrin qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş tələblər əsasında xarici dillərə tərcümə edilə bilər.
7.15. Baş kitabın, sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlinin düzgün tərtibatına, habelə mühasibat registrlərinin və onlarda əks etdirilmiş məlumatların qorunub saxlanmasına baş mühasib, yaxud xüsusən bu işlər üçün dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın rəhbəri tərəfindən rəsmi təyin edilmiş şəxs cavabdehdir. Bütün memorial orderlər «Baş kitab»da qeydə alınır. «Baş kitab»da uçot bu Təlimatdakı Hesablar Planına uyğun subhesablar üzrə aparılır. “Baş kitab” ötən ilin yekun balansına müvafiq olaraq ilin əvvəlinə olan qalıq məbləği kitaba yazmaqla açılır. «Baş kitab»da yazılışlar memorial orderlərin tərtibi üzrə aparılır. Memorial orderlərin yığım cədvəllərinin tərtibi zamanı isə yazılışlar ayda bir dəfə aparılır. Memorial orderin məbləği əvvəl «Order üzrə məbləğ» sütununa, sonra isə müvafiq subhesabların debet və kreditlərinə yazılır. Bütün subhesablar üzrə ay ərzində debet və kredit üzrə dövriyyənin məbləği «Order üzrə məbləğ» sütununun yekununa bərabər olmalıdır. Ay ərzində dövriyyələrdən sonra hər bir subhesab üzrə növbəti ayın əvvəlinə qalıq çıxarılır.
7.16. Əllə tərtib olunan mühasibat kitablarında səhifələr nömrələnir və qaytanlanır. Kitabın son səhifəsində səhifələrin yekun sayı göstərilməklə dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın baş mühasibi və bu təşkilatın rəhbəri tərəfindən təyin edilmiş digər mühasibatlıq işçisinin imzası ilə təsdiq edilir və möhürlənir. Hər kitabda dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın, mərkəzi mühasibatlığın adı və kitabın açıldığı tarix yazılır. Kitabda açılmış subhesabların adı olmalıdır. Müəyyən bir subhesab üzrə yazılışlar kitabın digər səhifəsinə köçürülərkən, həmin subhesab üzrə başlıqda, yeni səhifənin nömrəsi göstərilməklə yazılışın köçürülməsi haqqında qeyd edilir.
7.17. Hesabat dövrü başa çatan zaman mühasibat uçotu kitablarında boş səhifələr növbəti hesabat dövrünün əməliyyatlarının yazılışları üçün istifadə oluna bilər. Mühasibat uçotunun registrlərində yazılışlar ilkin sənədlər alınan günün növbəti günündən gec olmayaraq ilkin sənədlərə əsasən mürəkkəblə, diyircəkli qələmlə və ya avtomatlaşdırılmış üsulla aparılır. Mühasibat uçotunun registrləri həmçinin kompyuterlə və ya müasir hesablama texnikası vasitəsi ilə tərtib edilir. Hər ayın sonunda analitik uçot registrlərində dövriyyənin yekunu hesablanılır və subhesablar üzrə qalıqlar çıxarılır. İlin əvvəlinə olan dövriyyə cədvəlinin məlumatları (qalıqları) hesabat dövründən əvvəlki dövrün sonuna təsdiq edilmiş yekun balansının məlumatlarına uyğun olmalıdır. Hesabat ilinin əvvəlinə dövriyyə cədvəlinin məlumatları dəyişilərsə onun səbəbləri aydınlaşdırılmalıdır.
7.18. İlkin sənədlər, uçot registrləri və maliyyə hesabatları arxivə təhvil verilənə qədər mühasibatlıqda xüsusi yerlərdə və ya baş mühasib tərəfindən məsul edilmiş şəxslərin cavabdehliyi altında bağlı rəflərdə mühafizə olunur. Mühasibat sənədləri dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatların mühasibat arxivində müəyyən olunmuş müddət ərzində mühafizə olunur. Mühafizə müddəti bitdikdən sonra mühasibat sənədləri müəyyən olunmuş qaydada müvafiq dövlət arxivinə təhvil verilir. Sənədlərin arxivə təhvil verilməsini və ya qanunvericiliyin tələblərinə uyğun olaraq ləğv edilməsini təsdiq edən aktlar mühasibatlıqda daimi mühafizə edilməlidir. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatların ilkin sənədlər, uçot registrləri, maliyyə hesabatları istintaq orqanları, prokurorluq və məhkəmə tərəfindən ibtidai istintaq üçün Azərbaycan Respublikasının qüvvədə olan qanunvericiliyinə müvafiq olaraq bu orqanların qərarı əsasında götürülə bilər. Sənədlər götürülən zaman protokol tərtib edilir, protokolun surəti iltizam almaqla dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın müvafiq vəzifəli şəxsinə verilir. Sənədləri götürən orqanların razılığı və nümayəndələrinin iştirakı ilə dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatların müvafiq vəzifəli şəxsləri sənədlərin götürülməsi tarixi və əsasını göstərməklə onların surətini çıxara bilərlər. İlkin sənədlərin, uçot registrlərinin və maliyyə hesabatlarının itməsi hallarında dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın rəhbərinin əmri ilə bu halların səbəblərini araşdıran komissiya yaradılır. Komissiyanın işinin nəticəsi dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın rəhbəri tərəfindən təsdiq olunan aktla rəsmiləşdirilir. Aktın surəti yuxarı təşkilatlara göndərilir.
