Müəssisənin Maliyyə Mexanizmi Və Onun Elementləri

Dərs vəsaitində maliyyə menecmentinin məqsəd və vəzifələri, iqtisadi proseslərdə onun yeri və rolu verilmişdir. Burada müəssisə səviyyəsində maliyyənin idarə edilməsinin əsas məsələləri, xüsusilə müəssisənin əmlakı və kapitalından istifadənin səmərəliyi, dövriyyə aktivləri və kreditor borclannın idarə edilməsi, müəssisənin investisiya fəaliyyətinin idarə edilməsi, maliyyə risklərinin hesablanması və onların idarə edilməsi metodları şərh edilir. Öyrənilən mövzuların hər birinə aid praktiki məsələlər həll edilir və testlər verilir. Dərs vəsaiti ali məktəblərin iqtisadiyyat fakültəsində magistr və bakalavr pilləsində təhsil alan tələbələr üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ondan həmçinin ali məktəb müəllimləri və sahibkarlar da bəhrələnə bilərlər.

maliyyə mexanizmi maliyyənin idarə olunması sistemidir

3 AZ Ə RBAYCAN RESPUBLIKASI T Ə HSIL NAZIRLIYI AZ Ə RBAYCAN DÖVL Ə T IQTISAD UNIVERSITETI Fakult ə “Maliyy ə ” Kafedra “Maliyy ə ” Ə lyazma hüququnda Abdullayev S ə rxan Qorxmaz MAGISTR DISSERTASIYASI Mövzu: « Maliyy ə mexanizmi maliyy ə nin idar ə olunması sistemidir » İ stiqam ə tiin ş ifrin v ə adı: İİ M 010000 İ xtisasın ş ifrin v ə adı:: İ MM 010003 – Maliyy ə v ə kredit Elmi r ə hb ə r: prof. D. A. Ba ğ ırov Proqramın r ə hb ə ri: prof. A.M. K ə rimov Bakı – 2015

Post on 29-Jan-2017

Documents

• 3 AZRBAYCAN RESPUBLIKASI THSIL NAZIRLIYI AZRBAYCAN DVLT IQTISAD UNIVERSITETI Fakult Maliyy Kafedra Maliyy lyazma hququnda Abdullayev Srxan Qorxmaz MAGISTR DISSERTASIYASI Mvzu: Maliyy mexanizmi maliyynin idar olunmas sistemidir stiqamtiin ifrin v ad: M 010000 xtisasn ifrin v ad:: MM 010003 Maliyy v kredit Elmi rhbr: prof. D. A. Barov Proqramn rhbri: prof. A.M. Krimov Bak 2015
• 4 Mvzu: Maliyy mexanizmi maliyynin idar olunmas sistemidir MNDRCAT Giri. 3 FSL I Maliyy mexanizmi maliyy siyastinin trkib elementi kimi. 6 1.1 . M , , . 6 1.2 Bazar iqtisadiyyat raitind maliyy mexanizminin dvltin maliyy siyastinin hyata keirilmsind rolu. 11 FSL II qtisadi proseslrin tnzimlnnsind maliyy mexanizminin masir vziyytinin thlili. 28 2.1 Azrbaycanda makroiqtisadi sabitldirilmnin tmin olunmasnda bdc- vergi mexanizminin rolu (retrospektiv bax). 28 2.2 Smrli maliyy mexanizminin formalamasnda dvltin rolu. 46 FSL III Iqtisadiyyatn tsiklik inkiaf zaman antibhran tdbirlrin hyata keirilmsind maliyy mexanizminin rolu. 56 3.1 qtisadi bhran zaman smrli maliyy mexanizminin formaladrlmas xsusiyytlri (beynlxalq tcrb ). 56 3.2 Masir dvrd maliyy mexanizminin tkmilldirilmsi istiqamtlri. 69 Ntic v tkliflr. 76 stifad olunmu dbiyyat siyahs. 79 Xlas. 81 Summary. 82 Referat. 83
• 5 CR Mvzunun aktuall. . , . . tkmilldirilmsi istiqamtind xeyli , . . , . . . – . , ver , . . , , , , . . . , . , . .
• 6 . , , , , . – , . , . Tdqiqatn yrnilm sviyysi. str kemi, srt, direktiv planladrma siste- mind, istrs d, masir raitd, maliyy siyasti, maliyy mexanizmi iqtisad alimlrin diqqt mrkzind olmudur. qtisad alimlrdn .C. Muradov, D.A.Barov, M.X.Hsnli, A..krliyev, M.M.Sadqov, H.B.Allahverdiyev, T..Quliyev, S.M.Mnndov v baqalar problemin ayr-ayr trflrini z tdqiqatlarnda v nr olunmu srlrind aradrmlar. Xarici lk iqtisadlarmdan A.M.Babi, L.N.Pavlova, A.M.Babakina, .N.Qerikova, A.L.Zloevskiy, V..Nazarenko, A.Q.Popov, C.M.Keyns, P.Samuelson, E.Atkonson, C.Stiqlits probleml bal daha geni tdqiqatlar aparmlar. Btn bunlarla bel, masir raitd, iqtisadiyyatn tnzimlnm mexanizmind maliyynin tkmilldirilmsi il bal tdqiqat ii az aparlmamdr. Tdqiqatn mqsd v vziflri. Tdqiqatn mqsdi masir raitd iqtisadiy- yatn tnzimlnmsnin v onun maliyy mexanizminin elmi-nzri msllrini aradrmaqdan, makroiqtisadiyyatn tnzimlnmsi sistemind, maliyy mexa- nizminin masir vziyytini thlil etmkdn v mexanizminin tkmilldirilmsi istiqamtlrinin myynldirilmsi il bal elmi chtdn saslandrlm tkliflr hazrlamaqdan ibartdir. Odur ki, tdqiqat iind aadak msllrin aradrlmas qarya qoyulmu vziflrdndir. – iqtisadiyyatn dvlt tnzimlnmsinin zruriliyi v onun elmi, nzri konsepsiyasmn qiymtlndirilmsi; – masir raitd iqtisadiyyatn tnzimlnmsin xas olan forma v metod-
• 7 larn myynldirilmsi; – masir raitd iqtisadiyyatn formalamasmda dvltin rolu v funksi- yasnn qiymtlndirilmsi; – masir raitd dvltin maliyy siyasti v bu siyastin hyata keirilmsind dvltin hazrlad maliyy mexanizmimim tkmilldirilmsi. Tdqiqatn obyekti. Tdqiqat obyekti olaraq Azrbaycan Respublikasmn milli iqtisadiyyat v maliyy siyastinin hyata keirilmsind maliyy mexanizmi gtrlmdr. Tdqiqatn predmeti. Tdqiqatm predmetini milli iqtisadiyyatm tsiklik inkiafnda maliyy mexanizmi v onun tkmilldirilmsi msllri tkil edir. Tdqiqatn metodu. Tdqiqatn nzri-metodoloji bazasm dnya klassik v neoklassik mktblrin elmi-nzri konsepsiyalar, Azrbaycan Respublikas Pre- zidentinin milli iqtisadiyyatm inkiaf v tnzimlnmsi il bal frman v srncamlar, bu sahd Azrbaycan Respublikas Milli Mclisinin qbul etdiyi qanunvericilik aktlar, xarici v respublika iqtisad alimlrinin drc edilmi srlri tkil edir. Tdqiqat prosesind mahid, iqtisadi statistik, analitik thlil, sintez, m- qayis v dinamik inkiaf metodlarmdan istifad edilmidir. Tdqiqatn mlumat mnblri. Tdqiqatm informasiya bazasm Azrbaycan Res- publikas Dvlt Statistika Komitsinin, qtisadi nkiaf, Maliyy v Vergi Nazir- liklrinin, komitlrinin, Beynlxalq Maliyy nstitutlarnn mlumatlar tkil edir.
• 8 . Maliyy mexanizmi maliyy siyastinin trkib elementi kimi. 1.1 . M , , , . . – , , . , . , , . , , . . . . . , . , – . . – . . . , . . .
• 9 . . . , , – . , , , . , , . : . . , , . . , , .
• 10 , . , , , . , . . , , . , , , . . . . . , . , .
• 11 . . , , , . . , . : 1. . 2. . 3. , . . , ( ) . . ( , ) . . , , , .
• 12 , , . , . , , , . , , – . , . , – , – , . , . . , . , . , , . , . , . , – , – . , , .
• 13 . , , , – , . . , , , . – . . . ; . 1.2 Bazar iqtisadiyyat raitind maliyy mexanizminin dvltin maliyy siyastinin hyata keirilmsind rolu . , . . . , , – . , – , . .
• 14 , . , , . , , . , , , . – – . , . . . , . . , , . . . . , , . . . , – . ,
• 15 – . . , . , . , , . . . . , . . . . . – , . . , . – , .
• 16 . , – . . , – , . . . . , . . . . . . . , . , . .
• 17 . . , . , . , – . , . , . – , – . . , , , . . . , – . – . – . . . – , .
• 18 . . . , , . . 19%- , . 62%- . . . , . . . . , , , , – . , . . , . . . : 1. ;
• 19 , , , . 2. . , . 3. . . – . , . : 1. . 2. . , , , , . , , . –
• 20 . , . . . . . . . . . . . . . ; , . , , – . a- . .
• 21 – , – . . . – – . , . – – . , , . , – . , , , . – . . – , – . . ,
• 22 , , . . , . , , . . . , , – , – l , -, , , . . – , – , , – . , . – – , – . , . .
• 23 – . : 1. ( ) . 2. . 3. . 4. . 5. – – – . 6. . , – . – , . , . , , – . . , .
• 24 , , , . : , , , . . . . . 1. . 2. . . 3. . 4. . 70-80%- . 5. – . 6. . . , .
• 25 . a. , , , , , . . . , ( – ) . . , , , . . – . – , , , , . , , , , . .
• 26 , . a . . , – , . ( ) . . . , , . , , . . , , . ,
• 27 . . . . . , . . . , . a- . – , . . , , , . . . . , .
• 28 . ( , , – ), ( , ), , . , , . . . . . . , , . : . . . , : ; – , , .
• 29 , – . . maliyy mexanizmi – , , . : 1. . , , . 2. . . . 3. . , . . a- . . .
• 30 FSL II qtisadi proseslrin tnzimlnnsind maliyy mexanizminin masir vziyytinin thlili 2.1 Azrbaycanda makroiqtisadi sabitldirilmnin tmin olunmasnda bdc-vergi mexanizminin rolu (retrospektiv bax) Son illrd dnya iqtisadiyyatnda mahid olunan tnzzl 2013-c ilin ikinci yarsnda sngimi, iqtisadi artm meyillri gclnmidir. 2013-c ild Beynlxalq Valyuta Fondunun hesablamalarna sasn dnya iqtisadiyyat 3,0 faiz artmdr, eyni zamanda inkiaf etmi lklrl mqayisd inkiafda olan lklrd artm srti daha yksk olmudur. Bel ki, tn ild inkiaf etmi lklrin iqtisadi artm srti 1,3 faiz olduu halda, inkiafda olan lklrd bu gstrici 4,7 faiz, Asiya regionunda is daha srtli olaraq 6,1 faiz tkil etmidir. Azrbaycan Respublikasnda da aparlan iqtisadi islahatlar lknin sosial- iqtisadi inkiafnn srtlnmsinin sas tkanverici qvvsin evrilmkl, fiskal siyastin msbt inkiaf tendensiyasnn tmin olunmasna da z thfsini vermi- dir. Mhz bu mhm amilin nticsind dvlt bdcsinin glir v xrclri ykslmkl, Azrbaycan Respublikasnda qbul ediln Dvlt proqramlarnn uurlu icrasna, halinin sosial problemlrinin hllin dair tdbirlrin ardcl kild hyata keirilmsin tsir gstrmidir. Hminin son illr Azrbaycanda yoxsulluun azaldlmas, sosial-iqtisadi rifahn yksldilmsi, regional v sahvi inkiafn tmin edilmsi istiqamtind hyata keirilmi v keiriln iqtisadi islahatlarn, tdbirlrin (bu islahat v tdbir- lrin hans siyasi sndlrl hyata keirilmsi yuxarda qeyd edilmidir) davaml nticsi olaraq lkd halinin hyat sviyysi ilb-il ykslir, iqtisadiyyatn regional v sahvi ksimd inkiaf reallar. Btn bunlar gstrir ki, artq lkmizin iqtisadi inkiaf yeni keyfiyyt mrhlsin daxil olmudur.Yeni mrhlnin sas hdfi, milli iqtisadiyyatn rqa- bt qabiliyytliliyinin yksldilmsin v dnya tsrrfat sistemin smrli inte- qrasiyasna nail olmaqla, uzunmddtli perspektiv lkd dinamik sosial-iqtisadi inkiafn davamhln tmin etmkdn ibartdir. Azrbaycan Respublikasnda tsdiq edilmi, iqtisadi siyast sndlrind bu hdfin reallamas n yerin
• 31 yetirilmsi zruri olan vziflr myynldirilmidir. Bunlara lknin malik olduu iqtisadi potensialn gclndirilmsi v bu potensialn kompleks kild smrli realladrlmas, o cmldn qeyri-neft sektorunun inkiaf etdirilmsi (neft- dn asl olmayan gcl Azrbaycan iqtisadiyyatnn formaladrlmas), hr bir regionun (iqtisadi zonann) malik olduu potensialdan tam v smrli istifad olunmas v onlarn inkiafnn tarazladrlmas, oxlu sayda yeni i yerlrinin almasna rait yaradlmas, sahibkarln inkiaf etdirilmsi, sosial xidmtlrin hcminin, keyfiyytinin v nvanllnn hmiyytli drcd artrlmas, yoxsul- luun azaldlmas kimi vziflri aid etmk olar. Azrbaycan Respublikasnn makroiqtisadi hesabat v proqnoz gstricilri 2011-2017 Cdvl 1 Gstricilr l vahidi Hesabat Proqnoz 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 1. UDM bazar qiymtlri il mln. m 52082,0 53995,0 54740,8 58568,9 59380,4 63057,6 67317,2 real artm tempi % 0,1 2,2 4,5 5,2 5,8 4,8 6,0 deflyator % 22,5 1,5 -3,0 1,7 -4,2 1,3 0,8 2. zl sektorun DM-d pay DM-d pay, % 82,5 81,5 82,3 83,2 82,1 81,8 81,8 3. Neft sektoru, DM, bazar qiymtlri il mln m 26650,5 25520,1 22798,3 22541,1 19024,5 18305,2 18606,9 real artm tempi % -9,3 -5,0 -1,2 -1,5 2,1 -3,2 1,5 deflyator % 40,6 0,8 -9,6 0,4 -17,4 -0,6 0,2 DM-d pay % 51,2 47,3 41,6 38,5 32,0 29,0 27,6 4.Qeyri-neft sekto-ru, DM, bazar qiymtlri il mln m 25431,5 28474,9 31942,6 36027,8 40355,9 44752,4 48710,3 real artm tempi % 9,4 9,7 9,7 10,0 8,1 8,6 7,8 deflyator % 8,0 2,1 2,3 2,6 3,7 2,1 1,0 DM-d pay % 48,8 52,7 58,4 61,5 68,0 71,0 72,4 5.halinin glirlri min. m 30524,6 34723,9 38388,9 42276,8 47165,1 51576,6 55943,6 real artm tempi illik, 10,5 12,5 7,0 6,4 7,5 5,2 4,2 8. Inflyasiya % 7,9 1,1 3,3 3,5 3,8 3,9 4,1 Mnb: Azrbaycan Respublikas Dvlt Statistika Komitsinin mlumatlar Azrbaycan Rqmlrd sh-62 Bdc sistemi haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununa v
• 32 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Neft DM Qeyri-neft DM Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin mvafiq Qrar il tsdiq edilmi Dvlt bdcsinin trtibi v icras Qaydalarna uyun olaraq Azrbaycan Respublikasnn 2014-2017-ci illrd iqtisadi v sosial inkiafnn sas istiqamtlrini myyn etmkl hazrlanm Azrbaycan Respublikasnn 2014- c il v gln il zr iqtisadi v sosial inkiaf konsepsiyas v proqnoz gstrici- lrinin sas mqsdi iqtisadiyyatn dvlt trfindn tnzimlnmsinin masir forma v metodlarn ttbiq etmkl qeyri-neft sektorunun dinamik inkiafna, makroiqtisadi sabitliyin saxlanlmasna, milli iqtisadiyyatn rqabt qabiliyytinin yksldilmsin v dnya iqtisadiyyatna inteqrasiyasnn srtlndirilmsin, lknin ixrac qabiliyytinin artrlmasna, iqtisadi zonalarn davaml v tarazl inkiafnn tmin edilmsin, sosial ynml siyastin prioritetliyinin qorunub saxlanlmasna nail olmaqdan ibartdir.1 Diaqranna 1 DM-in trkibind neft v qeyri-neft sektorunun xsusi kisi (%-l) Mnb: Azrbaycan Respublikas qtisadi nkiaf Nazirliyi, Hesabat ,Azrbaycan Respublikasnn 2014-c il v gln il zr iqtisadi v sosial inkiaf konsepsiyas v proqnoz gstricilri Azrbaycan Respublikasnn iqtisadi v sosial inkiaf konsepsiyasna v sas makroiqtisadi proqnoz gstricilrin sasn 2014-c ild lk zr real iqtisadi 1 Azrbaycan Respublikas qtisadi nkiaf Nazirliyi, Hesabat, Azrbaycan Respublikasnn 2014-c il v gln il zr iqtisadi v sosial inkiaf konsepsiyas v proqnoz gstricilri s.61
• 33 artm 5,2 faiz olmaqla mumi daxili mhsul istehsal bazar qiymtlri il 58,6 mlrd. manat tkil edilcyi proqnozladrlmdr. Neft sektoru zr mumi daxili mhsulun 1,5 faiz azalaca nzrd tutulduu halda, qeyri- neft sektorunda lav dyrin 36,0 mlrd. manat v ya cari il nisbtn 10,0 faiz real artm proqnozladrlr ki, bu da nvbti ild d qeyri neft sektorunun inkiafnn yksln xtl davam edcyi demkdir. mumi daxili mhsulda qeyri-neft sektorunun xsusi kisi 61,5 faiz hddind proqnozladrlr ki, bu da 2012-ci ilin yekununa nisbtn 8,8 faiz, 2013-c ilin icrasna nisbtn 3,1 faiz oxdur. zl sektorun mumi daxili mhsulda pay 83,2 faiz hddind proqnozladrlmdr. Dnya iqtisadiyyatnda mahid olunan v getdikc gclnn iqtisadi artm meyllri beynlxalq neft bazarlarndak qiymtlrin sabit saxlanlmasna msbt tsir gstrmi, neftin 1 barelinin 2013-c il zr orta illik sat qiymtinin 107,9 AB dollar sviyysind qalmasn rtlndirmidir. Dnya bazarlarnda xam neftin (Brent nv) orta illik sat qiymti 2013-c il dvlt bdcsi layihsinin trtibi n qbul edilmi gstricidn 7,9 AB dollar v yaxud 7,9 faiz ox olmu, Azrbaycan Respublikasnn ixrac etdiyi Azri Layt xam neftinin 1 barelinin orta sat qiymti is 111,2 AB dollar tkil etmidir. 2013-c ild dnyann ticart dvriyysinin artm srti 2012-ci ilin gstricisi il eyni sviyyd, yni 2,7 faiz olmudur ki, bu da bhrandan sonra ticart mnasibtlrinin sabitlmsini znd ks etdirir. nkiaf etmi lklrd idxaln artm 1,4 faiz olduu halda, inkiaf etmkd olan lklrd bu gstrici 5,4 faiz tkil etmidir. 2013-c il rzind snaye sahsind 26,7 mlrd. manat, yaxud DM-in 46,3 faizi hcmind, 2014-c il zr mumi daxili mhsulun sah strukturunda snayenin pay (mumi daxili mhsulun 41,8 faizi) daha yksk qiymtlndirilir ki, bunun da sasn neft v qaz snayesi (mumi daxili mhsulun 36,4 faizi) tkil edckdir. Tikinti sahsind 6,8 mlrd. manat (mvafiq olaraq 11,8 faiz), knd tsrrfat, me tsrrfat v balqlq sahsind 3,1 mlrd. manat (mvafiq olaraq 5,3 faiz), nqliyyat v anbar tsrrfatnda 2,8 mlrd. manat (mvafiq olaraq 4,8 faiz), informasiya v rabit xidmtlri sahsind 1,0 mlrd. manat (mvafiq olaraq 1,8