Fəsil 4. Mühasibat xidmətinin təşkili
8. Mühasibat xidməti
8.1. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatların mühasibat uçotu bu təşkilatlar tərəfindən təşkil edilmiş mühasibatlıqlar və ya mərkəzi mühasibatlıqlar tərəfindən həyata keçirilir. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatların mühasibatlıqları və ya bu təşkilatların aparatlarının tərkibində təşkil edilmiş mərkəzi mühasibatlıqlar Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin müəyyən etdiyi qaydada illik maliyyə hesabatlarını tərtib və təqdim etməlidir. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilat tərəfindən maliyyə hesabatlarının və birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarının hazırlanması, təqdim olunması, uçot sənədlərinin saxlanılması ilə əlaqədar qanunvericiliyin pozulmasına görə təqsirkar olan şəxslər müəyyən olunmuş qaydada məsuliyyət daşıyırlar. Bu cür halların qarşısını almaq üçün maliyyə hesabatlarının elementlərinin (aktivlərin, öhdəliklərin, kapitalın, gəlir və xərclərin), təşkilatlararası hesablaşmaların, pul vəsaitlərinin və maddi qiymətlilərin, öhdəliklərin icrasının və digər maliyyə-təsərrüfat faktlarının uçotda düzgün əks olunması məsələləri mühasibat xidməti tərəfindən daim diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır.
8.2. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə əsasən ləğv edilən dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın ləğvi haqqında qərar qəbul olunarkən müəyyən edilmiş tarixə dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilat yekun maliyyə hesabatlarını və yekun birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarını tərtib edir. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın ləğvinə dair əməliyyatların uçotuna, yekun maliyyə hesabatlarının və yekun birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarının tərtibinə görə məsuliyyəti bu təşkilatın ləğvini aparan ləğv komissiyası daşıyır. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın əmlakı ləğv komissiyasının müəyyən olunmuş qaydada təyin etdiyi qiymətlərlə uçota alınır. Ümidsiz borclar və zərərlər yekun maliyyə hesabatlarına və yekun birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarına daxil edilmir. Ləğv olunan dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın öhdəlikləri dəqiqləşdirilərək yekun “Maliyyə vəziyyəti haqqında” hesabatda əks etdirilir və “Əhəmiyyətli uçot siyasətləri və izahlı qeydlər”də ödəniş günündən başlayaraq öhdəliklərin yerinə yetirilməsi xronoloji ardıcıllıqla bölgü üzrə göstərilir.
8.3. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlarda təşkil edilmiş mühasibatlıqlar və mərkəzi mühasibatlıqlar vasitəsi ilə aşağıdakı işlər (xidmətlər) həyata keçirilir:
8.3.1. mühasibat uçotunun mərkəzləşdirilməsi zamanı malların tədarükü üçün müqavilələrin hazırlanması və işlərin yerinə yetirilməsi üçün xidmətlərin göstərilməsi;
8.3.2. müəyyən olunmuş qaydada təsərrüfat və digər ehtiyaclar üçün avans alınması və öz işçilərinə avans verilməsi;
8.3.3. smeta ilə nəzərdə tutulan xərclərin büdcə təxsisatı hesabına ödənilməsinin təmin edilməsi;
8.3.4. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın ehtiyacları üçün müəyyən olunmuş normalara müvafiq olaraq material, yeyinti məhsulları və digər maddi qiymətlilərin istifadəyə verilməsi və xərcə silinməsi;
8.3.5. təhtəlhesab şəxslərin avans hesabatlarını, inventarizasiya sənədlərini, qüvvədə olan qaydalara müvafiq olaraq köhnəlmiş və yararsız hala düşmüş əsas vəsaitlərin və maddi qiymətlilərin silinməsi üzrə təsdiq olunmuş aktların hesabata daxil edilməsi;
8.3.6. dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın məqsədli təyinatla və büdcə-maliyyə intizamına uyğun, maddi qiymətlilərin və pul vəsaitlərinin qənaətlə istifadəsini təmin etməklə smeta ilə nəzərdə tutulmuş tədbirlərin yerinə yetirilməsi üçün dövlət vəsaitlərinin xərclənməsi üzrə əməliyyatlarının aparılması;
8.3.7. dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə aid olan digər məsələləri həll etmək üçün xidmət olunan dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın zəruri olan xərcləri ilə bağlı ödənişlərin təmin edilməsi.