• 34 faiz), ticart v nqliyyat vasitlrinin tmiri zr xidmtlr sahsind 4,1 mlrd. manat (mvafiq olaraq 7,1 faiz), turistlrin yerldirilmsi v ictimai ia xidmtlri sahsind 1,1 mlrd. manat (mvafiq olaraq 1,8 faiz), sosial v digr xidmtlr sahsind is 8,5 mlrd. manat (mvafiq olaraq 14,7 faiz) hcmind lav dyr yaranmdr. Mhsula v idxala gr xalis vergilr DM-in 6,4 faizin brabr olmudur. DM-in halinin hr nfrin dn hcmi 2012-ci ill mqayisd 4,4 faiz artaraq 6207,3 manat v yaxud 7912,5 AB dollar tkil etmidir. l rzind lknin valyuta ehtiyatlar 9,0 faiz artaraq 50,0 mlrd. AB dollarn tmdr ki, bu da dvltin xarici borcundan tqribn 9 df oxdur.2 2013-c ilin yekunlarna gr lk halisinin glirlri vvlki ill mqayisd 8,0 faiz artaraq 37,6 mlrd. manata atm, halinin hr nfrin dn glirlrin hcmi is orta hesabla 4039,6 manat olmudur. halinin hr nfrin dn glirlr vvlki ill mqayisd 6,6 faiz artaraq istehlak qiymtlri indeksini (inflyasiyan) 4,2 faiz stlmidir. Glirlrin 64,3 faizi son istehlaka, 8,3 faizi vergilr, sosial sorta v zvlk haqlarnn, 25,6 faizi is mantlrin v kapitaln artrlmasna, 1,8 faizi kreditlr zr faizlrin dnilmsin ynldilmidir. halinin srncamnda qalan glir 34,5 mlrd. manat tkil edrk vvlki il nisbtn 8,0 faiz artmdr.3 2013-c ild sas kapitala ynldiln vsaitlr 15,1 faiz artaraq 17,9 mlrd. manat olmu, onun 66,3 faizi v yaxud 11,9 mlrd. manat tikinti-quradrma ilrinin yerin yetirilmsin srf edilmidir. Maliyy mnblri zr sas kapitala ynldilmi vsaitin 44,8 faizini mssis v tkilatlarn vsaitlri, 43,8 faizini dvlt bdcsinin vsaitlri, 4,8 faizini bank kreditlri, 3,2 faizini bdcdnknar dvlt fondlarnn vsaitlri, 2,6 faizini halinin xsi vsaiti, 0,8 faizini is sair vsaitlr tkil etmidir. Cari ilin yanvar-sentuabr aylarnda inflyasiya tn ilin mvafiq dvrn nisbtn 2,3 faiz tkil etmidir. qtisadi nkiaf Nazirliyinin mlumatlarna sasn 2013-c ilin sonuna inflyasiya 3,3 faiz olmu, 2014-c ild is 3,5 faiz hcmind 2 Azrbaycan Respublikas Dvlt Statistika Komitsinin mlumatlar, mcmu Azrbaycan Rqmlrd s.-44 3 Azrbaycan Respublikas Mrkzi Banknn statistik gstricilri, Bak, 2013, s.62
• 35 olaca gzlnilir. (Diaqram 2)4 Diaqram 2 Azrbaycan Respublikasnda 2001-2014-c illrd inflyasiya gstricilri Mnb: Azrbaycan Respublikas Mrkzi Banknn statistik gstricilri, Bak, 2013 2014-c ild dvlt bdcsinin glirlri mumi daxili mhsulun 31,4 faizi hcmind olmaqla, nominal ifadd 18 384,0 mln. manat, dvlt bdcsinin xrclri is mumi daxili mhsulun 34,3 faizini tkil etmkl 20 063,0 mln. manat hcmind proqnozladrlr. 2014-c il dvlt bdcsinin glirlri mumi daxili mhsulun 31,4 faizi hcmind olmaqla, nominal ifadd 18 384,0 mln. manat proqnozladrlr ki, bu da, 2012-ci ilin faktiki icra gstricisi il mqayisd 1 102,5 mln. manat v ya 6,4 faiz oxdur. (Cdvl 5) Cdvl 2 2012-2014-c illr zr dvlt bdcsinin gstricilri (mln. manat) 2012 2013 2014 2014-c ilin mqayissi fakt fakt proqnoz 2012-ci illin fakt il 2013-c illin proqnozu il frq (+;-) faiz frq (+;-) faiz Glirlr 17281,5 19159,0 18384,0 1102,5 6,4 -775,0 -4,0 Xrclr 17416,5 19850,0 20063,0 2646,5 15,2 213,0 1,1 Bdc ksiri -135,0 -691,0 -1679,0 -1544,0 -988,0 Mnb: Azrbaycan Respublikas qtisadi nkiaf Nazirliyi Azrbaycan Respublikasnn 2014-c il v gln il zr iqtisadi v sosial inkiaf konsepsiyas v proqnoz gstricilri 4 Azrbaycan Respublikas qtisadi nkiaf Nazirliyi Azrbaycan Respublikasnn 2014-c il v gln il zr iqtisadi v sosial inkiaf konsepsiyas v proqnoz gstricilri s65
• 36 2014-c il dvlt bdcsi glirlrinin 9,3 milyard manatn v ya mumi bdc daxilolmalarnn 50,8%-ni Dvlt Neft Fondundan transfertlr, 7,1 milyard manatn v ya 38,6%-ni Vergilr Nazirliyi, 1,5 milyard manatn v ya 8,2%-ni Gmrk Komitsinin xtti il, 0,4 milyard manatn v ya 2,2%-ni bdc tkilatlarnn dnili xidmtlrindn daxilolmalar, 0,2%-ni is digr daxilolmalar tkil edir. 2014-c il rzind Dvlt Neft Fondundan dvlt bdcsin 9337,0 mln. manat transfert nzrd tutulur ki, bu da cari ill mqayisd 2013,0 mln. manat v ya 17,7 faiz azdr. Dvlt bdcsin Dvlt Neft Fondundan ediln transfert nzr alnma- dan digr mnblr zr dvlt bdcsinin glirlri 2013-c il nisbtn 15,9 faiz v yaxud 1238,0 mln. manat artmla proqnozladrlmdr. Nvbti il n dvlt bdcsi glirlrinin 6245,0 mln. manat qeyri-neft sektoru zr daxilolmalarn payna dckdir ki, bu da 2013-c ilin proqnozu il mqayisd 1076,0 mln. manat v ya 20,8 faiz, 2012-ci ilin faktiki icra gstricisin nisbtn 1600,0 mln. manat v yaxud 34,5 faiz oxdur.5 2014-c il v sonrak il n dvlt bdcsi xrclrinin layihsinin trtibin dnyada hl d sngimyn maliyy-iqtisadi bhrann ehtimal olunan tsirlri, lknin sas makroiqtisadi proqnoz gstricilri v gzlniln bdc glirlri nzr alnmaqla ehtiyatla yanalmdr. 2014-c il n dvlt bdcsi xrclrinin strukturuna uyun olaraq cari, sasl v dvlt borcuna xidmtl bal xrclrin optimal hdlrin nail olmaq qarda duran vziflr aid edilmidir. 2014-c il dvlt bdcsinin xrclri mumi daxili mhsulun 34,3 faizini tkil etmkl 20,1 milyard manat proqnozladrlmdr (2012-ci ilin faktiki icra- sna nisbtn 15,2 faiz, 2013-c ilik proqramna nisbtn 1,1 faiz ox olmudur). Azrbaycan iqtisadi islahatlar v inkiaf modelinin hyat qabiliyytli v smrli olmasnn n yax sbutu son illrd lkmizd sosial-iqtisadi inkiaf sahsind ld olunmu nailiyytlrdir. Bel ki, bu model zr hyata keiriln siyast ox tez bir zamanda lk iqtisadiyyatnda sasl keyfyyt dyiikliklri ba 5 Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabinetinin 2013-cu ild faliyyti haqqnda hesabat s. 45
• 37 vermsin sbb olmudur: inilyasiya cilovlanm (1996-c ildn balayaraq 2004- c il qdr Azrbaycanda inflyasiyann sviyysi 2-3%-dn yuxar qalxmam), bdc ksirinin Mrkzi Bank trfndn maliyyldirilmsi praktikasna son qoyulmu, bdc ksiri DM-in 1-2%-i sviyysin endirilmidir. Bu dyiikliklr nticsind artq 1996-c ild drin iqtisadi bhran keirn lkd makroiqtisadi sabitliy nail olunmu, nvbti – 1997-ci ildn balayaraq is dinamik iqtisadi inkiaf tmin etmk mmkn olmudur. Bel ki, 1996-c ild DM-in artm srti 1,3%, 1997-ci ild 5,8%, 1998-2004-c illrd is orta hesabla 10%, 2005-ci ild 26,4%, 2006-c ild is dnyada n yksk gstrici kimi 34,5% tkil etmidir.6 1994-c ildn etibarn lkd aparlan ardcl v sistemli iqtisadi islahatlarn n mhm istiqamtlrindn birini d dvlt mlkiyytinin zlldirilmsi v azad sahibkarln inkiaf n lverili rait yaradlmas tkil etmidir. Artq torpaq v aqrar islahatlar institusional baxmdan faktiki olaraq baa atdrlmdr. 1350 min hektardan ox torpaq sahsi vzsiz olaraq kndlilr paylanm, kolxoz v sovxozlarn yerind fermer tsrrfatlar yaradlmdr. Onlara uzun mddtli vergi gztlri, vergidn azadolmalar, bdcdn gztli kreditlrin, subsidiyalarn verilmsi, mumiyytl bu sahy dvlt dstyinin artrlmas kimi tdbirlr ttbiq olunmudur. Hal hazrda knd tsrrlat mhsulunun 99,0%-i zl blmd istehsal olunur. Bu proses lkd mhm sosial-siyasi dyiikliklrl yana, knd tsr- rfat sahlrinin iqtisadi smrliliyinin ykslmsin d tkan vermidir. Son illrd bir sra rzaq mhsullar (msln t v sd mhsullar, kartof-soan v s.) idxalnn xeyli drcd azalmas buna bariz sbutdur.7 Sahibkarlm inkiaf v zlldirmnin hyata keirilmsi il laqdar grln ilr nticsind DM-d qeyri-dvlt sektrunun xsusi kisi artaraq 2006-c ild 81% tkil etmidir. Bu sahdn dvlt bdcsin daxilolmalar hmiyytli drcd artmdr. 6 A. krliyev, Dvltin iqtisadi siyasti: Dayanql v davaml inkiafn tntnsi, rq nriyyat, Bak ,2011, s.47 7 Allahverdiyev D. ., Bdc-vergi siyasti v iqtisadi thlksizlik, ELM, Bak. 2009, s.78
• 38 Bu illrd lk iqtisadiyyatna investisiya qoyuluu da xeyli artmdr. 2007-ci ildk lk iqtisadiyyatna btn maliyy mnblri hesabna 22,5 mlrd. AB dollarndan ox investisiya qoyulmudur. Bu dvrd grln ilr irisind 1999-cu ilin sonunda Neft Fondunun yaradlmas xsusi qeyd edilmlidir. Vaxtnda qbul edilmi bu qrar iqtisadi inkiafda ycni mrhlnin balandn gstrir. Yeni mrhlnin sas hdfi, milli iqtisadiyyatn rqabt qabiliyytinin yksldilmsin v dnya tsrriifat sistemin smrli inteqrasiyasna nail olmaqla lkd dinamik sosial-iqtisadi inkiafn davamlln uzunmddtli perspektiv n tmin etmkdn ibartdir. Bu vziflr lknin malik olduu iqtisadi potensialn gclndirilmsi v bu potensialn kompleks kild smrli realladrlmas, o cmldn qeyri-neft sektorunun inkiaf etdirilmsi (neftdn asl olmayan gcl Azrbaycan iqtisadiyyatnn formaladrlmas), hr bir regionun malik olduu potensialdan tam v smrli istifad olunmas v onlarn inkiafnn tarazladrlmas, oxlu sayda yeni i yerlrinin almasna rait yaradlmas, sahibkarln inkiaf etdirilmsi, sosial xidmtlrin hcminin, keyfyytinin v nvanllnn hmiyytli drcd artrlmas, yoxsulluun azaldlmas kimi mqsdlrdn ibartdir. Transformasiya iqtisadiyyatnda makroiqtisadiyyatn sabitliyinin n mhm istiqamtlrindn biri d makromaliyylm stabilliyi hesab edilir. Stabilldirm tdbirlri halid v mssislrd artq pul ktlsinin mvcud olmas il rtlnn (iqtisadiyyatdak mt ktlsindn artq) inflyasiya potensialnn lv edilmsin ynldilir. Qiymtlr zrind dvlt nzartinin aradan qaldrlmas, bundan drhal sonra qiymtlrin v mkhaqqnn artm tempind kskin uyunsuzluun yaranmas qiymtlrin sonrak artmn kifayt qdr tez dayandrman zruriliyini artrr. Odur ki, inflyasiyann srti azaldlmal, he olmasa, o, z vvlki sviyysind saxlanmaldr. nflyasiyanm azaldlmas v bazarm balansladrlmas dvlt bdcsindki ksirin ya lv edilmsin, ya da onun son nticd kskin ixtisar edilmsin imkan verir. Eyni zamanda srt pul-kredit siyastinin hyata keirilmsi
• 39 ssuda faizlrinin inflyasiya sviyysindn yuxar olmasna sbb olur ki, bu da cari tlbin lav olaraq ixtisar edilmsin gtirib xarr. Stabilldirm prosesinin mhm chtlrindn biri d mantlr gr faizlrin artrlmas v bu yolla mantlrin banklarda saxlanmasnn stimulladrlmasdr. Mhz btn bu tdbirlrin nticsind is, real tlbata uyun olaraq, ayr-ayr mhsullar zr qiymtlrin smrli nisbtinin tmin edilmsi imkanlar yaranr. Btn bunlar mt qtlnn aradan qaldrlmasna v istehlak bazarnda tarazln yaranmasna gtirib xarr, bu is hr hans mtni srbst ld etmk imkan demkdir. Yuxarda gstrilnlr bazara keidin ok terapiyas variantnn miisbt chtlrini xarakteriz edir, lakin bu siyastin hyata keirilmsi nticsind yaranan yksk qiymtlr, halinin hr eydn vvl aztminatl v qeyri- konnersiya sferasnda alan tbqlrinin hyat sviyysinin kskin aa dmsi, xalq tsrrfatnn btn sahlrin, xsusil istehsala kapital qoyuluunun azalmas, istehsaln, ilk nvbd snaye v istehlak mhsullarnn hcminin aa dmsi, investisiya tlblrinin, dm qabiliyytli tlbin azalmas v s. digr neqativ hallar halinin mflislmsin v i yerlrini itirn tbqsinin saynm artmasna sbb olur. Keid iqtisadiyyat lklrind islahatlarn gedii v nticlri n ilkin rtlr mhm hmiyyt malikdir. Tcrb gstrir ki, islahatlarn gediind uurlarn ld edilmsind aadak ilkin rtlr byk rol oynayr:8 – iqtisadi inkiaf sviyysi; – dvlt bdcsinin glirlr hisssind vergi daxilolmalarnn xsusi kisi; – vergi yknn hcmi; – dvlt bdcsinin sosial xrclrin xsusi kii; – dvlt bdcsinin iqtisadi xrclrin xsusi kii – islahatlarn balanmas rfsind iqtisadiyyatda zl sektorun xsusi kisi; 8 A. krliyev, Dvltin iqtisadi siyasti, Dayanql v davaml inkiafn tntnsi, rq nriyyat, Bak ,2011, sh-55
• 40 1994-c ild srin miiqavilsi adlanan neft kontraktlarnn imzalanmas Azrbaycan iqtisadiyyatnn dnya birliyin inteqrasiyasnn uurlu mqamlarndan biri kimi sciyylnmlidir. Azrbaycan Respublikasnn sosial-iqtisadi inkiafnda transformasiya prosesi, slind islahatn Azrbaycan modeli kimi xarakteriz edil bilr. Bu modelin xarakterik mqamlar ondan ibartdir ki, transformasiya ynml dyiikliklrin ilkin proseslrind bel, bir-birini tamamlayan siyasi, iqtisadi v sosial islahat proqramlarnn hyata keirilmsin balam v onlar kifayt qdr arsz baa atdrlmdr. Bel ki, slind Azrbaycan Rcspublikasnn sosial- iqtisadi inkiafmda transformasiya prosesinin n mhm mqam kimi beynlxalq mnasibtlr inteqrasiya prosesini v lky irihcmli investisiya yatrmlarnn bu zmind hyata keirilmsini xatrlatmaq yerin drdi. Qeyd etmk lazmdr ki, bazar iqtisadiyyatna keidl bal hyata keiriln iqtisadi islahatlarn hquqi bazasnn tmin edilmsi istiqamtind 1995-ci ildn balayaraq lk parlamenti trfindn oxsayl qanunvericilik aktlar qbul edilmi v btvlkd bazar iqtisadiyyatna keidin hquqi bazas formaladrlmdr.9 Qeyd etmk lazmdr ki, sosial-iqtisadi inkiafda transformasiya prosesinin III mrhlsi kkl iqtisadi bhranlarn davam il mayit olmudur. Bel ki, hmin dvrd inflyasiya gstricisi drdrqmli dd sviyysin – 1800%- qdr ykslmi, istehlak mhsullarnn qiymt indcksi srtl artmdr. Mhsul istehsalnn davaml olaraq aa dmsi ntic etibaril daxili bazarda idxal kanallarnn hmiyytli rol oynamasma gtirib xarmdr. Aradrmalar gstrir ki, 199197-ci illrd lknin sosial-iqtisadi inkiafnda bir-biri il ziddiyyt tkil edn kifayt qdr maraql mqamlar mvcud olmudur. Hmin mqamlar onunla baldr ki, 1991-93-c illrd lkd ba vern siyasi proseslr lk razisinin ial il xarakteriz olunsa da, 1993-c ild bu proses dayandrlm, 1993-95-ci illrd lkd makromaliyy bhran ba vermidir. 199395-ci illrd inflyasiyann kskin hddi, demk olar ki, iqtisadi inkiafda staqflyasiya meyillrinin brqrar olmasna gtirib xarmd. 1995-ci ildn etibarn balanan iqtisadi islahatlar is qsa mddt rzind znn sosial-iqtisadi 9 Meybullayev M. X. Mstqil Respublikalarn Sosial v qtisadi saslar, Bak: Azrnr, 2000,s.156
• 41 nticlrini vermy balam, makromaliyy sabitliyi yaradaraq, iqtisadi bhrann 1997-ci ildn dayandrlmas v iqtisadi artmn tmlinin qoyulmas il nticlnmidir.10 Sosial-iqtisadi inkiafda transformasiya proseslrinin nvbti mrhlsi iqtisadi bhranin dayandrlmas v makroiqtisadi artmn tmin edilmsi il sciyyvi olmudur. Sosial-iqtisadi inkiafda transformasiya proseslrinin bu mrhlsini xarakteriz edn n mhm arqument lk iqtisadiyyatna irimiqyasl investisiyalarn daxil olmas fonunda iqtisadiyyatn, xsusil neft sektorunda kkl irlilyilr nail olunmas v iqtisadi artmn davaml xarakter damasdr. Sosial- iqtisadi inkiafda transformasiya prosesinin bu mrhlsini btvlkd gtrsk, onun slind iqtisadi islahatlarn dnmz xarakter damas, bazar iqtisadiyyatnn zruri strukturlarnn brqrar olmas v zlldirm prosesinin baa atmasmdan ibart olduunu akar edrik. lknin sosial-iqtisadi inkiafnda transformasiya prosesini xarakteriz edn nvbti mrhl is iqtisadi islahatlarn nticlrinin zn sah v regionlar miqyasnda gstrmsi il baldr. Azrbaycan Respublikas Prezidentinin 11 fevral 2004-c il tarixli frmam il tsdiq edilmi Azrbaycan Respublikasnn Sosial- qtisadi nkiaf Dvlt Proqram (2004-2008-ci illr) iqtisadiyyatn sah v razi ksimlrind artmn tmin edilmsin hmiyytli tsir gstrmi, regionlara iri- hcmli investisiya qoyulularnn hyata keirilmsin, bazar infrastrukturlarnn formalamasna, yeni istehsal v emal strukturlarnn brqrar olmasna, yeni i yerlrinin almasna hmiyytli tsir gstrmidir. Dvlt proqram transformasiya prosesini yaayan Azrbaycan Respublikasnn sosial-iqtisadi inkiafnn hyata keirilmsind nmli mrhl hesab edilir. Bu mrhlnin uurla realladrlmas mqsdil lk hkumti trfndn davaml tdbirlr hyata keirilir. Qeyd etmk lazmdr ki, lkd hyata keiriln islahatlar dvlt inhisarnn aradan qaldrlmasna, xsusi mlkiyytin v sahibkarln inkiafna, ilkin dvrd 10 a.g.. s.63
• 42 bhrann dayandrlmasna v iqtisadi artmn tdricn tmin olunmasna lverili rait yaratmdr. 1994-cii ild imzalanm neft kontraktlarnn lk iqtisadiyyatna irihcmli investisiyalar clb edilmsin yaratd zmin lknin beynlxalq mnasibtlr sistemin inteqrasiya olunmas prosesinin srtlnmsin geni imkanlar amdr. lk iqtisadiyyatna yatrlan xarici investisiyalarn hcmi 1995-2006-c illrd 13,5 df artm, 2006-c ild investisiyalarn strukturunda neft snayesin srmay qoyuluunun xsusi kisi 67,7% tkil etmidir.11 qtisadiyyata yatrlan irihcmli investisiyalar xsusn neft sektorunda srtli inkiaf tmin etmi v mtrqqi texnologiyalarn ttbiqini stimulladrmdr. Lakin bununla bel, iqtisadiyyatn digr sahlrind artm srti neft sektorunun srtli inkiaf fonunda zif olmudur. Bu is iqtisadiyyatda struktur deformasiyalarnn yaranmasna gtirib xarmaqla yana, iqtisadiyyatn sah v razi ksimlrind qeyri- brabr artm tempinin formalamas il nticlnmidir. Btn bunlar is iqtisadiyyatda dayanql inkiafn tmin edilmsi zrurtini yaradr. Dayanql inkiaf iqtisadiyyatda fasilsiz v tarazl artmn tmin olunmasn nzrd tutur. qtisadiyyatn inkiafnda sahlraras proporsionalln tmin olunmas istehsal potensialndan smrli istidaf edilmsini, tsrriifat subyektlrinin mlkiyyt mnsubiyytindn asl olmayaraq onlarn maddi-texniki resurslara olan tlbatnn dnilmsini znd ks etdirir v dayamql inkiafa nail olunmasndan bilavasit astldr. Masir raitd Azrbaycanda bdc-vergi siyasti Bdc sistemi haqqnda Azrbaycan Respublikas Qanununun 11.5-ci maddsi sasnda Azrbaycan Respublikasnn iqtisadi kursuna, ortamddtli maliyy siyastin, lknin iqtisadi v sosial-inkiaf proqnozlarna, Azrbaycan Respublikasnn Prezidentinin 2012-ci il 29 dekabr tarixli 800 nmrli Frman il tsdiq edilmi Azrbaycan 2020: glcy bax nkiaf Konsepsiyasndan irli qln vziflr v mvafiq dvlt proqramlarna uyun olaraq hazrlanmdr. 11 a.g.. s.158
• 43 Azrbaycan Respublikasnn bdc-vergi siyasti lknin iqtisadi siyastinin trkib hisssi olmaqla bu illrd sosial siyastin davam etdirilmsin, halinin rifahnn v yaay sviyysinin, qaqn v mcburi kknlrin sosial-mit raitinin artrlmasna, iqtisadiyyatn prioritet sahlrinin modernlmsin v axlnmsin, onun smrliliyinin, dayanqllnn tmin edilmsin, investisiya mhitinin daha da yaxladrlmasna ynldilmidir. lkdki makroiqtisadi mhit uyun olaraq dvlt bdcsi glirlrinin stabilldirilmsini, qeyri-neft sektoru v digr real mnblr hesabna bdcy lav daxilolmalarn artrlmasn nzrd tutur. Ortamddtli perspektivd lknin makroiqtisadi gstricilrinin sabit artmna, qeyri-neft sektorunun dayanql inkiafna, maliyy intizamnn gclndirilmsin v nadsz dnilrin ttbiqinin genilndirilmsi yolu il ffaflnn daha da artrlmasna nail olmaq sas mqsdlrdndir. Bdc xrclri zr struktur islahatlarn davam etdirilmsi, maliyy tminat dvlt v icmal bdclrin vsaiti hesabna hyata keiriln sosial v investisiya layihlrinin, iri maliyy tutumlu sasl allarn v xidmtlrin iqtisadi-maliyy saslandrlmasnn optimalladrlmas v bu istiqamtd ffafln daha da artrlmas n qabaqlayc tdbirlrin grlmsi istiqamtind ilr davam etdirilir. Son illrd bdc glirlrinin sahibkarln, biznes mhitinin yaxladrlmas v digr qeyri-neft sahlrin inkiaf hesabna formalaacaq vergi v rsumlar hesabna tamamlanmas mhm vziflr srasndadr. Dvlt bdcsinin glirlrinin ym msalnn artrlmas, mlkiyyt v yol vergilrinin drclrinin optimalladrlmas, mkhaqqndan glir vergisinin vergi tutulmayan mblinin yaay minimumuna yaxnladrlmas, mxtlif vergi nvlri zr vergi bazasnn genilndirilmsi v vergidn yaynmalarn qarsnn alnmas istiqamtind ilr nvbti illrd d davam etdirilmsi nzrd tutulmudur. Milli iqtisadi inkiaf strategiyasna uyun olaraq son illr vergi sisteminin tkmilldirilmsi, vergi xidmtinin masir Avropa standartlarna uyunladrlmas sahsind hmiyytli ilr grlm, vergi qanunvericiliyi v vergi inzibatlnn
• 44 masir tlblr baxmndan qurulmasnda ox mhm nailiyytlr ld edilmidir. Bu nailiyytlrin konseptual saslar vergi dyicilrinin hquqlarnn genilndirilimsi, vergi gztlrinin minimuma endirilmsi, vergidn yaynma hal- larna qar smrli mbariznin tkili v lverili investisiya mhitinin yaradlmasndan ibart olmudur. Eyni zamanda, btn vergi dyicilri n brabr iqtisadi raitin yaradlmas, lkd sahibkarln inkiaf v azad rqabtin formalamas vergi qanunvericiliyi v inzibatlnn tkmilldirilmsinin sas prinsiplrindndir. Vergitutma sahsind strateji mqsd v hdflr nail olmaq n son dvrlrd smrli vergi siyasti hyata keirilir. Vergi siyasti sasn dvlt vergilrinin v digr bdc daxilolmalarnn dzgn hesablanmasna, onlarn vaxtnda v tam mbld dvlt bdcsin krlmsin, vergi qanunvericiliyi v inzibatlnn tkmilldirilmsin, vergi nzartinin gclndirilmsin, vergi dyicilrin xidmtin keyfiyytinin yksldilmsin v vergi sistemind insan resurslarndan istifadnin smrliyinin artrlmasna ynldilmidir. Nvbti illrd d vergi siyastinin sas istiqamtlri sahibkarln masir sahlrinin, o cmldn innovativ sahibkarln inkiaf etdirilmsin, investisiya qoyulularnn genilndirilmsin, aktiv vergi siyastinin hyata keirilmsi, vergi inzibatlnn masir informasiya-konnunikasiya texnologiyalar sferasnda daha da tkmilldirilmsin, vergi drclrinin optimalladrlmasna, beynlxalq vergi qanunvericiliyin inteqrasiyann daha da srtlndirilmsin ynldilmsi nzrd tutulur. Bdc xrclrin sas prioritetlrindn olan dvltin mdafi qabiliyytinin gclndirilmsi v thlksizliyinin tmin edilmsi, lknin enerji potensialnn gclndirilmsi n brpa olunan enerji nvlrinin yaradlmas, imli su v qaz tchizatnn yaxladrlmas, kanalizasiya v meliorasiya sistemlrinin yenildirilmsi v masir tlblr sviyysind qurulmas, knd yollarnn tikintisi, aqrar sektora dvlt qaysnn artrlmas, knd tsrrfatnn aparc sahlrinin inkiaf etdirilmsi v bu sahy birbaa subsidiyalarn verilmsi, rzaq thlksizliyinin tmin edilmsi, halinin sas rzaq mhsullar il zntminin
• 45 tkili, qarya qoyulan sosial v investisiya proqramlarnn icras v digr dvlt tdbirlri n maliyy imkanlarnn yaradlmas nzrd tutulur. Qeyri-neft sektorunda yeni istehsal v xidmt mssislrinin yaradlmas, snayelmnin srtlndirilmsi v snay istehsalnn artrlmas n maliyy tminatn yaratmaq hkumtin qarsnda qoyulmu prioritet vziflrdndir. Mvafiq dvlt proqram v tdbirlrinin ortamddtli bdc xrclri il laqlndirilmsinin daha da tkmilldirilmsi, dvlt sasl vsait qoyuluu xrclri hesabna tikintisi baa atdrlan obyektlrin faliyyt balamalar il bal tlb olunan xrclrin ortamddtli bdc xrclrind nzr alnmas tmin edilmkddir. nformasiya-konnunikasiya texnologiyalarnn ttbiqi v elektron hkumtin genilndirilmsi, lk razisind keirilmsi nzrd tutulan beynlxalq hmiyytli tdbirlrin, dvltin borc v hdliklrinin maliyy tminat bu illrd d dvlt bdcsinin prioritet xrclri srasndadr. Regionlarn (iqtisadi zonalarn) sosial-iqtisadi inkiafnn srtlndirilmk v balansladrlm inkiafa nail olunmaq, rayon v hrlrin yerli glirlrini v xrclrini artrlmaq diqqtd saxlanlr. Ortamddtli dvrd lknin daxili resurslarnn payna stnlk verilmkl iqtisadiyyata daha ox srmay qoyulmas, mrhllrl potensial xrclrin orta v uzunmddtli dvrlri hat edn proqramlar sasnda proqnozladrlmasnn daha da genilndirilmsi, dvlt zmanti il iqtisadiyyata clb olunan v dvlt bdcsind dvlt investisiya xrclri n nzrd tutulmu vsaitin prioritetlr, istiqamtlr (sahlr) zr blgs v hmin vsaitlr ictimai v dvlt nzartinin daha da artrlmas qarda duran mhm vziflrdndir. Bdc qanunvericiliyinin lknin iqtisadi islahatlarnn tlblrin uyun tkmilldirilmsi, iqtisadi siyast, proqnozladrma v dvlt bdcsi layihsinin trtibind laqlrin mhkmlndirilmsi istiqamtind ilr davam etdirilir.
• 46 lknin ortamddtli iqtisadi v sosial inkiaf proqnozuna uyun olaraq maliyy siyastinin hyata keirilmsi n masir dvrd bdc-vergi siyasti zr aadak tdbirlrin realladrlmas nzrd tutulur:12 Glirlr zr: Qeyri-neft glirlrinin qeyri-neft DM-da v bdc glirlrind xsusi kisini artrmaq; Fiziki xslrdn tutulan glir vergisi v mcburi dvlt sorta haqlar zr tutulma bazalarn uyunladrmaq; Vergi daxilolmalarnn ym msaln artrmaq; Vergidn yaynmalarn qarsnn alnmas v vergi dnilri zr yaranm borclarn hcminin hmiyytli drcd azaldlmas istiqamtind tdbirlri gclndirmk; Respublikann hr v rayonlar zr yerli glir v xrclrin tarazladrlmas istiqamtind ilri davam etdirmk; Xrclr zr: Sosial siyastin davam etdirilmsi, halinin rifahnn v yaay sviyysinin, qaqn v mcburi kknlrin sosial-mit raitinin yaxladrlmas n tdbirlr grmk; mk haqlar, pensiyalar v digr sosial dnilr zr islahatlarn davam etdirilmsi n maliyy tminat yaratmaq; lknin mdafi qabiliyytinin gclndirilmsi v thlksizliyinin tmin edilmsi n ordu quruculuunun beynlxalq standartlara uyunladrlmas mqsdil stabil maliyy tminatna nail olmaq; rzaq thlksizliyinin tmin edilmsi, halinin sas rzaq mhsullar il zntminin hlli n aqrar sektora dvlt qaysnn artrlmas, dvlt trfindn fermerlrin dstklnmsi, knd tsrrfatnn aparc sahlrinin inkiaf etdirilmsi v bu sahlr birbaa subsidiyalarn verilmsini davam etdirmk; 12 Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabinetinin 2013-cu ild faliyyti haqqnda hesabat sh-30