8.4. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlarda mühasibatlığın və ya mərkəzi mühasibatlığın işinin təşkili baş mühasib və ya mühasibat xidmətinin rəhbəri tərəfindən həyata keçirilir. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlarda baş mühasib və ya mühasibat xidmətinin rəhbəri vəzifəsinə təyin edilmək üçün aşağıdakı tələblər gözlənilməlidir:
8.4.1. baş mühasib (mühasibat xidmətinin rəhbəri) üçün ali iqtisadi təhsilin və dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatda mühasib vəzifəsində azı 2 illik iş stajının olması və ya orta ixtisas təhsilinin və dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatda mühasib vəzifəsində azı 5 illik iş stajının olması.
8.5. Bu tələblər baş mühasibin imza hüququ olan müavininə də şamil edilir. Baş mühasib və ya mühasibat xidməti rəhbərinin hüquqları aşağıdakılardan ibarətdir:
8.5.1. mühasibat uçotunun aparılması və maliyyə hesabatlarının tərtibi zamanı bütün mühasibat sənədlərini (bank sənədləri, kassa mədaxil və məxaric orderləri, ödəniş üçün kassaya təqdim edilən əmək haqqı üzrə hesablaşma-ödəmə cədvəlləri və digər mühasibat sənədləri) ikinci imza etmək hüququna malikdir;
8.5.2. ayrı-ayrı dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın tərkibinə daxil olan bölmələrdən, həmçinin mərkəzi mühasibatlıq tərəfindən xidmət olunan dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlardan mühasibat uçotu və nəzarət üçün lazımi sənədləri vaxtında mühasibatlığa (mərkəzi mühasibatlığa) təhvil verilməsini tələb edir.
8.6. Baş mühasibin və ya baş mühasib olmadıqda xüsusi sərəncamla imza etmək səlahiyyəti verilmiş mühasibatlıq işçisinin imzası olmayan sənədlər etibarsız hesab edilir və icra üçün qəbul edilmir. Baş mühasib və ya mühasibat xidmətinin rəhbəri aşağıdakı vəzifələri həyata keçirir:
8.6.1. mühasibat uçotunun aparılmasına və maliyyə hesabatlarının müəyyən edilmiş müddətlərdə tərtib və təqdim edilməsinə rəhbərlik edir və öz sisteminə daxil olan qurumların (idarələrin, şöbələrin) mühasibat xidmətinin icrasını təmin edir;
8.6.2. hər bir işçinin öz vəzifələrini bilməsi və onların yerinə yetirilməsində müvafiq məsuliyyət daşıması üçün mühasibatlığın işçilərinin xidməti vəzifələrini təyin edir;
8.6.3. mühasibatlıqda və mərkəzi mühasibatlıqda işçilər arasında xidməti vəzifələrin bölgüsü zamanı işin həcmindən və funksional əlamətlərindən asılı olaraq müvafiq işçi qruplarının yaradılmasını təşkil edir. Bu qruplar dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatın mühasibat uçotunun əməliyyatları üzrə bütün ilkin sənədləşmələrin tərtibini, maddi məsul şəxslərdə olan maddi qiymətlilərin uçotunun aparılmasını və vəzifələrin bölgüsü zamanı nəzərdə tutulmuş digər işlərin yerinə yetirilməsini təmin edir;
8.6.4. maddi qiymətlilər və pul vəsaitləri, həmçinin debitor və kreditorlarla hesablaşmaların qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq inventarizasiya olunmasını təmin edir;
8.6.5. sənədlərlə işləyən dövrdə onların qorunub saxlanılmasının təmin edilməsinə və vaxtında arxivə verilməsinə məsuliyyət daşıyır;
8.6.6. kassa kitabının düzgün tərtib edilməsinə və kassa əməliyyatlarının aparılmasına nəzarət edir.