• 47 Sahibkarln v lizinqin genilndirilmsi, biznes mhitinin yaxladrlmas, qeyri-neft sektorunda yeni istehsal v xidmt mssislrinin yaradlmas, snayelmnin srtlndirilmsi v snay istehsalnn artrlmas n bu sahd bdcnin rolunu artrmaq; Dvlt borclarnm idar olunmasnda smrliliyi daha da artrmaq, dvlt zmanti il kredit alan tkilatlarn maliyy faliyytin nzarti gclndirmk, kreditlr xidmt xrclrinin hmin tkilatlarn vsaitlri hesabna hyata keirilmsi iini davam etdirmk; Dvlt proqram v tdbirlrinin ortamddtli bdc xrclri il uzladrlmasn, dvlt bdcsinin vsaiti hesabna hyata keirilmsi nzrd tutulmu yeni dvlt proqramlarnn v tdbirlrin maliyyldirilmsini tmin etmk; Thsil, shiyy, sosial sorta v sosial yardm sistemi, idman v mdniyyt sahlrind islahatlar davam etdirmk, onlarn prioritet inkiaf istiqamtlrini stimulladrmaq; Dvlt sasl vsait qoyuluu xrclrinin strukturunu daha da tkmilldirmkl sosial v istehsal infrastrukturlarnn tikintisin v brpasna stnlk vermk, vsaitdn istifadnin effektivliyini daha da artrmaq; 2.2 Smrli maliyy mexanizminin formalamasnda dvltin rolu Bazar mnasibtlri araitind iqtisadiyyatn tnzimlnn mexanizminin formalamas dvlt trfmdn hyata keiriln iqtisadi siyastin dyin rait adekvatln tmin etnk mqsdil realladrlan tdbirlrin mcmusunu hat edir. qtisadiyyatn tnzimlnn mexanizminin tkmilldirilmsi bazar konyukturu v iqtisadi mhm dyimsindn yaranan obyektiv zrurtl rt- lnir. Dvltin iqtisadi proseslr mdaxilsi dyin rait adekvat olmadqda iqtisadiyyatda bhran tmayllri v sosial grginliklr yaranr. Mlum olduu kimi, transformasiya ynml dyiikliklrin ilkin dvrlrind xsusil Ulu ndrin hakimiyyt qaydna qdrki zamanlarda bu v ya digr obyektiv v subyektiv sbblr zndn respublikada iqtisadi artm v igzarlq faliyyti makroiqtisadi
• 48 inkiaf gstricilrinin aa dmsi, iqtisadi bhrann yarannas, tlb v tklifn azalmas v sahibkarlq faliyytinin ziflmsi il vz olunnudur. Bu baxmdan bhrandan xn balca yolu kimi dvltin iqtisadiyyatda makrotnzimlm siyasti bazar mnasibtlrinin prinsiplrin mvafq olaraq hr eydn vvl mumi daxili mhsulun hcmi v dinamikasnn yksldilmsi mt v xidmtlr tklifnin mcmu tlb v istehlak sviyysin uyunladrlmas, qiymt sviyysinin stabilldirilmsi, isizliyin aradan qaldrlmas v tam mulluun tmin edilmsi istiqamtind realladrlmaa balad. nkiaf etni dnya lklrinin tcrbsin istinadn bel qnat glmk olar ki, bazar mnasibtlri raitind iqtisadiyyatn makro tnzimlnn mexanizmi ilk nvbd dvltin iqtisadi siyastinin sosial aspektlrinin formaladrlmasnda, rqabt qabiliyytli salam milli iqtisadiyyat yaradlmasna v n nhayt dvltin iqtisadi thlksizliyinin qorunnasna xidmt edir. Bu aspektlrdn hyata keiriln iqtisadi siyast, sosial tmayll dvlt bdcsinin formaladrlmas, mqsdli dvlt proqramlar, aztminatl hali tbqlrin nvanl sosial tminatnn yaradlmas, xarici iqtisadi faliyytd dvltin iqtisadi maraqlarnn qorunnas il rtlnir. Sosial tmayll azad iqtisadiyyatna malik Almaniyada, sved, Norved, Danimarkada iqtisadi mnasibtlrin makrotnzimlnnsi, dvltin hyata keirdiyi iqtisadi siyast syknir. Dvltin iqtisadi siyasti is btvlkd lknin v cmiyytin mumi milli mqsdlr nail olunnas il ynldilir. Bazar mnasibtlri raitind dvltin, makroiqtisadi tnzimlnn sistemi iqti- sadi stabilldirmy, iqtisadi faliyytinin canlandrlmasna xidmt edir v dvl- tin iqtisadi siyasti btvlkd bu proses xidmt edir. Bazar mnasibtlri ra- itind dvltin makrotnzimlm sisteminin mhm elementi olan stabill- dirm faliyytinin mqsdi, iqtisadiyyatda tarazlq vziyytinin mhkmln- diril- msindn v arzuolunnaz raitinin yarannasnn qarsnn alnnasndan ibartdir. Bazar mnasibtlri raitind, dvltin makrotnzimlnn siyastinin balca mqsdlrindn biri cmiyytd smrli sosial mdafi sisteminin brqrar olunmasndan ibartdir. Bu zaman dvlt z vtndalarn qalamaz iqtisadi risklrdn mhafz edir, zlrini tmin etnk qabiliyytin malik olmayan hali
• 49 tbqlrin minimum rifah hal tmin edir. mumiyytl is dvlt z vtndalar qarsnda myyn hdliklr gtrr. lknin adi qanunvericilik akt olan Konstitutsiyaya sasn dvlt z vtndalarn isizlikdn v inflyasiyadan qorumal, aztminatl hali tbqlrinin sosial tminatn z zrin gtrmli, bdbxt hadislrin ar nticlrini neytralladrmaldr. Dvltin makrotnzimlnm siyastinin qlobal mqsdlrindn biri d cmiyytd mumi iqtisadi tarazla nail olunnasdr. mumi iqtisadi tarazla nail olunnas qiymtin stabilldirilmsi, yksk mulluq v iqtisadi artm sviyysinin tmin edilmsi il rtlnir. Adtn iqtisadiyyatda qiymtin sviy- ysinin stabilldirilmsi, inflyasiyann yksk hdlrinin mhdudladrlmasna ynldilir. nkiaf etni lklrd makrotnzimlm siyastinin n mhm vzi- fsi qiymt artnnn il rzind 1%-dn ox olmasna yol verilmsindn ibartdir. Bazar mnasibtlri raitind, iqtisadiyyatn makrotnzimlnmsi mexa- nizminin tkmilldirilmsi dvltin hyata keirdiyi fiskal v monitar siyastin dyin rait adekvatln tminetmkdn ibartir. Fiskal dvlt xzinsinin sas elementi olmaqla, maliyy v bdc siyastinin mcmusu kimi xarakteriz olunur. Tnzimlnm mexanizminin tkmilldirilmsinin mhm elementlrindn biri kimi fskal vasitlrin bhran tmayllrinin qarsnn alnnasna ynldil- msindn ibartdir. Bazar konykturuna uyun olaraq iqtisadiyyatda canlanna v artm mahid edildiyi zaman, fskal vasitlr mhdud istiqamtd hyata keirilir v artm parametrlrinin yol veriln hdd saxlannasna xidmt edir. qtisadi bhran, istehsaln srtl aa dmsi v iqtisadi fallm zifldiyi rtd, fiskal vasitlr bhran v tnzzl meyillrinin aradan qaldrlmasna ynldilir. Stabilldirm siyasti, fskal siyastin n tipik tzahr formas olub iqtisadiyyatn kifayt qdr sabit vziyytd saxlannasna xidmt edir. Dvltin bdc siyasti, iqtisadiyyatn makrotnzimlnmsi sistemind hmiy- ytli yer tutur, sas etibaril bdcnin nail olunmasna v dvltin glirl- rinin v xrclrinin balansladrlmasna ynldilir. Yksk iqtisadi konyuktur raitind bdcnin potensial artql, kemi borclarm dnilmsin, ehtiyat kompensasiya fondlarnn yaradlmasna ynldilir. Dvltin bdc ksirinin aradan qaldrlma-
• 50 sndan, onun kritik sviyysinin neytralladrlmasndan ibartdir. Bdc ksirinin pul emissiyas hesabma zifldilmsi son nticd inflyasiyaya gtirib xarr ki, bu da dvltin pul-tadavl sferasnda sabitliyin pozulmas il mayt olunur. Makrotnzimlnin sas elementlrindn biri kimi dvltin xrc siyasti dvlt sektorunun ehtiyaclarnn v txirsalnnaz xrclrinin dnilmsin y- nldilir. qtisadi dbiyyatda v praktikada bdc xrclri 3mhm qruppa bl- nr. 1. Bdcnin borc yk – bura daxili v xarici borclarm azaldlmasna v borclara xidmt zr xrclr aiddir. 2. Dvlt gc strukturlarnn saxlanlmasna kiln xrclr bunlar bdc xrclrind 12%- qdr xsusi kiy malikdir. 3. Sosial-iqtisadi inkiaf xrclri-dnya iqtisadiyyatn real sektorunun ma- liyyldirilmsi, elm, thsil, sosial sfera, mdniyyt, mtbuat, traf mhitin m- hafzsi v s. Kimi xrclr aiddir. Bdc xrclrinin 60%- qdri sosial iqtisadi inkiaf tmaylldr. Mvcud vergi siyasti v onun tkmilldirilmsi iqtisadiyyatn makro- tnzimlm mexanizminin tkmilldirilmsind mhm yer tutur. Vergi siyastinin trkib hisssi olmaqla, vergi nvlrinin v vergiqoyma obyektlrinin myyn edilmsini, vergi drclrini, vergilrin toplannas rtlrini v vergi gztlrini znd ks etdirir. Bdcy vergi daxilolmalarn artrmaq, bdc xrclrini qanunla myyn edilmi sviyyy atdrmaq, vergi ynnda radikal irlilyi, faktiki bdc da- xilolmalarnn vergi potensial sviyysin yaxlamasna nail olma tlb edir. Vergi siyastinin, dvlt bdcsi glirlrini artrmaqla yana iqtisadi inkiaf stimulladrmaq v xalqm rifahn yksltnkdir. Respublikann qanunverici v idaredici hakimiyyt orqanlar son illr bu vziflrin yerin yetirilmsin ciddi sy gstricilr d hllik lazmi nticy nail olunnandr. Bu mqsdl vergi qanunvericiliyi tkmilldirilmli, qanuni vergilrin dmyin, vergidn yaym- malara nisbtn srfliliyi tmin edilmli, mk qabiliyytli halinin mul- luunu tmin edn v rifahn yksltnyin zruri rti olan istehsalm artn syini i yerlrinin yaradlmas n lverili vergi mhiti formaladrlmaldr.
• 51 Vergilrdn ym msaln yksltndn iqtisadiyyatn vergi ykn azalt- maq mmkn deyil. Vergi ykn azaltnadan is iqtisadi artn stimulladr- maq, vergi bazasn genilndirmk, vergi daxiolmalarn artrmaq mmkn deyil. Bu gn iqtisadiyyatn leqal blmsind vergi daxilolmalarn artrmaq son drc tindir. Vergi ykn arladrmaq istehsallarm sas ktlsinin vergi- lri dm imkanlarn stlmsin v vergidn yaynnalarm artnasna sbb ola bilr. Ona grd n vvl, gizli iqtisadiyyatla mul olanlarm glirlrinin vergiy clb olunnas tmn olunnaldr. nkiaf etni dnya lklrind qeyri-leqal faliyytdn birbaa vergi tutmaq tcrbsi vardr. Onun balca sulu qeyri-leqal faliyytin leqalladrlmas- dr. Bu sahd respublikanzda sistemli i aparlmal, rsni dvriyydn yaynmalarn qars iqtisadi v inzibati metodlarla alnnal, onlardan vergi ylmas- n tmin edn ilk mexanizmi yaradlmaldr. Bu mexanizm is vergilri vaxtnda v qanunla myyn ediln sviyyd dmyin srfliliyini tmin etnlidir. Vergi ykn arladrmadan leqal iqtisadiyyatdan vergi ymn artrman ehtiyatlarmdan istifad olunnaldr. Hazrda leqal iqtisadi subyektlr he- sablann. Lakin dnilmi vergilr onlarm real vergi yknn n az 35-40%-ni tkil edir. Bu zaman z qanuni vergilrini vaxtnda dyn tdiyyilr stn- lklr v vergi gztlri verilmsi msbt nticlr ver bilr. Dnyann he bir lksind vergi potensialnn 100% yn mmkn deyil. Vergi ymnn vergi potensialna yaxmlamas sahsind irlilyi nail olmaq is olduqca vacibdir. nc vergi potensial v vergi ym, onlarm myyn edilm metodu, bdc-vergi planladrlmas v uotunun hquqi bazas tmin olun- maldr. Dvlt bdcsi iqtisadiyyatdan formalar. Bu mnada iqtisadiyyat ilkin, bdc is trmdir. qtisadiyyat salamladrmadan, bdcni salamladrmaq mmkn deyil. Digr trfdn iqtisadi inkiaf bdc-vergi siyastinin smrli- liyindn asldr. Yaln bdc-vergi siyastinin iqtisadiyyatn bir sra sahlrind lngimlrin balca sbbin evrildiyi nzr alnmaldr. Bazar mnasibtlri raitind dvlt makrotnzimlm faliyytind aparc
• 52 yerlrdn birini monetar iqtisadi siyast tutur. gr fiskal siyast mahiyyt etibaril maliyy-bdc siyastindn ibartdirs, monetar siyast is pul ktlsin tsir siyastidir. Bellikl, monetar siyast lkd pul ktlsinin v pul tdavlnn bilavasit dvltin v ya lknin mrkzi banknn tsiri vasitsil tnzimln- msidir. Monetar siyast makroiqtisadi pul siyastini znd ks etdirmkl, qiymtlrin sviyysinin stabilldirilmsini, inflyasiyann qarsnn alnnasn, daxili v xarici bazarda milli valyuta kursunun v alclq qabiliyytinin stabill- dirilmsin, pul tdavlnn stabilliyinin tmin edilmsini, bank sistemi vasitsil pul ktlsinin tnzimlnmsini znd ks etdirir. Monitar vasitlr iqtisadiyyatnda pul ktlsin kskin nzart hyata keirilmkl, dvriyydki pul ktlsinin mhdudladrlmasna v inflyasiyann cilovlannasna xidmt edir. Bazar mnasibtlrinin tlblri nzr alnnaqla, iqtisadiyyatn makro- tnzimlnnsi mexanizminin tkmilldirilmsi zrurt yarann iqtisadi situa- siyadan irli glir. Apardnz tdqiqatlar v aradrmalar bel qnat glmy sas verir ki, 1994-c ilin II yarsndan etibarn pul-kredit siyastind monitar sulla tnzim- lm metoduna keid hmin dvrd inflyasiyann cilovlannas mqsdil alter- nativi olmayan tdbir hesab edilirdi. Bellikl d, monetar siyast pul v kredit kateqoriyalar vasitsil hm istehsal prosesin, hm d tdavl sferasna, adekvat surtd msbt tsir gstrmidir. Balca olaraq antiinflyasiya mqsdi gdn bu siyastin hakim prinsiplri pozulmu, dvriyydki pul ktlsinin hcmi iqtisadiyyatn inkiaf tempi il, konkret surtd DM-artm sviyysi il uzladrlndr. Mcmu pul ktlsinin mumi daxili mhsula nisbti kimi xarakteriz olunan pul ktlsin olan tlbatn dnilmsi 2010-cu ildn 79,9% sviyysinddir. nkiaf etni dnya lklrind is bu gstrici 70-80% sviyysind qiymtlndirilir. Grndy kimi, dvriyydki pul ktlsinin kskin mhdudladrlmas qsa mddtli dvr n effekt vers d, mcmu tlbatn aa dmsini rtln- dirmkl, lkd igzar fall aa salndr. nflyasiyann balca sbbini
• 53 hkumtin hddn ox pul yaratnasnda grn materialist prisiplrin uyun ld edilmi nticlrin dnya standartlarndan xeyli knarlamas, lkd anormal iqtisadi mhitin yarannasna gtirib xarndr. nkiaf etmkd olan klrd nd, cari hesabalma hesablarmda olan mcmu pul ktlsi – M2 aqreqat DM-n orta hesabla 40%- brabr olduu halda, respublikanzda bu gstrici normadan 19,9% sviyysinddir. Fikrimizi dqiqldirmk n respublikamzda M2-nin DM-d xsusi kisinin dyimsin diqqt yetirk. Cdvl 3 M2-nin DM-d xsusi kisinin dyimsi Gstricr 1995 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 M2-nin DM-d xsusi kisi % 8,9 11,4 15,5 16,2 17,3 19,5 21,1 25,6 M2 zr mumi dvr-etn srti (dvrl ) 125,7 268,3 205,9 138,1 123,1 134,2 132,5 125,5 nkiaf etni dnya lklrinin tcrbsi gstrir ki, bazar mnasibtlri ra- itind, iqtisadiyyatn makrotnzimlnnsind, inflyasiyann neytarlladrlmas v iqtisadiyyatda salamladrma tdbirlrinin grlmsi hesab olunur. Mlum hqiqt- dir ki, hr bir dvltin iqtisadi siyastind n mrkkb msllrdn biri d inflya- siyann tnzitnlnnsi v onun idar olunnasdr. Tcrb gstrir ki, inflyasiyann sviyysi, xarakteri v nticlri eyni olmadma gr, mxtlif lklrd inflyasi- yan tnzimlmk v onu idar etnk sahsind grln tdbirlr d frqli olmu- dur. mumiyytl, inflyasiyann tnzimlnnsi iqtisadiyyatda kompleks tdbirlrin hyata keirilmsini tlb edir. nki, iqtisa- diyyatn btn sahlri bir-biril laqdar olduundan bir sahd qiymtlrin qalxmas digr sahlr d tsir edir. Bazar iqtisadiyyatl lklrind inflyasiya aq xarakter dad n onun nticlrini aradan qaldrmaq, onu smrli idar etnk mmkn olur. Snayec inkiaf etni lklrd mharibdn sonrak dvrdn inflyasiyann artm hddini myyn drcd saxlamaq mmkn olmudur. 80-c illrdn balayaraq artq bu lklrd inflyasiyann tnzimlnnsi dvlt sviyysind daim diqqt mrkzind
• 54 olmudur. Gizli inflyasiyada sas diqqt inflyasiyann sbblrin deyil, onun tzahr formalarnn aradan qaldrlmasna ynldilir. Yni qiymtlr v glirlr mvq- qti olaraq dondurulur. Onlar zrind inzibati nzart ttbiq edilir. nflyasiya- nn bu sulla tnzimlnnsi mtlrin xroniki qtlma sbb olduu n sis- temin znd radikal islahatlarm hyata keirilmsi mqsduyun hesab edilir. Tcrbd sbut olmudur ki, mlayim inflyasiya iqtisadiyyat n o qdr thlkli olmad v hyat mqbu olduu n onunla mbariz aparmaq yox, trd bilcyi mnfi nticlri aradan qaldrmaq lazm glir. nflyasiya ciddi xarakter damaqda onun nticlrini qsa mddtd aradan qaldrmaq mmkn olmur. Onunla o vaxt smrli mbariz aparmaq mmkn olur ki, onun sbblri aradan qaldrlsn. Hiperinflyasiyada is dvlt iqtisadiyyat inzibati sulla, xsusi tdbirlr grmkl idar etny mcbur olur. Ms, Amerikada 70- ci illrin II yarsnda dvlt yksk sviyyli inflyasiyan tnzimlmk n ehtiyat fondu yaratn, vergiqoyma sistemin yenidn baxndr. Qsa mddtd sas mqsd inflyasiya srtini mvvqti olaraq aa salmaq, onu mlayim, nazrt edil biln sviyyy atdrmaqdr. Bu zaman tlbi artrmadan tklif genilndirmkd nzrd tutulur. Bunun n lazmi mssislr myyn gztlr verilmsi, mnftlrdn gztli vergilr tutul- mas mhsul v xidmtlr istehsaln artrr. Bu is bdcy daxiolmalar artr- maqla onun ksir problemini ynglldirir. Qoyululara gr faiz drclrinin azaldlmas hesabna da inflyasiya srtin myyn tsir etnk olar. Qsamddtli dvrd hyata keiriln tnzimlnn tdbirlri davam edn inflyasiyann idar edilmsin xidmt edilmlidir. nflyasiyaya qar uzun- muddtli tdbirlr hazrladqda dvlt, dqiq, ardcl atiinflyasiya siyasti hyata keirmlidir. Antiinflyasiya siyastind mqsd inflyasiya prosesinin intensiv- liyindn v xarakterindn sasl olaraq qsa v uzundvrlrd antiinflyasiya tdbirlri vasitsil onun sviyysinin minimuma endirilmsidir. Buna gr d, tnzimlm tdbirlri tkc pul tdavl sahsini deyil, maliyy sahsini, investisiya prosesini, cari istehlak sahlrini v baqa sahlri d hat etnsidir.
• 55 Qeyd etnk lazmdr ki, gzlniln inflyasiyann nticlri aradan qaldrmaq nisbtn asan olur. Yni hali v istehsallar inflyasiya il qarladqda, cari tlbatlardan daha artq mt v xidmtlr ld etmy alrlar. stehsallar is yaxn zamanlarda xannal, material v yanacam qiymtinin bahalamasn nzr alaraq z mtlrin daha yksk qiymt qoyurlar. Bellikl, hm hali, hm d istehsallar yn ixtisar edir v kredit ehtiyatlarn azaldrlar. nflyasiya uzun mddt davam etdikd istehsaln inkiafn zifldir. Uzun mddtli dvrd dvlt istehsaln stimulladrlmas, antiinhisar tdbir- lrin sabitldirilmsi istiqamtind faliyyt gstrmlidir. nkiaf etni lklrd inflyasiya davam etdiyi raitd d istehsaln inkiafn tmin edn me- xanizmlr faliyyt gstrir. nhisarlm aradan qaldrlmas hlsi pul mhdu- diyyti il inhisarszladrma prosesinin paralel hyata keirilmsi nticsind mmkndr. Dvlt hminin, bdc ksiri problemini tnzimlmli olur. Mlumdur ki, bdc ksirinin lav pul buraxlmas hesabna azaldmas inflyasiyann faliyyt dairsini genilndirir. Buna gr d xrclrin azaldlmas v glirlrin artrlmas bdc ksirinin aradan qaldrlmasnn n etibarl vasitsidir. Qsamddtli dvr- d glirlri artrmaq n bdcy daxil olan vergilrin artrlmas istehsalm t- nzz- lnn qarsn alarsa, uzunnddtli dvrd is istehsaln inkiafnn qar- sn alr. Bu da dvlt daxilolmalar azaldr. Vergi drclrinin azaldlmas is- tehsalm inkiafna, ksirlrin artnasna v demli, bdcy daha ox glirin daxil olmasna rait yaradr. nkiaf etni lklrd artq vergi siyasti bu istiqamtd aparlr. qtisadiyyatda inflyasiyann tsirini azaltmaq n xarici amillrin d tsirini zifltnk zruridir. Xsusil, kapitaln qsamddtli kredit v istiqraz klind xa- ric axmasnn qars alnmaldr. Ona gr ki, bu qsa mddtli kredit evirmkl, pul ehtiyatn artrr v inflyasiya n rait yaradr. Hminin Milli valyutann mznnsinin artrlmas inflyasiyann qarsnn alnnasnda bir vasitdir. Tarixi tcrb gstrir ki, inflyasiyann qarsn almaq v onu tnzimlmk n iki sul vardr; inflyasiyaya uyunlama v srt tdbirlr hyata keirmk. nflyasiyan tnzimlmk n birinci sul qiymtlrin artnasna mvafiq olaraq hali glirlrinin yksldilmsidir. Burada sas vasitlrdn biri glirlrin
• 56 indeksldirilmsidir. Yni qiymt indeksinin dinamikasna uyun olaraq istehlak znbilinin dyrinin uyunladrlmas v bu sasda yaay minimumunun zruri sviyysind saxlanlmasdr. nflyasiya il mbariznin ikinci suluda sas vasitlr bdc ksirinin azaldl- mas, pul-kredit siyasti v monetar amilidir. Yksk kredit faizi inflyasiya prosesi- nin gclndirdiyi n dvlt istehsal verimi gtirmsini gztli kreditlrindn istifad edir v bu sahlr kredit verilmsini mhdudladrr. Bundan baqa, dvriyyy lav pul buraxlmas inflyasiyan srtlndirdiyi n bu proses mhdudladrlr. AB-da v ngiltrd inflyasiya il mbariz dvlt sviyysind aparlr. Digr lklrd is inflyasiyaya uyunlamaya daha ox stnlk verilir. 1991-1995-ci illrd Azrbaycanda srtl artan inflyasiyann qarsn srt pul siyasti il almaq mmkn olmudur. Hyata keiriln antiinflyasiya siyasti ninki iqtisadi bhrann qarsnn aln- masnda hmiyytli rol oynam, eyni zamanda mumi daxili mhsulun v bdc glirlrinin artmn tmin edilmsi hesabna respublikanz regionda qdrtli dvlt evrilmidir. Mhz bunun nticsidir ki, 2008-ci ildn balayan qlobal maliyy bhrannn tzahrlri lk iqtisadiyyatna demk olar ki, tsirsiz tmdr. Azrbaycanda keid dvrnd iqtisadiyyatn transformasiya prosesin nzri- metodoloji baxmdan yanadqda aydn olur ki, transformasiya mrhllrl, tka- ml yolu il hyata keirilmlidir. Bu prosesin ne mrhldn kemidir ki, bu XX srin 90-c illrinin ortalarna tsadf edir. Transformasiyann islahatlar yolu il aparlan birinci mrhlsind makroiqtisadi sabitlm ld olunmu, bhran hallarnn qars alnm, iqtisadiyyatda yaranan struktur irlilyilri, institusional hquqi bazann tkmilldirilmsi, real bazar mnasibtlrin keid n lverili sosial-iqtisadi, investisiya, sahibkarlq, rqabt mhiti islahatlarn ikinci mrhlsi- n balamaq n kifayt qdr sasl zmin yaratmdr. Bu is z nvbsind islahatlarn xarakterini, az da olsa, tdricn sosial istiqamt ynltmy imkan vermidi. Tqdirlayiq haldr ki, iqtisadi inkiafn ikinci mrhlsind, qeyd ediln mo- delin gerkldirilmsinin rsmi bazas kimi, Azrbaycan Respublikasmda bir ox
• 57 irimiqyasl siyasi sndlr (konsepsiya, strategiya v proqramlar) (Azrbaycanda Kiik v Orta Sahibkarla Dvlt Yardm Prqram (1997-2000-ci illr), Azr- baycan Respublikasnda kiik v orta sahibkarln inkiafnn Dvlt Proqram (2002-2005-ci illr), Azrbaycan Respublikasnda manqayrma snayesinin inkiafnn Dvlt Proqram (2002-2005-ci illr), Azrbaycan Respublikasnda aqrar blmnin inkiafnn Dvlt Proqram (2002-2006-c illr), Azrbaycan Respublikasnn demoqrafk inkiaf konsepsiyas, Azrbaycan Respublikasnda 2002-2005-ci illrd turizmin inkiafna dair Dvlt Proqram, Azrbaycan Respublikasnda yoxsulluun azaldlmas v iqtisadi inkiaf zr Dvlt Proqram (2003-2005-ci illr), Azrbaycan Respublikas regionlarnn sosial-iqtisadi inkiaf Dvlt Proqram (2004-2008-ci illr) v sair qbul olunmudur. Davaml v dinamik inkiaf mntiqin saslanan bu modelin strateji istiqamtlri aadak kimi sciyylndirilir: 1) srbst bazar mnasibtlrin saslanan v zn inkiaf etdirmk qabiliyytin malik olan sosialynml btv iqtisadi sistemin – mstqil milli iqtisadiyyatn formaladrlmas; 2) lkd mvcud olan tbii-iqtisadi, texniki-istehsal v elmi-texniki potensialn fal surtd tsrrfat dvriyysin clb olunmas; 3) milli iqtisadiyyatn dnya tsrrfat sistemin smrli inteqrasiyasnn tmin olunmas.13 Bu model zr iqtisadi siyastin hyata keirilmsi taktikasnn frqlndirici xsusiyytlrini gstriln istiqamtlrin hr biri zr faliyytin paralel kild hyata keiriln laqlndirilmi proqramlara sasn aparlmas; qeyri-standart, lakin iqtisadi inkiafn obyektiv qanunauyunluqlarn nzr alan, glcy hesablanan csartli qrarlarn qbul olunmas; sosialynmllyn gzlnilmsi; milli mentalitetin nzr alnmas v mtrqqi dnya tcriibsin arxalanmas tkil edir. 13 Azrbaycan Respublikas qtisadi nkiaf Nazirliyi, Azrbaycan Respublikasnn 2014-c il v gln il zr iqtisadi v sosial inkiaf konsepsiyas v proqnoz gstricilris. 55
• 58 FSL III Iqtisadiyyatn tsiklik inkiaf zaman antibhran tdbirlrin hyata keirilmsind maliyy mexanizminin rolu 3.1 qtisadi bhran zaman smrli maliyy mexanizminin formaladrlmas xsusiyytlri (beynlxalq tcrb ) Maliyy siyasti bhran raitind dvltin aparc iqtisadi siyast vektorudur. Maliyy siyasti daxilind bdc-vergi siyasti sas yer tutur. Dvlt vergilrdn v bdc xrclrindn bir alt kimi mhartl istifad edrk iqtisadi proseslri tnzimlmy qadirdir. Vergi mexanizmi vasitsil glirlr dvlt bdcsin clb edilir. Bazar iqtisadiyyat raitind verginin bir sra xsusiyytlri var. Onlardan biri tnzimlm funksiyasdr. Dvlt myyn dvrd mvafiq vergiqoyma sistemini ttbiq etmk v ya onu tkmilldirmk, vergi drcsini myynldirmk, qurulu v formasn dyimk, vergi gztlri qoymaq, lv etmk v s. vasitlrdn istifad edrk sasl vsait qoyuluunu stimulladrr v ya mhdudladrr , hm d halinin hyat sviyysinin formalamasna tsir gstrir. stehsallarn investisiya fall il vergi drcsi arasndak asll yrnmy ynldiln Laffer nzriyysind vergilrin arttlmasnn hddinin olduu gstrilir. Hmin hddin anmas investisiya falln, hm d bdc glirlrini azalda bilr. Bazar mnasibtlri dvlti fiskal idaretm v tnzimlm proseslrindn azad etmir. Bu proseslr dvltin tsrrfat subyektlrinin istehsal-maliyy faliyytin bilavasit mdaxilsini hat etmlidir. Dvlt bazar mexanizmlrinin faliyyti n lazm olan normal raiti yaratmal, bu mexanizmlrdn biri v demk olar ki, n sas vergilrin kmyil tnzimlmdir. Vergilr iqtisadiyyata tsirin maliyy-iqtisadi sisteminin bir hisssi olmaqla dvltin iqtisadi tnzimlnmsinin sas alti kimi x edir. Dvlt lknin vergi sistemini yaratmaqla myyn maliyy siyastinin mqsdlri n ondan istifad etmy alr . Bununla laqdar olaraq vergi siyasti maliyy siyastinin nisbtn mstqil istiqamti kimi formalar.
• 59 Vergi siyasti dedikd, maliyy resurslarnn yenidn bldrlmsi hesabna dvltin v cmiyytin ayr-ayr sosial qruplarnn maliyy tlbatlarnn tmin olunmas v hminin lk iqtisadiyyatnin normal inkiaf etdirilmsi mqsdi il lknin vergi sisteminin formaladrlmas zr dvltin hyata keirdiyi iqtisadi, maliyy v hquqi tdbirlrin mcmusu baa dlr. Dvlt vergi siyastini hyata keirrkn vergilr mxsus funksiyalara syknir v fal vergi siyastinin hyata keirilmsi n bu funksiyalardan istifad olunur. Dvlt vergi siyastini hyata keirmk n mxtlif metodlardan istifad edir.Vergi siyasti dvltin fiskal siyastinin trkib hisssi olmaqla, onun hyata keirilmsinin forma v metodlarndan hmiyytli drcd asldr.14 Vergi siyastinin hyata keirilmsi metodlarndan biri maksimal vergi siyastidir. Bu zaman dvlt kifayt qdr yksk vergi tariflri myyn edir, vergi gztlrini azaldr v vergi nvlrinin sayn artrr. Dvlt bu cr vergi siyastinin nticlrini vvlcdn fikirlmdn, daha byk mbld maliyy resurslarn lk vtndalarnn lindn alr. Bel vergi siyasti adtn iqtisadi inkiafn iqtisadi bhran hddin atd, mharibnin ba verdiyi v digr fvqlad hallarda aparlr. Maksimal vergi siyasti respublikamzda iqtisadi islahatlarn balanmasnn ilk illrindn v mstqil vergi sistemi ttbiq edildikdn sonra aparlmaa balanmdr. Bu zaman maksimal vergi siyastinin hyata keirilmsin kifayt qdr iqtisadi, sosial v hquqi zmin olmasna baxmayaraq, bu siyastin hyata keirilmsi aadak neqativ hallarn yaranmasna gtirmidir:15 vergilr dnildikdn sonra vergi dyicilrind praktiki olaraq srbst maliyy resurslar qalmam v geni tkrar istehsal n imkan olmamdr. lk iqtisadiyyat ilbil iqtisadi bhrana doru irlilmi, btn sahlrd istehsaln artm tempi srtl aa dmy balamdr; vergidn yaynma geni miqyas alm, bunun nticsind d dvlt bdcy atacaq vsaitlrin yalnz yarsn ya bilmidir; 14 Musayev A. F. ,Vergi siyastinin iqtisadi problemlri, Bak, 2004, s. 66 15 Krimov A. M. , Quliyev N. R., Maliyy. Drslik, Bak, 2001. s. 144