8.7. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlar Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq maliyyə hesabatlarının tərtib olunması üçün mühasibat uçotunun aparılması zamanı bu Təlimatla müəyyən edilmiş Hesablar Planından istifadə etməlidir.
II Bölmə. Milli Standartlara uyğun olaraq müəyyən edilmiş mühasibat uçotunun Hesablar Planının konseptual əsasları və onun əsasında mühasibat uçotunun aparılması
Fəsil 5. Milli Standartlara uyğun olaraq müəyyən edilmiş mühasibat uçotu
9. Milli Standartlara uyğun olaraq müəyyən edilmiş mühasibat uçotunun Hesablar Planının konseptual əsasları
9.1. Milli Standartların tələblərinə cavab verən mühasibat uçotunun Hesablar Planı bu Standartlara əsaslanan ehtimallar (prinsiplər), maliyyə hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətləri və maliyyə hesabatları elementlərinin qiymətləndirmə metodlarına uyğun olaraq hazırlanmış və təsdiq edilmişdir. Hesablar Planı dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilat tərəfindən təqdim edilən “Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat”da digər müvafiq maliyyə hesabatlarından fərqli olaraq informasiyanı daha dolğun təcəssüm edir. Hesablar Planı maliyyə hesabatı elementlərinin qruplaşdırılması və dəyər ifadəsində cari vəziyyətinin əks etdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Hesablar Planı üzrə hesablar artan likvidlik dərəcəsi qaydasında düzülmüşdür. Hesablar Planında mühasibat uçotunun hesablarının nömrəsi, o cümlədən sintetik hesabların nömrəsi 3 rəqəmdən, subhesabların nömrəsi 4 və ya 5 rəqəmdən ibarət olmaqla müəyyən edilmişdir. Nömrənin birinci rəqəmi aid olduğu bölməni, ikinci rəqəm aid olduğu maddəni, üçüncü rəqəm aid olduğu sintetik hesablar qrupunu, dördüncü və beşinci rəqəm isə sintetik hesabın müvafiq subhesablar qrupunu göstərir. Hesablar Planında təhlilin, nəzarətin aparılması və maliyyə hesabatlarının tərtib olunması tələblərindən asılı olaraq müəyyən olunmuş subhesablardan istifadə edilməlidir. Büdcədən maliyyələşən təşkilatın təsdiq olunmuş uçot siyasətinə uyğun olaraq həmin subhesablardan bəzilərinin məzmunu dəqiqləşdirilə, bəzi subhesablar çıxarıla, birləşdirilə, eləcə də əlavə subhesablar daxil edilə bilər.
9.2. “Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat”ın müvafiq maddələrində təşkilat tərəfindən hesabat dövrünün sonuna sintetik hesabların yekunlaşdırılmış qalıqları əks etdirilir.
9.3. Təşkilatın fəaliyyəti ilə bağlı baş vermiş maliyyə-təsərrüfat əməliyyatları vahid Hesablar Planı (sintetik hesabları, subhesabları) vasitəsilə müvafiq maliyyə hesabatlarında əks etdirilir. Sintetik hesablar maliyyə hesabatlarının elementlərinin (aktivlərin, öhdəliklərin və kapitalın, habelə gəlir və xərclərin) müəyyən edilmiş növlər və əlamətlər üzrə ümumiləşdirilmiş informasiyasının qruplaşdırılmasını təmin edir. Sintetik hesabın bir hissəsini təşkil edən subhesab isə özündə qruplaşdırılmış analitik uçot məlumatlarını əks etdirməklə, göstərilən sintetik hesabda maliyyə hesabatlarının elementləri barədə ümumiləşdirilmiş informasiyanı açıqlayır.
9.4. Bu Təlimatla müəyyən edilən Hesablar Planı dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatların iş xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Hesablar Planı aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir:
9.4.1. Bölmə 1. “Qısamüddətli aktivlər”
9.4.2. Bölmə 2. “Uzunmüddətli aktivlər”
9.4.3. Bölmə 3. “Qısamüddətli öhdəliklər”
9.4.4. Bölmə 4. “Uzunmüddətli öhdəliklər”
9.4.5. Bölmə 5. “Xalis aktivlər(Kapital)”
9.4.6. Bölmə 6. “Gəlirlər”
9.4.7. Bölmə 7. “Xərclər”
9.4.8. Bölmə 8. “Mənfəət (zərər)”.
Dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlar üçün Hesablar Planı
Maliyyə
Hesabatının
bölməsi/ bvbvvsi
Hesabın №-si
Tövsiyə olunan subhesab №-si
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.