• 60 gizli iqtisadiyyat ktlvi xarakter haln alm v ekspert qiymtlndirilmsin sasn istehsal sviyysi 25-40% intervalnda olmudur. Vergi siyasti iqtisadi inkiaf siyastini realladrmaldr. Dvlt sahibkarlar n minimal vergi drclri tyin etmkl vergi ykn yumaldr v z xrclrini ilk nvbd sosial proqramlara ynldiln msrflri azaldr. Vergi siyastinin thlili zaman vergi siyastinin subyektlri, formaladrma prinsiplri, altlri, mqsd v metodlar kimi anlaylar frqlndirmk lazmdr. Vergi siyasti hyata keiriln zaman dvltin iqtisadiyyatn tnzimlnmsin d itirak vergi tarifi, vergi gztlri, vergi bazas v bir sra digr vergi altlri nin kmyi il tmin edilir. Bu zaman dvlt vergi altlrindn istifadnin birbaa v dolay metodlarndan istifad edir. Tnzimlm v stimulladrma proseslrin dvltin birbaa tsirinin xarakterik nmunsi kimi vergi gztlrindn istifad etmkl vergidn tam v yaxud qismn azadetmni misal gstrmk olar. Vergiqoyma bazas glir v ya mnft olan ayr-ayr vergi nvlri zr vergidn tam azad etm dvlt trfindn iqtisadiyyatn yeni sahlrinin v ya faliyyt nvlrinin inkiaf etdirilmsi v lknin qeyri – lverili regionlarna investisiya qoyulularnn stimulladrlmas n ttbiq olunur. Vergi mexanizimlri vasitsi il dvlt glirlrinin tnzimlnmsi siyasti vergi drcsi v vergi gztlri altlrinin kmyi il tmin olunur. Glirlrin tnzimlnmsi istiqamtind dvlt siyastinin hyata keirilmsinin sas vasitsi vergi drclri hesab edilir. O, vergi bazasnn v ya onun bir hisssinin faizini myyn edir. Hkmt vergi qanunvericiliyind el bir ciddi dyiiklik etmdn yalnz ttbiq olunan vergi drclrind dzli etmkl vergi tnzimlnmsini hyata keirir. Dvlt siyastinin hyata keirilmsi n vergi drcsinin sas rolu ondan ibartdir ki, o mxtlif nv vergi drclrindn istifad edir. Onlarn kmyi il tkc mxtlif kateqoriyal vergi dyicilrinin glirlrinin formaladrlmas hyata keirilir. Mrkzldirilmi vergi sistemi vergi drclri hesabna kifayt qdr evikdir, bu da hr il vergi drclrini myyn etmkl
• 61 lkd mvcud olan iqtisadi konyukturaya mvafiq olaraq smrli vergi siyastinin aparlmasna imkan verir.16 Vergi siyastinin hyata keirilmsinin smrli vasitlrindn biri vergi gztlridir. Bu onunla laqdardr ki, tlb olunan rtlr cavab vern hr bir fiziki v hquqi xs vergidn tam v ya qismn azad olma hququ veril bilr. Dvlt vergi dyicilrin bu v ya digr vergi gztlrini verrkn ilk nvbd vergi tnzimlnmsinin mxtlif iqtisadi proseslr tsirini gclndirir. Qanunvericilikd mxtlif nv v formal sahibkarlq faliyyti il laqdar vergi gztlrinin edilmsi nzrd tutulur. Daha ox istifad olunan vergi gzt lrindn glirin, mnftin v yaxud digr vergiqoyma obyektinin tam v ya qismn vergidn azad edilmsi; aa vergi drclrinin ttbiqi; ayr ayr sosial qruplarn vergiy clb edilmmsi; zrrin nvbti illrin mnfti hesabna silin- msi v s.-ni gstrmk olar. Bundan baqa ayr ayr vergi gztlrindn iqtisadi v maliyy bhranlarnn nticlrini yumaltmaq mqsdi il d istifad edilir.17 Vergi bazasnn formaladrlmas da dvltin vergi siyastinin sas vasitsi saylr. Mxtlif kateqoriyal vergi dyicilrinin dvlt qarsnda vergi hdliklrinin artm v azalmas bu gstricidn hmiyytli drcd asldr. Bu da iqtisadi inkiafn mvafiq artmas (azalmas), istehsaln genilndirilmsi v investisiya layihlrinin hyata keirilmsi n lav stimul v ya ksin, mhdudiyyt yaradr. Vergi siyasti hyata keirilrkn dvlt bdcsinin tnzimlnmsi, planladrlmas v ona nzartin qanunla myyn edilmi normalar realladrlr. qtisadi chtdn saslandrlm vergi siyasti maliyy vsaitlrinin vergi sistemi vasitsi il toplanmasnn optimalladrlmas mqsdini gdr. Vergi siyastinin sas mqsdi v vziflri konkret iqtisadi raitdn asldr. Mqsd v vziflr myyn edildikdn sonra dvlt onlarn hyata keirilmsi sullarn ilyib hazrlayr. Hanssa sullardan istifad olunmas vziyytdn asl olur. Dvltin vergi siyasti mvafiq normativ aktlarn qbul edilmsi yolu il hyata keirilir. 16 a.g.. s 86 17 Mnndov ., Vergiy giri Drslik, Bak, 2014, s.86
• 62 Fiskal siyastin aadak nvlri frqlndirilir:18 – ekspansionist (stimulladrc); – restriksionist (qaban alan). Diskresin siyast zaman dvlt lknin iqtisadi vziyytinin yaxla- drlmas n mqsdynl kild vergitutman v bdc xrclrini tnzimlyir. qtisadi tsiklin mxtlif fazalarnda bu tnzimlmnin sviyysi mxtlif olur. Bel ki, iqtisadi bhranlar zaman dvlt z xrclrini artrr, vergilrin sviyysini azaldr. Btn bunlar da alclq tlbatnn genilnmsin gtirib xarr. stehsalda artm inflyasiya il mayt olunduqda is dvlt z xrclrini azaltmaqla v vergilrin sviyysini yksltmkl igzar falln qarsn alr. qtisadi tnzzl zaman is mcmu tlbi stimulladrmaq n disresin fiskal siyast yolu il dvlt, xrclrinin hcmini artrmaqla v ya vergilrin sviyysini aa salmaqla mqsdynl kild bdc ksiri yaradr. Dvlt xrclrinin stimulladrc tsir gstrmsi n onlar vergi daxilolmalar hesabna maliyyldirilmmlidirlr. Vergi drclrinin artm igzar falla olan stimulu azaldr, bu is istehsaln hcminin aa dmsin sbb olur. Buna gr d dvlt xrclrinin artm bir qayda olaraq bdc ksiri il mayt olunur. Bellikl, istehsaln tnzzl dvrnd z xrclrini artrmaqla v inflyasiya il mayt olunan iqtisadi yksli dvrnd z xrclrini azaltmaqla, dvlt iqtisadi bhranlar ynglldirir, milli istehsaln hcminin artmna nail olur. Avtomatik fiskal siyast mcmu glirin dvr trdddlri nticsind dvlt xrclrinin, vergilrin v dvlt bdcsinin saldosunun avtomatik olaraq dyimsidir. Avtomatik fiskal siyast iqtisadi yksli dvrnd dvlt bdcsin xalis vergi daxilolmalarnn hcminin avtomatik olaraq artmasm, iqtisadi tnzzl zaman is dvlt bdcsin xalis vergi daxilolmalarnn hcminin avtomatik olaraq azalmasn nzrd tutur. Bu dyiikliklr quradrlm ztnzimlyicilrin tsiri il ba verir. 18 a.g.. s, 77
• 63 Quradrlm ztnzimlyici – dvltin iqtisadi siyastind dyiiklik etmdn istehsaln v mulluun sviyylrindki trdddlri azaltmaa imkan vern bir mexanizmdir. Bel avtomat tnzimlyicilr aadaklardr:19 iqtisadi yksli dvrnd mcmu tlbin qarsn alan proqressiv vergi sistemi. Bel ki, halinin glirlri artdqca bu glirlr daha yksk drc il vergiy clb olunurlar. Bu is mcmu tlbin qarsn alr. qtisadi tnzzl nticsind glirlr azaldqda is vergi drclrinin aa salnmas ld olan glirin artmasna sbb olur. Bunun da nticsind mcmu tlbin stimulladrlmas ba verir. iqtisadi tnzzl dvrnd isizlrin saynn artmas nticsind isizliy gr dniln mavintlrin v digr sosial dnilrin hcmi artr. qtisadi yksli zaman is isizliyin sviyysi aa dr, bu is z nvbsind avtomatik olaraq hmin dnilrin hcminin azalmasna gtirib xarr. Avtomatik fiskal siyastin sas stnly ondadr ki, iqtisadi raitin azacq dyimsi nticsind quradrlm ztnzimlyicilr yubanmadan i drlr. Avtomatik fiskal siyastin atmayan chti is odur ki, o dvr trdddlri yalnz hamarlayr, onlar tamamil aradan qaldra bilmir. Mqsdindn asl olaraq fiskal siyast ekspansionist v restriksionist ola bilr. Ekspansionist siyast bzn stimulladrc siyast d deyirlr. stehsaln tnzzl dvrnd dvlt xrclrinin hcminin artrlmas v vergi drclrinin aa salnmas zruridir. Uzunmddtli dvrd vergi drclrinin aa salnmas iqtisadi artmn stimulladrlmasna sbb olur. Msln, inkiaf etmi lklrd tn srin 80-ci illrind vergi drclrinin aa salnmas il mayt olunan vergi islahatlar zaman mhz bel olmudur. nflyasiyann srtinin aa salnmas n is restriksionist fiskal siyast hyata keirilir. Restriksionist siyast bzn qarsn alan siyast d deyirlr, Bu siyast dvlt xrclrinin azaldlmas v vergi drclrinin yksldilmsi yolu il 19 Mnndov Z., n yeni qtisadiyyat: Monetarist Siyast, Maliyy Kapitalnn Qloballamas, Medya v Trkiy qtisadiyyat, Bak, Qanun Nriyyat, 2001. s, 256
• 64 hyata keirilir. Qsa mddtli dvrd restriksionist siyast mcmu tlbi azaltmaa imkan verir v bununla da inflyasiyasnn aa salnmasna kmkli edir. Uzunmddtli dvrd is restriksinist siyast istehsaln tnzzln v isizliyin artmna gtirib xara bilr. Dnya maliyy bhrannn milli iqtisadiyyatlara tsiri bard daniarkn ilk nvbd bhran qaba vziyyt, sonra is bhrann mvcudluu raitind makroiqtisadi siyastd v biznes mhitind ba vern dyiikliklr v onlara hkmtlrin, bizneslrin, ev tsrrfatlarnn reaksiyas dyrlndirilmlidir. Bel ki, dnya iqtisadiyyatnda bhranqaba vziyyt xsusil inkiaf etmi lklrin maliyy sektoru v kapital bazarlarnda normal v ahngdar faliyytin pozulmas, iqtisadi artm tempinin sngimsi v iqtisadiyyatn i yerlrini itirmsi statistikasnn genilnmsi il sciyyvi olmudur. 2008-ci ilin ortalarndan aparc olklrd ipoteka defoltlar, banklarn problemli kreditlrin in artmas, istehlak xrclrinin v investisiyalarn azalmas, muahid edilmidir. 2009-cu ilin ilk rbnd dnyann ksr inkiaf etmi olklrind tnzzul meyllri yaranm, mumi Daxili Mhsul kskin azalm, mt bazarlarnda qiymtlr, maliyy bazarlarnda aparc indekslr aa dm, isizlik artmdr. Bu raitd bir ox olklrd pul-kredit siyasti hmiyytli drcd yumaldlm, dovlt xrclri v budc ksirlri artrlm, eyni zamanda maliyy sistemi uzrind nzart guclndirilmidir. Bu mqsdl mcmu qlobal tlbi dstklmk n bir ox olklrd lahidd maliyy stabilizasiyas v iqtisadiyyata yardm proqramlar hyata keirilmidir. E bym nisbtlri (2004-2009) Cdvl 4. lk 2004 2005 2006 2007 2008 2009 AB 3.6 3.1 2.7 2.1 0.4 -2.4 Almaniya 1.2 0.7 3.2 2.5 1.2 -5.0 Fransa 2.3 1.9 2.4 2.3 0.3 -2.2 ngiltr 3.0 2.2 2.9 2.6 0.5 -4.9 Yaponiya 2.7 1.9 2.0 2.4 -1.2 -5.2 Mnb: Osman Nuri ARAS, Elin Sleymanov 1929 v 2008 bhranlarinin makroiqtisadi sbb v nticlr baximindan mqayissi
• 65 2004-2009 illrd ayr-ayr lklrin inkiaf nisbtlri cdvld gstrilmidir. Aqlanan milli glir mlumatlarna gr, 2009 ilin son rbund inkiaf etmi lklrd daralma nisbti 3,4 % dn 0,8 %- gerilyrkn, eyni dvrd inkiaf etmkd olan iqtisadiyyatlarda bym nisbti 4%- atmdr. Qlobal iqtisadiyyatda 2009-cu ilin son rbnd diqqt arpan brpaetm meylinin 2010-cu ilin ilk rbnd d davam etdiyi grlmkddir. Qlobal bym proqnozlarnda Yunanstan n ox ziyan grm, Asiya-Sakit okean blgsi is n az ziyan grnlr srasndadr.20 Cdvl-5. nkiaf etmi v nkiaf etmkd Olan lklrd Bym Faizi(Bir vvlki lin Eyni Dvrn Gr Faizd Dyim) Qlobal bhran, AB, AB, Yaponiya kimi inkiaf etmi lklrin iqtisadiyyatlaryla, inkiaf etmkd olan lklrin iqtisadiyyatlar arasndak mqayisd daha yksk nisbtd tsir etmidir (Cdvl-4). nkiaf etmi lklr ediln ixracatn cmi ixracat iindki payna gr ediln qrupladrmada, qlobal bhrana bnzr bym nisbtlri il girn inkiaf etmkd olan lklr arasnda, bhran dvrnd diqqt arpan bir frqlnm yaand grlmkddir. 2009 ili ilk rb etibaryla, arlql olaraq inkiaf etmi lklr ixracat edn lklrd ortalama bym srti %-6,7-y gerilyrkn, inkiaf etmkd olan lklr ixracat edn lklrd bu nisbt %-1,7 sviyysind qalmdr. Qisaca olaraq, beynlxalq ticartdki daralma qlobal maliyy bhra rzind d lk iqtisadiyyatlarna mnfi tsir gstrn n nmli faktorlardan biri olmudur. Grndy kimi milli glir irisind ixracatn pay yksk olan lklr bym srti aa olan lklrl 20 Osman Nuri ARAS, Elin Sleymanov 1929 v 2008 bhranlarinin makroiqtisadi sbb v nticlr baximindan mqayissi s 55
• 66 mqayisd daha ox tsirlnmidir. Qlobal bhrann xarici ticart kanal vasitsil dnya iqtisadiyyatlarna tsiri, ixracat mhsullarnda da frqliliklr gstrmidir. qtisadi bhranlar zaman inkiaf etmi lklr sahibkarlq faliyytini stimulladrmaq v onlarn faliyytlrini aktivldirmkl bal tdbirlr planlar hazrlayrlar. Bunun n fiskal-vergi altlrindn istifad edrk iqtisadi enii dayandraraq iqtisadi yksli nail olurlar. Bunun n vergi qanunvericiliyind dyiiklik edilir (yni vergi drclri aa salnr v vergi gztlri ttbiq olunur), bdcnin sosial xrclri azaldlr, iqtisadi xrclr artrlr vergi nzarti daha da gclndirilir. Bir ox lklr bzi mhsullara ttbiq olunan DV-nin (ngiltr, Fransa, Portuqaliya) mnft vergisinin (Yaponiya, Niderland) drclrini aa salmlar. Mnft vergisinin aa salnmas vergi yknn azaldlmasna v bununla sahibkarlq faliyytinin stimulladrlmasna ynlmidirs, DV-nin drcsinin aa salnmas mhsullara tlbin artrlmas mqsdi dayr. Bundan b

Müəssisənin Maliyyə Mexanizmi Və Onun Elementləri

Video: Müəssisənin Maliyyə Mexanizmi Və Onun Elementləri

Video: Maliyyə – Azərbaycan Respublikasının maliyyə sistemi və onun xarakteristikası 2023, Mart

1. Maliyyə metodları və leverage.
2. Maliyyə aktivləri və öhdəlikləri.
3. Maliyyə alətləri.
4. Hüquqi dəstək.
5. Tənzimləmə dəstəyi.
6. Məlumat dəstəyi.

Maliyyə metodlarına müəssisədə maliyyə münasibətlərinin formalaşdırılması metodları deyilir. Buraya maliyyə təhlili və mühasibat uçotu, planlaşdırma və proqnozlaşdırma, hesablaşma sistemi və maliyyə nəzarəti, maliyyə tənzimlənməsi, borc vermə və s. Kimi fəaliyyətlər daxildir. Sadalanan metodlar, öz növbəsində, kredit və borc istifadə, faiz dərəcələrinin təyin edilməsi, dividendlərin alınması və s. Şəklində xüsusi idarəetmə metodlarına əsaslanır.

Maliyyə rıçağına gəlir və ya mənfəət, həmçinin dividendlər, endirimlər və faizlər daxildir. Bunlar bir müəssisənin maliyyə aktivlərinin artmasına təsir göstərən xüsusi alətlərdir. Bu fenomendən fərqli olaraq tərəfdaş tərəfin maliyyə öhdəlikləri var. Maliyyə aktivlərinə nağd pul və ya onu almaq üçün müqavilələr və digər şirkətlərdəki paylar daxildir. Hər bir təşkilatın səlahiyyətli və ehtiyat kapitalı vardır, onları effektiv fəaliyyət qurmaq üçün lazım olan nisbətdə idarə edir.

Təşkilati maliyyə öhdəlikləri, digər müəssisələrə nağd pulun ödənilməsi və ya digər maliyyə aktivlərinin verilməsi müqavilələridir. Maliyyə alətlərinə gəldikdə, onlar birincil, ikincil və törəmə ola bilər. Birincil olanlar, bank sektorunda istifadə olunan ticarət və sənaye şirkətlərinin maliyyə şöbələrində opsion, fyuçers və forvard müqavilələrini özündə cəmləşdirən nağd pul və qiymətli kağızları, ikincisi cari əməliyyatlar üzrə debitor borcu və türevlər – əsas alətlərin elementlərini əhatə edir, faiz və valyuta svopları.

Maliyyə mexanizminin hüquqi dəstəyi sahibkarlıq fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilikdir. İri müəssisələrin maliyyə fəaliyyətinin mürəkkəbliyi səbəbindən dövlət səviyyəsində tənzimlənməsi zərurəti yaranır. Bunun üçün təşəbbüskar təşkilatların yaradılmasının maliyyə aspektlərinin tənzimlənməsi, vergi tənzimlənməsi və müəssisələr üçün iflas prosedurlarının tənzimlənməsi ilə bağlı qaydalar yaradılır. Bu fəaliyyət həm də hökumət fərmanları və prezident fərmanları ilə tənzimlənir.

Maliyyə mexanizminin tənzimləyici dəstəyi daxili təlimat və qaydaları əhatə edir. Buraya, həmçinin təşkilat rəhbərliyi tərəfindən yaradılan tarif dərəcələri və normaları, metodoloji izahatlar və təlimatlar daxildir. Məlumat dəstəyi. maliyyə mexanizmi müxtəlif fəaliyyət göstəricilərinin davamlı hədəf seçilməsidir, bunun sayəsində maliyyə fəaliyyətinin əsas aspektləri üzrə effektiv idarəetmə qərarları qəbul edilir. Müəssisənin kapitalı böyüdükcə, məqsədi təşkilatın fəaliyyətinin səmərəliliyini artırmaq üçün daha çox məlumat məlumatları və vasitələri (hesabatlar, sitatlar, arxiv strukturları və s.) Tələb olunur.

Maliyyə menecmenti: əsas anlayışlar, məsələlər, işgüzar situasiyalar və testlər

Dərs vəsaitində maliyyə menecmentinin məqsəd və vəzifələri, iqtisadi proseslərdə onun yeri və rolu verilmişdir. Burada müəssisə səviyyəsində maliyyənin idarə edilməsinin əsas məsələləri, xüsusilə müəssisənin əmlakı və kapitalından istifadənin səmərəliyi, dövriyyə aktivləri və kreditor borclannın idarə edilməsi, müəssisənin investisiya fəaliyyətinin idarə edilməsi, maliyyə risklərinin hesablanması və onların idarə edilməsi metodları şərh edilir. Öyrənilən mövzuların hər birinə aid praktiki məsələlər həll edilir və testlər verilir. Dərs vəsaiti ali məktəblərin iqtisadiyyat fakültəsində magistr və bakalavr pilləsində təhsil alan tələbələr üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ondan həmçinin ali məktəb müəllimləri və sahibkarlar da bəhrələnə bilərlər.

Maliyyə – məhsulun istehsalı (iş və xidmətin yerinə yetirilməsi) və satışı prosesində əmələ gələn və pul vəsaitlərinin formalaşdırılması və istifadəsini, geniş təkrar istehsal prosesində vəsaitlərin dövr etməsini, habelə digər müəssisə və təşkilatlarla, o cümlədən büdcə, bank, sığorta və başqa təşkilatlarla qarşılıqlı əlaqənin təşkil olunmasını şərtləndirən münasibətlərinin məcmusudur. Maliyyə menecmenti isə göstərilən həmin proseslərin idarə edilməsi haqqında elmdir. Müəssisə maliyyəsinin idarə edilməsi müəssisənin qarşısına qoyduğu konkret məqsədə nail olmaq üçün zəruri olan maliyyə metodlarının işlənib hazırlanmasını nəzərdə tutur, hansı ki, bunlar onun maliyyə vəziyyətinin dayanıqlı və möhkəm olması üçün təminat yaradır. Maliyyə menecmenti eyni zamanda daha düzgün maliyyə qerarlannm qəbulu üçün konkret maliyyə meyarlannm işlənib hazırlanması və seçilməsini, habelə müəssisənin fəaliyyətinin mövcud vəziyyəti uçota alınmaqla həmin meyarlann praktiki olaraq istifadə olunmasını özünə daxil edir. Müəssisə maliyyəsinin idarə edilməsi üçün ilkin baza kimi onun faktiki maliyyə vəziyyəti çıxış edir. Bu, müəssisənin maliyyə resursları və əmlakının idarə edilməsinin nə dərəcədə səmərəli olduğu, maliyyələşdirmə mənbələrinin xüsusi və cəlb olunmuş vəsaitlərin payına düşməsinin hansı səviyyədə təşkil olunduğu, satışın rentabelliyinin, aktivlərin dövretməsi və istehsal potensialından necə istifadə olunduğu kimi suallara cavab verməyə imkan yaradır. Maliyyə menecmenti maliyyənin idarə edilməsi mexanizmi anlayışı ilə və yaxud təsərrüfat mexanizminin tərkib hissəsi olan maliyyə mexanizmi ilə sıx qarşılıqlı əlaqədardır. Onu bütün səviyyələrdə istehsal prosesinin idarə edilməsinin iqtisadi forma və metodlannm kompleksi kimi müəyyən etmək olar. Maliyyə menecmenti hər bir təsərrüfat fəaliyyətində yaranmış maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsinə çoxvariantlı yanaşmanı nəzərdə tutur. Ekstremal şəraitdə maliyyə məsələlərinin idarə edilməsi modelinin işlənib hazırlanması, maliyyə risklərinin dərəcələrinin hesablanmasının, alınan nəticələrin düzgünlüyünün qiymətləndirilməsi və konkret’ idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsində maliyyə menecmentinin xüsusi əhəmiyyəti vardır. «Maliyyə menecmenti» tədris fənni iqtisadi fənlər sistemində mühüm yer tutur. Bu fənnin tədris olunmasında əsas məqsəd aşağıdakılardan ibarətdir; – maliyyə və onun idarə edilməsi haqqında tələbələrdə zəruri lazımi biliklər sistemini formalaşdırmaq; – maliyyə və maliyyə menecmentini xarakterizə edən anlayışları tələbələrə aşılamaq; – maliyyə münasibətlərinin bütün elementlərinin qarşılıqlı əlaqəsini, bu münasibətlərin iqtisadi-riyazi modellərinin qurulması və onun mahiyyətini açıqlamaq; – maliyyə məsələləri haqqında qərar qəbul etmək, onların konkretləşdirilməsi və həyata keçirilməsi mexanizmini tələbələrə öyrətmək; – investisiya layihələrinin qiymətləndirilməsi və investisiya portfelinin yaradılması mexanizmini açıqlamaq; – təsərrüfat subyektlərinin maliyyəsinin idarə edilməsi mexanizmi və onun təşkilinin düzgün iqtisadi qiymətləndirilməsini tələbələrə öyrətmək; ~ maliyyə əməliyyatlarının apanlmasının idarə edilməsinin iqtisadi səmərəliliyinin hesablanması qaydalan haqqında bilikləri tələbələrə açıqlamaq. Bir faktı qeyd etmək lazımdır ki, bu gün də bəzi iqtisadçı alimlər maliyyə menecmentinin bir elm kimi çıxış etməsinə mübahisəli yanaşırlar. Onlann fikrincə maliyyə menecmenti xüsusi predmet və metoda malik deyildir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu heç də belə deyildir. Onu mikroiqtisadiyyat səviyyəsində pul axınlarının idarə edilməsini, yəni təsərrüfat subyektlərinin mali>yə resurslarının hərəkətinin idarə edilməsini bu elmin predmeti hesab etmək olar. Ölkəmizdə bazar münasibətlərinin tam formalaşdığı bütün sahələrində yüksək peşəkarlığa, dərin və hərtərəfli biliklərə rnalik ixtisaslı kadrların hazırlanması vacibdir. Xüsusilə də maliyyə kimi incə və mürəkkəb bir sahədə fəaliyyət göstərən maliyyəçilərin üzərinə daha böyük məsuliyyət düşür. Maliyyə sahəsində yaradıcı, təşəbbüskar kadrlann hazırlanmasmdə şübhəsiz ki, maliyyənin və onun idarə edilməsinin daha dərin və hərtərəfli öyrənilməsinin mühüm rolu vardır. Dərs vəsaitində verilmiş materiallann tam mənimsənilməsinin yaxşılaşdırılması məqsədi ilə hər bir mövzunun axırında praktiki məsələlər və onlann həlli yolları, habelə test tapşınqlan verilmişdir. Onlann məntiqi olaraq ardıcıl öyrənilməsi biliklərə uğurla yiyələnməyə təminat verir. Təqdim edilən dərs vəsaiti əsasən iqtisadi təmayüllü ixtisaslar üzrə təhsil alan tələbələr, magistrantlar, həmçinin maliyyə-kredit məsələlərini müstəqil öyrənən geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Müəlliflər hesab edirlər ki, oxuculara təqdim edilən kitab çatışmamazlıqlardan azad deyildir. Dərs vəsaiti haqqında hər hansı bir konstruktiv tənqid, qeyd və rəyləri minnətdarlıqla qəbul ediləcəkdir.

Yükləməyə Keç [1,41 Mb] [ : 698] –>